Топырақ эрозиясы және онынен күресу шаралары
Ф.7.03-03
Палманова А.А
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәнінен
5В080800-Топырақтану және агрохимия мамандықтарының студенттеріне арналған дәрістер жинағы
Шымкент, 2019ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Палманова А.А
Агротехнология кафедрасы
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәніне арналған
дәрістер жинағы
5В080800-Топырақтану және агрохимия мамандықтары үшін
ӘОЖ 28.00
Құрастырған: Палманова А.А. аға оқытушы
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау Дәрістер жинағы.- Шымкент: М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 201 ж.
Ұсынылып отырған дәрістер жинағында топырақты эрозиядан сақтаудың өзіндік іс-шараларды жасауды үйрету. Студенттерді қазіргі заман деградациясымен таныстыру және олрдың пайда болу жолдары мен шешу іс-шараларын дамыту. Топырақтың әр түрлі табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен пайда болған ластанудан туатын эрозия түрлерін меңгеру. Оңтүстік Қазақстан облысында кездесетін эрозия түрлерін ажыратып онымен күресу жолдарын қарастыру. Топырақты қорғау шараларын меңгеру, жылыжайларда, алқаптарда, танапта химиялық және биологиялық препораттарды өз мөлшерінде қолдануды және агротехникалық шараларды уақытында дұрыс жүргізуді меңгеру. қарастырылған.
Бұл дәрістер жинағы Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәнінен алған білімді тереңдетеді және студенттердің келешек агроном және топырақтану агрохимик мамандығы бойынша маман дайындайды.
Пікір берушілер: Профессор: Раисов Б.О ОҚМУ
Агротехнология кафедрасы мәжілісі (№ ___ хаттамасы ____ __________ 201 ж.) мен Ауылшаруашылығы ғылымдары жоғары мектебінің әдістемелік комиссиясы (№ ___ хаттамасы ____ ________ 201 ж.) қаралып, баспаға ұсынылған.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға ұсынған,
хаттама № ___ , ____ __________ 201 ж.
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Шымкент, 201 ж.
(C)М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті, 201
Басылымға жауапты аға оқытушы Палманова А.А
Кіріспе.
Адамның іс - әрекеті табиғаттың дамуына ерекше әсер ететін фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында айналадағы ортаға бейімделуімен қатар, оны өзгертеді де. Табиғаттағы құрамдас бөліктердің бір-бірімен тығыз байланыста екендігін ескерсек, олардың біреуі өзгерсе басқалары да өзгеретіні түсінікті. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында кейінгі зардаптарында ескеруі қажет. Қоғамдық өндірісті, экономиканы игеру мен дамыту барысында табиғатты тоздырып жібергенімізді байқамай қалдық. Табиғи байлықты игеріп, оның дүлей күшін жеңдік деп жүріп, өзімізге қастаңдық жасадық. Семейді полигонға айналдырдық, Аралды апатқа ұшыраттық, тың жерлерді эрозияға душар еттік, өзендерді жойдық, көлдерді құрғаттық. Осыған кім кінәлі? Иә, республикамыздың табиғат жағдайы нашар. Алайда жағдай қиын деп туған мекенді, Отанымызды тастап кетпейміз. Ендеше, ауыр табиғат жағдайына қарсы күресу әрқайсымыздың азаматтық борышымыз.
Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүлде жаңа мемлекеттік жүйесінің құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесін -- қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды қамтамасыз етті.
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәнінің мақсаты - Топырақтың әртүрлі табиғи және антропогендік факторлардың әсеріне пайда болған ластанудан туатын эрозия түрлерін меңгеру. Түркістан Облысында кездесетін топырақ эрозиясының түрлерін ажыратып онымен күресу жолдарын қарастыру.
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәні міндеттері - - эрозияға ұшырайтын жерлердің сызбасын сызып күресу шараларын ұйымдастыру.
Химиялық ластанудың зардаптары.
Тәлімі және суармалы егіншілікте болып жатқан ластану және құнарсыздандыру көздерін жою.
Қазақстан Республикасының жер ресурстары мен топырағының жағдайы.
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау - кең тараған топырақтың эрозиясы (су эрозиясы) және дефляция (жел эрозиясымен) таныстыру. Топырақты эрозиядан сақтаудың өзіндік іс шараларды жасауды үйрету.Қазіргі заманғы топырақ деградациясымен таныстыру және олардың пайда болу жолдары мен шешу іс шараларын дамыту.
Дәріс 1. КІРІСПЕ. Топырақ туралы ұғым. Топырақтың құрылысы және құнарлылығы. Топырақ түзуші факторлар.
1. Топырақ туралы түсінік. Топырақ құраушы факторлар.
2. Топырақ түзуші факторлар. Топырақтың морфологиялық белгілері.
Топырақ - жер қабығының ең үстін алып жатқан құнарлы қабаты. Топырақтың ерекше қасиеттерінің әсері осы ортада өсімдік өніп, тамыр жүйесі дамып, өсіп жетіліп, фотосинтез арқылы органикалық заттар түзіп халыққа азық - түлік, өндіріске шикізат беруін қамтамасыз етеді. Топырақтың құрылысын, құрамын, қасиеттерін, пайда болуымен дамуының заңдылықтарын, географиялық таралуын, қоршаған ортамен байланысын, табиғаттағы маңызын, топырақты жақсарту және құнарсызданудан қорғау, халық шаруашылығында тиімді пайдалану жолдарымен әдістерін зерттейтін - топырақтану ғылымы.
Топырақтану ғылымының негізін XIX ғасырдың аяғында орыстың ұлы ғалымы Василий Васильевич Докучаев (1846 - 1903) қалады. Өткен ғасырдың басында топырақтану жаратылыстану ғылымының жеке жаңа саласы болып қалыптасты.
Топырақ туралы ғылыми тұрғыдан дұрыс түсінік В.В. Докучаевтың жемісті еңбегінің нәтижесінде пайда болып, дами түсті. Ол 1879 жылы Санкт - Петербургте жаратылыстану қоғамында жасаған баяндамасында-топырақ дегеніміз жердің үстіңгі, қабатында жатқан, қарашіріндімен азды-көпті мөлшерде боялған, тірі ағзалардың, ауа райының, жер бедерінің өзара қарым - қатынасы әсерінен пайда болған минералды - органикалық жаралынды зат - деп көрсеткен.
Топырақтану ғылымының алға басып, дамуына ерекше әсер еткен жоғарыда көрсетілген ғалымның топыраққа берген анықтамасында келесідей үш үлкен мән бар. Біріншіден, топырақ ерекше табиғи дене ретінде қаралып, оның басқа табиғи денелерден ерекшеленетін қасиеттері бар екендігі. Екіншіден, топырақтың жаратылу, даму жолы бар тарихи дене екені айқындалды. Үшіншіден - топырақтың қоршаған ортамен, басқа табиғи денелермен тығыз байланысы бар екенділігі көрсетілді. Топырақты агрономиялық бағытта зерттеуде орыс ғалымдары П.А.Костычев (1845-1895) және В.Р.Вильямс (1863 - 1939) үлкен еңбек атқарады, П.А. Костычевтың топырақты өсімдіктер өсу ортасы ретінде қараған бағытын дамыта отырып В.Р.Вильямс: топырақ-өсімдіктің өніп-өсуіне жағдай туғыза алатын жердің қопсыған үстіңгі қабаты,- деп анықтама берді. Қазіргі кезде жоғарыда аталған ғалымдардыњ еңбектерін жалғастыра, дамыта отырып ғалымдар топыраққа төмендегідей анықтама береді.
Топырақ - тау жыныстарының бұзылу қабатының үстіне орналасқан, тау жыныстарының, ағзалардың, климаттың, жер бедерінің және уақыт ағымның өз ара қарым-қатынасы әсерінен түзілген құнарлылығы бар, қызметі алуан түрлі, күрделі құрамды, көп бөлімді ашық құрылымдық жүйе.
Егер жер бетіндегі табиғи денелерді тірі ағзаларға (жан-жануарлар, өсімдіктер) және жансыз денелерге (тау жыныстары, минералдар) бөліп қарайтын болсақ, онда топырақтың осы екі топтағы денелердің аралығынан орын алатын ерекше дене екенін байқаймыз. Ойткені ол академик В.И.Вернадскийдің (1863-1945) анықтауы бойынша әрі тірі, әрі өлі денеден құралған.
Топырақты ерекше табиғи дене ретінде қарауымызға бірінші себеп, оның құрамында әрі минералды, әрі органикалық заттардың және айрықша органикалық, органикалық-минералдық заттар тобының - қарашіріндінің болуы. Ал, екінші себеп оның құрамында тірі ағзалар: өсімдіктердің тамыр жүйесі, топырақта қоныстанған жәндіктердің және неше түрлі орасан көп микроорганизмдердің болуы, сөйтіп оның тірі бөлігін құрауы. Сонымен бірге, топырақ көп бөлікті күрделі жүйе екенімен де ерекшеленеді.
Адамзат топырақтың құнарлығын пайдаланып оны ауыл және орман шаруашылығында негізгі өндіріс құралы ретінде қолданады. Әр түрлі өсімдіктер егіп, мал жайып өнім алады. Топырақты қолданғанда олар топырақтыњ түзілу процесіне әсер етеді, оның құрамының, құрылымының және физикалық-химиялық қасиеттерінің өзгеруіне ықпалын тигізеді. Сондықтан топырақ адамзат еңбегінің туындысы, жемісі ретінде де саналады. Сөйтіп, топыраққа адамзаттың қатынасы үш жақты болып келеді. Біріншіден - топырақ табиғи ерекше дене, екіншіден-ол негізгі өндіріс құралы, үшіншіден - ол адамзат ењбегінің туындысы, жемісі.
Жер ғаламшарында топырақ сан-алуан экологиялық қызметтер атқарады. Осылардың ішінде топырақтың атқаратын келесідей басты әлемдік қызметтері бар.
Бірінші және ең бастысы - топырақтың жер бетінде тіршіліктің негізгі өзегі болуы. Топырақтан әуел баста өсімдіктер, су және қоректік заттар сіңіріп өнім құрайды, ал олардан жануарлар және адамзат қоректік заттарды алып пайдаланады. Топырақта тіршілікке керек биофильды элементтер шоғырланады, өсімдіктердің тамырлары жайылады, онда көптеген жәндік түрлері және орасан көп микроағзалар қоныстанған. Топырақсыз табиғаттағы ағзалар кешенінің тіршілігі жоқ. Сонымен бірге айта кететін бір жәйт, топырақ өзі тіршілік салдарынан пайда болады және өзі тіршіліктің жалғасуына себепші болып келеді. Сөйтіп биосфералық процестердің диалектикалық бірлігін дәлелдейді.
Топырақтың екінші әлемдік қызметі-табиғаттағы үлкен геологиялық және кіші биологиялық зат айналымының өзара қарым-қатынасының жүріп тұруына әсер етуі.
Жер бетіне шыққан тау жыныстары бұзылу процесіне ұшырайды. Осы бұзылу қабатының үстінде топырақ пайда болып, биофильды элементтерді шоғырландырады. Ал осы элементтерді өсімдіктер пайдаланады және бірнеше сатылы өзгерістен кейін олар қайтадан топыраққа оралады (биологиялық зат айналымы). Топырақтан элементтердің бір бөлігі жауын-шашын мен шайылып өзен-көлдерге, мұхиттарға барып шөгінді тау жыныстарын құрайды. Олар геологиялық даму кезеңінде қайтадан жер бетіне шығады немесе басқа күйге көшеді (геологиялық зат алмасуы). Топырақ осы екі зат айналымның қарым - қатынасының реттегіш және байланыстырушы бөлігі.
Топырақтың үшінші әлемдік қызметі - атмосфера мен гидросфераның химиялық құрамын реттеуші болуы. Топырақтың тыныстануы өсімдіктер фотосинтезіне және тірі ағзалардың тыныстануына, атмосфераның жерге жақын қабатының химиялық құрамының біркелкі болуына үлкен әсер етеді. Сонымен бірге гидросфераға құрлық бетінен барып жиналатын заттардың құрамында топырақ жамылғысының әсерімен байланысты болып келеді.
Топырақтың төртінші әлемдік қызметі биосфералық процестерді реттеуші болуы. Соның ішінде халықтың жер бетіндегі тығыздығына әсер етуі. Топырақ құнарлығының өндірілуіне байланысты өсімдіктердің өніп-өсуіне қажетті жағдай пайда болады.
Топырақтың бесінші әлемдік қызметі - органикалық заттарды және олармен байланысқан химиялық энергияны жердің беткі қабатына шоғырландырып жинауы. Құрамында 4-6 пайыз қарашірінді бар, яғни әр гектарға шаққанда 200 - 400т қарашірінді бар топырақта, 20 - 30 тонна антрацит көмір бойында бар энергия жиналған.
Адам өмір сүретін табиғи ортада, яғни экосферада топырақтың алатын маңызы өте зор. Өйткені топырақ көмегімен адамзат қолданатын азық-түліктің, өмірге керек өндірістік шикізаттардың басты бөлігі алынады. Ғалымдардың есептеулері бойынша жер шары халықтарының пайдаланатын тамағының 98 пайызы жердің құнарлы қабаты арқылы алынатынын көрсетеді. Сондықтан топырақ ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы ретінде өте маңызды роль атқарады.
Қазіргі топырақтану геология ғылымынан дамып, бөлініп шыққан және әліде геологиямен тығыз байланысты болып келеді. Топырақтың шығу тегін, дамуын, топырақ жамылғысының жер шарында таралу ерекшеліктерін, оның минералдық құрамын зерттеуде геология ғылымының үлкен маңызы бар.
Топырақты және оның құнарлығын зерттеу барысында топырақтану ғылымы үшін микробиология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы, өсімдіктану, жануартану, экология ғылымдарымен байланысының қажеттілігі туады.
Топырақтанудың кең ауқымды түрде басқа ғылымдармен қатынасының тығыз болуы топырақтың ерекше табиғи дене екендігіне және алуан түрлі ғылымдар зерттейтін жер геосфераларының тоғысқан межесінде топырақтың пайда болып, оның дамуының әрі қарай жүріп жатқандығында. Топырақтану ғылымы дами отырып қазіргі кезде әр - алуан ғылыми бағыттағы тарауларға бөлінеді.
Бастапқыда бұл ғылымды екі үлкен топқа жіктеуге болады. Біріншісі - жалпы топырақтану (іргелі), екіншісі - арнайы топырақтану (қолданбалы).
Жалпы топырақтану бағытында ғалымдар топырақтың негізгі қасиеттерін, пайда болуын, таралуын, жіктелуін зерттейді. Ал арнайы топырақтану бағытында ғалымдар топырақты пайдалану барысында туатын мәселелерді зерттеп, анықтайды.
Іргелі топырақтану ғылымының дамыған салалары: топырақ морфологиясы, топырақ физикасы, топырақ минералогиясы, топырақ географиясы, топырақ тарихы, топырақ құнарлығы, топырақты қорғау, топырақ картографиясы ж.б.
Арнайы топырақтану бағытында осы ғылымның салалары - ауыл шаруашылық топырақтануы, орман шаруашылығы топырақтануы, инженерлік топырақтану, мелиорациялық топырақтану, экологиялық топырақтану болып келеді. Топырақтану ғылымы жоғары дәрежеде ауыл шаруашылығымен, оның ішінде егіншілік саласымен тығыз байланысты.
Геология - Жердің құрылысын, құрамын, пайда болуын, даму тарихын және оның үсті мен қойнауында өтіп жатқан түрлі құбылыстарды зерттейтін ғылым. Грек тілінен аударғанда геология - жер туралы ғылым деген мағынаны білдіреді (гео-жер, логос - ғылым). Жер қабығы үздіксіз өзгерістерге ұшырап, дамуда болады. Сондықтан жер қабығының даму заңдылықтарын, оның құрамын, қасиеттерін жақсы зерделеп білу халық шаруашылығының көптеген салаларын ғылыми негізде, тиімді, тұрақты даму бағытында жүргізу үшін аса қажет.
Халық шаруашылығына аса қажетті пайдалы қазбалар: мұнай, газ, көмір, құрылыс материалдары, тыңайтқыштар өндіруге жарамды кендерді жер қойнауынан тауып, игілікке жаратып және адамзат қоғамына қажет түрлі ғимараттарды салу геология ғылымының заманауи жетістіктерін пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
2. Топырақ құраушы факторлар. Топырақ түзуші факторлар
Топырақ түзуге негізгі алты фактор: ауа райы, тау жынысы, жоғары және төменгі сатыдағы өсімдік пен жануарлар дүниесі, жер бедері, аймақтың геологиялық жасы және қоғамның өндіргіш күші әсер етеді. Осыларға жеке тоқталайық. Тірі организмдер мен олардың топырақ түзілуіне әсері. Жер бетінде алғашқы пайда болған тірі организмдер өсімдік те, жәндік те емес - ультрабактериялар. Олар өздері өмір сүретін ортаға өте бейім келеді. Олардың кейбіреулері тіпті тастарда да өсе бастаған. Бұл организмдер өздеріне керекті көмір қышқылы газы мен азотты ауадан ғана емес, тастан да алды. Сөйтіп, олар тіпті тасты бірте-бірте бұзып, бүлдіре бастады. Ал үгілген, ұнтақталған тау жыныстары оларға қолайлы мекен болды.
Бұл микроорганизмдер табиғаттың ыстық-суығын, оттегінің барын, я жоғын, ортаның қышқылдығын, я сілтілігін таңдамады. Сондықтан да олар табиғатта кез келген жерде кездеседі. Оларға су мен қорек болса, жеткілікті. Бұл бактериялардан басқа, алғашқы тау жыныстарында балдырлар, саңырауқұлақтар да өсіп-өнді. Бұлардың артынша бүлінген тау жыныстарында қыналар мен мүктер өсе бастады. Клетка сөлінде қымыздық қышқылы болғандықтан, қынаның тау жынысының бұзылуына әсері алғашқы микроорганизмдерге қарағанда әлдеқайда белсендірек болды. Қыналар жер таңдамайды. Тау шыңдарында оның сөлінің тасты ерітіп, орнындамайда шұңқырлар қалдыратынын көруге болады.
Сонымен алғашқы тірі организмдер, су, жел және мұздармен бірге Жердің тасты қыртысын бұзып, өздері өлгеннен кейін шіріп, ыдырап қарашірінді (гумус) құрады. Қыртысын бұзып, өздері өлгеннен кейін шіріп, ыдырап қарашірінді (гумус) құрады. Шырын желім тәрізді болғандықтан, қопсыған, үгітілген жыныстарды бір-бірімен жымдастырып, біріктірді, сөйтіп алғашқы құнары аздау топырақтар пайда бола бастады. Бұл құбылыстар ғасырлар бойы созылып, алғашқы микроорганизмдер мен төменгі сатылы өсімдіктер өздерінен кейінгі дамып өсетіндерге жағдай жасады. Құнары аз топыраққа енді жоғары сатылы өсімдіктердің өсуіне аз да болса мүмкіндіктер туа бастады. Осы алғашқы топырақта өскен шөптер мен бұталар тастардың жарықтарына да шығып, оларды ыдыратты, бұзды. Тастар мен тауларды бүлдірумен қатар өсімдіктер өзі түзген топырақты қорғай даалады. Қарашірік пен өсімдік тамырлары топырақ бөлшектерін біріктіріп, жымдастырып, желден, судың жуып-шаюынан сақтады. Тау жынысының үгілуінен бөлінетін қоректік заттардың бір бөлігі енді топырақтың тіршілік көзі болып саналатын организмдер бойына ауыса бастады. Ал олар өліп, ыдыраған кезде, топырақтың жоғары қабаттарында және оның белгілі бір өсімдіктерге қолайлы жағдай жасады. Сонымен араға ғасырлар салған уақыт өте келе алғашқы пайда болған топырақ жетіліп, шын мәнісіндегі құнарлы топыраққа айналды, оларда өсетін өсімдіктер, мекендейтін жәндіктер көбейді, төменгі сатыдағы өсімдіктермен қатар, жоғары сатылы өсімдіктер өсіп, тірі жәндіктер мен жануарлар пайда болды.
Топырақты мекендейтін, онда өсіп-өнетін организмдердің молдығы топыраққа жайғана әсер етіп қоймай, топырақтағы көптеген қосылыстардың бағытына, олардыңқасиеттеріне зор ықпал етті. Мәселен топырақтың әр зонада орналасуына қарай, олардың әрбір граммында мыңдаған, миллиондаған, тіпті миллиардқа шейін микроорганизмдер кездеседі. Олар да өнеді, өседі, өледі. Топыраққа түскен бүкіл органикалық заттарды ірітіп-шірітіп, ыдыратып, оларды әр түрлі газдарға, минералды заттарға бөлетін, органикалық заттардан күрделі топырақ шіріндісін (гумусты) түзетін осы - микроорганизмдер.
Топыраққа тек микроорганизмдердің ғана емес, сонымен қатар онда мекен ететін көптеген зоофауналар, қарапайымдылар, төменгі және жоғары сатылы жан-жануарлар, құрт-құмырсқалардың пайдасы көп. Мысалы, жауын құрты әр түрлі өсімдіктер қалдығымен қоректеніп, денесі арқылы органикалық заттарға бай, суға шыдамды топырақ түйінділерін (капролитті құрылым) шығарып топырақ қабаттарын әрі-бері тесіп өтіп, ондағы су - ауа режимін жақсартады. Осыған байланысты Ч.Дарвиннің Топырақты адамқоғамы соңғы мыңдаған жылдар бойы жыртып келеді. Ал оған дейін топырақты бірнеше мыңдаған жылдар бойы жауын құрты жыртып келген деп айтылған сөзі бар (Ч.Дарвин.).
Бақылау сұрақтары:
1. Топырақ эрозиясы және онынен күресу шаралары
2. Топырақ құнарлығының азаюы және оны сақтау мен қайта қалпына келтіру
3. Топырақтың ауыр металдармен ластануы
4. Топырақ құнарлылығын анықтау.
Дәріс №2. Жер шарының және жер қыртысының құрылысы
1.Жер әлемінің жаратылуы, қысқаша тарихы мен дамуы.
2.Жердің пішіні, құрылысы, қасиеттері. Ішкі және сыртқы қабаттары.
Ғарыштық кеңістікте жүздеген миллион галактика бар. Олардың бірі Құс жолы галактикасы. Бұл галактика құрамында Күн жүйесі орналасқан. Күн жүйесінің ортасында Күн және оның айналасында 9 планета - Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон бар.
Күн - диаметрі 1млн. 341 мың. км болатын аса үлкен ыстық газды шар. Оның диаметрі Жер диаметрінен 109 есе үлкен. Үстінгі бетінің температурасы 60000С, ішкі құрылысының жылулығы 20 000 0000С.
Күн әлем кеңестігіне орасан зор (әр секунтта 0,38 дж) қуат шығарады және ол секунд сайын өз салмағының 4 млн. тоннасын жоғалтады. Күннен бөліп шыққан қуаттың Жерге тек қана (12) трил. 200 млн. бөлігі келіп жетеді. Бірақ осы жеткен күн энергиясы қуаты Жер ғаламшарындағы тіршіліктің оңтайлы өтуіне қолайлы климатты қалыптастырады.
Физикалық-химиялық қасиеттеріне байланысты Күн жүйесінің барлық планеталарын екі топқа бөлуге болады: Күнге жақын орналасқан, жер типті планеталар (Меркурий, Шолпан, Жер, Марс) және сыртқы, Күннен алыс орналасқандар (Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон).
Жер ғаламшарының орташа диаметрі 12756 км, оның жанында серігі Ай бар. Олардың арасы 384400 км. Айдың диаметрі жердің диаметрінен 4 есе кіші, көлемі Жердікінен 50 есе төмен, Ай тығыздығы 3,3 гсм3, оның салмағы Жер салмағының 182 бөлігін құрайды. Ай тартысы Жер тартысынан 6 есе төмен, сондықтан оның атмосферасы жоқ. Ай Жерге және оның құбылыстарына әсер етеді.
Күн жүйесінің жанында оның көлемінен 10000 есе асатын аралықта бірде жұлдыз байқалмайды. Ал осы қашықтақтан кейін күн жүйесіне жақын орналасқан 8 жұлдыз бар. Ең жақын жұлдыз Проксима (Альфа Центавра) - Күннен 4,2 жарық жыл аралығында орналасады. Олардың ең жарық жұлдыздары - Сириус пен Порцион. Сириус Күнен 26 есе жарық, Порцион - 12 есе.
Күн сәулесі мен күн жүйесінің планеталарының пайда болуы туралы әр түрлі гипотезалар бар. 18 және 19 ғасырларда неміс философы И.Канттың және француз физигі П.Лапластың гипотезалары тарады. И.Канттың теориясы бойынша барлық ғаламшарлар құрылған материялар, планеталар және кометалар басында шашыраған элементарлы бөлшектер түрінде болды. П.Лаплас бойынша таралған материя тұман ретінде болған.
Қазіргі кезде Академиктер О.Ю.Шмид пен В.Г.Фесенковтың космогендік гипотезалары көпшілікке таныс. Академик О.Ю.Шмидтің (1881-1956) гипотезасы бойынша Жер және басқа планеталар жұлдызаралық метеориттік шаңын Күн тартысының аумағымен басып алуынан пайда болуын туралы айтылады.
Академик В.Г.Фесенковтың (1889-1972) гипотезасы бойынша Күн мен планеталар бір кезеңде газды шаңды тұмандықтардың эволюциясы арқылы пайда болған. Басында сол газды шаңды тұмандықтардың түйіртпегінен Күн пайда болды. Ол тез айналып, одан заттар бөлініп, планеталар пайда болған.
Жер - күн жүйесінің басқа да планеталарына ұқсаған шар тәрізді пішіні бар дене. Бірақ Жер дәл шар сияқты емес, ол полюстер жағынан сәл қысылған болады. Бұл пішінді сфероид дейді. Жерді зерттегенде тек полюстер жағынан қысылуын ғана емес сонымен қатар жер бедерінің тегіс еместіктігі де ескеріледі, сондықтан Жердің осындай дұрыс геометриялы емес пішінін геоид деп атайды.
Геофизикалық мәліметтер бойынша, Жер құрамы бір текті емес, қалыңдығы да әр түрлі үш ішкі сферадан құрылған: 1) Жер қабығы - 50-70км тереңділікке дейін; 2) Аралық қабық немесе мантия - 2900км тереңділікке дейін; 3) Жер өзегі - 2900 дан 6380 км- ге дейін.
Жер қабығы (литосфера) үзілмелі су қабатымен (гидросфера) жамылған. Олардың үстінде ауа қабаты (атмосфера) орналасқан. Су және ауа қабаттары Жердің сыртқы сфералары болып есептеледі.
Жер туралы негізгі физикалық мәліметтер келесідей:
Экваторлық радиусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6378,245км
Полюстік радиусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6356,9км
Жер беті ауданы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..510млн. км2
Жер көлемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..1,08 х 1012 км3
Жер салмағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5, 975 х 1027т
Гидросфера салмағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1,4 х 1018т
Биосфера салмағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5,0 х 1012 т
Жердің орташа тығыздығы ... ... ... ... ... ... .. ... ...5,52 гсм3
Беткі тау жыныстардың орташа тығыздығы ... 2,7-2,8 гсм3
Мұхиттардағы су мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1370 млн. км3
Жердегі мұз мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29 млн. км3
Өзен, көлдердегі су мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... 0, 75 млн. км3.
Жердің жылу қасиеттері. Жердің беткі қабатының температуралық режимін анықтайтын екі негіз бар: бірінші - Күннен алынатын жылу (99,5%); екінші - жер астынан келетін планетаның өзінің жылуы (5%). Күн сәулесі планетаны 30м тереңділікке дейін жылытады. 30 м-ден терең тұрақты температура алқабы орналасады, ол сол жердің орташа жылдық температурасына тән болады. Жердің көптеген аумақтарында жылдық орташа температурасы теріс болады, ал жердің оң температурасы 250-500 тереңділікте басталады. Әр бір 100 м-ге тереңдеген сайын жылу 30С көтеріледі.
Геотермиялық градиент - бір қашықтың бірлігінде температураның өзгеруі шамасын сипаттайды ал, геотермиялық саты - 10С-ға температура көтерілетін қашықтықты көрсетеді.
Геотермиялық саты көрсеткіші Архангельскте 10м; Санкт-Петербургта 19,6; Москвада 38,4 м; Иоханесбургте - 111м болып келеді. Егер Жердің геотермиялық сатысын 33 м деп алсақ 100 км тереңділікте Жердің жылулығы 30000С болуға тиісті. Сондықтан бұл тереңдікте Жер астында балқыған масса болуға тиісті. Бірақ Жердің терең қабатында қысым 3100 МПа-дейін артады, сондықтан балқыған массаның қатты заттар сияқты қасиеттері қалыптасады. Кейбір теориялар бойынша жер астындағы жылу радиактивті ыдырауға байланысты болады.
Жер радиобелсенділігі. Радиобелсенділік деген уран- 238; тории- 232; калий- 40 сияқты радиобелсенділік элементтердің өзінен-өзі ыдырап жылу энергиясын бөлуі.
Атмосфера - Жердің газды сферасы. Жердің сыртқы қабаттарына атмосфера, гидросфера, биосфера жатады. Құрамында 78,08% азот; 20,95%; оттегі, 0,9% аргон, 0,03% көмір қышқыл газы бар, ал қалған 0,04% неон, гелий, су буы, шаң және басқа заттардан құралған. Атмосфераның жоғарғы шекарасы әлі анықталмаған.
Атмосфера бірнеше қабатшаларға бөлінеді: тропосфера - 8-15 км биіктікке дейін, стратосфера - 8-15 ден 100 км-ге дейін және одан әрі ионосфера.
Тау жыныстарының мүжілуі, тасымалдануы және олардың шөгуі осы атмосфера агенттері (күн сәулесі, атмосфералық электр заряды, жылулық ауытқуы, жел, атмосферадағы су буы) ықпалымен жүреді.
Гидросфера - Жердің үзілмелі су қабығы. Құрамына мұхиттар, теңіздер, өзендер, көлдер және мұз жамылғылары жатады.
Гидросфераның негізгі бөлігін мұхиттар мен теңіздердің тұзды сулары құрайды; континенттегі тұщы сулардың көлемі барлық гидросфераның 0,3% ғана алады. Құрлықтағы барлық сулардың тұщы сулары тек 3% құрайды және оның 23 мұз күйінде болады. Сондықтан адамзат пайдаланатын тұщы су мөлшері тапшы болып есептеледі.
Биосфера - Жердің тірі организмдер қоныстанған қабаты. Академик Вернадский В.И. биосфераны өмір аймағы деп атаған. Әр деңгейде ол атмосферада, гидросферада және жер қыртысында орналасады.
Тірі организмдердің таралған төменгі шегі қысыммен және температурамен анықталады. Құрғақ жерде тірі организмдер 3-4км тереңдікке дейін байқалды. Ал мұхитта әр түрлі фауна 11000км тереңдікте де табылған. Атмосфераның 8-10км биіктігінде де организмдер кездеседі.
Организмдердің құрамына 60-тан аса элементтер кіреді. Олар көбінесе О, Н, С, Са, Мд, К т.б. элементтер мен заттардан құралған. Олардың кейбір химиялық элементтердің жиынтығы ретінде маңызы бар, мысалы: шымтезек, көмір құрамында көміртек көп, әкте, борда - кальций мен көміртек көп, ал фосфоритте - фосфор мол. Топырақтың, тау жыныстарының, қазба байлықтардың түзілуіне жануарлар мен өсімдіктердің тигізген әсері өте зор.
Жер қыртысы деген Жердің сыртқы қатты қабаты. Басқа қабаттармен салыстырғанда ол ең біртексіз қабат. Үстінен астына қарай ол үш қабатқа бөлінген: шөгінді, гранитті және базальтті.
Шөгінді қабат көбінесе салыстырмалы жұмсақ, кейде борпылдақ жыныстардан құралады, олар су және ауа әсерінен Жер бетінде шөгілу нәтижесінен пайда болған. Көбінесе шөгінді тау жыныстар қабатты қатпарлы болады. Олар салыстырмалы жұқа қабаттардан құрылады. Олардың тығыздығы 1-ден 2,65 гсм3 аралығында ауытқиды. Шөгінді қабаттың қалыңдығы біркелкі емес: ол бірнеше метрден 10-15 км-ге дейін ауытқиды. Жер бетінде шөгінді қабаты жоқ жерлер де бар.
Гранитті қабат көбінесе магмалық және метаморфты жыныстардан құралады, олардың құрамында көбінесе алюминий мен кремний кездеседі. Осы жыныстардың ішінде кремнеземнің орташа мөлшері 60% құрайды, сондықтан оларды қышқыл жыныстар дейді. Бұл жыныстардың тығыздығы 2,65-ден 2,8 гсм3-ге дейін ауытқиды. Гранитті қабаттың қалыңдығы тұрақты емес. Қазіргі тау жоталарының астында (Памир; Альпы) олар ең қуатты қалыңдықта болады (50-60км). Тынық, Атлантика және Үнді мұхиттары ойпаттарының астында бұл қабат жоқ, немесе өте жұқа болады. Сейсмикалық толқындар осы қабатты 6 кмс жылдамдылықпен өтеді.
Базальт қабаты гранит қабатының астында орналасады. Қалыңдығы 5 км-ден 30 км-ге дейін ауытқиды. Бұл қабат физикалық қасиеттері және химиялық құрамы бойынша базальттарға жақын. Жыныстардың тығыздығы 3,32 гсм3 болады.
Жер қабығы кейбір мұхиттардың астында жұқа шөгінді қабаттардан құралады және оның астында бірден 5-15 км қалыңдықты базальт қабаты жатады.
Жер мантиясы және жер өзегі. Құрлықтардың астында 50-70км тереңділікте жоғарғы мантия орналасады, жобалап айтқанда олар дунит пен перидотиттен құрылады деп жорамалдайды. Жер қойнауында тұтас балқынды қабат жоқ. Әр түрлі қабаттарда максималды температурасы бар аймақтар бар олар шала балқыған. Оны астеносфера деп айтады. Ядроның химиялық құрамы әлі белгісіз. Біреулері ядроның сыртқы қабатының химиялық құрамы силикаттарға жақын, ал ішкі қабаттары темірден құралады дейді. Кейбіреулерінің айтуы бойынша ядроның химиялық құрамы мантияның құрамына жақын, ол металданған күйде болады дейді. Өте жоғары тығыздық әсерінен (303 :: 106кПа) ядрода ауыр металлдар қасиеті пайда болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Топырақ эрозиясы және онынен күресу шаралары
2. Топырақ құнарлығының азаюы және оны сақтау мен қайта қалпына келтіру
3. Топырақтың ауыр металдармен ластануы
4. Топырақ құнарлылығын анықтау.
Дәріс №3. Топырақ эрозиясы және оның даму заңдылықтары.
1.Топырақ эрозиясы мен дефляция туралы ұғым, олардың туу себептері.
2.Эрозия түрлері, даму механизмі, келтіретін зияндары. Әр түрлі дәрежеде эрозияға ұшыраған топырақтың құнарлылығы.
3.Ауыл шаруашылығы дақылдарын эрозияға төзімділігі қабілетіне байланысты бағалау.
Эрозия (латынша -- erosіa -- бұзылу) деп, топырақтың су мен жел әсерінен бұзылуын айтады. Топырақ сумен шайылса оңда су эрозиясы, ал желмен ұшырылса, онда-жел эрозиясы немесе дефляция дамиды. Топырақты тиімді пайдалану және эрозиядан сақтау-егіншіліктін басты міндетті.
Эрозия көп елдерде кеңінен өріс алған (АҚШ, Қытай, Үндістан, Италия және т.б.). ТМД-да су эрозиясына сҧр ормандық, далалық қара және таулық облыстар топырақтары шалдыққан. Днепрдің, Еділдің, Донның, Днепрдің оң жағалауларында, Орталық орыс, Волын-Подольск, Дон, Еділ маңы, Ставрополь қыраттарында кең тараған.
Топырақтың су немесе жел эрозиясына тҧрақтылығы оның су өткізгіштігіне, ал соңғы қабілет болса, топырақтың гранулометриялық құрамына, түйіртпектілігіне, қарашірінді жиегінің қалыңдығына, тығыздығына және жоғары қабаттар дымқылдығына байланысты. Суды жеңіл сіңіретін топырақтар (түйіртпекті, гранулометриялық құрамы жеңіл, құрылысы осал) шайылуға берік тұрады. Түйіртпекті топырақ эрозияға берік, ал түйіртпектілігі төмен, қалың қабатты тығыз топырақтар осал келеді.
ТМД-да су және жел эрозиясына ұшыраған ауылшаруашылық алабы 110 млн. Га-дан асады, оның ішінде 64 млн. Гектар етістік топырақтар шалдыққан (Никонов, 1987).
Су эрозиясына ең тұрақты-қара топырақтар, ал тұрақсыздарына шымды күлгін және сұр орман топырақтарда жатады. Эрозия салдарынан топырақ, құнарлығы төмендеп (беткі эрозия), тіпті оның қарашірінді кескіні мүлдем жоғалып кетеді. Топырақ құнарлығының төмендеуіне үстіңгі ең құнарлы қабат эрозиядан жоғалуы немесе жыртылған кезде оның құнарсыз төменгі қабатпен араласып кетуі себеп. Содан барып, топырақтың химиялық құрамы өзгеріп, қасиеттері мен құбылымына қолайсыз жағдайлар туады (айталық қарашірінді мөлшерінің азаюмен оның сапасының төмендеуі, қоректік заттар тапшылануы, физикалық және биологиялық қасиеттерінің нашарлауы, қуыстылығы төмендеп, тығыздығының; содан барып олардың, суөткізгіштігінің төмендеуі), құрлық бетіндегі (жаңбыр және еріген қар) сулары топыраққа сіңбей ағып кетеді де, ең соңында топырақтағы су қоры азаяды.
Жоғары қабаттан қарашіріндінің шайылуы топырақтың биологиялық белсенділігін (кішіжандылар мен фауна, ферменттер әрекетін) төмендетеді. Топырақтың қоректік элементтері азаюы, су және биологиялық құбылымы нашарлауынан, оның құнарлығы төмендеп, ауылшаруашылық дақылдар өнімділігі азаяды. Өнім мөлшері топырақтың эрозиялану дәрежесіне байланысты.
Эрозияның үдемелі дамуы өзендердің қайырлауын, жолдардың бұзылуын жылдамдатады, эрозия азықты, етістіктер мен шабындықтарды және мекен-жайларды басып қалады, адамдардың тыныс алу оргаңдары қамалып, тынысы тарылады. Сондықтан эрозиямен күресу тек ауылшаруашылығының ғана емес, жалпы халықтық проблема.
Топырақтың эрозияға шалдығу жағдайлары - эрозия әсіресе табиғат жағдайлары бейім аудандарда және адамдар топырақты дұрыс пайдаланбауынан дамиды. Сондықтан, эрозияның даму жағдайлары әлеуметті-экономикалық және табиғи болып екіге бөлінеді.
Эрозия адамның өсімдік пен топырақ жамылғысына теріс әсер етуінен басталады. Сондықтан егістік пен жайылымдар топырақтарына эрозияға қарсы шаралар қолдану керек. Топырақты дұрыс пайдаланбаған жағдайда эрозия дамуына климат, жер бедері, геологиялық құрылым, топырақ ерекшеліктері және өсімдік жамылғысы әсер етеді.
Климат элементтерінен жауын-шашын мөлшері мен құбылысының маңызы зор. Әсіресе, қауіпті нөсер (қарқындылығы 0,5-1мммин-тен жоғары) және ұзақ жауын. Топырақтың шайуылына әсер ететін жағдайларға қар суының қоры, оның еру мерзімі мен қарқындылығы жатады. Қар суы ең алдымен беткейлерге орналасқан егістіктердің беткі жібіген қабатын шаяды.
Су эрозиясы құрлық бетінде су ағыны әсерінен және бедер жағдайларына (беткейлердің ұзындығына, еңістігіне, мүсініне және экспозициясына) байланысты өтеді. Топырақтың шайылуы беткей ылдыйлығының 1,5-20 - нан басталады, ал 30 - тан жоғары ылдыйларда ол айқын жүре бастайды. Беткей ұзындығы өскен сайын, одан ағатын сулар мөлшері көбейіп, топырақтың шайылу қауіпі арта түседі. Сондықтан беткейлер еңістігі мен ұзындығына қарай эрозия дамуын болжауға болады. Сонымен бірге, жауын-шашын құбылымын, өсімдік пен топырақ жамылғысын ескеру керек.
Беткейлер мүсініне қарай түзу, ойысты, дөңесті және баспалдақты болып келеді. Түзу және дөңес беткейлерде топырақ шайылуы төменгі етегінде орын алған; ойысты беткейлер топырағының шайылуы көбінесе жоғары тіктеу бөлігінде жүреді де, төменгі бөлігінде шайылып келген материалдар шоғырланады. Баспалдақты беткейлерде (террасалық участкелер) су ағыны бәсең болғандықтан, эрозия сәл жүреді. Оңтүстік беткей топырағы, солтүстік беткейіне қарағанда, шайылуға бейім.
Таулы және тау етегіндегі бедер жағдайында, қар ерігеннен және нөсерлі жаңбырдан соң күшті су ағындары пайда болады да, соның әсерінен қатты тау жыныстары құрлық бетіне жақын орналасқан жұқа топырақ кескінінің эрозияға шалдығуы өте қауіпті.
4 кестеде топырақ типіне, шайылу дәрежесін, қарашірінді мөлшері мен гранулометриялық құрамына байланысты Ресейде қабылданған шайылу мүмкіндігінің нормативтері келтірілген. Жерлердің эрозияға қауіптілік дәрежесіне байланысты жерлердің құрылымы және егіс көлемі анықталады, ауыспалы егіс, егістік, жұмыс танаптары және басқа да аймақта эрозияға қарсы шараларды ұйымдастыру шаралары жоспарланады.
4 кесте - Топырақ типіне және шайылу дәрежесіне байланысты шайылу мүмкіндігінің шамасы, тга
Топырақтар
Шайылмаған
Орташа
Күшті
және аз
шайылған
шайылған
шайылған
Шымды - күлгін, орманды
2,0
1,5
1,0
сұр және ашық-сұр
Орманды
күңгірт-сұр,
2,5
2,0
1,5
орманды
қоңыр,
сілтісізденген
және
күлгінденген
қара, кәдімгі
қара
Қалың қабатты, нағыз қара
3,0
2,5
2,0
Оңтүстік қара, күңгірт қара-
2,0
1,5
1,0
қоңыр
Қара қоңыр және ашық қара
1,5
1,0
0,5
қоңыр, шөлейттің қоңыр,
боз
Жауын және еріген қар суларымен потенциалды шайылу шамасына қарай егістік және басқа да ауылшаруашылық жерлері эрозиялық қауіптілігіне байланысты 5 класқа топтастырылады:
1-класс - эрозиялық қауіптілігі болмашы (жылына 3тга дейін), 70% дейін отамалы дақылды егіспен қаныққан кез-келген ауыспалы егіс орналастырылады;
2-класс - эрозиялық қауіптілігі әлсіз (жылына 3-10тга), 50% дейін отамалы дақылды егіспен қаныққан, пар көлемін қосқанда, отамалы, астықты отамалы дақылдар, парлы және отамалы дәнді дақылды, өнімді ауыспалы, парлы дәнді дақыл, шөп танапты ауыспалы егістерді орналастыруға болады.
3-класс - эрозиялық қауіптілігі орташа (жылына 10-20 тга), 20% дейін отамалы дақылды егіспен қаныққан астық-шөпті, кей жағдайларда астықты отамалы дақылдар және өнімді ауыспалы егістер жобаланады;
4-класс - эрозиялық қауіптілігі күшті (жылына 20-40тга), астық дақылдармен 60% дейін қаныққан ауыспалы егістер жобаланады;
5-класс - эрозиялық қауіптілігі өте күшті (жылына 40тга артық), астық дақылдармен 40% дейін қаныққан шөп танапты ауыспалы егістер жобаланады.
Су зрозиясы көлденең немесе беткі және тік немесе жыралық болып екі түрге бөлінеді. Сондай-ақ ағын сулар түрлеріне қарай еріген, жаңбыр немесе суару арқылы келетін сулар себеп болған эрозия түрлерін бөледі.
Беткі эрозия топырақтың үстіңгі қабатының жаңбыр немесе еріген қар суларымен шайылуына байланысты. Егістік бетінде орылған кішігірім су ағымының арналары жыл сайын топырақты жыртқанда тегістеліп отырады. Сөйтіп, беткі эрозияға шалдыққан топырақтың
үстіңгі қабаты бірте-бірте жұқарып, шайылған кескін түріне көшеді. Беткі эрозия механизмі жаңбыр суы тарамдарын бұзу және
жаңбыр мен қар суларының беткі ағымдық күшіне байланысты. Жаңбыр су тамшылары топырақ бетін тұрақты ұрып тұратындықтан, оның агрегаттары бұзылады да, түйіртпектер ыдырап, майда түйірлер мөлшері артады. Олар топырақ саңылауларына лай түрінде бітеліп, оның су өткізу қабілетін төмендетеді. Сондықтан жаңбыр сулары топыраққа сіңбей кұрлық бетімен ағып кетеді. Ылдиға бағытталған су ағымының кинетикалык қуаты оның массасы мен шапшаңдығына тепе-тең. Аталған қуатын біраз бөлігі топырақты шаюға, агрегаттарды бөлшектеуге және тасымалдауға жұмсалады.
Тік эрозия деп, ылдиға қарай пәрменді аққан судың топырақты орлап шаюын айтады. Тік эрозияның бірінші сатысында су шайған кішігірім (тереңдігі 20-35 см) су іздері мен шұңқырлар (0,3-1,5м) пайда болады. Олардың тұрақты дамуынан жыралар пайда болады.
Жыралар аумағы кұрлықта өскен жағдайда, топырақ жамылғысы түгелімен ауылшаруашылығына жарамсыз болып қалады (сурет 2).
Тік эрозияның даму сатысын жыралардың белгілі территорияда тараған аумағына немесе олардың шаршы шақырым алаптағы жалпы ұзындығына карай анықтайды. Соңғы көрсеткішке карай, тік эрозия мына даму сатыларына бөлінеді: әлсіз - 0,2, орташа - 0,25-0,50, жоғары - 0,50-0,75 және өте жоғары эрозия - 0,75 кмкм2.
Таулы облыстарда аталған су эрозиясы түрлерінен басқа, ыстық жазда күшті лайлы су тасқыны сел жүріп тұрады. Сел өте қарқынды және жылдам қозғалатындықтан, жолындағы топырақ пен тау жыныстарын үдемелі бұзып ағызып кетеді. Сондықтан, селдер өте қауіпті табиғи құбылыс болғандықтан, үлкен апатқа әкеп соғады.
Аймақтың геологиялық құрылымы, яғни оны құратын тау жыныстарының су ағынынан шайылуы және ұшырылуы қабілеті де эрозия өдерісінің дамуындағы басты себеп болады. Мысалы, үсті құмбалшықтар сумен жеңіл шайылып отырылады да, жыраларға айналады. Керісінше мореналық (мұзарттық) құмбалшықтар шайылуға төзімді.
Флювиогляциалды (мұз суынан) және ежелгі аллювийлі шөгінділер, су өткізгіштік қабілеті жоғары болғандықтан, су эрозиясына берік болады, бірақ дефляцияға осал келеді. Қатты тау жыныстары (гранит, әктас және т.б.) үстінде қалыптасқан, кескінінің қалыңдығы 30-50 см-ден аспайтын, борпылдақ топырақтарда эрозия қауіпі өте үлкен. Бұл топырақтар су немесе желмен тез бұзылып, кескінін түгел жоғалтады.
Даму жылдамдығына байланысты эрозия қалыпты (геологиялық) және үдемелі түрлерге бөлінеді. Қалыпты эрозия деп, табиғи өсімдік жамылғысы бар топырақ бетінен ұсақ, түйірлерін баяу шайылып тұруын айтады. Шайылған заттар топырақ құралу үдерісімен толықтырылып тұратындықтан, бұл эрозия түрінің зияндылығы шамалы.
1- сурет. Жыралардың пайда болуы
Үдемелі эрозия өсімдік жамылғысы жоқ топырақ бетінде немесе оны адам дұрыс пайдаланбаған жағдайда дамиды.
Заславский (1983) үдемелі эрозия қарқынын былай топтаған: Беткі эрозия: Шаңды шайылу - топырақтың жылдық шайылу мөлшері 0,5 тга-дан км\ сек, әлсіз шайылу - 0,5-1, орташа шайылу - 1,0-1,5, күшті шайылу - 5-10 тга тең, ал өте күшті шайылу - 10 тга-дан артық. Тік эрозия: Сел қарқынды - жыраның жыл бойы өсу мөлшері -0,5, орташа қарқынды- 0,5-1, жоғары қарқынды - 1-2, өте жоғары қарқынды - 2-5 м-ге тен„ ал аса жоғары карқынды эрозия - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Палманова А.А
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәнінен
5В080800-Топырақтану және агрохимия мамандықтарының студенттеріне арналған дәрістер жинағы
Шымкент, 2019ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Палманова А.А
Агротехнология кафедрасы
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәніне арналған
дәрістер жинағы
5В080800-Топырақтану және агрохимия мамандықтары үшін
ӘОЖ 28.00
Құрастырған: Палманова А.А. аға оқытушы
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау Дәрістер жинағы.- Шымкент: М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 201 ж.
Ұсынылып отырған дәрістер жинағында топырақты эрозиядан сақтаудың өзіндік іс-шараларды жасауды үйрету. Студенттерді қазіргі заман деградациясымен таныстыру және олрдың пайда болу жолдары мен шешу іс-шараларын дамыту. Топырақтың әр түрлі табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен пайда болған ластанудан туатын эрозия түрлерін меңгеру. Оңтүстік Қазақстан облысында кездесетін эрозия түрлерін ажыратып онымен күресу жолдарын қарастыру. Топырақты қорғау шараларын меңгеру, жылыжайларда, алқаптарда, танапта химиялық және биологиялық препораттарды өз мөлшерінде қолдануды және агротехникалық шараларды уақытында дұрыс жүргізуді меңгеру. қарастырылған.
Бұл дәрістер жинағы Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәнінен алған білімді тереңдетеді және студенттердің келешек агроном және топырақтану агрохимик мамандығы бойынша маман дайындайды.
Пікір берушілер: Профессор: Раисов Б.О ОҚМУ
Агротехнология кафедрасы мәжілісі (№ ___ хаттамасы ____ __________ 201 ж.) мен Ауылшаруашылығы ғылымдары жоғары мектебінің әдістемелік комиссиясы (№ ___ хаттамасы ____ ________ 201 ж.) қаралып, баспаға ұсынылған.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ Оқу-әдістемелік кеңесі баспаға ұсынған,
хаттама № ___ , ____ __________ 201 ж.
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Шымкент, 201 ж.
(C)М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті, 201
Басылымға жауапты аға оқытушы Палманова А.А
Кіріспе.
Адамның іс - әрекеті табиғаттың дамуына ерекше әсер ететін фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында айналадағы ортаға бейімделуімен қатар, оны өзгертеді де. Табиғаттағы құрамдас бөліктердің бір-бірімен тығыз байланыста екендігін ескерсек, олардың біреуі өзгерсе басқалары да өзгеретіні түсінікті. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында кейінгі зардаптарында ескеруі қажет. Қоғамдық өндірісті, экономиканы игеру мен дамыту барысында табиғатты тоздырып жібергенімізді байқамай қалдық. Табиғи байлықты игеріп, оның дүлей күшін жеңдік деп жүріп, өзімізге қастаңдық жасадық. Семейді полигонға айналдырдық, Аралды апатқа ұшыраттық, тың жерлерді эрозияға душар еттік, өзендерді жойдық, көлдерді құрғаттық. Осыған кім кінәлі? Иә, республикамыздың табиғат жағдайы нашар. Алайда жағдай қиын деп туған мекенді, Отанымызды тастап кетпейміз. Ендеше, ауыр табиғат жағдайына қарсы күресу әрқайсымыздың азаматтық борышымыз.
Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүлде жаңа мемлекеттік жүйесінің құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесін -- қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды қамтамасыз етті.
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәнінің мақсаты - Топырақтың әртүрлі табиғи және антропогендік факторлардың әсеріне пайда болған ластанудан туатын эрозия түрлерін меңгеру. Түркістан Облысында кездесетін топырақ эрозиясының түрлерін ажыратып онымен күресу жолдарын қарастыру.
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау пәні міндеттері - - эрозияға ұшырайтын жерлердің сызбасын сызып күресу шараларын ұйымдастыру.
Химиялық ластанудың зардаптары.
Тәлімі және суармалы егіншілікте болып жатқан ластану және құнарсыздандыру көздерін жою.
Қазақстан Республикасының жер ресурстары мен топырағының жағдайы.
Топырақты эрозиядан және дефляциядан қорғау - кең тараған топырақтың эрозиясы (су эрозиясы) және дефляция (жел эрозиясымен) таныстыру. Топырақты эрозиядан сақтаудың өзіндік іс шараларды жасауды үйрету.Қазіргі заманғы топырақ деградациясымен таныстыру және олардың пайда болу жолдары мен шешу іс шараларын дамыту.
Дәріс 1. КІРІСПЕ. Топырақ туралы ұғым. Топырақтың құрылысы және құнарлылығы. Топырақ түзуші факторлар.
1. Топырақ туралы түсінік. Топырақ құраушы факторлар.
2. Топырақ түзуші факторлар. Топырақтың морфологиялық белгілері.
Топырақ - жер қабығының ең үстін алып жатқан құнарлы қабаты. Топырақтың ерекше қасиеттерінің әсері осы ортада өсімдік өніп, тамыр жүйесі дамып, өсіп жетіліп, фотосинтез арқылы органикалық заттар түзіп халыққа азық - түлік, өндіріске шикізат беруін қамтамасыз етеді. Топырақтың құрылысын, құрамын, қасиеттерін, пайда болуымен дамуының заңдылықтарын, географиялық таралуын, қоршаған ортамен байланысын, табиғаттағы маңызын, топырақты жақсарту және құнарсызданудан қорғау, халық шаруашылығында тиімді пайдалану жолдарымен әдістерін зерттейтін - топырақтану ғылымы.
Топырақтану ғылымының негізін XIX ғасырдың аяғында орыстың ұлы ғалымы Василий Васильевич Докучаев (1846 - 1903) қалады. Өткен ғасырдың басында топырақтану жаратылыстану ғылымының жеке жаңа саласы болып қалыптасты.
Топырақ туралы ғылыми тұрғыдан дұрыс түсінік В.В. Докучаевтың жемісті еңбегінің нәтижесінде пайда болып, дами түсті. Ол 1879 жылы Санкт - Петербургте жаратылыстану қоғамында жасаған баяндамасында-топырақ дегеніміз жердің үстіңгі, қабатында жатқан, қарашіріндімен азды-көпті мөлшерде боялған, тірі ағзалардың, ауа райының, жер бедерінің өзара қарым - қатынасы әсерінен пайда болған минералды - органикалық жаралынды зат - деп көрсеткен.
Топырақтану ғылымының алға басып, дамуына ерекше әсер еткен жоғарыда көрсетілген ғалымның топыраққа берген анықтамасында келесідей үш үлкен мән бар. Біріншіден, топырақ ерекше табиғи дене ретінде қаралып, оның басқа табиғи денелерден ерекшеленетін қасиеттері бар екендігі. Екіншіден, топырақтың жаратылу, даму жолы бар тарихи дене екені айқындалды. Үшіншіден - топырақтың қоршаған ортамен, басқа табиғи денелермен тығыз байланысы бар екенділігі көрсетілді. Топырақты агрономиялық бағытта зерттеуде орыс ғалымдары П.А.Костычев (1845-1895) және В.Р.Вильямс (1863 - 1939) үлкен еңбек атқарады, П.А. Костычевтың топырақты өсімдіктер өсу ортасы ретінде қараған бағытын дамыта отырып В.Р.Вильямс: топырақ-өсімдіктің өніп-өсуіне жағдай туғыза алатын жердің қопсыған үстіңгі қабаты,- деп анықтама берді. Қазіргі кезде жоғарыда аталған ғалымдардыњ еңбектерін жалғастыра, дамыта отырып ғалымдар топыраққа төмендегідей анықтама береді.
Топырақ - тау жыныстарының бұзылу қабатының үстіне орналасқан, тау жыныстарының, ағзалардың, климаттың, жер бедерінің және уақыт ағымның өз ара қарым-қатынасы әсерінен түзілген құнарлылығы бар, қызметі алуан түрлі, күрделі құрамды, көп бөлімді ашық құрылымдық жүйе.
Егер жер бетіндегі табиғи денелерді тірі ағзаларға (жан-жануарлар, өсімдіктер) және жансыз денелерге (тау жыныстары, минералдар) бөліп қарайтын болсақ, онда топырақтың осы екі топтағы денелердің аралығынан орын алатын ерекше дене екенін байқаймыз. Ойткені ол академик В.И.Вернадскийдің (1863-1945) анықтауы бойынша әрі тірі, әрі өлі денеден құралған.
Топырақты ерекше табиғи дене ретінде қарауымызға бірінші себеп, оның құрамында әрі минералды, әрі органикалық заттардың және айрықша органикалық, органикалық-минералдық заттар тобының - қарашіріндінің болуы. Ал, екінші себеп оның құрамында тірі ағзалар: өсімдіктердің тамыр жүйесі, топырақта қоныстанған жәндіктердің және неше түрлі орасан көп микроорганизмдердің болуы, сөйтіп оның тірі бөлігін құрауы. Сонымен бірге, топырақ көп бөлікті күрделі жүйе екенімен де ерекшеленеді.
Адамзат топырақтың құнарлығын пайдаланып оны ауыл және орман шаруашылығында негізгі өндіріс құралы ретінде қолданады. Әр түрлі өсімдіктер егіп, мал жайып өнім алады. Топырақты қолданғанда олар топырақтыњ түзілу процесіне әсер етеді, оның құрамының, құрылымының және физикалық-химиялық қасиеттерінің өзгеруіне ықпалын тигізеді. Сондықтан топырақ адамзат еңбегінің туындысы, жемісі ретінде де саналады. Сөйтіп, топыраққа адамзаттың қатынасы үш жақты болып келеді. Біріншіден - топырақ табиғи ерекше дене, екіншіден-ол негізгі өндіріс құралы, үшіншіден - ол адамзат ењбегінің туындысы, жемісі.
Жер ғаламшарында топырақ сан-алуан экологиялық қызметтер атқарады. Осылардың ішінде топырақтың атқаратын келесідей басты әлемдік қызметтері бар.
Бірінші және ең бастысы - топырақтың жер бетінде тіршіліктің негізгі өзегі болуы. Топырақтан әуел баста өсімдіктер, су және қоректік заттар сіңіріп өнім құрайды, ал олардан жануарлар және адамзат қоректік заттарды алып пайдаланады. Топырақта тіршілікке керек биофильды элементтер шоғырланады, өсімдіктердің тамырлары жайылады, онда көптеген жәндік түрлері және орасан көп микроағзалар қоныстанған. Топырақсыз табиғаттағы ағзалар кешенінің тіршілігі жоқ. Сонымен бірге айта кететін бір жәйт, топырақ өзі тіршілік салдарынан пайда болады және өзі тіршіліктің жалғасуына себепші болып келеді. Сөйтіп биосфералық процестердің диалектикалық бірлігін дәлелдейді.
Топырақтың екінші әлемдік қызметі-табиғаттағы үлкен геологиялық және кіші биологиялық зат айналымының өзара қарым-қатынасының жүріп тұруына әсер етуі.
Жер бетіне шыққан тау жыныстары бұзылу процесіне ұшырайды. Осы бұзылу қабатының үстінде топырақ пайда болып, биофильды элементтерді шоғырландырады. Ал осы элементтерді өсімдіктер пайдаланады және бірнеше сатылы өзгерістен кейін олар қайтадан топыраққа оралады (биологиялық зат айналымы). Топырақтан элементтердің бір бөлігі жауын-шашын мен шайылып өзен-көлдерге, мұхиттарға барып шөгінді тау жыныстарын құрайды. Олар геологиялық даму кезеңінде қайтадан жер бетіне шығады немесе басқа күйге көшеді (геологиялық зат алмасуы). Топырақ осы екі зат айналымның қарым - қатынасының реттегіш және байланыстырушы бөлігі.
Топырақтың үшінші әлемдік қызметі - атмосфера мен гидросфераның химиялық құрамын реттеуші болуы. Топырақтың тыныстануы өсімдіктер фотосинтезіне және тірі ағзалардың тыныстануына, атмосфераның жерге жақын қабатының химиялық құрамының біркелкі болуына үлкен әсер етеді. Сонымен бірге гидросфераға құрлық бетінен барып жиналатын заттардың құрамында топырақ жамылғысының әсерімен байланысты болып келеді.
Топырақтың төртінші әлемдік қызметі биосфералық процестерді реттеуші болуы. Соның ішінде халықтың жер бетіндегі тығыздығына әсер етуі. Топырақ құнарлығының өндірілуіне байланысты өсімдіктердің өніп-өсуіне қажетті жағдай пайда болады.
Топырақтың бесінші әлемдік қызметі - органикалық заттарды және олармен байланысқан химиялық энергияны жердің беткі қабатына шоғырландырып жинауы. Құрамында 4-6 пайыз қарашірінді бар, яғни әр гектарға шаққанда 200 - 400т қарашірінді бар топырақта, 20 - 30 тонна антрацит көмір бойында бар энергия жиналған.
Адам өмір сүретін табиғи ортада, яғни экосферада топырақтың алатын маңызы өте зор. Өйткені топырақ көмегімен адамзат қолданатын азық-түліктің, өмірге керек өндірістік шикізаттардың басты бөлігі алынады. Ғалымдардың есептеулері бойынша жер шары халықтарының пайдаланатын тамағының 98 пайызы жердің құнарлы қабаты арқылы алынатынын көрсетеді. Сондықтан топырақ ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы ретінде өте маңызды роль атқарады.
Қазіргі топырақтану геология ғылымынан дамып, бөлініп шыққан және әліде геологиямен тығыз байланысты болып келеді. Топырақтың шығу тегін, дамуын, топырақ жамылғысының жер шарында таралу ерекшеліктерін, оның минералдық құрамын зерттеуде геология ғылымының үлкен маңызы бар.
Топырақты және оның құнарлығын зерттеу барысында топырақтану ғылымы үшін микробиология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы, өсімдіктану, жануартану, экология ғылымдарымен байланысының қажеттілігі туады.
Топырақтанудың кең ауқымды түрде басқа ғылымдармен қатынасының тығыз болуы топырақтың ерекше табиғи дене екендігіне және алуан түрлі ғылымдар зерттейтін жер геосфераларының тоғысқан межесінде топырақтың пайда болып, оның дамуының әрі қарай жүріп жатқандығында. Топырақтану ғылымы дами отырып қазіргі кезде әр - алуан ғылыми бағыттағы тарауларға бөлінеді.
Бастапқыда бұл ғылымды екі үлкен топқа жіктеуге болады. Біріншісі - жалпы топырақтану (іргелі), екіншісі - арнайы топырақтану (қолданбалы).
Жалпы топырақтану бағытында ғалымдар топырақтың негізгі қасиеттерін, пайда болуын, таралуын, жіктелуін зерттейді. Ал арнайы топырақтану бағытында ғалымдар топырақты пайдалану барысында туатын мәселелерді зерттеп, анықтайды.
Іргелі топырақтану ғылымының дамыған салалары: топырақ морфологиясы, топырақ физикасы, топырақ минералогиясы, топырақ географиясы, топырақ тарихы, топырақ құнарлығы, топырақты қорғау, топырақ картографиясы ж.б.
Арнайы топырақтану бағытында осы ғылымның салалары - ауыл шаруашылық топырақтануы, орман шаруашылығы топырақтануы, инженерлік топырақтану, мелиорациялық топырақтану, экологиялық топырақтану болып келеді. Топырақтану ғылымы жоғары дәрежеде ауыл шаруашылығымен, оның ішінде егіншілік саласымен тығыз байланысты.
Геология - Жердің құрылысын, құрамын, пайда болуын, даму тарихын және оның үсті мен қойнауында өтіп жатқан түрлі құбылыстарды зерттейтін ғылым. Грек тілінен аударғанда геология - жер туралы ғылым деген мағынаны білдіреді (гео-жер, логос - ғылым). Жер қабығы үздіксіз өзгерістерге ұшырап, дамуда болады. Сондықтан жер қабығының даму заңдылықтарын, оның құрамын, қасиеттерін жақсы зерделеп білу халық шаруашылығының көптеген салаларын ғылыми негізде, тиімді, тұрақты даму бағытында жүргізу үшін аса қажет.
Халық шаруашылығына аса қажетті пайдалы қазбалар: мұнай, газ, көмір, құрылыс материалдары, тыңайтқыштар өндіруге жарамды кендерді жер қойнауынан тауып, игілікке жаратып және адамзат қоғамына қажет түрлі ғимараттарды салу геология ғылымының заманауи жетістіктерін пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
2. Топырақ құраушы факторлар. Топырақ түзуші факторлар
Топырақ түзуге негізгі алты фактор: ауа райы, тау жынысы, жоғары және төменгі сатыдағы өсімдік пен жануарлар дүниесі, жер бедері, аймақтың геологиялық жасы және қоғамның өндіргіш күші әсер етеді. Осыларға жеке тоқталайық. Тірі организмдер мен олардың топырақ түзілуіне әсері. Жер бетінде алғашқы пайда болған тірі организмдер өсімдік те, жәндік те емес - ультрабактериялар. Олар өздері өмір сүретін ортаға өте бейім келеді. Олардың кейбіреулері тіпті тастарда да өсе бастаған. Бұл организмдер өздеріне керекті көмір қышқылы газы мен азотты ауадан ғана емес, тастан да алды. Сөйтіп, олар тіпті тасты бірте-бірте бұзып, бүлдіре бастады. Ал үгілген, ұнтақталған тау жыныстары оларға қолайлы мекен болды.
Бұл микроорганизмдер табиғаттың ыстық-суығын, оттегінің барын, я жоғын, ортаның қышқылдығын, я сілтілігін таңдамады. Сондықтан да олар табиғатта кез келген жерде кездеседі. Оларға су мен қорек болса, жеткілікті. Бұл бактериялардан басқа, алғашқы тау жыныстарында балдырлар, саңырауқұлақтар да өсіп-өнді. Бұлардың артынша бүлінген тау жыныстарында қыналар мен мүктер өсе бастады. Клетка сөлінде қымыздық қышқылы болғандықтан, қынаның тау жынысының бұзылуына әсері алғашқы микроорганизмдерге қарағанда әлдеқайда белсендірек болды. Қыналар жер таңдамайды. Тау шыңдарында оның сөлінің тасты ерітіп, орнындамайда шұңқырлар қалдыратынын көруге болады.
Сонымен алғашқы тірі организмдер, су, жел және мұздармен бірге Жердің тасты қыртысын бұзып, өздері өлгеннен кейін шіріп, ыдырап қарашірінді (гумус) құрады. Қыртысын бұзып, өздері өлгеннен кейін шіріп, ыдырап қарашірінді (гумус) құрады. Шырын желім тәрізді болғандықтан, қопсыған, үгітілген жыныстарды бір-бірімен жымдастырып, біріктірді, сөйтіп алғашқы құнары аздау топырақтар пайда бола бастады. Бұл құбылыстар ғасырлар бойы созылып, алғашқы микроорганизмдер мен төменгі сатылы өсімдіктер өздерінен кейінгі дамып өсетіндерге жағдай жасады. Құнары аз топыраққа енді жоғары сатылы өсімдіктердің өсуіне аз да болса мүмкіндіктер туа бастады. Осы алғашқы топырақта өскен шөптер мен бұталар тастардың жарықтарына да шығып, оларды ыдыратты, бұзды. Тастар мен тауларды бүлдірумен қатар өсімдіктер өзі түзген топырақты қорғай даалады. Қарашірік пен өсімдік тамырлары топырақ бөлшектерін біріктіріп, жымдастырып, желден, судың жуып-шаюынан сақтады. Тау жынысының үгілуінен бөлінетін қоректік заттардың бір бөлігі енді топырақтың тіршілік көзі болып саналатын организмдер бойына ауыса бастады. Ал олар өліп, ыдыраған кезде, топырақтың жоғары қабаттарында және оның белгілі бір өсімдіктерге қолайлы жағдай жасады. Сонымен араға ғасырлар салған уақыт өте келе алғашқы пайда болған топырақ жетіліп, шын мәнісіндегі құнарлы топыраққа айналды, оларда өсетін өсімдіктер, мекендейтін жәндіктер көбейді, төменгі сатыдағы өсімдіктермен қатар, жоғары сатылы өсімдіктер өсіп, тірі жәндіктер мен жануарлар пайда болды.
Топырақты мекендейтін, онда өсіп-өнетін организмдердің молдығы топыраққа жайғана әсер етіп қоймай, топырақтағы көптеген қосылыстардың бағытына, олардыңқасиеттеріне зор ықпал етті. Мәселен топырақтың әр зонада орналасуына қарай, олардың әрбір граммында мыңдаған, миллиондаған, тіпті миллиардқа шейін микроорганизмдер кездеседі. Олар да өнеді, өседі, өледі. Топыраққа түскен бүкіл органикалық заттарды ірітіп-шірітіп, ыдыратып, оларды әр түрлі газдарға, минералды заттарға бөлетін, органикалық заттардан күрделі топырақ шіріндісін (гумусты) түзетін осы - микроорганизмдер.
Топыраққа тек микроорганизмдердің ғана емес, сонымен қатар онда мекен ететін көптеген зоофауналар, қарапайымдылар, төменгі және жоғары сатылы жан-жануарлар, құрт-құмырсқалардың пайдасы көп. Мысалы, жауын құрты әр түрлі өсімдіктер қалдығымен қоректеніп, денесі арқылы органикалық заттарға бай, суға шыдамды топырақ түйінділерін (капролитті құрылым) шығарып топырақ қабаттарын әрі-бері тесіп өтіп, ондағы су - ауа режимін жақсартады. Осыған байланысты Ч.Дарвиннің Топырақты адамқоғамы соңғы мыңдаған жылдар бойы жыртып келеді. Ал оған дейін топырақты бірнеше мыңдаған жылдар бойы жауын құрты жыртып келген деп айтылған сөзі бар (Ч.Дарвин.).
Бақылау сұрақтары:
1. Топырақ эрозиясы және онынен күресу шаралары
2. Топырақ құнарлығының азаюы және оны сақтау мен қайта қалпына келтіру
3. Топырақтың ауыр металдармен ластануы
4. Топырақ құнарлылығын анықтау.
Дәріс №2. Жер шарының және жер қыртысының құрылысы
1.Жер әлемінің жаратылуы, қысқаша тарихы мен дамуы.
2.Жердің пішіні, құрылысы, қасиеттері. Ішкі және сыртқы қабаттары.
Ғарыштық кеңістікте жүздеген миллион галактика бар. Олардың бірі Құс жолы галактикасы. Бұл галактика құрамында Күн жүйесі орналасқан. Күн жүйесінің ортасында Күн және оның айналасында 9 планета - Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон бар.
Күн - диаметрі 1млн. 341 мың. км болатын аса үлкен ыстық газды шар. Оның диаметрі Жер диаметрінен 109 есе үлкен. Үстінгі бетінің температурасы 60000С, ішкі құрылысының жылулығы 20 000 0000С.
Күн әлем кеңестігіне орасан зор (әр секунтта 0,38 дж) қуат шығарады және ол секунд сайын өз салмағының 4 млн. тоннасын жоғалтады. Күннен бөліп шыққан қуаттың Жерге тек қана (12) трил. 200 млн. бөлігі келіп жетеді. Бірақ осы жеткен күн энергиясы қуаты Жер ғаламшарындағы тіршіліктің оңтайлы өтуіне қолайлы климатты қалыптастырады.
Физикалық-химиялық қасиеттеріне байланысты Күн жүйесінің барлық планеталарын екі топқа бөлуге болады: Күнге жақын орналасқан, жер типті планеталар (Меркурий, Шолпан, Жер, Марс) және сыртқы, Күннен алыс орналасқандар (Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон).
Жер ғаламшарының орташа диаметрі 12756 км, оның жанында серігі Ай бар. Олардың арасы 384400 км. Айдың диаметрі жердің диаметрінен 4 есе кіші, көлемі Жердікінен 50 есе төмен, Ай тығыздығы 3,3 гсм3, оның салмағы Жер салмағының 182 бөлігін құрайды. Ай тартысы Жер тартысынан 6 есе төмен, сондықтан оның атмосферасы жоқ. Ай Жерге және оның құбылыстарына әсер етеді.
Күн жүйесінің жанында оның көлемінен 10000 есе асатын аралықта бірде жұлдыз байқалмайды. Ал осы қашықтақтан кейін күн жүйесіне жақын орналасқан 8 жұлдыз бар. Ең жақын жұлдыз Проксима (Альфа Центавра) - Күннен 4,2 жарық жыл аралығында орналасады. Олардың ең жарық жұлдыздары - Сириус пен Порцион. Сириус Күнен 26 есе жарық, Порцион - 12 есе.
Күн сәулесі мен күн жүйесінің планеталарының пайда болуы туралы әр түрлі гипотезалар бар. 18 және 19 ғасырларда неміс философы И.Канттың және француз физигі П.Лапластың гипотезалары тарады. И.Канттың теориясы бойынша барлық ғаламшарлар құрылған материялар, планеталар және кометалар басында шашыраған элементарлы бөлшектер түрінде болды. П.Лаплас бойынша таралған материя тұман ретінде болған.
Қазіргі кезде Академиктер О.Ю.Шмид пен В.Г.Фесенковтың космогендік гипотезалары көпшілікке таныс. Академик О.Ю.Шмидтің (1881-1956) гипотезасы бойынша Жер және басқа планеталар жұлдызаралық метеориттік шаңын Күн тартысының аумағымен басып алуынан пайда болуын туралы айтылады.
Академик В.Г.Фесенковтың (1889-1972) гипотезасы бойынша Күн мен планеталар бір кезеңде газды шаңды тұмандықтардың эволюциясы арқылы пайда болған. Басында сол газды шаңды тұмандықтардың түйіртпегінен Күн пайда болды. Ол тез айналып, одан заттар бөлініп, планеталар пайда болған.
Жер - күн жүйесінің басқа да планеталарына ұқсаған шар тәрізді пішіні бар дене. Бірақ Жер дәл шар сияқты емес, ол полюстер жағынан сәл қысылған болады. Бұл пішінді сфероид дейді. Жерді зерттегенде тек полюстер жағынан қысылуын ғана емес сонымен қатар жер бедерінің тегіс еместіктігі де ескеріледі, сондықтан Жердің осындай дұрыс геометриялы емес пішінін геоид деп атайды.
Геофизикалық мәліметтер бойынша, Жер құрамы бір текті емес, қалыңдығы да әр түрлі үш ішкі сферадан құрылған: 1) Жер қабығы - 50-70км тереңділікке дейін; 2) Аралық қабық немесе мантия - 2900км тереңділікке дейін; 3) Жер өзегі - 2900 дан 6380 км- ге дейін.
Жер қабығы (литосфера) үзілмелі су қабатымен (гидросфера) жамылған. Олардың үстінде ауа қабаты (атмосфера) орналасқан. Су және ауа қабаттары Жердің сыртқы сфералары болып есептеледі.
Жер туралы негізгі физикалық мәліметтер келесідей:
Экваторлық радиусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6378,245км
Полюстік радиусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6356,9км
Жер беті ауданы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..510млн. км2
Жер көлемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..1,08 х 1012 км3
Жер салмағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5, 975 х 1027т
Гидросфера салмағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1,4 х 1018т
Биосфера салмағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5,0 х 1012 т
Жердің орташа тығыздығы ... ... ... ... ... ... .. ... ...5,52 гсм3
Беткі тау жыныстардың орташа тығыздығы ... 2,7-2,8 гсм3
Мұхиттардағы су мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1370 млн. км3
Жердегі мұз мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29 млн. км3
Өзен, көлдердегі су мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... 0, 75 млн. км3.
Жердің жылу қасиеттері. Жердің беткі қабатының температуралық режимін анықтайтын екі негіз бар: бірінші - Күннен алынатын жылу (99,5%); екінші - жер астынан келетін планетаның өзінің жылуы (5%). Күн сәулесі планетаны 30м тереңділікке дейін жылытады. 30 м-ден терең тұрақты температура алқабы орналасады, ол сол жердің орташа жылдық температурасына тән болады. Жердің көптеген аумақтарында жылдық орташа температурасы теріс болады, ал жердің оң температурасы 250-500 тереңділікте басталады. Әр бір 100 м-ге тереңдеген сайын жылу 30С көтеріледі.
Геотермиялық градиент - бір қашықтың бірлігінде температураның өзгеруі шамасын сипаттайды ал, геотермиялық саты - 10С-ға температура көтерілетін қашықтықты көрсетеді.
Геотермиялық саты көрсеткіші Архангельскте 10м; Санкт-Петербургта 19,6; Москвада 38,4 м; Иоханесбургте - 111м болып келеді. Егер Жердің геотермиялық сатысын 33 м деп алсақ 100 км тереңділікте Жердің жылулығы 30000С болуға тиісті. Сондықтан бұл тереңдікте Жер астында балқыған масса болуға тиісті. Бірақ Жердің терең қабатында қысым 3100 МПа-дейін артады, сондықтан балқыған массаның қатты заттар сияқты қасиеттері қалыптасады. Кейбір теориялар бойынша жер астындағы жылу радиактивті ыдырауға байланысты болады.
Жер радиобелсенділігі. Радиобелсенділік деген уран- 238; тории- 232; калий- 40 сияқты радиобелсенділік элементтердің өзінен-өзі ыдырап жылу энергиясын бөлуі.
Атмосфера - Жердің газды сферасы. Жердің сыртқы қабаттарына атмосфера, гидросфера, биосфера жатады. Құрамында 78,08% азот; 20,95%; оттегі, 0,9% аргон, 0,03% көмір қышқыл газы бар, ал қалған 0,04% неон, гелий, су буы, шаң және басқа заттардан құралған. Атмосфераның жоғарғы шекарасы әлі анықталмаған.
Атмосфера бірнеше қабатшаларға бөлінеді: тропосфера - 8-15 км биіктікке дейін, стратосфера - 8-15 ден 100 км-ге дейін және одан әрі ионосфера.
Тау жыныстарының мүжілуі, тасымалдануы және олардың шөгуі осы атмосфера агенттері (күн сәулесі, атмосфералық электр заряды, жылулық ауытқуы, жел, атмосферадағы су буы) ықпалымен жүреді.
Гидросфера - Жердің үзілмелі су қабығы. Құрамына мұхиттар, теңіздер, өзендер, көлдер және мұз жамылғылары жатады.
Гидросфераның негізгі бөлігін мұхиттар мен теңіздердің тұзды сулары құрайды; континенттегі тұщы сулардың көлемі барлық гидросфераның 0,3% ғана алады. Құрлықтағы барлық сулардың тұщы сулары тек 3% құрайды және оның 23 мұз күйінде болады. Сондықтан адамзат пайдаланатын тұщы су мөлшері тапшы болып есептеледі.
Биосфера - Жердің тірі организмдер қоныстанған қабаты. Академик Вернадский В.И. биосфераны өмір аймағы деп атаған. Әр деңгейде ол атмосферада, гидросферада және жер қыртысында орналасады.
Тірі организмдердің таралған төменгі шегі қысыммен және температурамен анықталады. Құрғақ жерде тірі организмдер 3-4км тереңдікке дейін байқалды. Ал мұхитта әр түрлі фауна 11000км тереңдікте де табылған. Атмосфераның 8-10км биіктігінде де организмдер кездеседі.
Организмдердің құрамына 60-тан аса элементтер кіреді. Олар көбінесе О, Н, С, Са, Мд, К т.б. элементтер мен заттардан құралған. Олардың кейбір химиялық элементтердің жиынтығы ретінде маңызы бар, мысалы: шымтезек, көмір құрамында көміртек көп, әкте, борда - кальций мен көміртек көп, ал фосфоритте - фосфор мол. Топырақтың, тау жыныстарының, қазба байлықтардың түзілуіне жануарлар мен өсімдіктердің тигізген әсері өте зор.
Жер қыртысы деген Жердің сыртқы қатты қабаты. Басқа қабаттармен салыстырғанда ол ең біртексіз қабат. Үстінен астына қарай ол үш қабатқа бөлінген: шөгінді, гранитті және базальтті.
Шөгінді қабат көбінесе салыстырмалы жұмсақ, кейде борпылдақ жыныстардан құралады, олар су және ауа әсерінен Жер бетінде шөгілу нәтижесінен пайда болған. Көбінесе шөгінді тау жыныстар қабатты қатпарлы болады. Олар салыстырмалы жұқа қабаттардан құрылады. Олардың тығыздығы 1-ден 2,65 гсм3 аралығында ауытқиды. Шөгінді қабаттың қалыңдығы біркелкі емес: ол бірнеше метрден 10-15 км-ге дейін ауытқиды. Жер бетінде шөгінді қабаты жоқ жерлер де бар.
Гранитті қабат көбінесе магмалық және метаморфты жыныстардан құралады, олардың құрамында көбінесе алюминий мен кремний кездеседі. Осы жыныстардың ішінде кремнеземнің орташа мөлшері 60% құрайды, сондықтан оларды қышқыл жыныстар дейді. Бұл жыныстардың тығыздығы 2,65-ден 2,8 гсм3-ге дейін ауытқиды. Гранитті қабаттың қалыңдығы тұрақты емес. Қазіргі тау жоталарының астында (Памир; Альпы) олар ең қуатты қалыңдықта болады (50-60км). Тынық, Атлантика және Үнді мұхиттары ойпаттарының астында бұл қабат жоқ, немесе өте жұқа болады. Сейсмикалық толқындар осы қабатты 6 кмс жылдамдылықпен өтеді.
Базальт қабаты гранит қабатының астында орналасады. Қалыңдығы 5 км-ден 30 км-ге дейін ауытқиды. Бұл қабат физикалық қасиеттері және химиялық құрамы бойынша базальттарға жақын. Жыныстардың тығыздығы 3,32 гсм3 болады.
Жер қабығы кейбір мұхиттардың астында жұқа шөгінді қабаттардан құралады және оның астында бірден 5-15 км қалыңдықты базальт қабаты жатады.
Жер мантиясы және жер өзегі. Құрлықтардың астында 50-70км тереңділікте жоғарғы мантия орналасады, жобалап айтқанда олар дунит пен перидотиттен құрылады деп жорамалдайды. Жер қойнауында тұтас балқынды қабат жоқ. Әр түрлі қабаттарда максималды температурасы бар аймақтар бар олар шала балқыған. Оны астеносфера деп айтады. Ядроның химиялық құрамы әлі белгісіз. Біреулері ядроның сыртқы қабатының химиялық құрамы силикаттарға жақын, ал ішкі қабаттары темірден құралады дейді. Кейбіреулерінің айтуы бойынша ядроның химиялық құрамы мантияның құрамына жақын, ол металданған күйде болады дейді. Өте жоғары тығыздық әсерінен (303 :: 106кПа) ядрода ауыр металлдар қасиеті пайда болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Топырақ эрозиясы және онынен күресу шаралары
2. Топырақ құнарлығының азаюы және оны сақтау мен қайта қалпына келтіру
3. Топырақтың ауыр металдармен ластануы
4. Топырақ құнарлылығын анықтау.
Дәріс №3. Топырақ эрозиясы және оның даму заңдылықтары.
1.Топырақ эрозиясы мен дефляция туралы ұғым, олардың туу себептері.
2.Эрозия түрлері, даму механизмі, келтіретін зияндары. Әр түрлі дәрежеде эрозияға ұшыраған топырақтың құнарлылығы.
3.Ауыл шаруашылығы дақылдарын эрозияға төзімділігі қабілетіне байланысты бағалау.
Эрозия (латынша -- erosіa -- бұзылу) деп, топырақтың су мен жел әсерінен бұзылуын айтады. Топырақ сумен шайылса оңда су эрозиясы, ал желмен ұшырылса, онда-жел эрозиясы немесе дефляция дамиды. Топырақты тиімді пайдалану және эрозиядан сақтау-егіншіліктін басты міндетті.
Эрозия көп елдерде кеңінен өріс алған (АҚШ, Қытай, Үндістан, Италия және т.б.). ТМД-да су эрозиясына сҧр ормандық, далалық қара және таулық облыстар топырақтары шалдыққан. Днепрдің, Еділдің, Донның, Днепрдің оң жағалауларында, Орталық орыс, Волын-Подольск, Дон, Еділ маңы, Ставрополь қыраттарында кең тараған.
Топырақтың су немесе жел эрозиясына тҧрақтылығы оның су өткізгіштігіне, ал соңғы қабілет болса, топырақтың гранулометриялық құрамына, түйіртпектілігіне, қарашірінді жиегінің қалыңдығына, тығыздығына және жоғары қабаттар дымқылдығына байланысты. Суды жеңіл сіңіретін топырақтар (түйіртпекті, гранулометриялық құрамы жеңіл, құрылысы осал) шайылуға берік тұрады. Түйіртпекті топырақ эрозияға берік, ал түйіртпектілігі төмен, қалың қабатты тығыз топырақтар осал келеді.
ТМД-да су және жел эрозиясына ұшыраған ауылшаруашылық алабы 110 млн. Га-дан асады, оның ішінде 64 млн. Гектар етістік топырақтар шалдыққан (Никонов, 1987).
Су эрозиясына ең тұрақты-қара топырақтар, ал тұрақсыздарына шымды күлгін және сұр орман топырақтарда жатады. Эрозия салдарынан топырақ, құнарлығы төмендеп (беткі эрозия), тіпті оның қарашірінді кескіні мүлдем жоғалып кетеді. Топырақ құнарлығының төмендеуіне үстіңгі ең құнарлы қабат эрозиядан жоғалуы немесе жыртылған кезде оның құнарсыз төменгі қабатпен араласып кетуі себеп. Содан барып, топырақтың химиялық құрамы өзгеріп, қасиеттері мен құбылымына қолайсыз жағдайлар туады (айталық қарашірінді мөлшерінің азаюмен оның сапасының төмендеуі, қоректік заттар тапшылануы, физикалық және биологиялық қасиеттерінің нашарлауы, қуыстылығы төмендеп, тығыздығының; содан барып олардың, суөткізгіштігінің төмендеуі), құрлық бетіндегі (жаңбыр және еріген қар) сулары топыраққа сіңбей ағып кетеді де, ең соңында топырақтағы су қоры азаяды.
Жоғары қабаттан қарашіріндінің шайылуы топырақтың биологиялық белсенділігін (кішіжандылар мен фауна, ферменттер әрекетін) төмендетеді. Топырақтың қоректік элементтері азаюы, су және биологиялық құбылымы нашарлауынан, оның құнарлығы төмендеп, ауылшаруашылық дақылдар өнімділігі азаяды. Өнім мөлшері топырақтың эрозиялану дәрежесіне байланысты.
Эрозияның үдемелі дамуы өзендердің қайырлауын, жолдардың бұзылуын жылдамдатады, эрозия азықты, етістіктер мен шабындықтарды және мекен-жайларды басып қалады, адамдардың тыныс алу оргаңдары қамалып, тынысы тарылады. Сондықтан эрозиямен күресу тек ауылшаруашылығының ғана емес, жалпы халықтық проблема.
Топырақтың эрозияға шалдығу жағдайлары - эрозия әсіресе табиғат жағдайлары бейім аудандарда және адамдар топырақты дұрыс пайдаланбауынан дамиды. Сондықтан, эрозияның даму жағдайлары әлеуметті-экономикалық және табиғи болып екіге бөлінеді.
Эрозия адамның өсімдік пен топырақ жамылғысына теріс әсер етуінен басталады. Сондықтан егістік пен жайылымдар топырақтарына эрозияға қарсы шаралар қолдану керек. Топырақты дұрыс пайдаланбаған жағдайда эрозия дамуына климат, жер бедері, геологиялық құрылым, топырақ ерекшеліктері және өсімдік жамылғысы әсер етеді.
Климат элементтерінен жауын-шашын мөлшері мен құбылысының маңызы зор. Әсіресе, қауіпті нөсер (қарқындылығы 0,5-1мммин-тен жоғары) және ұзақ жауын. Топырақтың шайуылына әсер ететін жағдайларға қар суының қоры, оның еру мерзімі мен қарқындылығы жатады. Қар суы ең алдымен беткейлерге орналасқан егістіктердің беткі жібіген қабатын шаяды.
Су эрозиясы құрлық бетінде су ағыны әсерінен және бедер жағдайларына (беткейлердің ұзындығына, еңістігіне, мүсініне және экспозициясына) байланысты өтеді. Топырақтың шайылуы беткей ылдыйлығының 1,5-20 - нан басталады, ал 30 - тан жоғары ылдыйларда ол айқын жүре бастайды. Беткей ұзындығы өскен сайын, одан ағатын сулар мөлшері көбейіп, топырақтың шайылу қауіпі арта түседі. Сондықтан беткейлер еңістігі мен ұзындығына қарай эрозия дамуын болжауға болады. Сонымен бірге, жауын-шашын құбылымын, өсімдік пен топырақ жамылғысын ескеру керек.
Беткейлер мүсініне қарай түзу, ойысты, дөңесті және баспалдақты болып келеді. Түзу және дөңес беткейлерде топырақ шайылуы төменгі етегінде орын алған; ойысты беткейлер топырағының шайылуы көбінесе жоғары тіктеу бөлігінде жүреді де, төменгі бөлігінде шайылып келген материалдар шоғырланады. Баспалдақты беткейлерде (террасалық участкелер) су ағыны бәсең болғандықтан, эрозия сәл жүреді. Оңтүстік беткей топырағы, солтүстік беткейіне қарағанда, шайылуға бейім.
Таулы және тау етегіндегі бедер жағдайында, қар ерігеннен және нөсерлі жаңбырдан соң күшті су ағындары пайда болады да, соның әсерінен қатты тау жыныстары құрлық бетіне жақын орналасқан жұқа топырақ кескінінің эрозияға шалдығуы өте қауіпті.
4 кестеде топырақ типіне, шайылу дәрежесін, қарашірінді мөлшері мен гранулометриялық құрамына байланысты Ресейде қабылданған шайылу мүмкіндігінің нормативтері келтірілген. Жерлердің эрозияға қауіптілік дәрежесіне байланысты жерлердің құрылымы және егіс көлемі анықталады, ауыспалы егіс, егістік, жұмыс танаптары және басқа да аймақта эрозияға қарсы шараларды ұйымдастыру шаралары жоспарланады.
4 кесте - Топырақ типіне және шайылу дәрежесіне байланысты шайылу мүмкіндігінің шамасы, тга
Топырақтар
Шайылмаған
Орташа
Күшті
және аз
шайылған
шайылған
шайылған
Шымды - күлгін, орманды
2,0
1,5
1,0
сұр және ашық-сұр
Орманды
күңгірт-сұр,
2,5
2,0
1,5
орманды
қоңыр,
сілтісізденген
және
күлгінденген
қара, кәдімгі
қара
Қалың қабатты, нағыз қара
3,0
2,5
2,0
Оңтүстік қара, күңгірт қара-
2,0
1,5
1,0
қоңыр
Қара қоңыр және ашық қара
1,5
1,0
0,5
қоңыр, шөлейттің қоңыр,
боз
Жауын және еріген қар суларымен потенциалды шайылу шамасына қарай егістік және басқа да ауылшаруашылық жерлері эрозиялық қауіптілігіне байланысты 5 класқа топтастырылады:
1-класс - эрозиялық қауіптілігі болмашы (жылына 3тга дейін), 70% дейін отамалы дақылды егіспен қаныққан кез-келген ауыспалы егіс орналастырылады;
2-класс - эрозиялық қауіптілігі әлсіз (жылына 3-10тга), 50% дейін отамалы дақылды егіспен қаныққан, пар көлемін қосқанда, отамалы, астықты отамалы дақылдар, парлы және отамалы дәнді дақылды, өнімді ауыспалы, парлы дәнді дақыл, шөп танапты ауыспалы егістерді орналастыруға болады.
3-класс - эрозиялық қауіптілігі орташа (жылына 10-20 тга), 20% дейін отамалы дақылды егіспен қаныққан астық-шөпті, кей жағдайларда астықты отамалы дақылдар және өнімді ауыспалы егістер жобаланады;
4-класс - эрозиялық қауіптілігі күшті (жылына 20-40тга), астық дақылдармен 60% дейін қаныққан ауыспалы егістер жобаланады;
5-класс - эрозиялық қауіптілігі өте күшті (жылына 40тга артық), астық дақылдармен 40% дейін қаныққан шөп танапты ауыспалы егістер жобаланады.
Су зрозиясы көлденең немесе беткі және тік немесе жыралық болып екі түрге бөлінеді. Сондай-ақ ағын сулар түрлеріне қарай еріген, жаңбыр немесе суару арқылы келетін сулар себеп болған эрозия түрлерін бөледі.
Беткі эрозия топырақтың үстіңгі қабатының жаңбыр немесе еріген қар суларымен шайылуына байланысты. Егістік бетінде орылған кішігірім су ағымының арналары жыл сайын топырақты жыртқанда тегістеліп отырады. Сөйтіп, беткі эрозияға шалдыққан топырақтың
үстіңгі қабаты бірте-бірте жұқарып, шайылған кескін түріне көшеді. Беткі эрозия механизмі жаңбыр суы тарамдарын бұзу және
жаңбыр мен қар суларының беткі ағымдық күшіне байланысты. Жаңбыр су тамшылары топырақ бетін тұрақты ұрып тұратындықтан, оның агрегаттары бұзылады да, түйіртпектер ыдырап, майда түйірлер мөлшері артады. Олар топырақ саңылауларына лай түрінде бітеліп, оның су өткізу қабілетін төмендетеді. Сондықтан жаңбыр сулары топыраққа сіңбей кұрлық бетімен ағып кетеді. Ылдиға бағытталған су ағымының кинетикалык қуаты оның массасы мен шапшаңдығына тепе-тең. Аталған қуатын біраз бөлігі топырақты шаюға, агрегаттарды бөлшектеуге және тасымалдауға жұмсалады.
Тік эрозия деп, ылдиға қарай пәрменді аққан судың топырақты орлап шаюын айтады. Тік эрозияның бірінші сатысында су шайған кішігірім (тереңдігі 20-35 см) су іздері мен шұңқырлар (0,3-1,5м) пайда болады. Олардың тұрақты дамуынан жыралар пайда болады.
Жыралар аумағы кұрлықта өскен жағдайда, топырақ жамылғысы түгелімен ауылшаруашылығына жарамсыз болып қалады (сурет 2).
Тік эрозияның даму сатысын жыралардың белгілі территорияда тараған аумағына немесе олардың шаршы шақырым алаптағы жалпы ұзындығына карай анықтайды. Соңғы көрсеткішке карай, тік эрозия мына даму сатыларына бөлінеді: әлсіз - 0,2, орташа - 0,25-0,50, жоғары - 0,50-0,75 және өте жоғары эрозия - 0,75 кмкм2.
Таулы облыстарда аталған су эрозиясы түрлерінен басқа, ыстық жазда күшті лайлы су тасқыны сел жүріп тұрады. Сел өте қарқынды және жылдам қозғалатындықтан, жолындағы топырақ пен тау жыныстарын үдемелі бұзып ағызып кетеді. Сондықтан, селдер өте қауіпті табиғи құбылыс болғандықтан, үлкен апатқа әкеп соғады.
Аймақтың геологиялық құрылымы, яғни оны құратын тау жыныстарының су ағынынан шайылуы және ұшырылуы қабілеті де эрозия өдерісінің дамуындағы басты себеп болады. Мысалы, үсті құмбалшықтар сумен жеңіл шайылып отырылады да, жыраларға айналады. Керісінше мореналық (мұзарттық) құмбалшықтар шайылуға төзімді.
Флювиогляциалды (мұз суынан) және ежелгі аллювийлі шөгінділер, су өткізгіштік қабілеті жоғары болғандықтан, су эрозиясына берік болады, бірақ дефляцияға осал келеді. Қатты тау жыныстары (гранит, әктас және т.б.) үстінде қалыптасқан, кескінінің қалыңдығы 30-50 см-ден аспайтын, борпылдақ топырақтарда эрозия қауіпі өте үлкен. Бұл топырақтар су немесе желмен тез бұзылып, кескінін түгел жоғалтады.
Даму жылдамдығына байланысты эрозия қалыпты (геологиялық) және үдемелі түрлерге бөлінеді. Қалыпты эрозия деп, табиғи өсімдік жамылғысы бар топырақ бетінен ұсақ, түйірлерін баяу шайылып тұруын айтады. Шайылған заттар топырақ құралу үдерісімен толықтырылып тұратындықтан, бұл эрозия түрінің зияндылығы шамалы.
1- сурет. Жыралардың пайда болуы
Үдемелі эрозия өсімдік жамылғысы жоқ топырақ бетінде немесе оны адам дұрыс пайдаланбаған жағдайда дамиды.
Заславский (1983) үдемелі эрозия қарқынын былай топтаған: Беткі эрозия: Шаңды шайылу - топырақтың жылдық шайылу мөлшері 0,5 тга-дан км\ сек, әлсіз шайылу - 0,5-1, орташа шайылу - 1,0-1,5, күшті шайылу - 5-10 тга тең, ал өте күшті шайылу - 10 тга-дан артық. Тік эрозия: Сел қарқынды - жыраның жыл бойы өсу мөлшері -0,5, орташа қарқынды- 0,5-1, жоғары қарқынды - 1-2, өте жоғары қарқынды - 2-5 м-ге тен„ ал аса жоғары карқынды эрозия - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz