Тұтынушылық несиелендіру проблемалары мен жетілдіру жолдары
Кіріспе
1 Тұтынушылық несиелендірудің экономикалық мәні мен мазмұны
1.1 Тұтынушылық несиелендiрудiң ұғымы және несие жүйесінде алатын орны
1.2 Тұтынушылық несиелердің жіктелуі
1.3 Тұтынушылық несиенi ұйымдастырудың шет мемлекеттердегi тәжiрибесi
2 «БТА Банк» АҚ тұтынушылық несиелендiруiн ұйымдастыру және экономикалық талдау
2.1 «БТА Банк» АҚ техникалық .экономикалық сипаттамасы
2.2 2005.2007 жылдар аралығындағы «БТА Банк» АҚ тұтынушылық несиелендiрудi талдау
2.3 Қазақстан Республикасының екiншi дәрежелi банктерімен тұтынушылық несиелендiрудi талдау
3 Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiрудiң даму мәселелері мен перспективалары
3.1 Қазақстандағы екiншi деңгейдегі банкiлердің тұтынушылық несиелендiрудi жүзеге асыру мәселелері
3.2 Қазақстан республикасында тұтынушылық несиелендiрудiң даму бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған қайнар көздер тізімі
Қосымшалар А, Ә, Б, В, Г
1 Тұтынушылық несиелендірудің экономикалық мәні мен мазмұны
1.1 Тұтынушылық несиелендiрудiң ұғымы және несие жүйесінде алатын орны
1.2 Тұтынушылық несиелердің жіктелуі
1.3 Тұтынушылық несиенi ұйымдастырудың шет мемлекеттердегi тәжiрибесi
2 «БТА Банк» АҚ тұтынушылық несиелендiруiн ұйымдастыру және экономикалық талдау
2.1 «БТА Банк» АҚ техникалық .экономикалық сипаттамасы
2.2 2005.2007 жылдар аралығындағы «БТА Банк» АҚ тұтынушылық несиелендiрудi талдау
2.3 Қазақстан Республикасының екiншi дәрежелi банктерімен тұтынушылық несиелендiрудi талдау
3 Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiрудiң даму мәселелері мен перспективалары
3.1 Қазақстандағы екiншi деңгейдегі банкiлердің тұтынушылық несиелендiрудi жүзеге асыру мәселелері
3.2 Қазақстан республикасында тұтынушылық несиелендiрудiң даму бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған қайнар көздер тізімі
Қосымшалар А, Ә, Б, В, Г
Қазақстанның экономикалық және қаржылық дамуы халықтың әл-ауқатының жақсаруын және ертеңгі күнге сеніммен қарайтындығын көрсетеді, бұл жеке тұлғалардың несиелендіру қызметтеріне тікелей әсер етіп, қызығушылығын арттырады. Бұл тұрғыда БТА клиенттердің қажеттілігіне бейімделген және несиелендірудің бірнеше түрін ұсынады. Сондай-ақ, несиелендірудің жаңа түрлерін үзбей шығарып тұрады. Бұл қызметтің түрлеріне, ең бірінші, несиелік карталар, автонесиелеу, ипотекалық несиелеу, сонымен қатар, зәру мұқтаждыққа несие беру, шұғыл несиелендіру және т.б. көптеген несиелендірудің түрлері енгізілген.
Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiру жүиесi әсiресе белсендi осыдан 3-4 жыл бұрын, жеке тұлғаларды несиелендiру көлемi ұлғая бастаған кезде дами бастаы. Алғашында несие алу үшiн кепiлдiкке мүлiк берумен қоса, үшiншi тұлғалардың кепiлдiк беруi қажет болатын, қазiргi кезде ол шарт емес. Кейбiр банкiлер «кепiлдемесi» жылына 16-24 пайыздық несиелер бередi.
Ел экономикасы мен банктың секторлар үшiн жергiлiктi несиелендiрудiң маңызы өсуде, банк жүйесiндегi активтарындағы жергiлiктi несиелендiрудiң үлес 3 есе ұлғая түстi.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан жақты іс әрекет етеді, себебі коммерциялық банктерде несие ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасады. Коммерциялық банктердің базалық қызметі – экономиканы және халықты несиелендіру. Банктің несиелік операциялары өте табысты болғанымен, банктік операциялардың ішіндегі ең тәуекелді болып келеді.
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан ақша қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық делдалдар рөлін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік қатынастардың барлық қатысушыларына тиімді. Бұл қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің қажеттілігін қанағаттандырады.
Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiру жүиесi әсiресе белсендi осыдан 3-4 жыл бұрын, жеке тұлғаларды несиелендiру көлемi ұлғая бастаған кезде дами бастаы. Алғашында несие алу үшiн кепiлдiкке мүлiк берумен қоса, үшiншi тұлғалардың кепiлдiк беруi қажет болатын, қазiргi кезде ол шарт емес. Кейбiр банкiлер «кепiлдемесi» жылына 16-24 пайыздық несиелер бередi.
Ел экономикасы мен банктың секторлар үшiн жергiлiктi несиелендiрудiң маңызы өсуде, банк жүйесiндегi активтарындағы жергiлiктi несиелендiрудiң үлес 3 есе ұлғая түстi.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан жақты іс әрекет етеді, себебі коммерциялық банктерде несие ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасады. Коммерциялық банктердің базалық қызметі – экономиканы және халықты несиелендіру. Банктің несиелік операциялары өте табысты болғанымен, банктік операциялардың ішіндегі ең тәуекелді болып келеді.
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан ақша қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық делдалдар рөлін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік қатынастардың барлық қатысушыларына тиімді. Бұл қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің қажеттілігін қанағаттандырады.
Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi жайлы» заны. 30.03.1995 жылғы № 2155.
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының банктары мен банктық қызметi жайлы» заңы. 31.08.1995 жылғы № 2444 (13.12.2004 ж. Өзгерiстерiмен.)
3. Қазақстан Республикасының «Құнды қағаз нарығы жайлы» заңы. 02.07.2003 жылғы №461-II (Қ.Р. заңдарымен 07.07.04 жылғы № 577-II; 20.12.04. ж. № 13 III өзгерiстермен)
4. 31.12.2003 жылы Қазақстан Республикасының Президентiнiң Жарлығымен бекiтiлген, Қазақстан Республикасының Ұлттық банк
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының Қаулысы «Банктық депозиттық сертификаттарды құнды қағаз ретiнде қабылдау»
21.04. 2003 ж № 140 , Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының «Қазақстан Республикасының Банктарында, клиенттерiнiң банктық шоттарды, ашу, жүргiзу және жабужолдарының инструкциясының қабылдануы» Қаулысына өзгерiстер.
6. Қазақстан Республикасының «Төлемдер мен ақша аударымдары жайлы заңы 29.06.1998 ж № 237 –1 (ҚР заңдарына сәйкес 28.12.1998 ж № 336-1; 29.03.2000ж № 42-II; 13.03.2003 ж № 394-II; 05.05.2003 ж № 409 –II; 08.05.2003 ж № 411-II; 09.07.2003 ж № 482-II; 13.12.2004 ж № 11-II Кiргiзiлген өзгерiстерiне сәйкес)»
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық банк филиалдарында заңды және жеке тұлғалармен кассалық операциялар жүргiзу ережелерi, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының қаулысымен бекiтiлген 20.12.2001 ж № 354
8. 28.03.1999 ж № 37 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының жарлығымен бекiтiлген, Қазақстан Ұлттық Банк және екiншi дәрежелi банктер арасында корреспонденттық араласу ережелерiн.
9. Алимжанов Д. Снижая риски, увеличивать шансы// Казахстанская правда 2004 жылдың 3 казаны
10. Алимжанов Д. Развитие жилищного стройтельства через систему гарантирования ипотечных кредитов //Жилищное строительство Казахстана. -2004. - №1
11. Ахметов Д. Банктық риск және фолторларымен басқару стратегиясы// Қазақстан Қаржылары. –2005. - № 2 – Б. 26-31
12. Галиаскарова АТФ банкiдегi өз делазитыңды таңдап ал //Деловая неделя 2005 жылғы 4 қараша
13. Даутова М. Ипотека мықтыларды ұнатады // Жилищное строительство Казахстана. - 2005. - №23
14. Денисенко Е. Банктық қызмет етудi дамыту және жарнама // Қазақстан Қаржылары. – 2003. -№ 6
15. Мекишев А. Ипотекалық несиелендiруге әр-кiм ала алады // Панорама 2004 жыл
16. Рамазанов Н. Бағалар басқарудан шықты// Деловая неделя 2005 жылдың 4 қарашасы
17. Рамазанов Н. Банктар капитал өсiредi // Деловая неделя 2005 жылдың 4 қарашасы
18. Самарин Н. Ипотека –панацея от меровых бед// Недвижимость. - 2005. - № 1
19. Ипотекалық кепiлдiк жүйесi-қарқынды даму кепiлi //Магнолия 2004 жылдың 15 сәуірі
20. Трофимова Е Мемлекеттiк банк жүйесi //Рынок ценных бумаг Казахстана. - 2005. - №1
21. www.bta.kz – БТА Банкінің ресми сайты
22. www.banker.kz – банк жүйесінің жаңалықтары
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының банктары мен банктық қызметi жайлы» заңы. 31.08.1995 жылғы № 2444 (13.12.2004 ж. Өзгерiстерiмен.)
3. Қазақстан Республикасының «Құнды қағаз нарығы жайлы» заңы. 02.07.2003 жылғы №461-II (Қ.Р. заңдарымен 07.07.04 жылғы № 577-II; 20.12.04. ж. № 13 III өзгерiстермен)
4. 31.12.2003 жылы Қазақстан Республикасының Президентiнiң Жарлығымен бекiтiлген, Қазақстан Республикасының Ұлттық банк
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының Қаулысы «Банктық депозиттық сертификаттарды құнды қағаз ретiнде қабылдау»
21.04. 2003 ж № 140 , Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының «Қазақстан Республикасының Банктарында, клиенттерiнiң банктық шоттарды, ашу, жүргiзу және жабужолдарының инструкциясының қабылдануы» Қаулысына өзгерiстер.
6. Қазақстан Республикасының «Төлемдер мен ақша аударымдары жайлы заңы 29.06.1998 ж № 237 –1 (ҚР заңдарына сәйкес 28.12.1998 ж № 336-1; 29.03.2000ж № 42-II; 13.03.2003 ж № 394-II; 05.05.2003 ж № 409 –II; 08.05.2003 ж № 411-II; 09.07.2003 ж № 482-II; 13.12.2004 ж № 11-II Кiргiзiлген өзгерiстерiне сәйкес)»
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық банк филиалдарында заңды және жеке тұлғалармен кассалық операциялар жүргiзу ережелерi, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының қаулысымен бекiтiлген 20.12.2001 ж № 354
8. 28.03.1999 ж № 37 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының жарлығымен бекiтiлген, Қазақстан Ұлттық Банк және екiншi дәрежелi банктер арасында корреспонденттық араласу ережелерiн.
9. Алимжанов Д. Снижая риски, увеличивать шансы// Казахстанская правда 2004 жылдың 3 казаны
10. Алимжанов Д. Развитие жилищного стройтельства через систему гарантирования ипотечных кредитов //Жилищное строительство Казахстана. -2004. - №1
11. Ахметов Д. Банктық риск және фолторларымен басқару стратегиясы// Қазақстан Қаржылары. –2005. - № 2 – Б. 26-31
12. Галиаскарова АТФ банкiдегi өз делазитыңды таңдап ал //Деловая неделя 2005 жылғы 4 қараша
13. Даутова М. Ипотека мықтыларды ұнатады // Жилищное строительство Казахстана. - 2005. - №23
14. Денисенко Е. Банктық қызмет етудi дамыту және жарнама // Қазақстан Қаржылары. – 2003. -№ 6
15. Мекишев А. Ипотекалық несиелендiруге әр-кiм ала алады // Панорама 2004 жыл
16. Рамазанов Н. Бағалар басқарудан шықты// Деловая неделя 2005 жылдың 4 қарашасы
17. Рамазанов Н. Банктар капитал өсiредi // Деловая неделя 2005 жылдың 4 қарашасы
18. Самарин Н. Ипотека –панацея от меровых бед// Недвижимость. - 2005. - № 1
19. Ипотекалық кепiлдiк жүйесi-қарқынды даму кепiлi //Магнолия 2004 жылдың 15 сәуірі
20. Трофимова Е Мемлекеттiк банк жүйесi //Рынок ценных бумаг Казахстана. - 2005. - №1
21. www.bta.kz – БТА Банкінің ресми сайты
22. www.banker.kz – банк жүйесінің жаңалықтары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
1 Тұтынушылық несиелендірудің экономикалық мәні мен мазмұны 9
1.1 Тұтынушылық несиелендiрудiң ұғымы және несие жүйесінде алатын орны
1.2 Тұтынушылық несиелердің жіктелуі 9
1.3 Тұтынушылық несиенi ұйымдастырудың шет мемлекеттердегi тәжiрибесi19
23
2 БТА Банк АҚ тұтынушылық несиелендiруiн ұйымдастыру және
экономикалық талдау 29
2.1 БТА Банк АҚ техникалық –экономикалық сипаттамасы 29
2.2 2005-2007 жылдар аралығындағы БТА Банк АҚ тұтынушылық
несиелендiрудi талдау 38
2.3 Қазақстан Республикасының екiншi дәрежелi банктерімен тұтынушылық
несиелендiрудi талдау 50
3 Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiрудiң даму мәселелері мен
перспективалары 57
3.1 Қазақстандағы екiншi деңгейдегі банкiлердің тұтынушылық
несиелендiрудi жүзеге асыру мәселелері 57
3.2 Қазақстан республикасында тұтынушылық несиелендiрудiң даму
бағыттары 63
Қорытынды 68
Пайдаланылған қайнар көздер тізімі 70
Қосымшалар А, Ә, Б, В, Г 72
КІРІСПЕ
Қазақстанның экономикалық және қаржылық дамуы халықтың әл-ауқатының
жақсаруын және ертеңгі күнге сеніммен қарайтындығын көрсетеді, бұл жеке
тұлғалардың несиелендіру қызметтеріне тікелей әсер етіп, қызығушылығын
арттырады. Бұл тұрғыда БТА клиенттердің қажеттілігіне бейімделген және
несиелендірудің бірнеше түрін ұсынады. Сондай-ақ, несиелендірудің жаңа
түрлерін үзбей шығарып тұрады. Бұл қызметтің түрлеріне, ең бірінші,
несиелік карталар, автонесиелеу, ипотекалық несиелеу, сонымен қатар, зәру
мұқтаждыққа несие беру, шұғыл несиелендіру және т.б. көптеген
несиелендірудің түрлері енгізілген.
Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiру жүиесi әсiресе белсендi
осыдан 3-4 жыл бұрын, жеке тұлғаларды несиелендiру көлемi ұлғая бастаған
кезде дами бастаы. Алғашында несие алу үшiн кепiлдiкке мүлiк берумен қоса,
үшiншi тұлғалардың кепiлдiк беруi қажет болатын, қазiргi кезде ол шарт
емес. Кейбiр банкiлер кепiлдемесi жылына 16-24 пайыздық несиелер бередi.
Ел экономикасы мен банктың секторлар үшiн жергiлiктi несиелендiрудiң
маңызы өсуде, банк жүйесiндегi активтарындағы жергiлiктi несиелендiрудiң
үлес 3 есе ұлғая түстi.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан жақты іс әрекет
етеді, себебі коммерциялық банктерде несие ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасады. Коммерциялық банктердің базалық қызметі – экономиканы және
халықты несиелендіру. Банктің несиелік операциялары өте табысты болғанымен,
банктік операциялардың ішіндегі ең тәуекелді болып келеді.
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан ақша
қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық
делдалдар рөлін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік қатынастардың барлық
қатысушыларына тиімді. Бұл қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің
қажеттілігін қанағаттандырады.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз несие берушілер мен тікелей
қарыз алушыға ұсынылады. Несие беруші - банк, ал қарыз алушы болып қаржылық
ұйымдар немесе қаржылық емес агенттер болуы мүмкін. Қаржылық ұйымдарға
мақсатты қорлар, банктер, арнайы несиелік мекемелер кіретін болса, ал
қаржылық емес агенттерге заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер кіреді. Бұл
кезде несиелеу объектілеріне меншікті айналым қаражаттары, материалдық
запастар жиынтығы, өндіріс шығындары, сыртқы экономикалық қызметке
байланысты экспорттауға немесе импорттауға арналған тауарлар, азаматтардың
жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құрал-жабдықтар және басқа да
күрделі жұмсалымдар жатады.
Шығыс елдерiнiң көрсеткiштерiмен салыстырғанда, бiздiң елiмiздегi
несиелендiру нарығының өсу қарқынын байқауға болады.
Қазiргi уақытта Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiру нарығындағы
бiрталай өзгердi, ұлғайды.
Бiрiншi ондыққа кiретiн банкiлердiң барлығы жеке тұлғаларды
несиелендiру бойынша өз программаларын ұсынады. Баспана мәселесiн шешуге,
автокөлiк сатып алуға берiлетiн несиелерiнен басқа да көптеген тауар,
жиһаздан ұялы телефонға дейiн сатып алуға берiлетiн несиелер түрлерi
қосылуда.
Қазiргi кезде тұтынушылық несие Қазақстан Республикасының экономикасы
мен қаржылық секторының маңызды құрамы.
Тұтынушылық несиелендiру түрiн әрi қарай дамыту үшiн саяси және
экономикалық тұрақтылық шаруашылық заңдылықтарының сақталуы дұрыс орындалуы
қажет. Несиелiк келiсiм-шарт жүргiзген кездегi екi жақтанда бiрдей
сенiмдiлiк болу қажет.
Былайша айтқанда несие немесе несиелiк карточка беру кезiнде, банк
несие алушының несиенi жұмсау, қолдану кезiнде табыс қысқармайтынына,
азаимайтынына сенiмдi болу керек. Несие алушыда банктың қаржылық жағынан
тұрақтылығына сенiмi мықты болу керек.
Егерде екi жақтың бiреуi өз мiндеттерiнен безген жағдайда екiншi жақ
заңды түрде қаржылық жағдайын оперативтi және минималды шығын шығарып өз
мүддесiн қорғауға жағдайы болу керек.
Тауар немесi тұрғын үйдi қарызға сатып алу елiмiздi банкiлерiмен
ұсынылған. Бiрақ, қазiргi кезде Қазақстанда несие көбiнесе табысы жоғары
тұлғаларға берiледi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты тұтынушылық несие нарығындағы даму жолдарын,
Қазақстан Республикасындағы несиелендiру тәжiрибесiнiң дамуын талдау,
несиелендiру кезiндегi пайда болған маңызды мәселер мен сұрақтарды шешу
жолдарын iздестiру.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесi сұрақтар қарастырылды.
-коммерциялық банктармен берiлетiн тұтынушылық несиелендiрудiң дамуының
теориялық жағымен танысу,
-тұтынушылық несиелендiрудiң негiзгi даму жолдарын қарастыру,
-тұтынушылық несиелендiрудiң шет елдiк тәжiрибесiн қарастыру,
тұтынушылық несиелердiң берiлу және даму тәжiрибесiн бағалау және
талдау,
-тұтынушылық несие берiлу кезiндегi туындайтын қиыншылықтар және оларды
шешу жолдары.
1 ТҰТЫНУШЫЛЫҚ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1Тұтынушылық несиелендiрудiң ұғымы және несие жүйесінде алатын орны
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын
функцияларды орындаудан көрініс табады. Қазіргі кезде әмбебап банктер банк
қызметтерінің және қаржылық қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей
қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде банктер бәсекелестік
артықшылықты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен
қатаң түрде белгілі бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді,
ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетке уақытша бос ақша қаражаттарының
болуы және оның экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін
қаңағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып
табылады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен
қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар
бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегіндегі
банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте зор
.Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан жақты іс әрекет
етеді, себебі коммерциялық банктерде несие ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасады. Коммерциялық банктердің базалық қызметі – экономиканы және
халықты несиелендіру. Банктің несиелік операциялары өте табысты болғанымен,
банктік операциялардың ішіндегі ең тәуекелді болып келеді.
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан ақша
қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық
делдалдар рөлін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік қатынастардың барлық
қатысушыларына тиімді. Бұл қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің
қажеттілігін қанағаттандырады.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз несие берушілер мен тікелей қарыз
алушыға ұсынылады. Несие беруші - банк, ал қарыз алушы болып қаржылық
ұйымдар немесе қаржылық емес агенттер болуы мүмкін.
Қаржылық ұйымдарға мақсатты қорлар, банктер, арнайы несиелік мекемелер
кіретін болса, ал қаржылық емес агенттерге заңды тұлғалар мен жеке
кәсіпкерлер кіреді. Бұл кезде несиелеу объектілеріне меншікті айналым
қаражаттары, материалдық запастар жиынтығы, өндіріс шығындары, сыртқы
экономикалық қызметке байланысты экспорттауға немесе импорттауға арналған
тауарлар, азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құрал-
жабдықтар және басқа да күрделі жұмсалымдар жатады. Нарық жағдайында
банктің ресурстық потенциалын өсіру мәселелері және оның тұрақтылығын
қамтамасыз ету маңызды болып отыр.
Несиелік ресурстар халық шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен
жинақтары және банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттар
жиынтығы.
Жалпы банктердегі қарыз капиталы келесі көздер есебінен қалыптасады:
- депозиттер;
- банкаралық займдар;
- депозиттік емес көздер;
- коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары.
Тауар айырбасы сферасының несие үшін маңызы зор. Тауар айналысының
ішкі мазмұны ретіндегі құн қозғалысы несиенің қажеттілігі туралы түсінікті
тереңдетеді. Несиелік мәміледе қатынас субьектілері қарыз беруші мен қарыз
алушы болады. Кредитор – несиелік мәміленің қарызды ұсынушы жағы. Ал қарыз
алушы - несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды қайтаруға
міндетті жағы болады.
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әруақытта
қандай да бір обьектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиенің келесідей формалары бар: коммерциялық, банктік, тұтыну,
ипотекалық, мемлекеттік, халықаралық және т.б.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы қаржы-несиелік мекемелердің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін ақшалай және тауар түрінде берілетін
несие.
Ипотекалық несие – бұл жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредиторретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтымдылық
және пайыздар төлеу шартымен беру бойынша халықаралық экономикалық
қатынастар сферасындағы қарыз алушының қозғалыс формасы.
Несиенің түрлері келесідей жіктеледі:
- мерзімдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді;
- несиелеу обьектілері бойынша: негізгі қорларға және айналым қорына
берілетін несие;
- несиелеу әдістері бойынша: қалдық бойынша несиелеу және айналым
бойынша несиелеу т.б.
Алдымен сұрақтың терминологиялық жағына тоқталатын болсақ, функция
түсінігі ғылымда және тәжірибеде кең түрде қолданылады. Функция латынша
functio атқару, жүзеге асыру деген мағынаны білдіреді.
Несиелер келесідей функциялар атқарады:
- қайта тарату;
- нақты ақшаларды несиелік операциялармен алмастыру;
- ақша айналыс шығындарын үнемдеу;
- тауар айналысын жеделдету.
Несиелендіру принциптері: қайтымдылық, мерзімділік, төлемділік,
несиенің мақсатты сипаты, несиенің материалдық қамтамасыз етілуі және
несиенің дифференциалды сипаты.
Жалпы несиелендіру процесінде пайыздық мөлшерлеменің алалтын орны зор.
Қарыз пайызының мәнін оны қарыз капиталын қайтарымдылық принципімен
пайдалану негізінде пайда болатын экономикалық қатынастар ретінде түсіну
керек. Бұл экономикалық қатынастардың субьектілері – қарыз пайызын тиісінше
алушы және төлеуші болатын кредитор және қарыз алушы.
Қарыз пайызы экономикалық категория ретінде екі функцияны орындайды:
тарату және банктің несиелік потенциалын арттыру. Кредитор мен қарыз алушы
арасындағы өзара қатынаста қарыз пайызы пайыздық мөлшерлеме түрінде болады.
Пайыздық мөлшерлеме тұрақты және өзгермелі, номиналды және нақтылы,
дисконтты болуы мүмкін.
Тұтынушылық несие халықтың әр-түрлi қажеттiлiктерiн қанағаттандыру көзi
болып табылады.
Тұтынушылық несие алу кезiнде қарыз алушы жеке тұлға, ал несие берушi-
несие мекемесi және әр-түрлi формалы жеке меншiк кәсiпорындар мен мекемелер
болып табылады. Тұтынушылық несие ақшалай және тауарлары форма ретiндеде
берiледi.
Нарықтық экономикалық мемлекеттерде тұтынушылық несие халыққа қызмет
көрсететiн ыңғайлы және пайдалы формасы ретiнде экономикада ерекше роль
атқарады. Сондықтанда ол мемлекет тарапынан айрықша реттеуге ұшырайды.
Реттеу несиенi беру сатысында ғана емесе әрi қарай қолдану сатысындада
атқарады.
Банктер клиенттерді несиелендірген кезде олардың төлем қабілеттілігін,
менеджментін, сонымен бірге олардың өндірісті өркендетуге деген ниеттерін
зерттейді.
Ауыл шаруашылық қарыз алушыларды несиелендірудің тәуекелі өте жоғары
болып табылады. Бұл олардың көбінде қажетті несиені қамтамасыз етуге
өтімділігі жоғары кепілдің болмауымен, сонымен бірге басқа экономика
секторларымен салыстырғанда өндірістің тиімділігін көрсететін экономикалық
дәлелді бизнес-жоспарларды дайындаудың төменділігімен тсіндіріледі.
Бiздiң мемлекетте 1987 жылға дейiн тұтынушылық несиелендiрудiң әсiресе
екi түрi қолданылады ұзақ мерзiм қолданылатын тауар сатып алу несиесi және
тұрғын үй салу саласында жеке тұлғалық және кооперативтiк.
Шаруашылық нарықтық формасының пайда болу процесiнiң басталуымен
өндiрiс тоқтап, тауар айналымы азайып, жеке меншiктiк коммерциялық
структуралар көбеюiне байланысты, тауарлардың төлем уақытын ұзарту арқылы
сатып алу формасында тұрғындарды несиелеу өз мағынасын жоғалтты.
Тұрғын үй салу саласын несиелеу және басқа да тұтынушылық несиелердi
ұсынады 1987 жылы өз қарамағына СССР-дың Жинақтау банкiсi, 1991 жылдан
Қазақстанның жинақтау банкiсi алды.
Банктің атқаратын рөлі бөлшектенген және бірлескен клиентурасының
депозиттерді қабылдау мен шоғырландыру және де осы құралдармен қауіпсіз
түрде және нәтижелі әрекет жасау.
Ақырғысының басты негізі, шағын және орта бизнесінің дамуы үшін
арналған қаржы ресурстары, бұл қаражаттарды қажет етіп отырған клиенттер
үшін, міндетті түрде керек мөлшерде қамтамасыз етіп және де қызметтік
басқаруды дамыту және қамтамасыз ету үшін басты ссуданың түскен пайдасы
мен оның пайыздарының есебінде жабу арқылы алынады. Орта және шағын
бизнестің тұрақты түрде дамуы мен жоспарлау кепілдемесі қатаң талаптағы
ұзақ мерзімді несие болып табылады.
Халықтың тұтынушылық жағдайын несиелеу Қазақстанның Жинақтау банкiсiмен
заңды тұлғаларды несиелендiру принципi бойынша атқарады қайтарымдылық,
жеделдiк, тиiмдiлiк, төлемдiлiк принциптерiн қатаң сақтау.
Несие берудiң маңызды принциптерiнiң бiрi несие алушының төлем
қабiлеттiлiгi.
Қазiргi уақытта Қазақстанның БТА Банкi келесi қарыз түрлерiн бередi.
-ағымдық мақсаттар үшiн;
-күрделi шығындарға жұмсалатын несие;
-тұрғын үй сатып алуға берiлетiн қарыз, ипотека;
-емделуге, демалуға және оқуға берiлетiн қарыз.
Күрделi шығындарға жұмсалатын несие өздерiнiң жеке меншiк кiрiстер бар
азаматтарға және пенсионерлерге Халық банк бөлiмiмен берiледi. Бұл несие әр-
түрлi тұтынушылық мақсаттарда үй жиһаздарын, транспорттық, техникалық
құралдарын сатып алу, тойлар ұйымдастыруға жұмсалады. Несие азаматтарға 18-
ден 70 жылға дейiн, несие алушы 75 жасқа толғанша қайтарылу керек шартымен
берiледi. Кепiлдiк ретiнде Халық банкi келесiлердi алады.
-ҚР тұрақты табысы бар азаматтарының кепiлдiктерi;
-ҚР Халық банкiнiң клиентi төлем қабiлеттiлiгi бар кәсiпорындармен
мекемелер кепiлдiгi кепiлдiкке берiлген құнды қағаздар.
Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу механизмінің элементтері несиелік
операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу процесі мынандай кезеңдерді қамтиды:
– несиеге деген өтінішті қарау;
– несиелік қабілеттілігін талдау;
– несиелік келісім-шарт жасасу;
– несие беру;
– несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
Бірінші кезеңде банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау. Кез
келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы
мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі,
мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бақылаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
Екінші кезең қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі. Қарыз
алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған ссудасы бойынша қарызды
уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен сипатталады.
Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін,
сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудын бұрын оның
несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал
етеді.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер
ретінде қаржы Министрлігі бекіткен келесідей жылдық бухгалтерлік есеп
формалары қызмет етеді: “Кәсіпорын балансы” ( №1 форма); “ Қаржы нәтижелері
және оларды пайдалану туралы” (№2 форма); Кәсіпорын балансына қосымша бет
(№3 форма); сондай-ақ Қазақстан Республикасы статискалық есеп формасы
“Кәсіпорынның (ұйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы
есебі” (№1-Ф-мерзімді- тоқсандық формалары);
Үшінші кезең несиелік келісім-шарт жасасу. Қазіргі несиелеудің басты
ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп
болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа
түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы
келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы бері мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің
қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілуі мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
Төртінші кезең несие беру кезеңі. Бұл кезең ссудалық шот формасын
ссуданы беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін),
ссуданың беру тәсілін анықтайтын несиені ұйымдастыру және техникалық
шарттарын қамтиды.
Бесінші кезең несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау –
несиелік операцияның маңызды кезеңі. Ссудалар бойынша қарызды қайтару
тәсілі ссудалық шоттар формасында банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына
және олардың төлем айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Халыққа тұтынушылық несие берумен басқада коммерциялық банкiлер
айналысады. Көбiнесе бұл банкiлердiң өздерiнiң несиелiк ресурстарын
қалыптастыру үшiн тұтынушылардың салымдарын қажет етедi. Коммерциялық
банктерден несиенi құнды қағаздарды кепiлдiк қойып және ТМЗ, жылжымалы және
жылжымайтын мүлiктi кепiлдiкке қоюға болады.
Қазақстан Республикасының Қазақстанның халық банкi -сының
тұтынушылық несиенiң екiншi түрi капиталдық шығындарға жұмсалатын несие
ұзақ мерзiмдi несиенiң банкпен берiлген соманың қалай жұмсалғаны жайлы
отчет, құжат талап етедi.
Азаматтарға құрыс жағынан реконструкция және баспана мәселесi жағынан
көмек көрсету мақсатымен банктерге 3 баспаналы несие беруге рұқсат етiлген;
-үй құрылысына арнап жер сатып алуға жер несиесi арналған қысқа немесе ұзақ
мерзiмдi несие;
-пәтер сатып алуға арналған ұзақ мерзiмдi несие.
Халық банкi ұзақ мерзiмдi несие бередi бау-бақшалық үйлер құрылысына
және бау-бақша учаскесiн салуға арналған несие 5 жыл уақытқа берiледi.
Несие қарызгермен жер учаскесiн пайдалану уақытында жұмсалыну қажет.
Бұнымен қатар бұл уақыт банкiден қарыз алған күннен бастап 2 жылдан аспауы
керек. Белгiленген уақыт өтiсiмен қарызгер банкiге өзiнiң несиенi қалайша
қолданылғаны жайлы отчет беруi керек. Егерде қарызгер несиенi толығымен
жұмсамаған болса, банк басқармасы қарызгердiң арызын қарастырып несиенi
пайдалану уақытын тағы 1 жылға созады. Егерде отчетты уақытында көрсетпеген
болса банк берiлген қарызды уақыттан бұрын көтермелi пайызбен төлетуге
құқылы.
Несие бойынша төлемдер банк кассасына ақшалай түрде квартал сайын
төленедi.
Қарызгер төлем саласын үлкен мөлшерде құйып тастауға құқылы. Егерде
төлемдер уақытында түспесе банк қызметкерi келесi кварталдың бiрiншi айының
15-не дейiн, уақыты өткен несие шотына уақытымен түспеген сананы аударады.
Несиенi қолданғаны үшiн пайыздар орнатылған рет бойымен есептеледi.
Несие берiлген күннiң 1 қарсаңында есептелген пайыздар, несиенiң 1-шi
төлемiмен қоса төленедi, ал келесi қарсаңда несие қалдығы бойынша кезектi
төлеммен қоса төленедi.
Қазiргi уақытта жеке азаматтарға бақшалы үйлер салу құрылысына
шаруашылық ұжымдармен мекемелер банкiде заң тұлғасының атына ортақ сомаға
несие ала алады.
Бұл жағдайда кепiлдiк және басқа құжаттарсыз бау-бақшалық
серiктестiктiң анықтамасы ғана қажет, өйткенi ұжым қарызгер үшiн
жауапкершiлiктi өз мойына алады, демек қарыз және ол бойынша талант ететiн
пайыздың төлеуiне ұжым кепiлдiк бередi. Осылайша банк алдында қарызгер, заң
тұлғасы болады.
Несие алған қарызгердiң жеке отчеты талап етiлмейдi, өйткенi заң
тұлғасы ұжым банкiге қаражаттың қалай жұмсалғаны жайлы жиынтық отчет
бередi;
-5 жылға дейiн уақытқа ауыл аймағында сатып алынған үй, баланың өлшемi
құны бойынша. Несиенi сөндiру мерзiмi несиенi алғаннан кейiнгi келесi
кварталдан басталады;
-жеке меншiкке алынған тұрғын үйлердi салу және ремонттау 75% көлемде
сметалық баға, немесе үйдi ремонттау жұмысы 5 жыл уақытқа дейiн. Бұл несие
бойынша үй құрылысына алғашқы несие көлемi ортақ сомадан 30% берiледi, ал
ремонттық жұмыстар және жөндеу жұмыстарына несие ортақ сомадан 50%
берiледi;
-құрылыс-жабдық кооператив ұжымына 5 жыл уақытқа дейiн несие, алғашқы
жарна көлемi 75% дейiн берiледi. Бұл несиенi сөндiру уақыты несиенi алған
кварталдың келесi кварталынан басталады;
-мал сатып алу үшiн несие 3 жыл уақытқа дейiн берiледi;
-ауыл шаруашылығына несие төлемi уақыты 3 жылдан 15 жылға дейiн
берiледi.
Ипотекалық несие. Ақырғы жылдары Қазақстанның коммерциялық банкiлерi
клиенттерiнен жылжымайтын пәтер, үй, дача, жер учаскелерiн, гараж
кепiлдiкке қойып несие бере бастады. Бұған себеп болған Қазақстан
Республикасының кепiлдiк жайлы заңының қабылдануы болды.
Бiрқатар қазiргi уақытта Қазақстанның жоғары дәрежелi жылжымайтын мүлiк
нарықтық құру мәселесi туындап тұр.
Бұл бiрiншiден кепiлдiк жайлы сұрақ, екiншiден жылжымайтын мүлiк
объектiлерiн ортақ компьютерлiк тiркеу қызметiнiң жоқ болуы.
Үшiншiден мемлекеттiк салық саясаты жылжымайтын мүлiк нарқын
субъектiлерiне жеңiлдiк беру толығымен есептелмейдi. Төртiншiден осы салада
қызмет ететiн жаңа мамандар дайындау ендi ғана бас алды.
Әр-түрлi коммерциялық банкiлерде клиенттерiне жылжымайтын мүлiк
кепiлдiгi бойынша несие беру ретiмен жағдайы, әр-түрлi бiрақ ортақ
кескiндерде бар.
Жылжымайтын мүлiк кепiлдiгi ипотека несие берушi және несие алушы
келiсiм шартқа отыруымен кесiледi.
Ипотека келiсiм-шарта келесiдей рәсiмделедi. Рәсiмдеу қызметтi сату
және сатып алу жөнiндегi келiсiм мен кепiлдiк келiсiмiн жылжымайтын мүлкi
орталығында тiркеумен айналысады.
Алғашқы жарна сатушымен есеп айырысатын күнi банкте берiлуi тиiс.
Қарыздар ақшаны сатушыға банк рәсiмдеушiсiнiң көзiнше қолма-қол тапсырады,
сөйтiп тиiстi қолхатқа қол қойылады.
Егер қарызгер сатушыға алғашқы сананы алдын-ала тапсырып қойған болса,
онда мұны дәйектейтiн тиiстi құжат болуы тиiс. Тәртiп бойынша, бұл құжат
кепiлдеме жөнiндегi келiсiм аталады және онда нотариустың куәландырған қолы
болуы тиiс, нотариус арқылы келiсiп мемлекеттiк тiркеуден өткiзiлiп
кепiлдеме ретiнде келiседi.
Осылайша тұрғын үй ипотекасы құрылысқа, реконструкцияға немесе тұрғын
үй ремонтына берiлген несиенi сөндiруге жiберiледi. Егерде азамат және оның
жан-ұясы басқа үнде тұрып жатса.
Пәтер үй iшiндегi жеке бөлмелер жеке, бөлек ипотекаға жатпайды.
Ипотекаға тек қана несие алушының жеке меншiк пәтерi үйi ғана жатады. Бұнды
қағаз кепiлдiгiне берiлген несие тек қана биржаларда құндылығы бар және
банк арқылы өткiзiлетiн басқа құнды қағаз, облигация, акция кепiлдiгi
бойынша берiледi. Мысалы Қазақстан Республикасының Қазақстанның Халық
банкiбұл несие түрiн құнды қағаз бағасының 50% -на дейiнгi көлемде 6 ай
мерзiмiне дейiн бере алады. Қарыздар банкiге несие саласынан белгiлi пайыз
төлендi.
Егерде қарызгерде уақытша қаржылық қиыншылықтар туындаса банк
қарызгердiң арызын қарастырып несиенiң төлену уақытын тағы созып бередi.
Кепiлдiкке алынған құнды қағаздар банкiмен сақталуға алынады. Олар қарызгер
несие бойынша қарызын толығымен құйған соң ғана қайтарылады.
Егерде қарызгер несие бойынша қарызын уақытында қайтармаса банк құнды
қағаздарды өз қарауынша ұстады.
Жеке клиенттердi несиелендiру тәжiрибесiнде бiрнеше ерекшелiктерi бар.
Несиелiк келiсiм – шарт формасы мен жағдайына макроэкономикалық валюталық
және қор нарығындағы өзгерiстер, ссуддалық капитал нарығының конюктурасы,
клиенттiң төлем қабiлеттiлiгi, ссудданы қаматамасыз ету сапасы,
микроэкономикалық факторлар әсер етедi.
1.2 Тұтынушылық несиелердің жіктелуі
Тұтынушылық қарыз деп бiздiң мемлекетте тұрғындарға берiлетiн қарызды
айтады.
Қазақстанда тұтынушылық қарызға тұрғындарға ұзақ мерзiм қолданылатын
тауар сатып алуға, ипотекалық қарыз т.б. жатады.
Тұтынушылық қарызды бiрнеше белгiлерi; төлем уақыты, кепiлдiк түрi,
несиелеу объектiсi, несиенi өтеу түрi, көлемi бойынша классификацияланады.
Несиелеу объектiсi бойынша Қазақстанда тұтынушылық қарыз келесiдей
несие түрiне бөлiнедi.
-өте қажеттi жағдайда – жедел несие беру;
-құнды қағаз кепiлдiгiне;
-тұрғын үй құрылысына немесе сатып алуына;
-тұрғын үй ремонтына.
Ауыл аймақ тұрғындарына ауыл-шаруашылық құрылысына және Жеке меншiк
шаруашылығын сайман алуға несие берiледi.
Бау-бақшалық кооперативтерге, серiктестiктерге бақшаны жаңартуға ұзақ
мерзiмдi несиелер берiледi.
Банкiлер автокөлiк алуға ұзақ мерзiмдi несиелер бередi.
Субъектiк келiсiм шарт несиесi бойынша;
-банктi тұтынушылық қарық;
-сауда –саттық мекемелермен тұрғындарға берiлетiн қарыз;
банктiк емес несиелiк мекемелермен берiлетiн қарыз ломбард, несие
кооперативтерi, құрылыс ұжымдары, пенсиялық қор;
-жеке тұлғаларға берiлетiн, меншiк немесе жеке тұтынушылық қарыз;
-қарызгерлерге қызмет ететiн мекемелерi мен берiлетiн тұтынушылық
қарыз;
Төлем уақыты бойынша несиелер;
-ұзақ мерзiмдi 1 күннен 1 жылға дейiн;
-орта мерзiмдi 1 жылдан 3-5 жылға дейiн;
-ұзақ мерзiмдi 5 жылдан астам.
Мүлікті кепілге қойып ссуда алу нарықтық экономикасы дамыған елдерде
кеңінен таралып отыр. Тұтынушылық несиеге шарттарын беру көптеген
факторларға байланысты, бірақта несиенің басты обьектісі – бұл тұтыну мүлкі
болып табылады.
Әрі қарай тұтынушылық несие шарттары мен принциптерінің негізгі
мазмұнымен тұтынушылық ссуда түрлерін қарастырайық, яғни тұтынушылық
несиенің қаржылық обьектісіне назар аударайық.
Тұтынушылық несиені талдай отыра, келесілер қажет:
-қарызды жабу схемасын жасау;
-қарызгер үшін ссуда бағасын және тұтынушы үшін несие тиімділігін
анықтау;
-несиенің неғұрлым мақсатты бағытын таңдау мүмкіндігін беретін қосымша
шараларды табу.
Осы мәселелерді шешу тұтынушылық несие түрін таңдауға және оны берудің
нақты шарттарына байланысты.
Қазiргi уақытта Қазақстанда тұтынушылық қарыз төлем уақыттары уақытша
мiнез алады.
Банкiлер қарыз бере тұра оларды қысқа мерзiмдi 1 жылға дейiн және ұзақ
мерзiмдi 1 жылдан астам деп бөледi. Қысқа мерзiмдi несиенi белгiлi уақытқа
ғана рәсiмдейдi. Талап етiлетiн жиынтықтың белгiлi уақыты жоқ, сондықтан
банк әр-түрлi уақытта оның төленуiн талап етуiмүмкiн. Талап етiлетiн
жиынтықты берер бұрын қарызгердiң төлем қабiлеттiлiгi активтерiн иеленуi
тексерiледi. Несиенiөтеу мерзiмi бойынша бiр уақыт мерзiмiнде өтелетiн және
тең үлеспен төленетiн несие. Тең үлеспен төленбейтiн несиелер бiр уақыт
мерзiмiнде пайызы мен төлем ақысы өтеледi.
Тең үлеспен төленетiн несиеге жататын;
-әр-ай немесе квартал сайын тең үлеспен төленетiн несие;
-төленетiн сома кейбiр факторлармен бойынша әр-үрлi өзгерiп өсiп немесе
төмендеп отыратын, мысалы, несие төлелi уақыты жақындаған сайын, несиелiк
келiсiм шарттың бiту қарсаңында.
Несиенi алу әдiсi бойынша келесiдей классификацияланады;
-қарыз беру кезiндегi пайыз төлемiнен ұстап қалу;
-жұмсау уақыты кезiндегi бiрдей жарнамен несие пайызын төлеу квартал
сайын, жарты жылда бiр немесе әдейiлеп жасалған график бойынша.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық
шоттар формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
(оның берілуі және қайтарылуы) банктің клиентке ашқан ссудалық шотында
көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен алған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Барлық ссудалық шоттарға ортақ тәртіп былай сипатталады: несиені беру
олардың дебеті бойынша, ал қайтарылуы кредит бойынша, клиенттің банкке
қарызы әрдайым сол жағында, яғни ссудалық шоттың дебеттік жағында
көрсетіледі.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру
үшін екінші деңгейдегі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және
арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар, ереже бойынша, шаруашылық ұйымының төлем
айналымының үлкен бөлігін несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және
несиеге деген үнемі қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі
уақытта арнайы ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына
байланысты бөлшек және көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау
ұйымдары несиеленеді.
Несие беру үшін арнайы ссудалық шоттардың пайдаланылуы, тауарларды
несиеге сатудан түскен барлық түсімдерді банктік ссуданың уақтылы өтелуіне
бағыттауға және қарыз алушының меншікті қаражаттарының ұдайы өндіріс
процесінде толық қатынасуын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, арнайы ссудалық шот бойынша несиенің берілуі мен қайтарылуы
үздіксіз жүріп отырады. Есеп айрысу шоты бұл жерде көмекші шот ролін
атқарады, өткені, ол арқылы ең бастысы пайданы үлестіру және жалақы төлеуге
байланысты шектелуі операциялар шеңбері жасалады.
Бұл үшін арнайы шоттан есеп айырысу шотына материалдық емес
шағындардың түсімдердегі жоспарланған үлесі және пайда үздіксіз аударылып
отырылады.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та
банк кәсіпорындағы жекеленген қандай да бір тауарлар, шаралары үстіне
несиелеу қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік
береді.
Жай ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік
тәжірибеде пайдаланылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздық өтелуі қарыз
алушының келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме – тапсырмалар негізінде
жүзеге асырылады.
Аннуитенттi төлем деген ұғымда бар. Аннуитенттi төлем тең төлемдер
ағыны дегендi бiлдiредi. Қарызгер үшiн несиенi аннуитеттi сұлба бойынша
қайтару өте тиiмдi. Өйткенi, қарызгер несиенi ай сайын тең үлеспен қайтарып
отырады. Бұл отбасы бюджетiн мейлiнше жеңiл жоспарлауға мүмкiндiк бередi.
Аннуитеттi төлем құрамына негiзгi қарызды өтеу мен банк сыйақысы кiредi.
Бұл өтеменiң белгiленген мөлшерi, бiрақ уақыт өте оның iшкi құрылымы толық
өзгередi. Яғни, негiзгi қарызды өтеу үнемi ұлғая бередi, пайыз өтеу азаяды.
Төлем өсімі ссудасы қарызгердің алғашқы бес және он жылдағы кіріс
өсімін үнемі қарастырады. Несиенің қалған кезеңдегі төлемдер тұрақты
болады. Қорытындысында бұл өтеу схемасы алғашқы жылдарда ағымдағы шығындар
пайызы толығымен өтеу үшін қажет сомадан да аз болуы мүмкін жағдайға
әкеледі. Сондықтан қарыздың негізгі мөлшері қандай да бір уақытта
жоғарлайды, ал содан кейін төмендейді. Қарызды толығымен төлеу соңғы
жарнада жүргізіледі.
Тұтынушылық несиелеу схемасын неғұрлым мақсатты түрде пайдалануға
тұтынушылық принциптер мен тұтынушылық ссудалар түрлері ғана кірмейді.
Басты мәні тұтыну несиесін мақсатты бағытта пайдалану.
1.3 Тұтынушылық несиенi ұйымдастырудың шет мемлекеттердегi
тәжiрибесi
Шет мемлекеттерде тұтынушылық несие деп жергiлiктi халыққа ұзақ
мерзiмдi тауар сатып алуға берiлетiн қарыз. Бұл ондаған жылдар бойғы
тәжiрибеден алынған. Ең алдымен бұл жерлерде несиелердiң алуан түрлiлiгi
көзге түседi;
-банктiк тұтынушылық несие;
-сауда саттық мекемелерiнiң қарызы;
банктiк емес несиелiк мекемелердiң тұтынушылық несиесi ламбард,
несиелiк кооперативтер, зейнетақылық қор, құрылыс ұжымдары т.б.;
-жеке және меншiк тұтынушылық қарыз.
Дәл осындай жағдайда Шығыс Европа елдерiнде байқауға болады, ондағы
барлық несие институттарын мысалы Германия коммерциялық банктерден әдемi
сақтандыру институттарына дейiн жеке тұлғалы қарызгерлердi несиелендiрумен
айналысады.
Нарықтық экономикалы елдерде тұтынушылық несиелендiру экономикада
маңызды роль атқарады.
Сондықтанда ол мемлекет тарапынан реттеуге ұшырайды.
Несие беру кезеңiнде және несиенi жұмсау кезеңiнде де реттеу жұмыстары
жүргiзiледi.
Мұндай байланыстардың проблемасы Қазақстанның макроэкономикалық
деңгейіндегі монетарлық және проценттік ставканың уақытша құрылысының ішкі
әсерлерден толығымен босамағандығымен түсіндіріледі. АҚШ-та тұрақты төмен
инфляция және төмен проценттік ставкадан проблема айтарлықтай білінбейді.
Әр елде тұтынушыларға несие берудiң жеке жолдарымен заңдары бар, бiрақ
барлық елде ең алдымен несиенiң несие алушыларға қажеттi көлемде жеткiлiктi
болуы қарастырылады.
Көбiнесе шетел банкiлерi тұтынушылық несие алуға арыздарға үлкен
бағамен сыналды.
Осылайша олар аз еңбек шығынымен үлкен көлемде несиелiк арыздарды,
операциялық шығындарды үнемдеп қарастырады.
Несиелеу процесiнде ерекше орынды пайыз ставкасын, уақыт және несие
өтеу графигiн орнату алады. Тұтынушылық несиенiң көп бөлiгiн ұзақ мерзiмдi
неселералады, бұл несие бiрнеше апта немесе айға берiледi. Ұзақ мерзiмдi
тұтынушылық несиелер 2-ден 5 жылға көп берiле қоймайды, автокөлiк сатып
алуғаалынған несие болмаса.
Шет елдiк банкiлер тұтынушылық несие бойынша ставканы есептеу әдiстерiн
бiледi. Көбiнесе қолданылатын жылдық пайыз ставка әдiсi, жай пайыз әдiсi,
дисконттық ставка әдiсi және бөлу әдiсi.
Шет елдердiң банктiк тәжiрибесiнде үлкен көлемде келесiлер қолданылады;
-банктiң бөлек қарыз шотынан кредиттiк карталар бойынша алынатын қарыз;
-баланың оқуына алынатын қарау;
-студенттерге берiлетiн қарыз.
Несиелеу процесi бiрнеше этаптан тұрады. Басында банк қызметкерi қарыз
алушымен келiсiм шарт жүогiзiп, оның несие қабiлеттiлiгiн тексерiп, келiсiм
шартқа отыра алатындығын байқаиды.
Клиенттiң несиеге қабiлеттi дегенiмiз экономикалық көз қарас бойынша
алған банк несиенi қайтаруға мүмкiндiгiнiң болуы, оның кiрiс мен мүлiгi,
активтердi иеленуi, несиенi өтеуге қажеттi қаржыны таба алу қабiлеттiлiгi.
Талдау негiзiнде банк қарыз алушыға несие беру мүмкiндiгi туралы
қорытынды жасайды. Банк мекемелерi табыстылығы төмен, қаржылық жағдайы
тұрақсыз қарыз алушылармен несиелiк қатынас орнату кезiнде ерекше сақтық
көрсетулерi керек.
Клиенттiң несиеге қабiлеттiлiгiн талдаудан өткiзгеннен кейiн банк қарыз
алушымен келiсм-шартқа отырады.
Великобританияда тұтынушылық несие клиентке;
-керектi тауар сатып алуға немесе төлем ақы ретiнде қолдануға;
-тұтынушылық қарыз ретiнде;
-жеке меншiк несие планы орнатуда;
-тең үлеспен бөлiп төлеу қарызы;
-бiрақ төленетiн ақшалай тұтынушылық қарыз;
-сақтандыру поиесiне алынғанқарыз;
-жеке тұлғаға жедел жәрдемге алынған қарыз;
Несие клиенттiң толығымен несие қабiлеттiлiгiн талдаудан өткiзген соң
500 фунт стерлингтен астам сомаға берiледi.
Клиенттiң несиенi өтей алу мүмкiндiгiн банк өзi шешедi. Кейбiр
жағдайларда банкiлер өз клиенттерiне тұтынушылық несие алуға көп
жеңiлдiктер жасайды. Несиенi жұмсау уақыты 5 жылға дейiн берiледi. Несие
бойынша пайыздық ставка айлық ставканы күнделiктi есептеумен шығарылып
отырады, жылдық пайыздық ставкада және клиент жайлы барлық мағмұлматтар
әдемi кестеде көрсетiледi.
Қарызгермен кепiл берушiнiң қарызды өтей алмау жағдайында, қарызды банк
өзi жабуға тура келедi. Сондықтан банк сенiмсiздiк жағдайында несиенi жабу
үшiн әдейi сақтандыру қоры жасалады.
РФ Орталық банкi коммерциялық банкiлерге банкiнiң иесиелiк портфелiн
қарыздың төлемдiлiгiн және төлеу уақыты өтiп кеткен қарыздың ұзақтығын
ескере отырып бағалауды ұсынды.
Сондықтан банкiнiң несиелiк портфелiн несиенiң сенiмсiздiк жағдайына
байланысты несиелендi сапасы бойынша топтарға бөлiп тастайды.
Несиелiк операциялар бойынша шығынды көтеру резервтары қайта толтырудың
көлемi бойынша әр-түрлi несие группасына жасалады.
Осылайша банк сенiмсiз несиелiк саясат жүргiзген сайын, өзiне түскен
түсiмнен сақтандыру қорына көбiрек бөлiп сақтандыру резервын ұлғайта түсу
керек.
Барлық активтер тәуекел деңгейі бойынша Ресей Федерациясының бағалы
қағаздар инструкциясының №1 2001 жылдың 1 қазан, сәйкес 5 топқа
топтастырылады. Әрбір топқа сәйкес тәуекел коэффициенті қойылған, мұнда
банктің салым қаражаттары қандай мөлшерде тиімді екенін пайыздық түрде
көрсетіледі:
а) Бірінші топ – тәуекелсіз 0;
ә) Екінші топ – аз тәуекелді 10;
б) Үшінші топ – орта тәуекелді 20;
в) Төртінші топ – жоғары тәуекелді активтер 70;
г) Бесінші топ - өте жоғары тәуекелді активтер 100.
Бірінші топқа тәуекелден бос активтер кіреді. Олар корреспонденттік
шоттағы және Ресей Федерациясының бағалы қағаздарының резервтік шотындағы
банктің қаражаттары.
Ал екінші топқа минималды коэффициенті бар тәуекелдер – 10 %
жатқызылады. Бұл Ресей үкіметінің кепілденуімен берілген ссудалар, қымбат
металдардың бейнесін түсіріп кепілге алатын ссудалар.
Банктердің активтік операциялары ең жоғары тәуекелді деп бесінші
топтағы активтерді (100%) жатқызады. Оларға банктің клиенттеріне қысқа және
ұзақ мерзімді ссудалары, шаруашылық бойынша дебиторлық операциялар және
капиталды салымдары кіреді .
Банктік тәжірибиеде өтімділіктің ерекшеленеуі келесілер арқылы
байқалады. Жоғарғы өтімді активтер, яғни ақшалай формада немесе ақшалай
формаға тез ауысатын активтер болып табылады. Кассалық қолма қол ақшалары
бірінші кезекте резервке жатады, корреспондентік шоттардағы қалдықтар да
осы активтер қатарына кіреді. Қысқа мерзімді өтімді активтер, екінші
нарықта болатын қысқа мерзімді ссудалар мен бағалы қағаздар болып
табылады.
Қиын және ауыр түрде ұйымдастырылатын активтер, екінші нарықта
дамымайтын ұзақ мерзімді ссудалар мен бағалы қағаздар. Төмен өтімді немесе
өтімділігі төмен активтер, банктің негізгі қорларына салымдар.
Коммерциялық банктердің активтік операцияларының құрылымы әртүрлі
факторларға байланысты әрдайым өзгеріп отырады.
Ақшалай ағымдарды жоспарлау және басқару жүйесі стратегиялық
жоспарлар және бағдарламалар негізінде ақшалай ағымдарды жоспарлауды жүзеге
асырады, аймақтың және шағын бизнестің даму бағдарламаларына сәйкес
ресурстарды тарту және орналастыру бойынша шектеулерді анықтайды. Бұл кезде
қор нарықтарына шығу мүмкіндіктері, нарық құрымына есебінен қалыптасқан
қажеттіліктерді жүзеге асыру мүмкіндіктеріндегі макроэко-номикалық
шектеулерді есепке алу қажет.
Шешімдерді қабылдау тиімділігін бақылау және оларды орындау жүйесі
қалған барлық жүйелерді қажетті уақытта, қажетті көлемде, минималды
шығындармен ресурстық қамтамасыз етуді ұйымдастыруды логистикалық бақылау
функциясын атқарады.
Қазiргi кезде шет елдiк коммерциялық банкiлер, несие бойынша пайда
болған шығындарды жабу үшiн берiлген несиелер сомасы бойынша 2-3 көлемiнде
несиелiк карталар бойынша резервтер жасайды. Ресей тәжiрибесiнде елдегi
саяси жағдайдың тұрақсыздығына байланысты бұл резерв ерекше үлкен көлем де
болу керек.
Қазiргi Ресей жеке клиенттердi тұтынушылық жағынан несиелендiру
тәжiрибесi әлiде жетiлдiре түсудi талап етедi, несиелеу обьектiлерiн
ұлғайта түсiп және несие беру талаптарын қарастыра түсу керек.
2 БТА БАНК АҚ ТҰТЫНУШЫЛЫҚ НЕСИЕЛЕНДIРУIН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 БТА Банк АҚ техникалық –экономикалық сипаттамасы
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы қазанның
15-інен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық Кеңесі
Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк (Өндірісбанк)
бөлімшесі ашылды. Уақыт өте келе Өндірістік банктің бөлімшелерінде әртүрлі
қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында КСРО
электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің Қазақ
өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды.
Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық конторасы болып
өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО Министрлер Кеңесінің
Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың экономикасының
тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821 бірлескен
Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі, КСРО
Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды: КСРО
Мемлекеттік банкі, КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі, КСРО Сыртқы экономика
банкі, КСРО Агроөнеркәсіп банкі, КСРО Тұрғын құрылыс банкі, КСРО Жинақ
банкі.
1991 жылдың 4 наурызында КСРО Мемлекеттік коммерциялық өнеркәсіп-
құрылыс банкінің № 126 Қаулысы бойынша Қазақ республикалық КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі - Тұранбанк Қазақ республикалық Мемлекеттік коммерциялық
өндірістік-құрылыс банкі болып өзгертілді.
1991 жылдың 24 шілдесінде ҚазКСР Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы 24
шілдедегі №444 Қаулысына сәйкес Тұранбанк Қазақ акционерлік банкі болып
құрылды. Акционерлер жиналысында Тұранбанк ҚАБ-нің Басқарма Төрағасы
болып Бейсенов Ораз Мақайұлы тағайындалады. Тұранбанк ҚАБ филиалдар
желісі 66 филиалдан құралды.
1990 жылдың 23 қаңтарында Қазақ КСР Министрлер Кеңесі мен КСРО Сыртқы
экономикалық банкінің арасында жасалған 1989 жылғы 11 желтоқсандағы келісім
негізінде, КСРО Сыртқы экономикалық қызмет банкінің бұйрығымен Алматы
қаласында КСРО Сыртқы экономикалық банкінің Қазақ республикалық банкі
ашылды.
1992 жылдың 14 ақпанында құрылтайшылар жиналысының №3 шешімімен,
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1992 жылы 28 тамыз айындағы №
710 Қаулысы бойынша Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық қызмет
банкі ALEM BANK KAZAKHSTAN Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық
қызмет банкі деп атауын өзгертті.
Басқарма Төрағасы болып Ырысов Берлин Кенжетайұлы тағайындалды. "Alem
Bank Kazakhstan" Акционерлік банкі бірнеше жылдар қатарынан мемлекеттің
кепілдендіруі бойынша шетел несиелерін тартуда Қазақстан Республикасы
Үкіметінің агенті болды. "Alem Bank Kazakhstan" АБ-нің филиалдық желісі 20
филиалды қамтыды.
1997 жылдың 15 қаңтарында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
ТұранБанк Қазақ акционерлік банкін және ӘлемБанкҚазақстан акционерлік
банкін қайта ұйымдастыру туралы 15.01.97 №73 қаулысына сәйкес ТұранӘлем
Банкі Жабық Акционерлік Қоғамы құрылады.
Осы Қаулының негізінде Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне
ТұранӘлем Банкінің акциясын қолдануға және иеленуге рұқсат беріледі.
Сондай-ақ, банктің жарғыларын және банк басқарма мүшелерін қалыптастыруға
мүмкіндік берілді. Акционерлердің жалпы отырысында ТұранӘлем Банкі ЖАҚ-
ның Басқарма Төрағасы қызметіне Тәтішев Ержан Нұрілдәйімұлы тағайындалды.
1998 жылдың 1 қазанында ТұранӘлем Банкі Жабық Акционерлік Қоғамы
ТұранӘлем Банкі Ашық Акционерлік Қоғамы болып өзгертілді.
2003 жылдың 26 қыркүйегінде ТұранӘлем Банкі ААҚ қайта тіркелуіне
байланысты ТұранӘлем Банкі Акционерлік Қоғамы болып өзгертілді.
2008 жылдың 24 қаңтарында ТұранӘлем Банкі АҚ ребрендинг жүргізуге
байланысты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Тіркеу қызметі
комитетінде қайта тіркеуден өтіп, № 3903-1900-АҚ куәлігін алды және БТА
Банкі АҚ деп аталатын болды. 2007 жылдың қараша айында банк қолға алған
Ребрендингті жүргізудің басты алғышарты табысты банк конгломератын құруға
бағытталған жаңа стратегияның қабылдануы болды.
Ребрендинг жүргізуге байланысты ТұранӘлем Банкі АҚ Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінің Тіркеу қызметі комитетінде қайта
тіркеуден өтіп, № 3903-1900-АҚ тиісті куәлігін алды және бұрынғы атауын
БТА банкі АҚ-ына ауыстырды.
Бүгінгі таңда БТА Банкі АҚ нарықтың барлық сегментіне қатысатын
қаржы тобын құрайды. БТА — Қазақстандағы жүйе құрушы банк, ТМД аумағындағы
банк желісін құруда көшбасшы. БТА активтері (01.01.2008 жай-күйі бойынша)
3060 млрд., меншікті жиынтық капиталы 456 млрд. теңгені құрайды. БТА
Қазақстандағы сауданы қаржыландыру, шағын және орта бизнеске несие беру мен
ипотекалық несиелендіру салаларындағы көшбасшылық ұстанымын нығайтты.
Банктің ТМД аумағындағы жетекші қаржы институтына айналып және
жалпыұлттық брендтен халықаралық брендке ауысу туралы жаңа стратегиясының
қабылдануы ребрендингтің басты алғышарты болды. Банк өз өнімдерінің
географиясын әртараптандырып және ауқымын кеңейтуді, сондай-ақ негізгі
көрсеткіштерін тұрақты және қарқынмен дамытуды көздейді.
ТӘБ-те бүгінде:
- шамамен 750000 клиент;
- Қазақстан бойынша 22 филиал мен 290 бөлімше;
- Украинадағы, Ресейдегі, БАӘ мен Қытайдағы Халықаралық Өкілдіктер;
- Ресейдегі 9 стратегиялық серіктес- коммерциялық банктер (төрт аймақта),
Украинада, Беларусьте, Қырғызстанда, Арменияда, Грузияда.
Ребрендинг жүргізуге байланысты ТұранӘлем Банкі АҚ № 3903-1900-АО
тиісті куәлігін алып, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Тіркеу
қызметі комитетінде қайта тіркеуден өтті.
Осылайша ТұранӘлем Банкі АҚ атауы БТА банк АҚ болып өзгертілді.
Банкте 2007 жылғы қараша айында басталған ребрендинг табысты халықаралық
банк конгломератын құруды қарастыратын БТА Даму стратегиясын жүзеге
асырудағы маңызды кезең болып табылады. Осылайша банк конгломератына
кіретін банктер мен компаниялар БТА бірыңғай брендіне ғана емес, бизнесті
жүргізудің және клиентке қарым-қатынас жасаудың бірыңғай стандарттарына да
біріктірілетін болады. Жаңа брендті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 Тұтынушылық несиелендірудің экономикалық мәні мен мазмұны 9
1.1 Тұтынушылық несиелендiрудiң ұғымы және несие жүйесінде алатын орны
1.2 Тұтынушылық несиелердің жіктелуі 9
1.3 Тұтынушылық несиенi ұйымдастырудың шет мемлекеттердегi тәжiрибесi19
23
2 БТА Банк АҚ тұтынушылық несиелендiруiн ұйымдастыру және
экономикалық талдау 29
2.1 БТА Банк АҚ техникалық –экономикалық сипаттамасы 29
2.2 2005-2007 жылдар аралығындағы БТА Банк АҚ тұтынушылық
несиелендiрудi талдау 38
2.3 Қазақстан Республикасының екiншi дәрежелi банктерімен тұтынушылық
несиелендiрудi талдау 50
3 Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiрудiң даму мәселелері мен
перспективалары 57
3.1 Қазақстандағы екiншi деңгейдегі банкiлердің тұтынушылық
несиелендiрудi жүзеге асыру мәселелері 57
3.2 Қазақстан республикасында тұтынушылық несиелендiрудiң даму
бағыттары 63
Қорытынды 68
Пайдаланылған қайнар көздер тізімі 70
Қосымшалар А, Ә, Б, В, Г 72
КІРІСПЕ
Қазақстанның экономикалық және қаржылық дамуы халықтың әл-ауқатының
жақсаруын және ертеңгі күнге сеніммен қарайтындығын көрсетеді, бұл жеке
тұлғалардың несиелендіру қызметтеріне тікелей әсер етіп, қызығушылығын
арттырады. Бұл тұрғыда БТА клиенттердің қажеттілігіне бейімделген және
несиелендірудің бірнеше түрін ұсынады. Сондай-ақ, несиелендірудің жаңа
түрлерін үзбей шығарып тұрады. Бұл қызметтің түрлеріне, ең бірінші,
несиелік карталар, автонесиелеу, ипотекалық несиелеу, сонымен қатар, зәру
мұқтаждыққа несие беру, шұғыл несиелендіру және т.б. көптеген
несиелендірудің түрлері енгізілген.
Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiру жүиесi әсiресе белсендi
осыдан 3-4 жыл бұрын, жеке тұлғаларды несиелендiру көлемi ұлғая бастаған
кезде дами бастаы. Алғашында несие алу үшiн кепiлдiкке мүлiк берумен қоса,
үшiншi тұлғалардың кепiлдiк беруi қажет болатын, қазiргi кезде ол шарт
емес. Кейбiр банкiлер кепiлдемесi жылына 16-24 пайыздық несиелер бередi.
Ел экономикасы мен банктың секторлар үшiн жергiлiктi несиелендiрудiң
маңызы өсуде, банк жүйесiндегi активтарындағы жергiлiктi несиелендiрудiң
үлес 3 есе ұлғая түстi.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан жақты іс әрекет
етеді, себебі коммерциялық банктерде несие ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасады. Коммерциялық банктердің базалық қызметі – экономиканы және
халықты несиелендіру. Банктің несиелік операциялары өте табысты болғанымен,
банктік операциялардың ішіндегі ең тәуекелді болып келеді.
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан ақша
қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық
делдалдар рөлін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік қатынастардың барлық
қатысушыларына тиімді. Бұл қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің
қажеттілігін қанағаттандырады.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз несие берушілер мен тікелей
қарыз алушыға ұсынылады. Несие беруші - банк, ал қарыз алушы болып қаржылық
ұйымдар немесе қаржылық емес агенттер болуы мүмкін. Қаржылық ұйымдарға
мақсатты қорлар, банктер, арнайы несиелік мекемелер кіретін болса, ал
қаржылық емес агенттерге заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер кіреді. Бұл
кезде несиелеу объектілеріне меншікті айналым қаражаттары, материалдық
запастар жиынтығы, өндіріс шығындары, сыртқы экономикалық қызметке
байланысты экспорттауға немесе импорттауға арналған тауарлар, азаматтардың
жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құрал-жабдықтар және басқа да
күрделі жұмсалымдар жатады.
Шығыс елдерiнiң көрсеткiштерiмен салыстырғанда, бiздiң елiмiздегi
несиелендiру нарығының өсу қарқынын байқауға болады.
Қазiргi уақытта Қазақстандағы тұтынушылық несиелендiру нарығындағы
бiрталай өзгердi, ұлғайды.
Бiрiншi ондыққа кiретiн банкiлердiң барлығы жеке тұлғаларды
несиелендiру бойынша өз программаларын ұсынады. Баспана мәселесiн шешуге,
автокөлiк сатып алуға берiлетiн несиелерiнен басқа да көптеген тауар,
жиһаздан ұялы телефонға дейiн сатып алуға берiлетiн несиелер түрлерi
қосылуда.
Қазiргi кезде тұтынушылық несие Қазақстан Республикасының экономикасы
мен қаржылық секторының маңызды құрамы.
Тұтынушылық несиелендiру түрiн әрi қарай дамыту үшiн саяси және
экономикалық тұрақтылық шаруашылық заңдылықтарының сақталуы дұрыс орындалуы
қажет. Несиелiк келiсiм-шарт жүргiзген кездегi екi жақтанда бiрдей
сенiмдiлiк болу қажет.
Былайша айтқанда несие немесе несиелiк карточка беру кезiнде, банк
несие алушының несиенi жұмсау, қолдану кезiнде табыс қысқармайтынына,
азаимайтынына сенiмдi болу керек. Несие алушыда банктың қаржылық жағынан
тұрақтылығына сенiмi мықты болу керек.
Егерде екi жақтың бiреуi өз мiндеттерiнен безген жағдайда екiншi жақ
заңды түрде қаржылық жағдайын оперативтi және минималды шығын шығарып өз
мүддесiн қорғауға жағдайы болу керек.
Тауар немесi тұрғын үйдi қарызға сатып алу елiмiздi банкiлерiмен
ұсынылған. Бiрақ, қазiргi кезде Қазақстанда несие көбiнесе табысы жоғары
тұлғаларға берiледi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты тұтынушылық несие нарығындағы даму жолдарын,
Қазақстан Республикасындағы несиелендiру тәжiрибесiнiң дамуын талдау,
несиелендiру кезiндегi пайда болған маңызды мәселер мен сұрақтарды шешу
жолдарын iздестiру.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесi сұрақтар қарастырылды.
-коммерциялық банктармен берiлетiн тұтынушылық несиелендiрудiң дамуының
теориялық жағымен танысу,
-тұтынушылық несиелендiрудiң негiзгi даму жолдарын қарастыру,
-тұтынушылық несиелендiрудiң шет елдiк тәжiрибесiн қарастыру,
тұтынушылық несиелердiң берiлу және даму тәжiрибесiн бағалау және
талдау,
-тұтынушылық несие берiлу кезiндегi туындайтын қиыншылықтар және оларды
шешу жолдары.
1 ТҰТЫНУШЫЛЫҚ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1Тұтынушылық несиелендiрудiң ұғымы және несие жүйесінде алатын орны
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын
функцияларды орындаудан көрініс табады. Қазіргі кезде әмбебап банктер банк
қызметтерінің және қаржылық қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей
қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде банктер бәсекелестік
артықшылықты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен
қатаң түрде белгілі бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді,
ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетке уақытша бос ақша қаражаттарының
болуы және оның экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін
қаңағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып
табылады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен
қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар
бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегіндегі
банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте зор
.Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан жақты іс әрекет
етеді, себебі коммерциялық банктерде несие ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасады. Коммерциялық банктердің базалық қызметі – экономиканы және
халықты несиелендіру. Банктің несиелік операциялары өте табысты болғанымен,
банктік операциялардың ішіндегі ең тәуекелді болып келеді.
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан ақша
қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық
делдалдар рөлін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік қатынастардың барлық
қатысушыларына тиімді. Бұл қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің
қажеттілігін қанағаттандырады.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз несие берушілер мен тікелей қарыз
алушыға ұсынылады. Несие беруші - банк, ал қарыз алушы болып қаржылық
ұйымдар немесе қаржылық емес агенттер болуы мүмкін.
Қаржылық ұйымдарға мақсатты қорлар, банктер, арнайы несиелік мекемелер
кіретін болса, ал қаржылық емес агенттерге заңды тұлғалар мен жеке
кәсіпкерлер кіреді. Бұл кезде несиелеу объектілеріне меншікті айналым
қаражаттары, материалдық запастар жиынтығы, өндіріс шығындары, сыртқы
экономикалық қызметке байланысты экспорттауға немесе импорттауға арналған
тауарлар, азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құрал-
жабдықтар және басқа да күрделі жұмсалымдар жатады. Нарық жағдайында
банктің ресурстық потенциалын өсіру мәселелері және оның тұрақтылығын
қамтамасыз ету маңызды болып отыр.
Несиелік ресурстар халық шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен
жинақтары және банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттар
жиынтығы.
Жалпы банктердегі қарыз капиталы келесі көздер есебінен қалыптасады:
- депозиттер;
- банкаралық займдар;
- депозиттік емес көздер;
- коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары.
Тауар айырбасы сферасының несие үшін маңызы зор. Тауар айналысының
ішкі мазмұны ретіндегі құн қозғалысы несиенің қажеттілігі туралы түсінікті
тереңдетеді. Несиелік мәміледе қатынас субьектілері қарыз беруші мен қарыз
алушы болады. Кредитор – несиелік мәміленің қарызды ұсынушы жағы. Ал қарыз
алушы - несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды қайтаруға
міндетті жағы болады.
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әруақытта
қандай да бір обьектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиенің келесідей формалары бар: коммерциялық, банктік, тұтыну,
ипотекалық, мемлекеттік, халықаралық және т.б.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы қаржы-несиелік мекемелердің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін ақшалай және тауар түрінде берілетін
несие.
Ипотекалық несие – бұл жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредиторретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтымдылық
және пайыздар төлеу шартымен беру бойынша халықаралық экономикалық
қатынастар сферасындағы қарыз алушының қозғалыс формасы.
Несиенің түрлері келесідей жіктеледі:
- мерзімдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді;
- несиелеу обьектілері бойынша: негізгі қорларға және айналым қорына
берілетін несие;
- несиелеу әдістері бойынша: қалдық бойынша несиелеу және айналым
бойынша несиелеу т.б.
Алдымен сұрақтың терминологиялық жағына тоқталатын болсақ, функция
түсінігі ғылымда және тәжірибеде кең түрде қолданылады. Функция латынша
functio атқару, жүзеге асыру деген мағынаны білдіреді.
Несиелер келесідей функциялар атқарады:
- қайта тарату;
- нақты ақшаларды несиелік операциялармен алмастыру;
- ақша айналыс шығындарын үнемдеу;
- тауар айналысын жеделдету.
Несиелендіру принциптері: қайтымдылық, мерзімділік, төлемділік,
несиенің мақсатты сипаты, несиенің материалдық қамтамасыз етілуі және
несиенің дифференциалды сипаты.
Жалпы несиелендіру процесінде пайыздық мөлшерлеменің алалтын орны зор.
Қарыз пайызының мәнін оны қарыз капиталын қайтарымдылық принципімен
пайдалану негізінде пайда болатын экономикалық қатынастар ретінде түсіну
керек. Бұл экономикалық қатынастардың субьектілері – қарыз пайызын тиісінше
алушы және төлеуші болатын кредитор және қарыз алушы.
Қарыз пайызы экономикалық категория ретінде екі функцияны орындайды:
тарату және банктің несиелік потенциалын арттыру. Кредитор мен қарыз алушы
арасындағы өзара қатынаста қарыз пайызы пайыздық мөлшерлеме түрінде болады.
Пайыздық мөлшерлеме тұрақты және өзгермелі, номиналды және нақтылы,
дисконтты болуы мүмкін.
Тұтынушылық несие халықтың әр-түрлi қажеттiлiктерiн қанағаттандыру көзi
болып табылады.
Тұтынушылық несие алу кезiнде қарыз алушы жеке тұлға, ал несие берушi-
несие мекемесi және әр-түрлi формалы жеке меншiк кәсiпорындар мен мекемелер
болып табылады. Тұтынушылық несие ақшалай және тауарлары форма ретiндеде
берiледi.
Нарықтық экономикалық мемлекеттерде тұтынушылық несие халыққа қызмет
көрсететiн ыңғайлы және пайдалы формасы ретiнде экономикада ерекше роль
атқарады. Сондықтанда ол мемлекет тарапынан айрықша реттеуге ұшырайды.
Реттеу несиенi беру сатысында ғана емесе әрi қарай қолдану сатысындада
атқарады.
Банктер клиенттерді несиелендірген кезде олардың төлем қабілеттілігін,
менеджментін, сонымен бірге олардың өндірісті өркендетуге деген ниеттерін
зерттейді.
Ауыл шаруашылық қарыз алушыларды несиелендірудің тәуекелі өте жоғары
болып табылады. Бұл олардың көбінде қажетті несиені қамтамасыз етуге
өтімділігі жоғары кепілдің болмауымен, сонымен бірге басқа экономика
секторларымен салыстырғанда өндірістің тиімділігін көрсететін экономикалық
дәлелді бизнес-жоспарларды дайындаудың төменділігімен тсіндіріледі.
Бiздiң мемлекетте 1987 жылға дейiн тұтынушылық несиелендiрудiң әсiресе
екi түрi қолданылады ұзақ мерзiм қолданылатын тауар сатып алу несиесi және
тұрғын үй салу саласында жеке тұлғалық және кооперативтiк.
Шаруашылық нарықтық формасының пайда болу процесiнiң басталуымен
өндiрiс тоқтап, тауар айналымы азайып, жеке меншiктiк коммерциялық
структуралар көбеюiне байланысты, тауарлардың төлем уақытын ұзарту арқылы
сатып алу формасында тұрғындарды несиелеу өз мағынасын жоғалтты.
Тұрғын үй салу саласын несиелеу және басқа да тұтынушылық несиелердi
ұсынады 1987 жылы өз қарамағына СССР-дың Жинақтау банкiсi, 1991 жылдан
Қазақстанның жинақтау банкiсi алды.
Банктің атқаратын рөлі бөлшектенген және бірлескен клиентурасының
депозиттерді қабылдау мен шоғырландыру және де осы құралдармен қауіпсіз
түрде және нәтижелі әрекет жасау.
Ақырғысының басты негізі, шағын және орта бизнесінің дамуы үшін
арналған қаржы ресурстары, бұл қаражаттарды қажет етіп отырған клиенттер
үшін, міндетті түрде керек мөлшерде қамтамасыз етіп және де қызметтік
басқаруды дамыту және қамтамасыз ету үшін басты ссуданың түскен пайдасы
мен оның пайыздарының есебінде жабу арқылы алынады. Орта және шағын
бизнестің тұрақты түрде дамуы мен жоспарлау кепілдемесі қатаң талаптағы
ұзақ мерзімді несие болып табылады.
Халықтың тұтынушылық жағдайын несиелеу Қазақстанның Жинақтау банкiсiмен
заңды тұлғаларды несиелендiру принципi бойынша атқарады қайтарымдылық,
жеделдiк, тиiмдiлiк, төлемдiлiк принциптерiн қатаң сақтау.
Несие берудiң маңызды принциптерiнiң бiрi несие алушының төлем
қабiлеттiлiгi.
Қазiргi уақытта Қазақстанның БТА Банкi келесi қарыз түрлерiн бередi.
-ағымдық мақсаттар үшiн;
-күрделi шығындарға жұмсалатын несие;
-тұрғын үй сатып алуға берiлетiн қарыз, ипотека;
-емделуге, демалуға және оқуға берiлетiн қарыз.
Күрделi шығындарға жұмсалатын несие өздерiнiң жеке меншiк кiрiстер бар
азаматтарға және пенсионерлерге Халық банк бөлiмiмен берiледi. Бұл несие әр-
түрлi тұтынушылық мақсаттарда үй жиһаздарын, транспорттық, техникалық
құралдарын сатып алу, тойлар ұйымдастыруға жұмсалады. Несие азаматтарға 18-
ден 70 жылға дейiн, несие алушы 75 жасқа толғанша қайтарылу керек шартымен
берiледi. Кепiлдiк ретiнде Халық банкi келесiлердi алады.
-ҚР тұрақты табысы бар азаматтарының кепiлдiктерi;
-ҚР Халық банкiнiң клиентi төлем қабiлеттiлiгi бар кәсiпорындармен
мекемелер кепiлдiгi кепiлдiкке берiлген құнды қағаздар.
Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу механизмінің элементтері несиелік
операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу процесі мынандай кезеңдерді қамтиды:
– несиеге деген өтінішті қарау;
– несиелік қабілеттілігін талдау;
– несиелік келісім-шарт жасасу;
– несие беру;
– несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
Бірінші кезеңде банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау. Кез
келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы
мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі,
мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бақылаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
Екінші кезең қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі. Қарыз
алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған ссудасы бойынша қарызды
уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен сипатталады.
Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін,
сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудын бұрын оның
несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал
етеді.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер
ретінде қаржы Министрлігі бекіткен келесідей жылдық бухгалтерлік есеп
формалары қызмет етеді: “Кәсіпорын балансы” ( №1 форма); “ Қаржы нәтижелері
және оларды пайдалану туралы” (№2 форма); Кәсіпорын балансына қосымша бет
(№3 форма); сондай-ақ Қазақстан Республикасы статискалық есеп формасы
“Кәсіпорынның (ұйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы
есебі” (№1-Ф-мерзімді- тоқсандық формалары);
Үшінші кезең несиелік келісім-шарт жасасу. Қазіргі несиелеудің басты
ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп
болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа
түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы
келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы бері мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің
қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілуі мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
Төртінші кезең несие беру кезеңі. Бұл кезең ссудалық шот формасын
ссуданы беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін),
ссуданың беру тәсілін анықтайтын несиені ұйымдастыру және техникалық
шарттарын қамтиды.
Бесінші кезең несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау –
несиелік операцияның маңызды кезеңі. Ссудалар бойынша қарызды қайтару
тәсілі ссудалық шоттар формасында банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына
және олардың төлем айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Халыққа тұтынушылық несие берумен басқада коммерциялық банкiлер
айналысады. Көбiнесе бұл банкiлердiң өздерiнiң несиелiк ресурстарын
қалыптастыру үшiн тұтынушылардың салымдарын қажет етедi. Коммерциялық
банктерден несиенi құнды қағаздарды кепiлдiк қойып және ТМЗ, жылжымалы және
жылжымайтын мүлiктi кепiлдiкке қоюға болады.
Қазақстан Республикасының Қазақстанның халық банкi -сының
тұтынушылық несиенiң екiншi түрi капиталдық шығындарға жұмсалатын несие
ұзақ мерзiмдi несиенiң банкпен берiлген соманың қалай жұмсалғаны жайлы
отчет, құжат талап етедi.
Азаматтарға құрыс жағынан реконструкция және баспана мәселесi жағынан
көмек көрсету мақсатымен банктерге 3 баспаналы несие беруге рұқсат етiлген;
-үй құрылысына арнап жер сатып алуға жер несиесi арналған қысқа немесе ұзақ
мерзiмдi несие;
-пәтер сатып алуға арналған ұзақ мерзiмдi несие.
Халық банкi ұзақ мерзiмдi несие бередi бау-бақшалық үйлер құрылысына
және бау-бақша учаскесiн салуға арналған несие 5 жыл уақытқа берiледi.
Несие қарызгермен жер учаскесiн пайдалану уақытында жұмсалыну қажет.
Бұнымен қатар бұл уақыт банкiден қарыз алған күннен бастап 2 жылдан аспауы
керек. Белгiленген уақыт өтiсiмен қарызгер банкiге өзiнiң несиенi қалайша
қолданылғаны жайлы отчет беруi керек. Егерде қарызгер несиенi толығымен
жұмсамаған болса, банк басқармасы қарызгердiң арызын қарастырып несиенi
пайдалану уақытын тағы 1 жылға созады. Егерде отчетты уақытында көрсетпеген
болса банк берiлген қарызды уақыттан бұрын көтермелi пайызбен төлетуге
құқылы.
Несие бойынша төлемдер банк кассасына ақшалай түрде квартал сайын
төленедi.
Қарызгер төлем саласын үлкен мөлшерде құйып тастауға құқылы. Егерде
төлемдер уақытында түспесе банк қызметкерi келесi кварталдың бiрiншi айының
15-не дейiн, уақыты өткен несие шотына уақытымен түспеген сананы аударады.
Несиенi қолданғаны үшiн пайыздар орнатылған рет бойымен есептеледi.
Несие берiлген күннiң 1 қарсаңында есептелген пайыздар, несиенiң 1-шi
төлемiмен қоса төленедi, ал келесi қарсаңда несие қалдығы бойынша кезектi
төлеммен қоса төленедi.
Қазiргi уақытта жеке азаматтарға бақшалы үйлер салу құрылысына
шаруашылық ұжымдармен мекемелер банкiде заң тұлғасының атына ортақ сомаға
несие ала алады.
Бұл жағдайда кепiлдiк және басқа құжаттарсыз бау-бақшалық
серiктестiктiң анықтамасы ғана қажет, өйткенi ұжым қарызгер үшiн
жауапкершiлiктi өз мойына алады, демек қарыз және ол бойынша талант ететiн
пайыздың төлеуiне ұжым кепiлдiк бередi. Осылайша банк алдында қарызгер, заң
тұлғасы болады.
Несие алған қарызгердiң жеке отчеты талап етiлмейдi, өйткенi заң
тұлғасы ұжым банкiге қаражаттың қалай жұмсалғаны жайлы жиынтық отчет
бередi;
-5 жылға дейiн уақытқа ауыл аймағында сатып алынған үй, баланың өлшемi
құны бойынша. Несиенi сөндiру мерзiмi несиенi алғаннан кейiнгi келесi
кварталдан басталады;
-жеке меншiкке алынған тұрғын үйлердi салу және ремонттау 75% көлемде
сметалық баға, немесе үйдi ремонттау жұмысы 5 жыл уақытқа дейiн. Бұл несие
бойынша үй құрылысына алғашқы несие көлемi ортақ сомадан 30% берiледi, ал
ремонттық жұмыстар және жөндеу жұмыстарына несие ортақ сомадан 50%
берiледi;
-құрылыс-жабдық кооператив ұжымына 5 жыл уақытқа дейiн несие, алғашқы
жарна көлемi 75% дейiн берiледi. Бұл несиенi сөндiру уақыты несиенi алған
кварталдың келесi кварталынан басталады;
-мал сатып алу үшiн несие 3 жыл уақытқа дейiн берiледi;
-ауыл шаруашылығына несие төлемi уақыты 3 жылдан 15 жылға дейiн
берiледi.
Ипотекалық несие. Ақырғы жылдары Қазақстанның коммерциялық банкiлерi
клиенттерiнен жылжымайтын пәтер, үй, дача, жер учаскелерiн, гараж
кепiлдiкке қойып несие бере бастады. Бұған себеп болған Қазақстан
Республикасының кепiлдiк жайлы заңының қабылдануы болды.
Бiрқатар қазiргi уақытта Қазақстанның жоғары дәрежелi жылжымайтын мүлiк
нарықтық құру мәселесi туындап тұр.
Бұл бiрiншiден кепiлдiк жайлы сұрақ, екiншiден жылжымайтын мүлiк
объектiлерiн ортақ компьютерлiк тiркеу қызметiнiң жоқ болуы.
Үшiншiден мемлекеттiк салық саясаты жылжымайтын мүлiк нарқын
субъектiлерiне жеңiлдiк беру толығымен есептелмейдi. Төртiншiден осы салада
қызмет ететiн жаңа мамандар дайындау ендi ғана бас алды.
Әр-түрлi коммерциялық банкiлерде клиенттерiне жылжымайтын мүлiк
кепiлдiгi бойынша несие беру ретiмен жағдайы, әр-түрлi бiрақ ортақ
кескiндерде бар.
Жылжымайтын мүлiк кепiлдiгi ипотека несие берушi және несие алушы
келiсiм шартқа отыруымен кесiледi.
Ипотека келiсiм-шарта келесiдей рәсiмделедi. Рәсiмдеу қызметтi сату
және сатып алу жөнiндегi келiсiм мен кепiлдiк келiсiмiн жылжымайтын мүлкi
орталығында тiркеумен айналысады.
Алғашқы жарна сатушымен есеп айырысатын күнi банкте берiлуi тиiс.
Қарыздар ақшаны сатушыға банк рәсiмдеушiсiнiң көзiнше қолма-қол тапсырады,
сөйтiп тиiстi қолхатқа қол қойылады.
Егер қарызгер сатушыға алғашқы сананы алдын-ала тапсырып қойған болса,
онда мұны дәйектейтiн тиiстi құжат болуы тиiс. Тәртiп бойынша, бұл құжат
кепiлдеме жөнiндегi келiсiм аталады және онда нотариустың куәландырған қолы
болуы тиiс, нотариус арқылы келiсiп мемлекеттiк тiркеуден өткiзiлiп
кепiлдеме ретiнде келiседi.
Осылайша тұрғын үй ипотекасы құрылысқа, реконструкцияға немесе тұрғын
үй ремонтына берiлген несиенi сөндiруге жiберiледi. Егерде азамат және оның
жан-ұясы басқа үнде тұрып жатса.
Пәтер үй iшiндегi жеке бөлмелер жеке, бөлек ипотекаға жатпайды.
Ипотекаға тек қана несие алушының жеке меншiк пәтерi үйi ғана жатады. Бұнды
қағаз кепiлдiгiне берiлген несие тек қана биржаларда құндылығы бар және
банк арқылы өткiзiлетiн басқа құнды қағаз, облигация, акция кепiлдiгi
бойынша берiледi. Мысалы Қазақстан Республикасының Қазақстанның Халық
банкiбұл несие түрiн құнды қағаз бағасының 50% -на дейiнгi көлемде 6 ай
мерзiмiне дейiн бере алады. Қарыздар банкiге несие саласынан белгiлi пайыз
төлендi.
Егерде қарызгерде уақытша қаржылық қиыншылықтар туындаса банк
қарызгердiң арызын қарастырып несиенiң төлену уақытын тағы созып бередi.
Кепiлдiкке алынған құнды қағаздар банкiмен сақталуға алынады. Олар қарызгер
несие бойынша қарызын толығымен құйған соң ғана қайтарылады.
Егерде қарызгер несие бойынша қарызын уақытында қайтармаса банк құнды
қағаздарды өз қарауынша ұстады.
Жеке клиенттердi несиелендiру тәжiрибесiнде бiрнеше ерекшелiктерi бар.
Несиелiк келiсiм – шарт формасы мен жағдайына макроэкономикалық валюталық
және қор нарығындағы өзгерiстер, ссуддалық капитал нарығының конюктурасы,
клиенттiң төлем қабiлеттiлiгi, ссудданы қаматамасыз ету сапасы,
микроэкономикалық факторлар әсер етедi.
1.2 Тұтынушылық несиелердің жіктелуі
Тұтынушылық қарыз деп бiздiң мемлекетте тұрғындарға берiлетiн қарызды
айтады.
Қазақстанда тұтынушылық қарызға тұрғындарға ұзақ мерзiм қолданылатын
тауар сатып алуға, ипотекалық қарыз т.б. жатады.
Тұтынушылық қарызды бiрнеше белгiлерi; төлем уақыты, кепiлдiк түрi,
несиелеу объектiсi, несиенi өтеу түрi, көлемi бойынша классификацияланады.
Несиелеу объектiсi бойынша Қазақстанда тұтынушылық қарыз келесiдей
несие түрiне бөлiнедi.
-өте қажеттi жағдайда – жедел несие беру;
-құнды қағаз кепiлдiгiне;
-тұрғын үй құрылысына немесе сатып алуына;
-тұрғын үй ремонтына.
Ауыл аймақ тұрғындарына ауыл-шаруашылық құрылысына және Жеке меншiк
шаруашылығын сайман алуға несие берiледi.
Бау-бақшалық кооперативтерге, серiктестiктерге бақшаны жаңартуға ұзақ
мерзiмдi несиелер берiледi.
Банкiлер автокөлiк алуға ұзақ мерзiмдi несиелер бередi.
Субъектiк келiсiм шарт несиесi бойынша;
-банктi тұтынушылық қарық;
-сауда –саттық мекемелермен тұрғындарға берiлетiн қарыз;
банктiк емес несиелiк мекемелермен берiлетiн қарыз ломбард, несие
кооперативтерi, құрылыс ұжымдары, пенсиялық қор;
-жеке тұлғаларға берiлетiн, меншiк немесе жеке тұтынушылық қарыз;
-қарызгерлерге қызмет ететiн мекемелерi мен берiлетiн тұтынушылық
қарыз;
Төлем уақыты бойынша несиелер;
-ұзақ мерзiмдi 1 күннен 1 жылға дейiн;
-орта мерзiмдi 1 жылдан 3-5 жылға дейiн;
-ұзақ мерзiмдi 5 жылдан астам.
Мүлікті кепілге қойып ссуда алу нарықтық экономикасы дамыған елдерде
кеңінен таралып отыр. Тұтынушылық несиеге шарттарын беру көптеген
факторларға байланысты, бірақта несиенің басты обьектісі – бұл тұтыну мүлкі
болып табылады.
Әрі қарай тұтынушылық несие шарттары мен принциптерінің негізгі
мазмұнымен тұтынушылық ссуда түрлерін қарастырайық, яғни тұтынушылық
несиенің қаржылық обьектісіне назар аударайық.
Тұтынушылық несиені талдай отыра, келесілер қажет:
-қарызды жабу схемасын жасау;
-қарызгер үшін ссуда бағасын және тұтынушы үшін несие тиімділігін
анықтау;
-несиенің неғұрлым мақсатты бағытын таңдау мүмкіндігін беретін қосымша
шараларды табу.
Осы мәселелерді шешу тұтынушылық несие түрін таңдауға және оны берудің
нақты шарттарына байланысты.
Қазiргi уақытта Қазақстанда тұтынушылық қарыз төлем уақыттары уақытша
мiнез алады.
Банкiлер қарыз бере тұра оларды қысқа мерзiмдi 1 жылға дейiн және ұзақ
мерзiмдi 1 жылдан астам деп бөледi. Қысқа мерзiмдi несиенi белгiлi уақытқа
ғана рәсiмдейдi. Талап етiлетiн жиынтықтың белгiлi уақыты жоқ, сондықтан
банк әр-түрлi уақытта оның төленуiн талап етуiмүмкiн. Талап етiлетiн
жиынтықты берер бұрын қарызгердiң төлем қабiлеттiлiгi активтерiн иеленуi
тексерiледi. Несиенiөтеу мерзiмi бойынша бiр уақыт мерзiмiнде өтелетiн және
тең үлеспен төленетiн несие. Тең үлеспен төленбейтiн несиелер бiр уақыт
мерзiмiнде пайызы мен төлем ақысы өтеледi.
Тең үлеспен төленетiн несиеге жататын;
-әр-ай немесе квартал сайын тең үлеспен төленетiн несие;
-төленетiн сома кейбiр факторлармен бойынша әр-үрлi өзгерiп өсiп немесе
төмендеп отыратын, мысалы, несие төлелi уақыты жақындаған сайын, несиелiк
келiсiм шарттың бiту қарсаңында.
Несиенi алу әдiсi бойынша келесiдей классификацияланады;
-қарыз беру кезiндегi пайыз төлемiнен ұстап қалу;
-жұмсау уақыты кезiндегi бiрдей жарнамен несие пайызын төлеу квартал
сайын, жарты жылда бiр немесе әдейiлеп жасалған график бойынша.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық
шоттар формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
(оның берілуі және қайтарылуы) банктің клиентке ашқан ссудалық шотында
көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен алған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Барлық ссудалық шоттарға ортақ тәртіп былай сипатталады: несиені беру
олардың дебеті бойынша, ал қайтарылуы кредит бойынша, клиенттің банкке
қарызы әрдайым сол жағында, яғни ссудалық шоттың дебеттік жағында
көрсетіледі.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру
үшін екінші деңгейдегі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және
арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар, ереже бойынша, шаруашылық ұйымының төлем
айналымының үлкен бөлігін несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және
несиеге деген үнемі қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі
уақытта арнайы ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына
байланысты бөлшек және көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау
ұйымдары несиеленеді.
Несие беру үшін арнайы ссудалық шоттардың пайдаланылуы, тауарларды
несиеге сатудан түскен барлық түсімдерді банктік ссуданың уақтылы өтелуіне
бағыттауға және қарыз алушының меншікті қаражаттарының ұдайы өндіріс
процесінде толық қатынасуын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, арнайы ссудалық шот бойынша несиенің берілуі мен қайтарылуы
үздіксіз жүріп отырады. Есеп айрысу шоты бұл жерде көмекші шот ролін
атқарады, өткені, ол арқылы ең бастысы пайданы үлестіру және жалақы төлеуге
байланысты шектелуі операциялар шеңбері жасалады.
Бұл үшін арнайы шоттан есеп айырысу шотына материалдық емес
шағындардың түсімдердегі жоспарланған үлесі және пайда үздіксіз аударылып
отырылады.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та
банк кәсіпорындағы жекеленген қандай да бір тауарлар, шаралары үстіне
несиелеу қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік
береді.
Жай ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік
тәжірибеде пайдаланылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздық өтелуі қарыз
алушының келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме – тапсырмалар негізінде
жүзеге асырылады.
Аннуитенттi төлем деген ұғымда бар. Аннуитенттi төлем тең төлемдер
ағыны дегендi бiлдiредi. Қарызгер үшiн несиенi аннуитеттi сұлба бойынша
қайтару өте тиiмдi. Өйткенi, қарызгер несиенi ай сайын тең үлеспен қайтарып
отырады. Бұл отбасы бюджетiн мейлiнше жеңiл жоспарлауға мүмкiндiк бередi.
Аннуитеттi төлем құрамына негiзгi қарызды өтеу мен банк сыйақысы кiредi.
Бұл өтеменiң белгiленген мөлшерi, бiрақ уақыт өте оның iшкi құрылымы толық
өзгередi. Яғни, негiзгi қарызды өтеу үнемi ұлғая бередi, пайыз өтеу азаяды.
Төлем өсімі ссудасы қарызгердің алғашқы бес және он жылдағы кіріс
өсімін үнемі қарастырады. Несиенің қалған кезеңдегі төлемдер тұрақты
болады. Қорытындысында бұл өтеу схемасы алғашқы жылдарда ағымдағы шығындар
пайызы толығымен өтеу үшін қажет сомадан да аз болуы мүмкін жағдайға
әкеледі. Сондықтан қарыздың негізгі мөлшері қандай да бір уақытта
жоғарлайды, ал содан кейін төмендейді. Қарызды толығымен төлеу соңғы
жарнада жүргізіледі.
Тұтынушылық несиелеу схемасын неғұрлым мақсатты түрде пайдалануға
тұтынушылық принциптер мен тұтынушылық ссудалар түрлері ғана кірмейді.
Басты мәні тұтыну несиесін мақсатты бағытта пайдалану.
1.3 Тұтынушылық несиенi ұйымдастырудың шет мемлекеттердегi
тәжiрибесi
Шет мемлекеттерде тұтынушылық несие деп жергiлiктi халыққа ұзақ
мерзiмдi тауар сатып алуға берiлетiн қарыз. Бұл ондаған жылдар бойғы
тәжiрибеден алынған. Ең алдымен бұл жерлерде несиелердiң алуан түрлiлiгi
көзге түседi;
-банктiк тұтынушылық несие;
-сауда саттық мекемелерiнiң қарызы;
банктiк емес несиелiк мекемелердiң тұтынушылық несиесi ламбард,
несиелiк кооперативтер, зейнетақылық қор, құрылыс ұжымдары т.б.;
-жеке және меншiк тұтынушылық қарыз.
Дәл осындай жағдайда Шығыс Европа елдерiнде байқауға болады, ондағы
барлық несие институттарын мысалы Германия коммерциялық банктерден әдемi
сақтандыру институттарына дейiн жеке тұлғалы қарызгерлердi несиелендiрумен
айналысады.
Нарықтық экономикалы елдерде тұтынушылық несиелендiру экономикада
маңызды роль атқарады.
Сондықтанда ол мемлекет тарапынан реттеуге ұшырайды.
Несие беру кезеңiнде және несиенi жұмсау кезеңiнде де реттеу жұмыстары
жүргiзiледi.
Мұндай байланыстардың проблемасы Қазақстанның макроэкономикалық
деңгейіндегі монетарлық және проценттік ставканың уақытша құрылысының ішкі
әсерлерден толығымен босамағандығымен түсіндіріледі. АҚШ-та тұрақты төмен
инфляция және төмен проценттік ставкадан проблема айтарлықтай білінбейді.
Әр елде тұтынушыларға несие берудiң жеке жолдарымен заңдары бар, бiрақ
барлық елде ең алдымен несиенiң несие алушыларға қажеттi көлемде жеткiлiктi
болуы қарастырылады.
Көбiнесе шетел банкiлерi тұтынушылық несие алуға арыздарға үлкен
бағамен сыналды.
Осылайша олар аз еңбек шығынымен үлкен көлемде несиелiк арыздарды,
операциялық шығындарды үнемдеп қарастырады.
Несиелеу процесiнде ерекше орынды пайыз ставкасын, уақыт және несие
өтеу графигiн орнату алады. Тұтынушылық несиенiң көп бөлiгiн ұзақ мерзiмдi
неселералады, бұл несие бiрнеше апта немесе айға берiледi. Ұзақ мерзiмдi
тұтынушылық несиелер 2-ден 5 жылға көп берiле қоймайды, автокөлiк сатып
алуғаалынған несие болмаса.
Шет елдiк банкiлер тұтынушылық несие бойынша ставканы есептеу әдiстерiн
бiледi. Көбiнесе қолданылатын жылдық пайыз ставка әдiсi, жай пайыз әдiсi,
дисконттық ставка әдiсi және бөлу әдiсi.
Шет елдердiң банктiк тәжiрибесiнде үлкен көлемде келесiлер қолданылады;
-банктiң бөлек қарыз шотынан кредиттiк карталар бойынша алынатын қарыз;
-баланың оқуына алынатын қарау;
-студенттерге берiлетiн қарыз.
Несиелеу процесi бiрнеше этаптан тұрады. Басында банк қызметкерi қарыз
алушымен келiсiм шарт жүогiзiп, оның несие қабiлеттiлiгiн тексерiп, келiсiм
шартқа отыра алатындығын байқаиды.
Клиенттiң несиеге қабiлеттi дегенiмiз экономикалық көз қарас бойынша
алған банк несиенi қайтаруға мүмкiндiгiнiң болуы, оның кiрiс мен мүлiгi,
активтердi иеленуi, несиенi өтеуге қажеттi қаржыны таба алу қабiлеттiлiгi.
Талдау негiзiнде банк қарыз алушыға несие беру мүмкiндiгi туралы
қорытынды жасайды. Банк мекемелерi табыстылығы төмен, қаржылық жағдайы
тұрақсыз қарыз алушылармен несиелiк қатынас орнату кезiнде ерекше сақтық
көрсетулерi керек.
Клиенттiң несиеге қабiлеттiлiгiн талдаудан өткiзгеннен кейiн банк қарыз
алушымен келiсм-шартқа отырады.
Великобританияда тұтынушылық несие клиентке;
-керектi тауар сатып алуға немесе төлем ақы ретiнде қолдануға;
-тұтынушылық қарыз ретiнде;
-жеке меншiк несие планы орнатуда;
-тең үлеспен бөлiп төлеу қарызы;
-бiрақ төленетiн ақшалай тұтынушылық қарыз;
-сақтандыру поиесiне алынғанқарыз;
-жеке тұлғаға жедел жәрдемге алынған қарыз;
Несие клиенттiң толығымен несие қабiлеттiлiгiн талдаудан өткiзген соң
500 фунт стерлингтен астам сомаға берiледi.
Клиенттiң несиенi өтей алу мүмкiндiгiн банк өзi шешедi. Кейбiр
жағдайларда банкiлер өз клиенттерiне тұтынушылық несие алуға көп
жеңiлдiктер жасайды. Несиенi жұмсау уақыты 5 жылға дейiн берiледi. Несие
бойынша пайыздық ставка айлық ставканы күнделiктi есептеумен шығарылып
отырады, жылдық пайыздық ставкада және клиент жайлы барлық мағмұлматтар
әдемi кестеде көрсетiледi.
Қарызгермен кепiл берушiнiң қарызды өтей алмау жағдайында, қарызды банк
өзi жабуға тура келедi. Сондықтан банк сенiмсiздiк жағдайында несиенi жабу
үшiн әдейi сақтандыру қоры жасалады.
РФ Орталық банкi коммерциялық банкiлерге банкiнiң иесиелiк портфелiн
қарыздың төлемдiлiгiн және төлеу уақыты өтiп кеткен қарыздың ұзақтығын
ескере отырып бағалауды ұсынды.
Сондықтан банкiнiң несиелiк портфелiн несиенiң сенiмсiздiк жағдайына
байланысты несиелендi сапасы бойынша топтарға бөлiп тастайды.
Несиелiк операциялар бойынша шығынды көтеру резервтары қайта толтырудың
көлемi бойынша әр-түрлi несие группасына жасалады.
Осылайша банк сенiмсiз несиелiк саясат жүргiзген сайын, өзiне түскен
түсiмнен сақтандыру қорына көбiрек бөлiп сақтандыру резервын ұлғайта түсу
керек.
Барлық активтер тәуекел деңгейі бойынша Ресей Федерациясының бағалы
қағаздар инструкциясының №1 2001 жылдың 1 қазан, сәйкес 5 топқа
топтастырылады. Әрбір топқа сәйкес тәуекел коэффициенті қойылған, мұнда
банктің салым қаражаттары қандай мөлшерде тиімді екенін пайыздық түрде
көрсетіледі:
а) Бірінші топ – тәуекелсіз 0;
ә) Екінші топ – аз тәуекелді 10;
б) Үшінші топ – орта тәуекелді 20;
в) Төртінші топ – жоғары тәуекелді активтер 70;
г) Бесінші топ - өте жоғары тәуекелді активтер 100.
Бірінші топқа тәуекелден бос активтер кіреді. Олар корреспонденттік
шоттағы және Ресей Федерациясының бағалы қағаздарының резервтік шотындағы
банктің қаражаттары.
Ал екінші топқа минималды коэффициенті бар тәуекелдер – 10 %
жатқызылады. Бұл Ресей үкіметінің кепілденуімен берілген ссудалар, қымбат
металдардың бейнесін түсіріп кепілге алатын ссудалар.
Банктердің активтік операциялары ең жоғары тәуекелді деп бесінші
топтағы активтерді (100%) жатқызады. Оларға банктің клиенттеріне қысқа және
ұзақ мерзімді ссудалары, шаруашылық бойынша дебиторлық операциялар және
капиталды салымдары кіреді .
Банктік тәжірибиеде өтімділіктің ерекшеленеуі келесілер арқылы
байқалады. Жоғарғы өтімді активтер, яғни ақшалай формада немесе ақшалай
формаға тез ауысатын активтер болып табылады. Кассалық қолма қол ақшалары
бірінші кезекте резервке жатады, корреспондентік шоттардағы қалдықтар да
осы активтер қатарына кіреді. Қысқа мерзімді өтімді активтер, екінші
нарықта болатын қысқа мерзімді ссудалар мен бағалы қағаздар болып
табылады.
Қиын және ауыр түрде ұйымдастырылатын активтер, екінші нарықта
дамымайтын ұзақ мерзімді ссудалар мен бағалы қағаздар. Төмен өтімді немесе
өтімділігі төмен активтер, банктің негізгі қорларына салымдар.
Коммерциялық банктердің активтік операцияларының құрылымы әртүрлі
факторларға байланысты әрдайым өзгеріп отырады.
Ақшалай ағымдарды жоспарлау және басқару жүйесі стратегиялық
жоспарлар және бағдарламалар негізінде ақшалай ағымдарды жоспарлауды жүзеге
асырады, аймақтың және шағын бизнестің даму бағдарламаларына сәйкес
ресурстарды тарту және орналастыру бойынша шектеулерді анықтайды. Бұл кезде
қор нарықтарына шығу мүмкіндіктері, нарық құрымына есебінен қалыптасқан
қажеттіліктерді жүзеге асыру мүмкіндіктеріндегі макроэко-номикалық
шектеулерді есепке алу қажет.
Шешімдерді қабылдау тиімділігін бақылау және оларды орындау жүйесі
қалған барлық жүйелерді қажетті уақытта, қажетті көлемде, минималды
шығындармен ресурстық қамтамасыз етуді ұйымдастыруды логистикалық бақылау
функциясын атқарады.
Қазiргi кезде шет елдiк коммерциялық банкiлер, несие бойынша пайда
болған шығындарды жабу үшiн берiлген несиелер сомасы бойынша 2-3 көлемiнде
несиелiк карталар бойынша резервтер жасайды. Ресей тәжiрибесiнде елдегi
саяси жағдайдың тұрақсыздығына байланысты бұл резерв ерекше үлкен көлем де
болу керек.
Қазiргi Ресей жеке клиенттердi тұтынушылық жағынан несиелендiру
тәжiрибесi әлiде жетiлдiре түсудi талап етедi, несиелеу обьектiлерiн
ұлғайта түсiп және несие беру талаптарын қарастыра түсу керек.
2 БТА БАНК АҚ ТҰТЫНУШЫЛЫҚ НЕСИЕЛЕНДIРУIН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 БТА Банк АҚ техникалық –экономикалық сипаттамасы
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы қазанның
15-інен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық Кеңесі
Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк (Өндірісбанк)
бөлімшесі ашылды. Уақыт өте келе Өндірістік банктің бөлімшелерінде әртүрлі
қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында КСРО
электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің Қазақ
өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды.
Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық конторасы болып
өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО Министрлер Кеңесінің
Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың экономикасының
тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821 бірлескен
Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі, КСРО
Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды: КСРО
Мемлекеттік банкі, КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі, КСРО Сыртқы экономика
банкі, КСРО Агроөнеркәсіп банкі, КСРО Тұрғын құрылыс банкі, КСРО Жинақ
банкі.
1991 жылдың 4 наурызында КСРО Мемлекеттік коммерциялық өнеркәсіп-
құрылыс банкінің № 126 Қаулысы бойынша Қазақ республикалық КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі - Тұранбанк Қазақ республикалық Мемлекеттік коммерциялық
өндірістік-құрылыс банкі болып өзгертілді.
1991 жылдың 24 шілдесінде ҚазКСР Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы 24
шілдедегі №444 Қаулысына сәйкес Тұранбанк Қазақ акционерлік банкі болып
құрылды. Акционерлер жиналысында Тұранбанк ҚАБ-нің Басқарма Төрағасы
болып Бейсенов Ораз Мақайұлы тағайындалады. Тұранбанк ҚАБ филиалдар
желісі 66 филиалдан құралды.
1990 жылдың 23 қаңтарында Қазақ КСР Министрлер Кеңесі мен КСРО Сыртқы
экономикалық банкінің арасында жасалған 1989 жылғы 11 желтоқсандағы келісім
негізінде, КСРО Сыртқы экономикалық қызмет банкінің бұйрығымен Алматы
қаласында КСРО Сыртқы экономикалық банкінің Қазақ республикалық банкі
ашылды.
1992 жылдың 14 ақпанында құрылтайшылар жиналысының №3 шешімімен,
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1992 жылы 28 тамыз айындағы №
710 Қаулысы бойынша Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық қызмет
банкі ALEM BANK KAZAKHSTAN Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық
қызмет банкі деп атауын өзгертті.
Басқарма Төрағасы болып Ырысов Берлин Кенжетайұлы тағайындалды. "Alem
Bank Kazakhstan" Акционерлік банкі бірнеше жылдар қатарынан мемлекеттің
кепілдендіруі бойынша шетел несиелерін тартуда Қазақстан Республикасы
Үкіметінің агенті болды. "Alem Bank Kazakhstan" АБ-нің филиалдық желісі 20
филиалды қамтыды.
1997 жылдың 15 қаңтарында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
ТұранБанк Қазақ акционерлік банкін және ӘлемБанкҚазақстан акционерлік
банкін қайта ұйымдастыру туралы 15.01.97 №73 қаулысына сәйкес ТұранӘлем
Банкі Жабық Акционерлік Қоғамы құрылады.
Осы Қаулының негізінде Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне
ТұранӘлем Банкінің акциясын қолдануға және иеленуге рұқсат беріледі.
Сондай-ақ, банктің жарғыларын және банк басқарма мүшелерін қалыптастыруға
мүмкіндік берілді. Акционерлердің жалпы отырысында ТұранӘлем Банкі ЖАҚ-
ның Басқарма Төрағасы қызметіне Тәтішев Ержан Нұрілдәйімұлы тағайындалды.
1998 жылдың 1 қазанында ТұранӘлем Банкі Жабық Акционерлік Қоғамы
ТұранӘлем Банкі Ашық Акционерлік Қоғамы болып өзгертілді.
2003 жылдың 26 қыркүйегінде ТұранӘлем Банкі ААҚ қайта тіркелуіне
байланысты ТұранӘлем Банкі Акционерлік Қоғамы болып өзгертілді.
2008 жылдың 24 қаңтарында ТұранӘлем Банкі АҚ ребрендинг жүргізуге
байланысты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Тіркеу қызметі
комитетінде қайта тіркеуден өтіп, № 3903-1900-АҚ куәлігін алды және БТА
Банкі АҚ деп аталатын болды. 2007 жылдың қараша айында банк қолға алған
Ребрендингті жүргізудің басты алғышарты табысты банк конгломератын құруға
бағытталған жаңа стратегияның қабылдануы болды.
Ребрендинг жүргізуге байланысты ТұранӘлем Банкі АҚ Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінің Тіркеу қызметі комитетінде қайта
тіркеуден өтіп, № 3903-1900-АҚ тиісті куәлігін алды және бұрынғы атауын
БТА банкі АҚ-ына ауыстырды.
Бүгінгі таңда БТА Банкі АҚ нарықтың барлық сегментіне қатысатын
қаржы тобын құрайды. БТА — Қазақстандағы жүйе құрушы банк, ТМД аумағындағы
банк желісін құруда көшбасшы. БТА активтері (01.01.2008 жай-күйі бойынша)
3060 млрд., меншікті жиынтық капиталы 456 млрд. теңгені құрайды. БТА
Қазақстандағы сауданы қаржыландыру, шағын және орта бизнеске несие беру мен
ипотекалық несиелендіру салаларындағы көшбасшылық ұстанымын нығайтты.
Банктің ТМД аумағындағы жетекші қаржы институтына айналып және
жалпыұлттық брендтен халықаралық брендке ауысу туралы жаңа стратегиясының
қабылдануы ребрендингтің басты алғышарты болды. Банк өз өнімдерінің
географиясын әртараптандырып және ауқымын кеңейтуді, сондай-ақ негізгі
көрсеткіштерін тұрақты және қарқынмен дамытуды көздейді.
ТӘБ-те бүгінде:
- шамамен 750000 клиент;
- Қазақстан бойынша 22 филиал мен 290 бөлімше;
- Украинадағы, Ресейдегі, БАӘ мен Қытайдағы Халықаралық Өкілдіктер;
- Ресейдегі 9 стратегиялық серіктес- коммерциялық банктер (төрт аймақта),
Украинада, Беларусьте, Қырғызстанда, Арменияда, Грузияда.
Ребрендинг жүргізуге байланысты ТұранӘлем Банкі АҚ № 3903-1900-АО
тиісті куәлігін алып, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Тіркеу
қызметі комитетінде қайта тіркеуден өтті.
Осылайша ТұранӘлем Банкі АҚ атауы БТА банк АҚ болып өзгертілді.
Банкте 2007 жылғы қараша айында басталған ребрендинг табысты халықаралық
банк конгломератын құруды қарастыратын БТА Даму стратегиясын жүзеге
асырудағы маңызды кезең болып табылады. Осылайша банк конгломератына
кіретін банктер мен компаниялар БТА бірыңғай брендіне ғана емес, бизнесті
жүргізудің және клиентке қарым-қатынас жасаудың бірыңғай стандарттарына да
біріктірілетін болады. Жаңа брендті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz