Бюджет кірістерін болжау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ПРОЦЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1.Бюджет кірістерін болжау қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамы ретінде
1.2. Бюджет кірістерінің болжамына әсер ететін факторлар
1.3. Бюджетті жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі
2.МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІНІҢ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы
2.2.Бюджет кірістерінің түрлері бойынша болжамды есептеу әдістемесі
2.3. Мемлекеттік бюджет кірістерінің орындалуына талдау
3. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ДЫҢ АКТУАЛДЫ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Мемлекеттік бюджет кірістерін болжауда туындайтын мәселелер
3.2. Бюджет кірістерін болжау және жоспарлау рәсімдерін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
1. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ПРОЦЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1.Бюджет кірістерін болжау қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамы ретінде
1.2. Бюджет кірістерінің болжамына әсер ететін факторлар
1.3. Бюджетті жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі
2.МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІНІҢ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы
2.2.Бюджет кірістерінің түрлері бойынша болжамды есептеу әдістемесі
2.3. Мемлекеттік бюджет кірістерінің орындалуына талдау
3. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ДЫҢ АКТУАЛДЫ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Мемлекеттік бюджет кірістерін болжауда туындайтын мәселелер
3.2. Бюджет кірістерін болжау және жоспарлау рәсімдерін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Ағымдағы жылы қабылданған Бюджет кодексі бюджет процесін жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындады. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-бюджет саясатын анықтайтын құжат – орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу шешімі қабылданды.
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамның қаржы жүйесін дамыту бағыттарына, жүргізіліп жатқан салық-бюджет саясатының заман талабына барабарлығына тікелей тәуелділігімен негізделген. Қазақстандағы экономикалық өсудің жоғары қарқындары, бюджет кірістерінің өсуі, қаржы институттарының нығаюы, Ұлттық қордың құрылуы, мемлекеттік бюджет тапшылығының ыңғайлы деңгейі мемлекеттің неғұрлым белсенді фискалдық саясатын жүргізуді талап етеді. Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым аз қорғалған жіктерін әлеуметтік қолдаумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджетті әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары, мемлекеттік және салалық бағдарламалар негізінде әрі Қазақстан Республикасы Президентінің «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Қазақстан халқына
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамның қаржы жүйесін дамыту бағыттарына, жүргізіліп жатқан салық-бюджет саясатының заман талабына барабарлығына тікелей тәуелділігімен негізделген. Қазақстандағы экономикалық өсудің жоғары қарқындары, бюджет кірістерінің өсуі, қаржы институттарының нығаюы, Ұлттық қордың құрылуы, мемлекеттік бюджет тапшылығының ыңғайлы деңгейі мемлекеттің неғұрлым белсенді фискалдық саясатын жүргізуді талап етеді. Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым аз қорғалған жіктерін әлеуметтік қолдаумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджетті әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары, мемлекеттік және салалық бағдарламалар негізінде әрі Қазақстан Республикасы Президентінің «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Қазақстан халқына
1. 2004 жылдың 24 сәуірінен № 548-II Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі
2. “2005 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2004 жылдың 02 желтоқсанынан № 505-II ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
3. “2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2005 жылдың 22 қарашасынан № 88-III ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
4. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – А., 2002. – 153 бет
5. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу кұралы - Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 131 бет
6. Жакипбеков С.Т. Казначейский механизм исполнения бюджета. – А., 1998
7. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – А.: Каржы-каражат, 1995
8. Ильясов К., Саткалиева В., Зейнельгабдин А., Сапарбаев Б., Исахова П. Государственный бюджет / Учебник. А.: РИК, 1994.
9. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. –А., 2005. – 220 бет
10. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. - А.,2001
11. Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана. – А., 1995
12. Нұрғалиев Қ. Қазақстанның экономикасы: оқу құралы – Алматы, 1999
13. Пол А.Самуэльсон, Вильям Д. Нордхаус. Экономика: Пер. с англ.. – М.: “Лаборатория Базовых Знаний”, 2000
14. Региональная политика Республики Казахстан: экономический механизм реализации / Под ред. Кенжегузина М.Б. – А.: Институт экономики МНАН, 1998
15. Сейдахметова Ф. Налоги в Казахстане. /Учебное пособие. - Алматы - 2002 ж. - 160б.
16. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник./ Под ред. В.К.Сенчагова, А.И. Архипова. – М.: “Проспект”, 2000
17. Амирбеков К. Индикативное планирование – веление времени // Финансы Казахстана. – 2001. - № 6. – С. 55 – 58
18. Арынова Г.Ж. Эффективность использования бюджетных средств региона на выполнение государственного заказа // Финансы Казахстана. – 2001. - № 6. – С. 59 – 64
19. Арыстанбаева С. Макроэкономический аспект формирования финансовых ресурсов экономики Республики Казахстан // Финансы Казахстана. – 2002. - № 6. – С. 52-56
20. Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации // Аль-Пари. – 2001. - № 3. – С. 17-21
21. Еркипов С. Планы финансирования бюджетных программ // Финансы Казахстана. – 2002. - № 3. – С. 28-32
22. Жакипбеков С. Как улучшить исполнение госбюджета// Финансы Казахстана. – 1997. - № 8.
23. Жакипбеков С. Снижение дебиторской и кредиторской задолженности// Финансы Казахстана. – 1997. - № 12.
24. Исахова П. К вопросу разграничения полномочий между уровнями государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений // Финансы Казахстана. – 2003. - № 1. – С. 25-35
25. Итоги подведены // Финансы Казахстана. – 1998. - № 2. – С. 83
26. Кулекеев Ж. Вопросы межбюджетных отношений // Финансы Казахстана. – 2002. - № 5. – С. 23-25
27. Кулекеев Ж. О переходе к планированию экономики до 2030 года // Финансы Казахстана. – 2000. - № 9. – С. 3-5
28. Малышева В. О развитии системы казначейства // Финансы Казахстана. – 1998. - № 1. – С. 53-56
29. Малышева В.И. Эффективно планировать и управлять // Финансы Казахстана. – 1996. - № 8.
ҚОСЫМША А
2. “2005 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2004 жылдың 02 желтоқсанынан № 505-II ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
3. “2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2005 жылдың 22 қарашасынан № 88-III ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
4. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – А., 2002. – 153 бет
5. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу кұралы - Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 131 бет
6. Жакипбеков С.Т. Казначейский механизм исполнения бюджета. – А., 1998
7. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – А.: Каржы-каражат, 1995
8. Ильясов К., Саткалиева В., Зейнельгабдин А., Сапарбаев Б., Исахова П. Государственный бюджет / Учебник. А.: РИК, 1994.
9. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. –А., 2005. – 220 бет
10. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. - А.,2001
11. Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана. – А., 1995
12. Нұрғалиев Қ. Қазақстанның экономикасы: оқу құралы – Алматы, 1999
13. Пол А.Самуэльсон, Вильям Д. Нордхаус. Экономика: Пер. с англ.. – М.: “Лаборатория Базовых Знаний”, 2000
14. Региональная политика Республики Казахстан: экономический механизм реализации / Под ред. Кенжегузина М.Б. – А.: Институт экономики МНАН, 1998
15. Сейдахметова Ф. Налоги в Казахстане. /Учебное пособие. - Алматы - 2002 ж. - 160б.
16. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник./ Под ред. В.К.Сенчагова, А.И. Архипова. – М.: “Проспект”, 2000
17. Амирбеков К. Индикативное планирование – веление времени // Финансы Казахстана. – 2001. - № 6. – С. 55 – 58
18. Арынова Г.Ж. Эффективность использования бюджетных средств региона на выполнение государственного заказа // Финансы Казахстана. – 2001. - № 6. – С. 59 – 64
19. Арыстанбаева С. Макроэкономический аспект формирования финансовых ресурсов экономики Республики Казахстан // Финансы Казахстана. – 2002. - № 6. – С. 52-56
20. Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации // Аль-Пари. – 2001. - № 3. – С. 17-21
21. Еркипов С. Планы финансирования бюджетных программ // Финансы Казахстана. – 2002. - № 3. – С. 28-32
22. Жакипбеков С. Как улучшить исполнение госбюджета// Финансы Казахстана. – 1997. - № 8.
23. Жакипбеков С. Снижение дебиторской и кредиторской задолженности// Финансы Казахстана. – 1997. - № 12.
24. Исахова П. К вопросу разграничения полномочий между уровнями государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений // Финансы Казахстана. – 2003. - № 1. – С. 25-35
25. Итоги подведены // Финансы Казахстана. – 1998. - № 2. – С. 83
26. Кулекеев Ж. Вопросы межбюджетных отношений // Финансы Казахстана. – 2002. - № 5. – С. 23-25
27. Кулекеев Ж. О переходе к планированию экономики до 2030 года // Финансы Казахстана. – 2000. - № 9. – С. 3-5
28. Малышева В. О развитии системы казначейства // Финансы Казахстана. – 1998. - № 1. – С. 53-56
29. Малышева В.И. Эффективно планировать и управлять // Финансы Казахстана. – 1996. - № 8.
ҚОСЫМША А
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ПРОЦЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1.Бюджет кірістерін болжау қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамы 8
ретінде
1.2. Бюджет кірістерінің болжамына әсер ететін факторлар 8
1.3. Бюджетті жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі 18
24
2.МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ
КІРІСТЕРІНІҢ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы 30
2.2.Бюджет кірістерінің түрлері бойынша болжамды есептеу әдістемесі 30
2.3. Мемлекеттік бюджет кірістерінің орындалуына талдау 35
3. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ДЫҢ АКТУАЛДЫ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ 61
ЖОЛДАРЫ
3.1. Мемлекеттік бюджет кірістерін болжауда туындайтын мәселелер
3.2. Бюджет кірістерін болжау және жоспарлау рәсімдерін жетілдіру 71
жолдары 71
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
ҚОСЫМША 84
86
КІРІСПЕ
Ағымдағы жылы қабылданған Бюджет кодексі бюджет процесін жүзеге
асырудың жаңа ұстанымдарын айқындады. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық
саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар
аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру
мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-бюджет саясатын
анықтайтын құжат – орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу
шешімі қабылданды.
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамның
қаржы жүйесін дамыту бағыттарына, жүргізіліп жатқан салық-бюджет
саясатының заман талабына барабарлығына тікелей тәуелділігімен
негізделген. Қазақстандағы экономикалық өсудің жоғары қарқындары, бюджет
кірістерінің өсуі, қаржы институттарының нығаюы, Ұлттық қордың құрылуы,
мемлекеттік бюджет тапшылығының ыңғайлы деңгейі мемлекеттің неғұрлым
белсенді фискалдық саясатын жүргізуді талап етеді. Мұндай жағдайларда
бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде
саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын
қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге,
халықтың неғұрлым аз қорғалған жіктерін әлеуметтік қолдаумен қамтамасыз
етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджетті
әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006
жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары,
мемлекеттік және салалық бағдарламалар негізінде әрі Қазақстан Республикасы
Президентінің Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті
экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін атты Қазақстан халқына
Жолдауын есепке ала отырып әзірленді.
Бюджет кірістерін болжау жалпы қаржылық жоспарлаудың негізгі буыны
ретінде қарастырылады.
Қаржылық жоспарлаудың объектісі болып шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен мемлекеттің қаржылық қызметі табылады, ал қорытынды нөтижесі - жеке
мекемелердің қаржылық сметаларынан бастап мемлекеттің қаржылық балансына
дейінгі қаржылық жоспарларды құру болып табылады. Әрбір жоспарда белгілі
кезеңцегі кірістер мен шығыстар, қаржы және несие жүйелерінің салаларымен
байланыстары (бюджетке төлем, банктік несиеге төлем, өлеуметтік
сақтандыруға жарналар) анықталады. Қаржыны жоспарлаудың нақты міндеті қаржы
саясатымен анықталады. Бұл қаржылық тапсырмаларды орындау үшін қажетті ақша
құралдары мен көздерінің көлемін анықтау; кіріс резервтерінің өсуі,
шығындардағы үнемділік, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар
арасында қаражаттарды тиімді бөлу және т.б.
Қазіргі Қазақстан Республикасы бюджеттік жоспарлауда ұзақ мерзімді
жоспарлауды кеңінен қолдануда және орта мерзімді, соның ішінде үш, бес
жылдық бағдарламалар жасалған. Осы орайда бюджет кірістерін болжау
әдістемесімен танысу, бюджет кірістерінің нақты және болжамды
көрсеткіштерін салыстыру осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаттары болып
табылады.
1. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ПРОЦЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1.Бюджет кірістерін болжау қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамы
ретінде
Бюджет кірістерін жоспарлау бюджеттің жоспарланатын кезеңге арналған
түсімдерінің көлемдерін айқындау жөніндегі шешімді әзірлеу процесі болып
табылады.
Бюджет түсімдерін болжауды республиканың немесе өңірдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары мен алдағы үш жылдық кезеңге
арналған орта мерзімді фискалдық саясат негізінде бюджеттік жоспарлау
жөніндегі уәкілетті орган жүзеге асырады.
Алдағы жылға арналған бюджетке кірістердің түсімдерін болжау Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)
Қазақстан Республикасының Кодексіне, Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы
Ұлттық қорының кейбiр мәселелерi туралы Жарлығына және басқа да
нормативтік құқықтық кесімдерге сәйкес жүргізіледі.
Мыналар бюджет кірістерінің түсімдерін болжаудың негiзгi қағидаттары
болып табылады:
1) сабақтастық қағидаты - бюджеттi алдыңғы кезеңде негізге алынған
орта мерзiмдi фискалдық саясат бағыттарын сақтап, өткен және ағымдағы
жылдардың бюджетiнiң атқарылу нәтижелерiн ескере отырып жоспарлау;
2) негіздiлiк қағидаты - бюджеттi нормативтiк құқықтық кесімдер
негiзiнде жоспарлау;
3) болжамды көрсеткіштер есептерін қалыптастыруға әкімшілік-аумақтық
бірліктер бойынша бірыңғай көзқарас қағидаты;
4) объектілік қағидаты – тұтастай республика бойынша және аумақтық
бөліністе салықтың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің әрбір
түрі бойынша бюджетке түсетін түсімдердің болжамын айқындаудың дұрыстығы.
Кірістерді болжау процесі болжаудың және мониторингтеудің кестесінде
көрсетілген.
Мемлекеттік
бюджет кірістері
Кірістерді Кірістерді Экономикалық Деректерді
болжау мониторингтеу ахуал мен жаңарту
заңнамалық
базаның өзгеруін
талдау
1.Бюджетті 1.Болжамды іс Нақты түсімдерге:1.Салықтар мен
қалыптас-тыру жү-зіндегі а) елдегі тө-лемдердің
кезінде еске-рілетінтүсімдермен экономи-калық түрлері бойынша
аса маңызды салыстыру ахуалдың ай сай-ынғы
макроэкономикалық 2.Ағымдағы жылды өзгеруінің; түсімдер
көрсеткіштер бағалау б) заңнаманың 2.Өңірлерді
2. Есептер 3.Бюджетті атқаруөзгеруінің; дамы-тудың
3.Салықтар барысында в) басқа экономи-калық
бойыншаміндеттемелербол-жамды фактор-лардың көрсеткіштері
4. Төлем мерзімдері нақтылау әсер етуін талдау
Сурет 1.Кірістерді болжаудың және мониторингтеудің жалпы схемасы
Болжауды жоспарланатын және іс жүзіндегі деректердің барынша дәл келу
мүмкіндігімен жүзеге асыру үшін қалыптасып отырған, өз кезегінде
макроэкономикалық көрсеткіштер серпінімен сипатталатын экономикалық ахуалға
қарай салықтық түсімдердің белгілі бір түрі көлемінің көрсеткіштері
серпінінің сипатын алу қажет.
Көлемі макроэкономикалық көрсеткіштер серпінінің тікелей әсерінен
жинақталатын салықтар жекелеген салық түрлері түсімдерінің
макроэкономикалық көрсеткіштерге тәуелділігін айқындайтын корреляциялық
талдау барысында анықталады.
Корреляция коэффициенттерін бағалау жолымен кездейсоқ шамалардың
арасындағы байланысты айқындау корреляциялық талдаудың негізгі міндеті
болып табылады.
Нақты салық түрінен түсетін түсімдер мен түрлі макроэкономикалық
ауыспалы түсімдердің арасындағы функционалды өзара байланысты есептеу үшін
кері әдіс қолданылады.
Корреляциялық талдау мен кері талдауды жүзеге асыру үшін қажетті
ақпарат өткен уақыттың талданатын кезеңіндегі экономикалық көрсеткіштердің
және олардың елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарына
сәйкес жоспарланатын жылдарға арналған болжамды мәндерінің болуын талап
етеді.
Кері теңдеулерді қолдану салық түсімдерінің көлемдерін есептеудің
басқа әдістерін пайдалануды ешбір түрде жоққа шығармайды. Қаржыны
жоспарлаудың мазмұны, қағидалары және әдістері
Қаржыны жоспарлау - бұл белгіленген мақсаттарға жетуге бағытталған
қаржы жоспарларының жасалу және олардың белгілі мерзімдерде орындалуын
ұйымдастыру үдерісі. Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржылық
саясаттың құралдарының бірі болып табылады. Ол ірі шаруашылық өзгерістерді
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қаржылық жоспарлаудың объектісі болып шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен мемлекеттің қаржылық қызметі табылады, ал қорытынды нөтижесі - жеке
мекемелердің қаржылық сметаларынан бастап мемлекеттің қаржылық балансына
дейінгі қаржылық жоспарларды құру болып табылады. Әрбір жоспарда белгілі
кезеңцегі кірістер мен шығыстар, қаржы және несие жүйелерінің салаларымен
байланыстары (бюджетке төлем, банктік несиеге төлем, өлеуметтік
сақтандыруға жарналар) анықталады. Қаржыны жоспарлаудың нақты міндеті қаржы
саясатымен анықталады. Бұл қаржылық тапсырмаларды орындау үшін қажетті ақша
құралдары мен көздерінің көлемін анықтау; кіріс резервтерінің өсуі,
шығындардағы үнемділік, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар
арасында қаражаттарды тиімді бөлу және т.б.
Жоспарлау мыналар арқылы сипатталады:
1) экстенсивтілігімен (өлеуметтік-саяси жнне экономикалық құбылыстардың
шеңберін кеңінен қамтиды);
2) интенсивтілігімен (озық техника мен әдістерді қолдануды
білдіреді);
3) тиімділігімен (нөтижесінде қаржылық басқару қоятын мақсаттарға жету
қажеттігін білдіреді);
Қаржылық жоспарлауда мынадай жолдар қолданылады: а) автоматтық (өткен
жылдардың мәліметтері келесі жылға ауысады. Инфляция кезінде мәліметтер
инфляпия коэффициентіне көбейеді). Бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып
табылады және уақыт жеткіліксіз кезде қолданылады;
ә) статистикалық (өткен жыддардың шығындары қосылып, өткен жылдардың санына
бөлінеді); б) нөлдік база (барлық позициялар кайта есептелу керек. Бұл әдіс
нақты қажеттіліктер мүмкіндіктерімен байланыстырылады).
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың қызметі ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтердің барлық жақтарын қамту керек. Егер
жоспарлы экономикада қаржыларды жоспарлауда бөлу үдерісіне басым назар
аударылса, нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді сату және өндіру
үдерісінде басшылық және байланыстар әдісін анықтаушы болып ақша, баға, құн
заңы, сұраныс және ұсыныс заңын қосатын нарық болып табылады. Нарықтық
механизмнің мұндай табиғаты өндіріс пен айырбас нөтижелерін анықтау өдісі
ретінде жоспарлау элементтерімен болжаудың қажеттілігін айқындайды.
Жоспарлаудың маңызды қағидасы болып үздіксіздік табылады, ол
жоспарлаушы тұлға жоспарға жыл сайын түзетулер енгізеді, жоспарлаудың
икемділігі олардың өміршеңдігімен қамтамасыз етілген жағдайда қолданылады,
ал қаржы техникасы "өзгермелі бюджет" қағидасына негізделеді, бұл қағида
негізінен шығындарды, өсіресе мемлекеттік ассигнованияны есептеу барысында
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік-вариациялық әдісі - жоспарлау;
бағдарламалау, бюджеттеу;
1) жоспарлау - ұйымдардың өзінің қызмет ету бағытында әрекет ететін
мақсаттар мен міндеттердің мазмұнын жөне қалыптасуын білдіреді;
2) бағдарламалау - мақсаттарға жету үшін қолданылатын жаңа құралдарды табу
және таңдауды білдіреді; Бұл жақын және алыс мерзімдерге жасалатын үдеріс.
3) бюджеттеу - жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржылық жылдар
бойынша жылдық бюджеттік сандар тіліне аудару процесі. Бұл барлық
операциялардың жиынтық санын дөстүрлі бюджеттік топтарға бөлу үдерісі.
Практикада жоспарлаудың келесі әдістері қолданылады:
1) экстраполяция: қаржылық көрсеткіштерде олардың динамикасын шығару
негізінде анықтаудан тұрады; есепті кезеңдегі көрсеткіштер салыстырмалы
тұрақты өсу қарқынына түзете отырып есептеледі; көрсеткіштер
динамикасы болашаққа экстраполяцияланады.
2) нормативтік, (белгілі нормалары бойынша);
3) математикалык модельдеу: үдеріс моделін құру және оны қаржылық салаға
ауыстыру;
4) баланстық: қаржылық ресурстарды олардың құрылу көздері мен пайдалану
бағыттарын реттеу үшін қолданылады;
5) сараптамалық бағалардың негізінде.
Шаруашылықтың нарықтық жүйесінде индикативтік жоспарлау
колданылады; ол ақпараттық-бағыттаушы рөлін атқарады жөне қаржылық
қызмет субъектілеріне экономикалық реттеуіштер аркылы жанама ықпалын
тигізеді.
Индикативтік қаржылық жоспарлаудың басты мақсаты -болжамды дамуды
камтамасыз ету үшін қаржылық ресурстардың бағытымен ойластырған көлемін
анықтау.
Индикативтік қаржылық жоспарлау мемлекеттік секторға міндетті, ал
меншіктің басқа нысандарындағы секторлары үшін - ұсынылатын сипатта болады.
Соңғысына реттелетін бағалар, субсидиялар, несиелер, салық ставкалары жөне
жеңілдіктер, жеделдетілген амортизация төрізді экономика-лық құралдар
арқылы қол жетеді. Маңызды индикаторлар болып валюта бағамы, инфляцияның
болжамдалатын деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру ставкасы,
амортизациялық аударым нормасы қатысады.
Индикативті жоспар экономикалық үдерістерді ғылыми негізде бейнелеуі,
экономика жөне қаржы дамуының жеке параметрлерін сөйкестендіруі, оларды
дамытудың ұзақ мерзімді бағыттарына сәйкес арнаға бағыттауы қажет. Бұл,
біріншіден, әр түрлі жүйелер, көрсеткіштер бойынша экономикалық тепе-
тендікті сақтаудың қажеттігіне байланысты; екіншіден, индикативтік жоспар
ұлттық шаруашылықта қажетті құрылымдық өзгерістерді қамтамасыз етіп отыруы
керек. Индикативтік жоспарлаудың артықшылықтары әлеуметтік жөне
экономикалық саясаттар бағытына байланысты; ол инвестициялык қызмет,
өндіріс модернизациясы, өнімнің бәсекелік қабілеттерін қамтамасыз ету,
ғылымның, білімнің, тұрғын-үй құрылысының дамуы болуы мүмкін.
Индикативті жоспар, сондай-ақ, жергілікті деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін.
Мұнда мемлекеттің, аумақтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
(кәсіпкерлердің) мүдделері мен келісімділік қағидасы ескерілуі қажет.
Қаржы жоспары - субъектінің қаржылық ортада қызмет ету шараларының
жүйелік жиынтығы. Ол 1 жылдан 5 жылга дейін құрылады. Нысаны бойынша қаржы
жоспары жоспарланатын кезеңге ұйымдастырылатын ұсыныстар мен сандар,
мақсаттардың мазмұнын білдіреді. Кәсіпорында жоспарлау құн заңына
негізделеді және бұл жағдайда жоспарлау экономикалық категория ретінде
қатысады.
Әдетте, қаржы жоспары нөтижеден болмашы ғана мөлшерде ауытқиды. Қаржы
жоспары қаржы жүйесінің барлық звеноларында бар:
• коммерциялык бастамаларда қызмет ететін шаруашылық жүргізуші
субъектілер "кірістер және шығыстар балансын" немесе "бизнес-жоспар"
құрады;
• коммерциялық емес бастамаларда қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар
"шығыстар сметасын" құрады;
• қоғамдық бірлестіктердің жоспары - "қаржылық жоспар";
• мемлекеттік билік органдары "бюджет" (әр түрлі деңгейде: республикалық,
жергілікті) құрады.
Қаржы жоспарының жүйесі қамтитын қатынастарының ауқымына, демек
ресурстардың түсуге және пайдалануға жоспарланып отырған көлеміне
байланысты өр түрлі жоспарлардан тұрады. Бұл нышаны бойынша олар бастапқы
және жиынтық қаржылық жоспарлар деп бөлінеді.
Бастапқы қаржы жоспарына материалдық өндіріс саласындағы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы жоспарлары, өндірістік емес саладағы
коммерциялық жөне коммерциялық емес ұйымдардың жоспарлары, шығындары
толығымен немесе негізгі бөлігі бюджет есебінен қаржыланатын мемлекеттік
ұйымдар мен мекемелердің сметалары жатады.
Жиынтық қаржы жоспарына жалпы мемлекеттік, салалык, және аумақтық
жоспарлар жатады. Жалпы мемлекеттікке мемлекеттің жиынтық қаржы жоспары,
мемлекеттік бюджет және бюджеттен тыс қорлар жатады.
Салалық (ведомстволық) қаржы жоспарларының жүйесіне материалдық
өндіріс саласындағы министрліктердін (ведомстволардың) табыстары мен
шығындары туралы балансы, өндірістік емес саладағы министрліктердің
(ведомстволардын) жиынтық сметалары, қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары
жатады.
Аумақтық қаржы жоспарына аумақтардың жиынтық қаржы балансы, жергілікті
бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдык ұйымдардың жоспарлары, т.б. жатады. Әр
түрлі қаржы жоспарлары өзара байланысты болып келеді: салалық жоспарлар
ведомствоішілік шаруашылық жүргізуші субъектілердің жоспарларын
біріктіреді; жалпы мемлекеттік немесе салалық жоспардың құрамдас бөлігі
болып табылады.
Мерзіміне байланысты қаржы жоспары жылдық, бес жылдық, перспективалық
болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоғарыда аталған жоспарлардың барлығы жылға
құрылады.
Шаруашылық байланыстардың тұрақсыздығына, экономиканың теңсіздігіне,
шаруашылық органдардың қызмет ету факторларының анықсыздығына байланысты
бес жылдық және перспективалық жоспарлар күрт қысқарды. Мақсатына орай, үш
жылға жиынтық қаржы балансы, басқа да жиынтық қаржы жоспарлары жасалып,
мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарының негізгі көрсеткіштері
бойынша есептеулер жүргізіледі.
Жиынтық қаржы балансы орта мерзімдік жалпы мемлекеттік болжамының
қаржы бағдарламасын білдіреді. Оны Экономика және бюджеттік жоспарлау,
Қаржы министрліктері мен Ұлттық банк бірлесе отырып жасайды. Аймақтарда
балансты тиісті аймақтық органдар жүргізеді.
Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің, мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымдардың, барлық меншік нысандарындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша
қаражаттарының құрамы мен құрылу көзі және оларды ұлғаймалы ұдайы өндіріс
пен коғам кажеттіктеріне (әлеуметтік-мәдени шаралар, қорғаныс, басқару)
пайдалану көрсетіледі.
Баланстың кіріс бөлігінің негізгі көрсеткіштеріне таза табыс, салық,
амортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін түсімдер,
қысқа мерзімді несиелеу ресурстары, ұзақ мерзімді несиелеу көздері жатады.
Баланстың шығыс бөлігінің негізгі көрсеткіштеріне экономиканы дамыту
(күрделі қаржы салымын қаржыландыру, меншікті айналым қаражаттарының
өсіміне шығындар, мемлекеттік субвенция) шығындары, сыртқы экономикалық
операциялар шығындары, тұтыну қорына аударым, өлеуметтік-мөдени шаралар
шығындары, басқару және қорғаныс шығындары, қысқа мерзімді несие
салымдарының өсімдері және ұзақ мерзімді несилеу қаражаттары жатады.
Жиынтық қаржы балансы ұлттық шаруашылықтың қаржы ресурстарын
сипаттайтын қаржы көрсеткіштерінің жүйесін білдіреді. Жиынтық қаржы
балансындағы көрсеткіштер құрамы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының
индикативтік жоспарының материалдық жөне қаржылық пропорцияларының теңдігін
қамтамасыз ету құралы болып табылады.
Маңызды жедел қаржы жоспары болып мемлекеттік бюджет
саналады. Оның жиынтық қаржы балансынан біршама айырмашылықтары бар. Онда
мемлекеттің барлық табысы емес, тек орталықтандырылатын бөлігі
ғана көрсетіледі. Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің табыстары
мен шығындары, барлық ұлттық шаруашылықты қоса алғанда, тек
ұлғайтылған түрінде көрсетіледі, ал мемлекеттік бюджетте нақтыланып
көрсетіледі. Бюджетте өрбір төлемнің, оны төлеүшілердің аты-жөні, бағыты,
алушылардың аты-жөні көрсетіледі.
Материалдық өндіріс саласында қаржы жоспарларын кірістер мен шығындар
балансы деп атайды. Бұл жоспарлардың құрылымы шаруашылық жүргізуші
субъектілер үшін де, бірлестіктер мен жоғары тұрған органдар үшін де
бірдей болып келеді.
Кірістер мен шығындар балансының классикалық нысаны төрт бөлімнен
тұрады:
1. Кірістер мен қаражаттардың түсуі.
2. Шығындар мен қаражаттарды аудару.
3. Бюджетке төленетін телемдер.
4. Бюджеттен жасалатын қаржыландыру (ассигнование). Бастапқы екі бөлім
соңғы екі бөліммен балансталуы керек. Шығындардың кірістерден артуы бағалы
қағаздар шығару немесе несие (займ) есебінен алынған қаражаттар есебінен
қаржыланады. Баланстың өрбір бөлімі белгілі бір көрсеткіштерден тұрады.
Баланстың бірінші бөлімі таза табыс, амортизациялы аударымдар, жөндеу
қорына және қаржы резервіне аударымдар, банктік ұзақ мерзімді несие,
банктердегі қысқа мерзімді несие салымдарының өсімі, бағалы қағаздарды
сатудан түскен табыс, т.б. тартылған қаражаттар тәрізді көрсеткіштерден
тұрады.
"Шығындар мен қаражаттарды аудару" бөлімі күрделі қаржы салымы,
негізгі кызмет бойынша залал, қаржы және щаруашылык, есеп қорына аударым,
жөндеу қоры қаражаты есебінен негізгі құрал-жабдықтарға жасалған жөндеу
жұмыстарының қаражаттары, операциялық шығындар, ұзақ мерзімді несиені өтеу,
т.б. төрізді көрсеткіштерден тұрады.
"Бюджетке төленетін төлемдер" бөлімі қосылған құнға салынатын салық
пен акцизді қоса алғанда, барлық салық түрлерін қамтиды.
"Бюджеттен жасалатын қаржыландыру (ассигнование)" бөлімі мынадай
шараларды камтиды: мемлекеттік орталықтандырылған күрделі қаржы салымы;
Үкімет пен жергілікті билік органдарының шешімі бойынша қаржыланатын
операциялық шығындар; өзіндік құн мен баға айырмасы есебінен өтелетін
шығындар; нысаналы мақсаттағы басқа да шығындар.
Айналым қаражаттары шағын шаруашылық жүргізуші субъектілер екі
бөлімнен тұратын қаржы жоспарын құрады: бюджеттен жасалатын ассигнование
табыстар құрамына қосылатын, бюджетке төленетін телемдер шығындар құрамына
қосылатын табыстар мен шығындар бөлімі.
Кәсіпорынның кірістер мен шығындар балансынын ерекшелігі болып онда
аралық айналым қаражаттары емес, қаржы-шаруашылық қызметінің соңғы
нәтижесінің көрсетілуі табылады.
Ақша қаражаттарының айналым есебі төлем календары - арнайы қаржы
жоспарында көрсетіледі. "Түсімдер" бөлімінде қызмет (жұмыс) өткізуден
түскен табыс, банктік қысқа мерзімді несие бойынша табыс, касса мен есеп
айырысу шоттарындағы қаражаттар қалдығы және басқа да ақша қаражаттарының
табыстары көрсетіледі. "Шығындар" бөлімінде тауарлы-материалдық
құндылықтарды алуға, еңбекақы төлеуге, салық төлеуте, банк ссудаларын
өтеуге, несие үшін пайызды төлеуге жөне басқа да шығындарға кеткен шығындар
көрсетіледі. Төлем календарының көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілерде қысқа мерзім аралығындағы (айналым колеміне байланысты бес
күннен бір айға дейін) жедел қаржылық жоспарлау жүргізіледі. Төлем
календары есептіліктердің нақтылануы мен жүргізілу мерзіміне байланысты
кірістер мен шығындар балансына толықтыру болып табылады.
Шаруашылық коммсрциялық қызметтің кәсіпкерлік звеносы бизнес-жоспар
негізінде жұмыс жасайды. Бизнес-жоспар кәсіпкерлік қызметтің техникалық-
экономикалық негізіне сөйкестелінген құжат. Ол мемлекетгік кәсіпорынның
әлеуметтік-экономикалық даму жоспарына қарағанда, жеке көсіпорынның
қатынастарының барлық жақтарын толығымен қамтиды. Бизнес-жоспар өнімнің
(кызметтің) ерекшеліктерін, бәсеке қабілеттілігін, өткізу нарығының
бағасын, маркетингтік, өндірістік, ұйымдық, құқықтық жоспарлардың
стратегиясын, тәуекел мен сақтандыру бағасын сипаттайтын бөлімдерден
тұрады.
Қаржы жоспары маңызды бөлік ретінде, бизнес-жоспардың барлық
көрсеткіштерін жүйелендіреді және оларды құндық мағынада береді. Бұл жерде
бірнеше құжат дайындалады:
- өткізу көлемінің болжамы;
- ақшалай табыстар мен түсімдердің балансы;
- табыстар мен шығындар кестесі;
- көсіпорынның активі мен пассивінің жиынтық балансы;
- залалсыздыққа жету кестесі.
Қаржыландыру мен белгіленген көлемде және мерзімде инвесторларға
қаражаттарды қайтару стратегиясы дербес бөлім ретінде қарастырылады.
Нарықтық ортада каржылық жоспарлау ғылыми әдістерді, жаңа техникалық
құралдарды және сенімді ақпарат базасын қолдана отырып, жоғары сапалық
деңгейде және жаңа әдістер мен нысандарда жүргізіледі.
1.2. Бюджет кірістерінің болжамына әсер ететін факторлар
Бюджет кірістерінің болжамына әсер көрсететін факторлардың ішінде
қаржылық тәуекелдерді көрсетуге болады:
- әлемдік тауар бағаларының ауытқуы;
- валюта бағамдарының ауытқуы;
- әлемдік ақша рыноктарындағы пайыздық ставкалардың ауытқуы
тудыратын қауіптерге бейім.
Бұл:
- ел өндірісі құрылымының айтарлықтай көлемін сыртқы рынокқа
шығарылатын шикізаттық тауарлардың, ең алдымен мұнайдың алуымен;
- Қазақстанның сыртқы борышының әртүрлі валюталарда болуымен;
- құбылмалы пайыздық ставка жағдайларында жасалған міндеттемелердің
борыштың едәуір бөлігін құрайтынымен негізделген.
Әлемдік тауар бағаларының тәуекелдері (мұнай бағаларының негізінде).
Мұнай бағаларының төмен болуы да, жоғары болуы да Қазақстан
экономикасы үшін келеңсіз салдарларды тудыруы мүмкін.
Мұнайдың әлемдік бағасы бір баррель үшін 19 АҚШ долларынан төмен
азайған жағдайда, тасымалдауға арналған шығындарды есепке алғанда,
жекелеген кен орындарында мұнай өндіру рентабельді болмайды, бұл мұнай
өндіру көлемін азайтуға алып келеді. Қазақстандағы шетелдік капиталдың
басым бағыты өндіруші сектор болып табылатындықтан, энергия көздерінің
төмен бағалары елдің инвестициялық тартымдылығын азайтады.
Мұнай өндіруші кәсіпорындар кірістілігінің азаюы экономиканың аралас
салаларындағы өндіріс көлемін азайтуға алып келеді. Атап айтқанда, бұл
көлік, сауда, байланыс салаларындағы қаржы секторының қызметтері
саласындағы өсу қарқындарына әсер етеді. Осылайша, ел экономикасының жалпы
өнімділігі төмендейді, бұл, сайып келгенде, инфляциялық процестердің
күшеюіне және мемлекеттік бюджет кірістерінің азаюына алып келеді.
Мұнайдың жоғары әлемдік бағалары жағдайында теңгенің нақты айырбас
бағамын күшейту жағына едәуір қысым көрсетіледі. Қазақстанда өзінің ұлттық
валютасында жоғары кірістер алу мүмкіндігін иеленетін импорттаушылар үшін
қазақстандық рынок аса тартымды болады. Бір мезгілде қазақстандық
кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі төмендейді, жұмыс орындары
айтарлықтай қысқарады.
Қолма-қол ақшаның едәуір ағыны нәтижесінде инфляцияның монетарлық
факторлары күшейеді.
Валюталық тәуекелдер.
Қазіргі уақыта Қазақстан Республикасының сыртқы қарыз алуының
валюталық құрылымы АҚШ долларын, АҚҚ-ты, жапон йенін, Евроны (неміс
маркасындағы, австрия шиллингіндегі бұрынғы борыштарды қоса алғанда),
швейцария франкін, ағылшын фунт стерлингін, сауд реалын және өзге де
валюталарды қамтиды. Соның салдарынан доллар көрінісіндегі борышқа қызмет
көрсету жөніндегі төлемдер мөлшері кросс – бағамдарының (АҚШ долларына
қатысы бағамдардың) өзгеруіне өте бейім.
Үкіметтік сыртқы борыштың валюталық құрылымы жеткілікті дәрежеде
әртараптандырылмағанын атап өткен жөн. 2004 жылғы 1 қаңтарға АҚШ
долларының үлес салмағы 76,5 %-ды құрады, жапон йені - 19,5 %, арнайы қарыз
алу құқықтары (АҚҚ) - 1,7 %, евро - 0,9 %, өзгелері -1,3 %.
Пайыздық тәуекелдер. Қазақстан Республикасына халықаралық қаржы
ұйымдары кредиттерінің және экспорттық кредиттердің едәуір бөлігі құбылмалы
пайыздық ставка (LIBOR, халықаралық қаржы ұйымдарының ставкалары)
шарттарымен берілген. Абсолюттік көрсеткіштер тұрғысынан алғанда пайыздық
ставкалардың өзгеруіне байланысты тәуекелге бейімділік зор: базалық
пайыздық ставканың бір тармаққа өзгеруі қысқа мерзімдіні қоса алғанда,
борышқа қызмет көрсету жөніндегі төлемдердің өзгеруін білдіреді. Сондықтан,
егер нарық жағдайларында сыртқы қаржыландыруға тәуелділік ұлғаятын болса,
сыртқы берешектің жағдайы пайыздық ставкалардың өзгеруімен байланысты үлкен
тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Қазіргі уақытта бар, тұрақты экономикалық өсуге және маңызды
стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуге кедергі келтіретін тәуекелдерді ішкі
факторларға жатқызуға болады. Бұл тәуекелдер мыналардан:
1) белсенді жаңартуға, сондай-ақ оған қызмет көрсету үшін жоғары
білікті мамандар даярлауға қомақты инвестициялар талап етілетін табиғи
тозған және моральдық ескірген жабдықтың экономикада басым болуынан;
2) негізгі өнім массасының әсіресе өндіріс құралдарының бәсекеге
қабілеттілігінің төмендігінен;
3) тауарлар мен қызметтер көрсетудің ішкі рыногында жеткілікті
бәсекенің болмауынан көрінеді.
Ұлттық қорда қаражат жинақтаудың және оларды елден тыс жерлерде
орналастырудың, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен
борышты басқарудың мемлекеттік саясаты, Қазақстан Республикасының
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
фискалдық тәуекелдердің ықтимал келеңсіз салдарларының алдын алуға
бағытталған.
Қаржы көрсеткіштері - шаруашылық жүргізуші субъектілерде және жалпы
ұлттық шаруашылықта ақша қаражаттарын құру, пайдалану және жинақтаумен
байланысты қызметті сипаттайтын жоспарлык, есептік немесе есеп-қисаптық
мөліметтер. Бұл жоғарыда аталған субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметінде кеңінен қолданылады. Қаржы көрсеткіштері абсолютті және
салыстырмалы мөлшерде беріледі. Олар қаржы категориясын, субкатегориясын,
қаржы қатынастарының элементтерін сандық және сапалық
тұрғыдан бейнелейді.
Шаруашылық жүргізудің төменгі деңгейлерінде мынадай абсолютті қаржы
көрсеткіштері қолданылады:
- өнім (қызмет, жұмыс) өткізуден табыс;
- өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны;
- жалпы табыс;
-кезең шығындары;
-негізгі қызметтен табыс (залал);
-қосымша қызметтен табыс (залал);
-табыс салығының сомасы (төленген);
-таза табыс (немесе залал).
Бұл кызметтің синтетикалық (жалпылама) көрсеткіштері; олардың кейбірі
жеке құрамдас элемент ретінде қарастырылуы мүмкін, мысалы: өнім (қызмет,
жұмыс) өткізуден табыс; өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны;
кезең шығындары; жоспарлау мен талдау барысында оның құрылымын жалпы
көрсеткіштегі әрбірінің үлесі келтірілуі мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің көлемдік көрсеткіштеріне мыналар
жатады:
- инвестиция көлемі;
- жарғылық қор (капитал) мөлшері;
- өндірістік жөне өлеуметтік даму қорларының (жинақтау, тұтыну немесе
осыған тән резервтік, валюталық, жөндеу қорлары) мөлшері;
- жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, бюджетпен, банкпен (дебиторлық
және кредиторлық қарыздар бойынша) есеп айырысу көрсеткіштері;
-төленген дивиденд, пай мөлшері;
- айналым қаражаттар көздерінің мөлшері (капитал және басқа да абсолютті
көрсеткіштер).
Салыстырмалы көрсеткіштерге мыналар жатады:
-табыс (рентабельділік) деңгейі;
- акциялар бойынша табыстылық;
- негізгі және айналым капиталын пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері
(негізгі құралдардың айналымдылық коэффициенттері, айналу ұзақтығы, негізгі
қорлар бойынша қор қайтарымдылығы, өнімнің қор сыйымдылығы);
- өтімділік коэффициенттері.
Ерекше көрсеткіштер банк, сақтандыру қызметі, зейнетақы және басқа да
қорларда қолданылады. Салық салу барысында жылдық жиынтық табыс, жылдық
жиынтық табыстан жасалатын шегерімдер, салық салынатын табыс, салық
салынатын импорт және айналым, т.б. тәрізді көрсеткіштер қолданылады.
Қаржы-экономикалық көрсеткіштердің көпшілігі министрлік,
жоғарғы ұйым, ведомство деңгейінде сала, кәсіпорын қызметінің нәтижелерін
сипаттау үшін пайдаланылады. Мүньшен қатар, қандай да бір саланы
сипаттайтын жекелеген ерекше көрсеткіштер қолданылуы мүмкін.
Бюджеттік ұйымдар мен мекемелерде тұтастай алғанда шығындар және
жекелеген элементтері (категория, сынып, ішкі сынып, ерекшелік) бойынша
көрсеткіштер қолданылады.
Жиынтық қаржы көрсеткіштеріне бюджеттің кірістері мен
шығындарының көрсеткіштері, сондай-ақ олардың жекелеген құрамдас бөліктері;
үлес салмағы; бюджет тапшылығының сомасы; мемлекеттік бюджет
кірісінің, шығысының, тапшылығының ұлттық табысқа, жалпы ішкі (ұлттық)
өнімге пайыздық қатынасы жатады.
Ұлттық шаруашылық деңгейінде қаржы көрсеткіштері мемлекеттің қаржы
ресурстарының құрылымы мен көлемін, оның мемлекеттік бюджет жөне басқа да
қаржы жоспарлары арқылы бөлінуін, ұлттық шаруашылықтың әр түрлі салаларының
рентабельділігін, бюджетке жинақталатын пайда үлесін сипаттайды.
Мемлекеттің қаржы ресурстарының қалыптасу тиімділігін жалпылама бағалау
үшін қаржы ресурстарының көлемінің жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табысқа
қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер қолданылады.
Қаржы көрсеткіштерін есептеу барысында нормалар мен нормативтер
қолданылады. Норма (латынша: тәртіп, ереже) - ресурстардың бекітілген
мөлшері, саны. Норматив (латынша: реттеу) - бекітілген нормалар
шегіндегі ресурстар саны, ресурстарды бөлудің есептеліп
негізделген деңгейі. Норма бастапқы бірлік өлшемді білдірсе, норматив -
нормаға сәйкес жүргізілетін жұмыстың көрсеткіші.
Норма мен нормативтер салыстырмалы немесе абсолютті деңгейлерде
(өнімді, уақытты ақшалай, пайыз, коэффициент, заттай түрінде) беріледі.
Қаржыны жоспарлауда қаржы ресурстарының
құрылуының, бөлінуінің, пайдалануының минималды, орташа, максималды шекті
нормалары мен нормативтері қолданылады.
Норма мен норматив ғылыми негізделген қаржы жоспа-рына, болжамына,
бағдарламасына арналған, өйткені олар экономикалық үдерістерді,
техникалық дамудың прогресивтік бағыттарын, еңбек пен өндірісті
ұйымдастыру, зерттеу мен эксперименталдық өндеулер арқылы жасалады; бұл
жер норма мен нормативті есептеудің аналитикалық, статистикалық,
математикалық есептеу өдістері қолданылады.
Жиынтық қаржылық жоспарлауда орташа норма мен нормативтер, шаруашылық
органдарының нақты қаржы нәтижелерін жоспарлауда дербес норма мен
нормативтер қолданылады.
Қаржылық нормалар мен нормативтер бекітілген жөне есептік болып
бөлінеді. Бекітілген қолданыстағы заңнама бойынша бекітіледі, есептік ішкі
жоспарлауда қолданылады. Бекітілгенге бюджеттен тыс қорлардың өлеуметтік
қажеттіліктеріне аударым нормасы, салық ставкасы; есептікке кәсіпорындар
мен ұйымдардың жинақтау және тұтыну қорын, кәсіпорындар мен мекемелердің
қаржылық қызметін реттейтін басқа да қорларын құруға арналған аударым
нормасы мен нормативтер жатады.
Сондай-ақ, біртұтас нормалар мен нормативтер, мысалы, әр түрлі салалар
мен шаруашылық объектілері үшін амортизациялық аударым нормасы жөне
дифференцияланган айналым қаражаттары әр түрлі шаруашылық жүргізуші
субъектілер үшін нормалар мен нормативтер жіктеледі. Көптеген қаржы
көрсеткіштері норма, норматив, лимит болып табылады: мысалы, табыстылық
деңгейі, әр түрлі қаржы қорларының атауы, әрі керсеткіш, өрі норматив, өрі
лимит болып табылады. Демек, шаруашылық қызметінің қаржы нәтижелерін болжау
және жоспарлау үдерісінде қаржы механизмінің бұл элементтері өзара тығыз
байланыста болады.
1.3. Бюджетті жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі
Алдымен айта кетерлік жағдай, басқа елдердегі мемлекеттік реттеу
тәжірибесін оқып үйрену және ғылыми қорытындылау мақсаты, оны біздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайымызға өзгертпей көшіріп алу емес. Бұл келесі
обьективті сипаттағы себептерге байланысты мүмкін емес:
1) республика басқа елдердегі саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтік-демографиялық, этно-мәдени және тағы да басқа
себептерге байланысты өзгешеленеді;
2) қазіргі Қазақстан жағдайында біз ұлттық экономиканы құру
процесіндеміз жоне де әлемдік экономикалық тарихта
әкімшілік-жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен өзге
ұқсас ешбір ел жоқ;
3) басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізілсді және
"революциялық" көрініс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттік
реттеу шаралары олардың эволюциялық даму "нәтижесі" болып
табылады.
Бірақ та шет елдер тәжиребесін ғылыми қорытындылау қажеттігі
келесі жағдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы
мемлекеттік реттеудің қағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін,
түбірін анықтауға мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы
заңдылықтарын анықтау мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында
мемлекеттік реттеудің механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды,
үшіншіден, мұндай толықтыру мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып
талдауға мүмкіндік береді және де керек болған жағдайда экономикалық
реформаларды құруды, әлемдік шаруашылық процеске республиканың араласу
мөлшерін ескере отырып, реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік
береді. Әлеуметтік-экономикалық процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатын қорытынды – көптеген алдыңғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары ретінде халық шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады. Сыртқы, ішкі және оларға сәйкес факторлардың біртіндеп
шиеленісуі, мемлекеттік ғылыми негізделген экономикалық мақсаттарга жетуде,
әрқашан тарихи жағдайды ескеруді талап етеді. Американдық ірі экономист П.
Самуэльсон көрсеткендей, мұндай зерттеулерсіз "күннен-күнге өсіп отырған
қиыншылықтар мен әлеуметтік өзгерістерге эволюциялық жолмен икемделе
алмайтын экономикалық жүйелерге, қазіргі кезде қаншалықты мықты
болғаныменен, бара-бара күйреу қатері туындайды, өйткені ғылым мен техника
экономикалық өрістің табиғи дамуын үздіксіз өзгертіп отырады" . Басқаша
айтқанда, дәл біздің экономика сияқты, "әлсіз экономикалық жүйеге", барлық
туындайтын қиындықтарға "эволюциялық жолмен икемделу қажеттілігі" үздіксіз
ғылыми-техникалық процесс салдарынан туындайды.
"Ұлы дағдарыс" жылдары (20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басы) алдыңғы
қатарлы капиталист елдердің нарықтық экономиканың өзін-өзі толық реттей
алмайтындығына көздері жетті және де туындаған қиындықтарды уақытында
шешу тек әлеуметтік- экономикалық өмірге мемлекеттің белсенді
араласуымен ғана жүзеге асатынын түсінді. Бұл ақиқатты мойындау елдегі
экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін ресми мемлекеттік ұйымдардың
ресми ұстанымдарынан көрініс тапты.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезендерінде
экономиканы басқарудың салааралық қағидасы қолданылды. Францияда, Швецияда,
Жапонияда, ФРГ және тағы басқа мемлекеттерде дайындалған салааралық
бағдарламалар барлық шешуші экономикалық салаларды қамтиды және олардың
дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдың басында
АҚШ-та мұндай бағдарламалар 1200-ге жуық болды. Бұлардың ішінде энергияны
үнемдеу, космостық зерттеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бұл
бағдарламаларды жүзеге асыру салааралық байланыстарды күшейтуге бағытталған
мемлекеттік шараларды қажет етті. Сондықтан АҚШ-та 20 жыл бұрын орталық
экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары құрылған, тиісті
аймақтық Комиссияның міндеті бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты
ұйымдастырушылық мәселелерін шешу болып табылған. Бұл тәжірибе біздің
жағдайға пайдалы болар еді. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты эйфория халық
шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын кейінге қалдырады.
Францияда, Жапонияда, Түркияда және т.б. елдерде ағымдағы, орта
мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми- әдістемелік және ұйымдастырушылық
мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар шешеді. Францияда бұл қызметті
Жоспарлау бойынша бас Комиссариат жүргізеді, Жапонияда Экономикалық
жоспарлау басқармасы мен Аймақтық кешенді даму департаменті және т.б.
жүргізеді. Ұзақ мерзімді экономикалық даму және күрделі жұмсалымдар аясының
құрылымдық саясатымен қатар өндірістің аймақтық орналасуының ұзақ
мерзімді мақсаттарын белгілеу Жапонияның экономикасын жоспарлаудағы мықты
жағы деп саналады.
Түркияда орта мерзімді жоспарлау 1963 - 1967 жж. бірінші бесжылдық
жоспардан басталып, жүйелі түрде жоспарлау уақытының міндеттеріне
байланысты жүзеге асырылуда. Осындай алтыншы бесжылдық жоспарда (1988 -
1992 жж.) нарықтық жүйенің дамыған күйін ескеріп, халық шаруашылығының
макроэкономикалы көрсеткіштерін нақтылауға көп коңіл бөлінді.
Германияда экономиканы реттеу біраз басқаша мұнда көбінесе
бәсекелестікті қорғауға, мемлекеттің антимонополиялық және бақылау қызметін
нығайтуға, нарықтағы ірі кәсіпорындардың қосылуына тыйым салуға, жоспарлар
мен бағдарламалардың әлеуметтік қызметін кеңейтуғе көңіл бөлінуде.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймақтардың үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылық жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейнің функциялары ажыратылған (коммуналар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде құқықтық және ұйымдастырушылық тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймақтық мәселелер мен оларды салалық
экономикамен үйлесімді байланыстыруға Швецияның, Англияның,
Германияның, Оңтүстік Кореяның және де басқа дамыған нарықтык
елдердің көптеген үкіметтік шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі
басты ой, жергілікті билік органдары өзінің әлеуметтік-
экономикалық саясатын жүргізе отырып, жалпы мемлекеттік және
макроэкономикалық мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг қызметін жетілдірудің бірнеше
қолайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде, жоспарлау:
1) басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік
береді;
2) мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қолданылатын шараларды үйлестіреді;
3) көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын қадағалауға жол
ашады;
4) алдағы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын
талап етеді;
5) шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6) барлық қызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста, қарым-қатынаста
екенін корсетеді.
Аталған пункттерден (халық шаруашылығының алдыңғы звеноларында ғана емес)
ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны айтуға болады, өйткені
қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді немесе өте аз
қолданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экономикасын реттеудегі күшті етіктерінің бірі қаржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы
механизмдердің маңызы мен оларды тәжірибе жүзінде қолдану зерттелді.
Осы механизмдерді негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады.
Біріншіден, бюджеттік қаржымен қаржыландыру арқылы (субсидиялар,дотациялар,
субвенциялар, бюджет шығындарын жоспарлау) халық шаруашылығының
басымдылықтарын және білімді кол қажет ететін салаларды жылдам дамыту
мәселелері шешіледі. Италияда, Норвегияда, Данияда, Швецияда,
Бельгияда және басқадай мемлекеттерде мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін
ұлттық табыстың үлесі 50% жоғары, ал Францияда, Австрияда
жөне ФРГ-де 50% шамасында. Бұл көрсеткіш АҚШ пен Жапонияда 30% ғана.
Екіншіден, құрылымдық-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салық
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызығушылығын арттыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару. Жапонияның
экономикалық ғылымының патриархы Сабуро Окита "Шенеуліктсрдің (әкімдердің)
ақылдылығы телефон арқылы немесе ведомстволық ережелер арқылы
экономиканы басқару емес, салық жеңілдіктерімен және инвестициялық саясат,
салалық байланыстардың тиімді және дұрыс тұжырымдамасын анықтау, бәсекені
күшейту арқылы басыңқы салаларды дамыту" деген. Бұл нәтижелер
құлдыраушылық (стагфляция) жағдайына душар болған мемлекет үшін қолайлы.
Дағдарыстан шығу үшін фискалдық саясат арқылы ынталандыру қажет. Бұл
саясаттың негізінде: а) мемлекеттік шығындардың өсуі; ә) салық ставкасының
және мөлшерінің азаюы; б) мемлекеттік шығындардың өсуі мен салықтың
азаюын үйлестіре пайдалану жатыр. Бұл әдістің біреуін таңдап алу алға
қойылған мақсатқа немесе объектіні реттеуге байланысты.Үшіншіден,
мемлекет әлеуметгік және ғылым салаларына шығындарын азайтпауы қажет.
Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты қанағаттандыра
алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болады және бұл жерде екінші
шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады. Соңғы он жыл ішінде Жапонияның
әлеуметтік шаруашылық дамуындағы тәжірибесін “ғылым және білім экономикалық
өсу моделінің интенсивті және негізгі құрылымдық факторы ретінде көрінеді”.
Қазақстанда бұл салаларға көңіл бөлу жоқ, қаржыландыру жүйесі
бұрынғысынша, яғни қалдық қағидасымен жұмыс істеуде.
1994 жылдың басында болған Ұлттық Академиясының жалпы жиналысында:
"интеллектуалдық өндірісті қамтамасыз етуде, өндіргіш күштерді
дамытуда, ғылым интеграциясын қамтамасыз етуде негізгі мәселелерді
шешуді ұмытып кеттік" деген.
Дамыған өнеркәсіптік елдерде "экономикалық өсудің интенсивті моделінің
икемді құралы экономиканы реттеудің ақша-несие механизмі болып табылады.
2. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ
КІРІСТЕРІНІҢ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы
Бюджет кірістері салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, кайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес бюджетке
есептелуге тиісті ақша болып табылады. Салықтық түсімдерге ҚР Салық
кодексінде белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдер жатады. Салықтық емес түсімдерге ҚР Салық кодексінде белгіленген,
негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан
басқа, басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке
өтеусіз негізде берілетін ақшалар кіреді.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті сатудан
түсетін ақша;
2) мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе
оларды тұракты немесе уақытша жер пайдалануға беруден немесе
халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге
құқықтық нысандарда өткізуден түсетін акша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша.
Республикалық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1) корпорациялық табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық,
3) ҚР-ның заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағына
импортталатын тауарларға акдиздер;
4) газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға акциздер;
5) үстеме пайдаға салынатын салық;
6) экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы;
7) бонустар;
8) роялти;
9) Қазақстан Республикасының жасалған келісім-шарттар бойынша өнімді
бөлу жөніндегі үлесі;
10) жергілікті маңызы бар мемлекеттік ақылы автомобиль жолдары арқылы
автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алынатын алымнан басқа,
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп
өткені үшін алым;
11) телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым;
12) теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркеу
үшін алынатын алым;
13) дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
14) азаматтық жеке кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
15) радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
16) қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлактін төлем;
17) радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
18) республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
19) жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
20) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
21) республикалық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін
төленетін төлем;
22) әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары;
23) кеден бақылауын және кеден рәсімдерін жүзеге асырудан түсетін түсімдер;
24) отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын
баждар;
25) консулдық алым;
26) Ресми құжаттарға мемлекеттік органдардың апостил қойғаны үшін
мемлекеттік баж;
27) паспорттар мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж;
28) жүргізуші куәліктерін бергені үшін алынатын мемлекеттік баж;
29) көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін
алынатын мемлекеттік баж;
30) мемлекеттік тіркеу нөмірінің белгілерін бергені үшін алынатын
мемлекеттік баж;
31) мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет
жасағаны үшін алынатыи мемлекеттік баж болып табылады.
Республикалық бюджетке түсетiн салықтық емес түсiмдер:
1) республикалық меншiктен алынатын кiрiстер:
республикалық мемлекеттiк кәсiпорындардың таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
республикалық меншiктегi мемлекеттiк акциялар пакеттерiне
дивидендтер;
республикалық меншiктегi заңды тұлғаларға қатысу үлесiне кiрiстер;
республикалық меншiктегi мүлiктi жалға беруден алынатын кiрiстер;
екiншi деңгейдегi банктердiң шоттарында мемлекеттiк сыртқы
қарыздардың қаражатын орналастырғаны үшiн және Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкiндегi Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң депозиттерi бойынша
сыйақылар (мүдделер);
республикалық бюджеттен берiлген кредиттер бойынша сыйақылар
(мүдделер);
қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетiн кiрiстер;
республикалық меншiктен түсетiн басқа да кiрiстер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өткiзуден түсетiн
түсiмдерi;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алуларды өткiзуден түсетiн ақша түсiмдерi;
4) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң бюджетiнен (шығыстар сметасынан) қамтылатын
және қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер салатын айыппұлдар,
өсiмпұлдар, санкциялар, өндiрiп алулар;
5) республикалық бюджетке түсетiн салықтық емес басқа да түсiмдер
болып табылады.
Негiзгi капиталды сатудан республикалық бюджетке түсетiн түсiмдер:
1) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелерге
бекiтiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi сатудан түсетiн;
2) мемлекеттiк материалдық резервтен тауарлар сатудан түсетiн;
3) мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетiн
ақша болып табылады.
Республикалық бюджетке ресми трансферттердiң түсiмдерi:
1) облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерiнен түсетiн ресми трансферттер;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
түсетiн нысаналы трансферттер болып табылады.
Республикалық бюджеттен берiлген кредиттердi өтеуден, мемлекеттiң
республикалық меншiктегi қаржы активтерiн сатудан, үкiметтiк қарыздардан
түсетiн түсiмдер республикалық бюджетке есептеледi.
Облыстық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1) облыстық мәслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
жеке табыс салығы;
2) облыстық мәслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
әлеуметтік салық;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
1. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ПРОЦЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1.Бюджет кірістерін болжау қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамы 8
ретінде
1.2. Бюджет кірістерінің болжамына әсер ететін факторлар 8
1.3. Бюджетті жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі 18
24
2.МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ
КІРІСТЕРІНІҢ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы 30
2.2.Бюджет кірістерінің түрлері бойынша болжамды есептеу әдістемесі 30
2.3. Мемлекеттік бюджет кірістерінің орындалуына талдау 35
3. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ДЫҢ АКТУАЛДЫ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ 61
ЖОЛДАРЫ
3.1. Мемлекеттік бюджет кірістерін болжауда туындайтын мәселелер
3.2. Бюджет кірістерін болжау және жоспарлау рәсімдерін жетілдіру 71
жолдары 71
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
ҚОСЫМША 84
86
КІРІСПЕ
Ағымдағы жылы қабылданған Бюджет кодексі бюджет процесін жүзеге
асырудың жаңа ұстанымдарын айқындады. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық
саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар
аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру
мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-бюджет саясатын
анықтайтын құжат – орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу
шешімі қабылданды.
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамның
қаржы жүйесін дамыту бағыттарына, жүргізіліп жатқан салық-бюджет
саясатының заман талабына барабарлығына тікелей тәуелділігімен
негізделген. Қазақстандағы экономикалық өсудің жоғары қарқындары, бюджет
кірістерінің өсуі, қаржы институттарының нығаюы, Ұлттық қордың құрылуы,
мемлекеттік бюджет тапшылығының ыңғайлы деңгейі мемлекеттің неғұрлым
белсенді фискалдық саясатын жүргізуді талап етеді. Мұндай жағдайларда
бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде
саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын
қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге,
халықтың неғұрлым аз қорғалған жіктерін әлеуметтік қолдаумен қамтамасыз
етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджетті
әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006
жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары,
мемлекеттік және салалық бағдарламалар негізінде әрі Қазақстан Республикасы
Президентінің Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті
экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін атты Қазақстан халқына
Жолдауын есепке ала отырып әзірленді.
Бюджет кірістерін болжау жалпы қаржылық жоспарлаудың негізгі буыны
ретінде қарастырылады.
Қаржылық жоспарлаудың объектісі болып шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен мемлекеттің қаржылық қызметі табылады, ал қорытынды нөтижесі - жеке
мекемелердің қаржылық сметаларынан бастап мемлекеттің қаржылық балансына
дейінгі қаржылық жоспарларды құру болып табылады. Әрбір жоспарда белгілі
кезеңцегі кірістер мен шығыстар, қаржы және несие жүйелерінің салаларымен
байланыстары (бюджетке төлем, банктік несиеге төлем, өлеуметтік
сақтандыруға жарналар) анықталады. Қаржыны жоспарлаудың нақты міндеті қаржы
саясатымен анықталады. Бұл қаржылық тапсырмаларды орындау үшін қажетті ақша
құралдары мен көздерінің көлемін анықтау; кіріс резервтерінің өсуі,
шығындардағы үнемділік, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар
арасында қаражаттарды тиімді бөлу және т.б.
Қазіргі Қазақстан Республикасы бюджеттік жоспарлауда ұзақ мерзімді
жоспарлауды кеңінен қолдануда және орта мерзімді, соның ішінде үш, бес
жылдық бағдарламалар жасалған. Осы орайда бюджет кірістерін болжау
әдістемесімен танысу, бюджет кірістерінің нақты және болжамды
көрсеткіштерін салыстыру осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаттары болып
табылады.
1. БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ПРОЦЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1.Бюджет кірістерін болжау қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамы
ретінде
Бюджет кірістерін жоспарлау бюджеттің жоспарланатын кезеңге арналған
түсімдерінің көлемдерін айқындау жөніндегі шешімді әзірлеу процесі болып
табылады.
Бюджет түсімдерін болжауды республиканың немесе өңірдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары мен алдағы үш жылдық кезеңге
арналған орта мерзімді фискалдық саясат негізінде бюджеттік жоспарлау
жөніндегі уәкілетті орган жүзеге асырады.
Алдағы жылға арналған бюджетке кірістердің түсімдерін болжау Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)
Қазақстан Республикасының Кодексіне, Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы
Ұлттық қорының кейбiр мәселелерi туралы Жарлығына және басқа да
нормативтік құқықтық кесімдерге сәйкес жүргізіледі.
Мыналар бюджет кірістерінің түсімдерін болжаудың негiзгi қағидаттары
болып табылады:
1) сабақтастық қағидаты - бюджеттi алдыңғы кезеңде негізге алынған
орта мерзiмдi фискалдық саясат бағыттарын сақтап, өткен және ағымдағы
жылдардың бюджетiнiң атқарылу нәтижелерiн ескере отырып жоспарлау;
2) негіздiлiк қағидаты - бюджеттi нормативтiк құқықтық кесімдер
негiзiнде жоспарлау;
3) болжамды көрсеткіштер есептерін қалыптастыруға әкімшілік-аумақтық
бірліктер бойынша бірыңғай көзқарас қағидаты;
4) объектілік қағидаты – тұтастай республика бойынша және аумақтық
бөліністе салықтың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің әрбір
түрі бойынша бюджетке түсетін түсімдердің болжамын айқындаудың дұрыстығы.
Кірістерді болжау процесі болжаудың және мониторингтеудің кестесінде
көрсетілген.
Мемлекеттік
бюджет кірістері
Кірістерді Кірістерді Экономикалық Деректерді
болжау мониторингтеу ахуал мен жаңарту
заңнамалық
базаның өзгеруін
талдау
1.Бюджетті 1.Болжамды іс Нақты түсімдерге:1.Салықтар мен
қалыптас-тыру жү-зіндегі а) елдегі тө-лемдердің
кезінде еске-рілетінтүсімдермен экономи-калық түрлері бойынша
аса маңызды салыстыру ахуалдың ай сай-ынғы
макроэкономикалық 2.Ағымдағы жылды өзгеруінің; түсімдер
көрсеткіштер бағалау б) заңнаманың 2.Өңірлерді
2. Есептер 3.Бюджетті атқаруөзгеруінің; дамы-тудың
3.Салықтар барысында в) басқа экономи-калық
бойыншаміндеттемелербол-жамды фактор-лардың көрсеткіштері
4. Төлем мерзімдері нақтылау әсер етуін талдау
Сурет 1.Кірістерді болжаудың және мониторингтеудің жалпы схемасы
Болжауды жоспарланатын және іс жүзіндегі деректердің барынша дәл келу
мүмкіндігімен жүзеге асыру үшін қалыптасып отырған, өз кезегінде
макроэкономикалық көрсеткіштер серпінімен сипатталатын экономикалық ахуалға
қарай салықтық түсімдердің белгілі бір түрі көлемінің көрсеткіштері
серпінінің сипатын алу қажет.
Көлемі макроэкономикалық көрсеткіштер серпінінің тікелей әсерінен
жинақталатын салықтар жекелеген салық түрлері түсімдерінің
макроэкономикалық көрсеткіштерге тәуелділігін айқындайтын корреляциялық
талдау барысында анықталады.
Корреляция коэффициенттерін бағалау жолымен кездейсоқ шамалардың
арасындағы байланысты айқындау корреляциялық талдаудың негізгі міндеті
болып табылады.
Нақты салық түрінен түсетін түсімдер мен түрлі макроэкономикалық
ауыспалы түсімдердің арасындағы функционалды өзара байланысты есептеу үшін
кері әдіс қолданылады.
Корреляциялық талдау мен кері талдауды жүзеге асыру үшін қажетті
ақпарат өткен уақыттың талданатын кезеңіндегі экономикалық көрсеткіштердің
және олардың елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарына
сәйкес жоспарланатын жылдарға арналған болжамды мәндерінің болуын талап
етеді.
Кері теңдеулерді қолдану салық түсімдерінің көлемдерін есептеудің
басқа әдістерін пайдалануды ешбір түрде жоққа шығармайды. Қаржыны
жоспарлаудың мазмұны, қағидалары және әдістері
Қаржыны жоспарлау - бұл белгіленген мақсаттарға жетуге бағытталған
қаржы жоспарларының жасалу және олардың белгілі мерзімдерде орындалуын
ұйымдастыру үдерісі. Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржылық
саясаттың құралдарының бірі болып табылады. Ол ірі шаруашылық өзгерістерді
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қаржылық жоспарлаудың объектісі болып шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен мемлекеттің қаржылық қызметі табылады, ал қорытынды нөтижесі - жеке
мекемелердің қаржылық сметаларынан бастап мемлекеттің қаржылық балансына
дейінгі қаржылық жоспарларды құру болып табылады. Әрбір жоспарда белгілі
кезеңцегі кірістер мен шығыстар, қаржы және несие жүйелерінің салаларымен
байланыстары (бюджетке төлем, банктік несиеге төлем, өлеуметтік
сақтандыруға жарналар) анықталады. Қаржыны жоспарлаудың нақты міндеті қаржы
саясатымен анықталады. Бұл қаржылық тапсырмаларды орындау үшін қажетті ақша
құралдары мен көздерінің көлемін анықтау; кіріс резервтерінің өсуі,
шығындардағы үнемділік, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар
арасында қаражаттарды тиімді бөлу және т.б.
Жоспарлау мыналар арқылы сипатталады:
1) экстенсивтілігімен (өлеуметтік-саяси жнне экономикалық құбылыстардың
шеңберін кеңінен қамтиды);
2) интенсивтілігімен (озық техника мен әдістерді қолдануды
білдіреді);
3) тиімділігімен (нөтижесінде қаржылық басқару қоятын мақсаттарға жету
қажеттігін білдіреді);
Қаржылық жоспарлауда мынадай жолдар қолданылады: а) автоматтық (өткен
жылдардың мәліметтері келесі жылға ауысады. Инфляция кезінде мәліметтер
инфляпия коэффициентіне көбейеді). Бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып
табылады және уақыт жеткіліксіз кезде қолданылады;
ә) статистикалық (өткен жыддардың шығындары қосылып, өткен жылдардың санына
бөлінеді); б) нөлдік база (барлық позициялар кайта есептелу керек. Бұл әдіс
нақты қажеттіліктер мүмкіндіктерімен байланыстырылады).
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың қызметі ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтердің барлық жақтарын қамту керек. Егер
жоспарлы экономикада қаржыларды жоспарлауда бөлу үдерісіне басым назар
аударылса, нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді сату және өндіру
үдерісінде басшылық және байланыстар әдісін анықтаушы болып ақша, баға, құн
заңы, сұраныс және ұсыныс заңын қосатын нарық болып табылады. Нарықтық
механизмнің мұндай табиғаты өндіріс пен айырбас нөтижелерін анықтау өдісі
ретінде жоспарлау элементтерімен болжаудың қажеттілігін айқындайды.
Жоспарлаудың маңызды қағидасы болып үздіксіздік табылады, ол
жоспарлаушы тұлға жоспарға жыл сайын түзетулер енгізеді, жоспарлаудың
икемділігі олардың өміршеңдігімен қамтамасыз етілген жағдайда қолданылады,
ал қаржы техникасы "өзгермелі бюджет" қағидасына негізделеді, бұл қағида
негізінен шығындарды, өсіресе мемлекеттік ассигнованияны есептеу барысында
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік-вариациялық әдісі - жоспарлау;
бағдарламалау, бюджеттеу;
1) жоспарлау - ұйымдардың өзінің қызмет ету бағытында әрекет ететін
мақсаттар мен міндеттердің мазмұнын жөне қалыптасуын білдіреді;
2) бағдарламалау - мақсаттарға жету үшін қолданылатын жаңа құралдарды табу
және таңдауды білдіреді; Бұл жақын және алыс мерзімдерге жасалатын үдеріс.
3) бюджеттеу - жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржылық жылдар
бойынша жылдық бюджеттік сандар тіліне аудару процесі. Бұл барлық
операциялардың жиынтық санын дөстүрлі бюджеттік топтарға бөлу үдерісі.
Практикада жоспарлаудың келесі әдістері қолданылады:
1) экстраполяция: қаржылық көрсеткіштерде олардың динамикасын шығару
негізінде анықтаудан тұрады; есепті кезеңдегі көрсеткіштер салыстырмалы
тұрақты өсу қарқынына түзете отырып есептеледі; көрсеткіштер
динамикасы болашаққа экстраполяцияланады.
2) нормативтік, (белгілі нормалары бойынша);
3) математикалык модельдеу: үдеріс моделін құру және оны қаржылық салаға
ауыстыру;
4) баланстық: қаржылық ресурстарды олардың құрылу көздері мен пайдалану
бағыттарын реттеу үшін қолданылады;
5) сараптамалық бағалардың негізінде.
Шаруашылықтың нарықтық жүйесінде индикативтік жоспарлау
колданылады; ол ақпараттық-бағыттаушы рөлін атқарады жөне қаржылық
қызмет субъектілеріне экономикалық реттеуіштер аркылы жанама ықпалын
тигізеді.
Индикативтік қаржылық жоспарлаудың басты мақсаты -болжамды дамуды
камтамасыз ету үшін қаржылық ресурстардың бағытымен ойластырған көлемін
анықтау.
Индикативтік қаржылық жоспарлау мемлекеттік секторға міндетті, ал
меншіктің басқа нысандарындағы секторлары үшін - ұсынылатын сипатта болады.
Соңғысына реттелетін бағалар, субсидиялар, несиелер, салық ставкалары жөне
жеңілдіктер, жеделдетілген амортизация төрізді экономика-лық құралдар
арқылы қол жетеді. Маңызды индикаторлар болып валюта бағамы, инфляцияның
болжамдалатын деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру ставкасы,
амортизациялық аударым нормасы қатысады.
Индикативті жоспар экономикалық үдерістерді ғылыми негізде бейнелеуі,
экономика жөне қаржы дамуының жеке параметрлерін сөйкестендіруі, оларды
дамытудың ұзақ мерзімді бағыттарына сәйкес арнаға бағыттауы қажет. Бұл,
біріншіден, әр түрлі жүйелер, көрсеткіштер бойынша экономикалық тепе-
тендікті сақтаудың қажеттігіне байланысты; екіншіден, индикативтік жоспар
ұлттық шаруашылықта қажетті құрылымдық өзгерістерді қамтамасыз етіп отыруы
керек. Индикативтік жоспарлаудың артықшылықтары әлеуметтік жөне
экономикалық саясаттар бағытына байланысты; ол инвестициялык қызмет,
өндіріс модернизациясы, өнімнің бәсекелік қабілеттерін қамтамасыз ету,
ғылымның, білімнің, тұрғын-үй құрылысының дамуы болуы мүмкін.
Индикативті жоспар, сондай-ақ, жергілікті деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін.
Мұнда мемлекеттің, аумақтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
(кәсіпкерлердің) мүдделері мен келісімділік қағидасы ескерілуі қажет.
Қаржы жоспары - субъектінің қаржылық ортада қызмет ету шараларының
жүйелік жиынтығы. Ол 1 жылдан 5 жылга дейін құрылады. Нысаны бойынша қаржы
жоспары жоспарланатын кезеңге ұйымдастырылатын ұсыныстар мен сандар,
мақсаттардың мазмұнын білдіреді. Кәсіпорында жоспарлау құн заңына
негізделеді және бұл жағдайда жоспарлау экономикалық категория ретінде
қатысады.
Әдетте, қаржы жоспары нөтижеден болмашы ғана мөлшерде ауытқиды. Қаржы
жоспары қаржы жүйесінің барлық звеноларында бар:
• коммерциялык бастамаларда қызмет ететін шаруашылық жүргізуші
субъектілер "кірістер және шығыстар балансын" немесе "бизнес-жоспар"
құрады;
• коммерциялық емес бастамаларда қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар
"шығыстар сметасын" құрады;
• қоғамдық бірлестіктердің жоспары - "қаржылық жоспар";
• мемлекеттік билік органдары "бюджет" (әр түрлі деңгейде: республикалық,
жергілікті) құрады.
Қаржы жоспарының жүйесі қамтитын қатынастарының ауқымына, демек
ресурстардың түсуге және пайдалануға жоспарланып отырған көлеміне
байланысты өр түрлі жоспарлардан тұрады. Бұл нышаны бойынша олар бастапқы
және жиынтық қаржылық жоспарлар деп бөлінеді.
Бастапқы қаржы жоспарына материалдық өндіріс саласындағы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы жоспарлары, өндірістік емес саладағы
коммерциялық жөне коммерциялық емес ұйымдардың жоспарлары, шығындары
толығымен немесе негізгі бөлігі бюджет есебінен қаржыланатын мемлекеттік
ұйымдар мен мекемелердің сметалары жатады.
Жиынтық қаржы жоспарына жалпы мемлекеттік, салалык, және аумақтық
жоспарлар жатады. Жалпы мемлекеттікке мемлекеттің жиынтық қаржы жоспары,
мемлекеттік бюджет және бюджеттен тыс қорлар жатады.
Салалық (ведомстволық) қаржы жоспарларының жүйесіне материалдық
өндіріс саласындағы министрліктердін (ведомстволардың) табыстары мен
шығындары туралы балансы, өндірістік емес саладағы министрліктердің
(ведомстволардын) жиынтық сметалары, қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары
жатады.
Аумақтық қаржы жоспарына аумақтардың жиынтық қаржы балансы, жергілікті
бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдык ұйымдардың жоспарлары, т.б. жатады. Әр
түрлі қаржы жоспарлары өзара байланысты болып келеді: салалық жоспарлар
ведомствоішілік шаруашылық жүргізуші субъектілердің жоспарларын
біріктіреді; жалпы мемлекеттік немесе салалық жоспардың құрамдас бөлігі
болып табылады.
Мерзіміне байланысты қаржы жоспары жылдық, бес жылдық, перспективалық
болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоғарыда аталған жоспарлардың барлығы жылға
құрылады.
Шаруашылық байланыстардың тұрақсыздығына, экономиканың теңсіздігіне,
шаруашылық органдардың қызмет ету факторларының анықсыздығына байланысты
бес жылдық және перспективалық жоспарлар күрт қысқарды. Мақсатына орай, үш
жылға жиынтық қаржы балансы, басқа да жиынтық қаржы жоспарлары жасалып,
мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарының негізгі көрсеткіштері
бойынша есептеулер жүргізіледі.
Жиынтық қаржы балансы орта мерзімдік жалпы мемлекеттік болжамының
қаржы бағдарламасын білдіреді. Оны Экономика және бюджеттік жоспарлау,
Қаржы министрліктері мен Ұлттық банк бірлесе отырып жасайды. Аймақтарда
балансты тиісті аймақтық органдар жүргізеді.
Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің, мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымдардың, барлық меншік нысандарындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша
қаражаттарының құрамы мен құрылу көзі және оларды ұлғаймалы ұдайы өндіріс
пен коғам кажеттіктеріне (әлеуметтік-мәдени шаралар, қорғаныс, басқару)
пайдалану көрсетіледі.
Баланстың кіріс бөлігінің негізгі көрсеткіштеріне таза табыс, салық,
амортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін түсімдер,
қысқа мерзімді несиелеу ресурстары, ұзақ мерзімді несиелеу көздері жатады.
Баланстың шығыс бөлігінің негізгі көрсеткіштеріне экономиканы дамыту
(күрделі қаржы салымын қаржыландыру, меншікті айналым қаражаттарының
өсіміне шығындар, мемлекеттік субвенция) шығындары, сыртқы экономикалық
операциялар шығындары, тұтыну қорына аударым, өлеуметтік-мөдени шаралар
шығындары, басқару және қорғаныс шығындары, қысқа мерзімді несие
салымдарының өсімдері және ұзақ мерзімді несилеу қаражаттары жатады.
Жиынтық қаржы балансы ұлттық шаруашылықтың қаржы ресурстарын
сипаттайтын қаржы көрсеткіштерінің жүйесін білдіреді. Жиынтық қаржы
балансындағы көрсеткіштер құрамы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының
индикативтік жоспарының материалдық жөне қаржылық пропорцияларының теңдігін
қамтамасыз ету құралы болып табылады.
Маңызды жедел қаржы жоспары болып мемлекеттік бюджет
саналады. Оның жиынтық қаржы балансынан біршама айырмашылықтары бар. Онда
мемлекеттің барлық табысы емес, тек орталықтандырылатын бөлігі
ғана көрсетіледі. Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің табыстары
мен шығындары, барлық ұлттық шаруашылықты қоса алғанда, тек
ұлғайтылған түрінде көрсетіледі, ал мемлекеттік бюджетте нақтыланып
көрсетіледі. Бюджетте өрбір төлемнің, оны төлеүшілердің аты-жөні, бағыты,
алушылардың аты-жөні көрсетіледі.
Материалдық өндіріс саласында қаржы жоспарларын кірістер мен шығындар
балансы деп атайды. Бұл жоспарлардың құрылымы шаруашылық жүргізуші
субъектілер үшін де, бірлестіктер мен жоғары тұрған органдар үшін де
бірдей болып келеді.
Кірістер мен шығындар балансының классикалық нысаны төрт бөлімнен
тұрады:
1. Кірістер мен қаражаттардың түсуі.
2. Шығындар мен қаражаттарды аудару.
3. Бюджетке төленетін телемдер.
4. Бюджеттен жасалатын қаржыландыру (ассигнование). Бастапқы екі бөлім
соңғы екі бөліммен балансталуы керек. Шығындардың кірістерден артуы бағалы
қағаздар шығару немесе несие (займ) есебінен алынған қаражаттар есебінен
қаржыланады. Баланстың өрбір бөлімі белгілі бір көрсеткіштерден тұрады.
Баланстың бірінші бөлімі таза табыс, амортизациялы аударымдар, жөндеу
қорына және қаржы резервіне аударымдар, банктік ұзақ мерзімді несие,
банктердегі қысқа мерзімді несие салымдарының өсімі, бағалы қағаздарды
сатудан түскен табыс, т.б. тартылған қаражаттар тәрізді көрсеткіштерден
тұрады.
"Шығындар мен қаражаттарды аудару" бөлімі күрделі қаржы салымы,
негізгі кызмет бойынша залал, қаржы және щаруашылык, есеп қорына аударым,
жөндеу қоры қаражаты есебінен негізгі құрал-жабдықтарға жасалған жөндеу
жұмыстарының қаражаттары, операциялық шығындар, ұзақ мерзімді несиені өтеу,
т.б. төрізді көрсеткіштерден тұрады.
"Бюджетке төленетін төлемдер" бөлімі қосылған құнға салынатын салық
пен акцизді қоса алғанда, барлық салық түрлерін қамтиды.
"Бюджеттен жасалатын қаржыландыру (ассигнование)" бөлімі мынадай
шараларды камтиды: мемлекеттік орталықтандырылған күрделі қаржы салымы;
Үкімет пен жергілікті билік органдарының шешімі бойынша қаржыланатын
операциялық шығындар; өзіндік құн мен баға айырмасы есебінен өтелетін
шығындар; нысаналы мақсаттағы басқа да шығындар.
Айналым қаражаттары шағын шаруашылық жүргізуші субъектілер екі
бөлімнен тұратын қаржы жоспарын құрады: бюджеттен жасалатын ассигнование
табыстар құрамына қосылатын, бюджетке төленетін телемдер шығындар құрамына
қосылатын табыстар мен шығындар бөлімі.
Кәсіпорынның кірістер мен шығындар балансынын ерекшелігі болып онда
аралық айналым қаражаттары емес, қаржы-шаруашылық қызметінің соңғы
нәтижесінің көрсетілуі табылады.
Ақша қаражаттарының айналым есебі төлем календары - арнайы қаржы
жоспарында көрсетіледі. "Түсімдер" бөлімінде қызмет (жұмыс) өткізуден
түскен табыс, банктік қысқа мерзімді несие бойынша табыс, касса мен есеп
айырысу шоттарындағы қаражаттар қалдығы және басқа да ақша қаражаттарының
табыстары көрсетіледі. "Шығындар" бөлімінде тауарлы-материалдық
құндылықтарды алуға, еңбекақы төлеуге, салық төлеуте, банк ссудаларын
өтеуге, несие үшін пайызды төлеуге жөне басқа да шығындарға кеткен шығындар
көрсетіледі. Төлем календарының көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілерде қысқа мерзім аралығындағы (айналым колеміне байланысты бес
күннен бір айға дейін) жедел қаржылық жоспарлау жүргізіледі. Төлем
календары есептіліктердің нақтылануы мен жүргізілу мерзіміне байланысты
кірістер мен шығындар балансына толықтыру болып табылады.
Шаруашылық коммсрциялық қызметтің кәсіпкерлік звеносы бизнес-жоспар
негізінде жұмыс жасайды. Бизнес-жоспар кәсіпкерлік қызметтің техникалық-
экономикалық негізіне сөйкестелінген құжат. Ол мемлекетгік кәсіпорынның
әлеуметтік-экономикалық даму жоспарына қарағанда, жеке көсіпорынның
қатынастарының барлық жақтарын толығымен қамтиды. Бизнес-жоспар өнімнің
(кызметтің) ерекшеліктерін, бәсеке қабілеттілігін, өткізу нарығының
бағасын, маркетингтік, өндірістік, ұйымдық, құқықтық жоспарлардың
стратегиясын, тәуекел мен сақтандыру бағасын сипаттайтын бөлімдерден
тұрады.
Қаржы жоспары маңызды бөлік ретінде, бизнес-жоспардың барлық
көрсеткіштерін жүйелендіреді және оларды құндық мағынада береді. Бұл жерде
бірнеше құжат дайындалады:
- өткізу көлемінің болжамы;
- ақшалай табыстар мен түсімдердің балансы;
- табыстар мен шығындар кестесі;
- көсіпорынның активі мен пассивінің жиынтық балансы;
- залалсыздыққа жету кестесі.
Қаржыландыру мен белгіленген көлемде және мерзімде инвесторларға
қаражаттарды қайтару стратегиясы дербес бөлім ретінде қарастырылады.
Нарықтық ортада каржылық жоспарлау ғылыми әдістерді, жаңа техникалық
құралдарды және сенімді ақпарат базасын қолдана отырып, жоғары сапалық
деңгейде және жаңа әдістер мен нысандарда жүргізіледі.
1.2. Бюджет кірістерінің болжамына әсер ететін факторлар
Бюджет кірістерінің болжамына әсер көрсететін факторлардың ішінде
қаржылық тәуекелдерді көрсетуге болады:
- әлемдік тауар бағаларының ауытқуы;
- валюта бағамдарының ауытқуы;
- әлемдік ақша рыноктарындағы пайыздық ставкалардың ауытқуы
тудыратын қауіптерге бейім.
Бұл:
- ел өндірісі құрылымының айтарлықтай көлемін сыртқы рынокқа
шығарылатын шикізаттық тауарлардың, ең алдымен мұнайдың алуымен;
- Қазақстанның сыртқы борышының әртүрлі валюталарда болуымен;
- құбылмалы пайыздық ставка жағдайларында жасалған міндеттемелердің
борыштың едәуір бөлігін құрайтынымен негізделген.
Әлемдік тауар бағаларының тәуекелдері (мұнай бағаларының негізінде).
Мұнай бағаларының төмен болуы да, жоғары болуы да Қазақстан
экономикасы үшін келеңсіз салдарларды тудыруы мүмкін.
Мұнайдың әлемдік бағасы бір баррель үшін 19 АҚШ долларынан төмен
азайған жағдайда, тасымалдауға арналған шығындарды есепке алғанда,
жекелеген кен орындарында мұнай өндіру рентабельді болмайды, бұл мұнай
өндіру көлемін азайтуға алып келеді. Қазақстандағы шетелдік капиталдың
басым бағыты өндіруші сектор болып табылатындықтан, энергия көздерінің
төмен бағалары елдің инвестициялық тартымдылығын азайтады.
Мұнай өндіруші кәсіпорындар кірістілігінің азаюы экономиканың аралас
салаларындағы өндіріс көлемін азайтуға алып келеді. Атап айтқанда, бұл
көлік, сауда, байланыс салаларындағы қаржы секторының қызметтері
саласындағы өсу қарқындарына әсер етеді. Осылайша, ел экономикасының жалпы
өнімділігі төмендейді, бұл, сайып келгенде, инфляциялық процестердің
күшеюіне және мемлекеттік бюджет кірістерінің азаюына алып келеді.
Мұнайдың жоғары әлемдік бағалары жағдайында теңгенің нақты айырбас
бағамын күшейту жағына едәуір қысым көрсетіледі. Қазақстанда өзінің ұлттық
валютасында жоғары кірістер алу мүмкіндігін иеленетін импорттаушылар үшін
қазақстандық рынок аса тартымды болады. Бір мезгілде қазақстандық
кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі төмендейді, жұмыс орындары
айтарлықтай қысқарады.
Қолма-қол ақшаның едәуір ағыны нәтижесінде инфляцияның монетарлық
факторлары күшейеді.
Валюталық тәуекелдер.
Қазіргі уақыта Қазақстан Республикасының сыртқы қарыз алуының
валюталық құрылымы АҚШ долларын, АҚҚ-ты, жапон йенін, Евроны (неміс
маркасындағы, австрия шиллингіндегі бұрынғы борыштарды қоса алғанда),
швейцария франкін, ағылшын фунт стерлингін, сауд реалын және өзге де
валюталарды қамтиды. Соның салдарынан доллар көрінісіндегі борышқа қызмет
көрсету жөніндегі төлемдер мөлшері кросс – бағамдарының (АҚШ долларына
қатысы бағамдардың) өзгеруіне өте бейім.
Үкіметтік сыртқы борыштың валюталық құрылымы жеткілікті дәрежеде
әртараптандырылмағанын атап өткен жөн. 2004 жылғы 1 қаңтарға АҚШ
долларының үлес салмағы 76,5 %-ды құрады, жапон йені - 19,5 %, арнайы қарыз
алу құқықтары (АҚҚ) - 1,7 %, евро - 0,9 %, өзгелері -1,3 %.
Пайыздық тәуекелдер. Қазақстан Республикасына халықаралық қаржы
ұйымдары кредиттерінің және экспорттық кредиттердің едәуір бөлігі құбылмалы
пайыздық ставка (LIBOR, халықаралық қаржы ұйымдарының ставкалары)
шарттарымен берілген. Абсолюттік көрсеткіштер тұрғысынан алғанда пайыздық
ставкалардың өзгеруіне байланысты тәуекелге бейімділік зор: базалық
пайыздық ставканың бір тармаққа өзгеруі қысқа мерзімдіні қоса алғанда,
борышқа қызмет көрсету жөніндегі төлемдердің өзгеруін білдіреді. Сондықтан,
егер нарық жағдайларында сыртқы қаржыландыруға тәуелділік ұлғаятын болса,
сыртқы берешектің жағдайы пайыздық ставкалардың өзгеруімен байланысты үлкен
тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Қазіргі уақытта бар, тұрақты экономикалық өсуге және маңызды
стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуге кедергі келтіретін тәуекелдерді ішкі
факторларға жатқызуға болады. Бұл тәуекелдер мыналардан:
1) белсенді жаңартуға, сондай-ақ оған қызмет көрсету үшін жоғары
білікті мамандар даярлауға қомақты инвестициялар талап етілетін табиғи
тозған және моральдық ескірген жабдықтың экономикада басым болуынан;
2) негізгі өнім массасының әсіресе өндіріс құралдарының бәсекеге
қабілеттілігінің төмендігінен;
3) тауарлар мен қызметтер көрсетудің ішкі рыногында жеткілікті
бәсекенің болмауынан көрінеді.
Ұлттық қорда қаражат жинақтаудың және оларды елден тыс жерлерде
орналастырудың, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен
борышты басқарудың мемлекеттік саясаты, Қазақстан Республикасының
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
фискалдық тәуекелдердің ықтимал келеңсіз салдарларының алдын алуға
бағытталған.
Қаржы көрсеткіштері - шаруашылық жүргізуші субъектілерде және жалпы
ұлттық шаруашылықта ақша қаражаттарын құру, пайдалану және жинақтаумен
байланысты қызметті сипаттайтын жоспарлык, есептік немесе есеп-қисаптық
мөліметтер. Бұл жоғарыда аталған субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметінде кеңінен қолданылады. Қаржы көрсеткіштері абсолютті және
салыстырмалы мөлшерде беріледі. Олар қаржы категориясын, субкатегориясын,
қаржы қатынастарының элементтерін сандық және сапалық
тұрғыдан бейнелейді.
Шаруашылық жүргізудің төменгі деңгейлерінде мынадай абсолютті қаржы
көрсеткіштері қолданылады:
- өнім (қызмет, жұмыс) өткізуден табыс;
- өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны;
- жалпы табыс;
-кезең шығындары;
-негізгі қызметтен табыс (залал);
-қосымша қызметтен табыс (залал);
-табыс салығының сомасы (төленген);
-таза табыс (немесе залал).
Бұл кызметтің синтетикалық (жалпылама) көрсеткіштері; олардың кейбірі
жеке құрамдас элемент ретінде қарастырылуы мүмкін, мысалы: өнім (қызмет,
жұмыс) өткізуден табыс; өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны;
кезең шығындары; жоспарлау мен талдау барысында оның құрылымын жалпы
көрсеткіштегі әрбірінің үлесі келтірілуі мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің көлемдік көрсеткіштеріне мыналар
жатады:
- инвестиция көлемі;
- жарғылық қор (капитал) мөлшері;
- өндірістік жөне өлеуметтік даму қорларының (жинақтау, тұтыну немесе
осыған тән резервтік, валюталық, жөндеу қорлары) мөлшері;
- жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, бюджетпен, банкпен (дебиторлық
және кредиторлық қарыздар бойынша) есеп айырысу көрсеткіштері;
-төленген дивиденд, пай мөлшері;
- айналым қаражаттар көздерінің мөлшері (капитал және басқа да абсолютті
көрсеткіштер).
Салыстырмалы көрсеткіштерге мыналар жатады:
-табыс (рентабельділік) деңгейі;
- акциялар бойынша табыстылық;
- негізгі және айналым капиталын пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері
(негізгі құралдардың айналымдылық коэффициенттері, айналу ұзақтығы, негізгі
қорлар бойынша қор қайтарымдылығы, өнімнің қор сыйымдылығы);
- өтімділік коэффициенттері.
Ерекше көрсеткіштер банк, сақтандыру қызметі, зейнетақы және басқа да
қорларда қолданылады. Салық салу барысында жылдық жиынтық табыс, жылдық
жиынтық табыстан жасалатын шегерімдер, салық салынатын табыс, салық
салынатын импорт және айналым, т.б. тәрізді көрсеткіштер қолданылады.
Қаржы-экономикалық көрсеткіштердің көпшілігі министрлік,
жоғарғы ұйым, ведомство деңгейінде сала, кәсіпорын қызметінің нәтижелерін
сипаттау үшін пайдаланылады. Мүньшен қатар, қандай да бір саланы
сипаттайтын жекелеген ерекше көрсеткіштер қолданылуы мүмкін.
Бюджеттік ұйымдар мен мекемелерде тұтастай алғанда шығындар және
жекелеген элементтері (категория, сынып, ішкі сынып, ерекшелік) бойынша
көрсеткіштер қолданылады.
Жиынтық қаржы көрсеткіштеріне бюджеттің кірістері мен
шығындарының көрсеткіштері, сондай-ақ олардың жекелеген құрамдас бөліктері;
үлес салмағы; бюджет тапшылығының сомасы; мемлекеттік бюджет
кірісінің, шығысының, тапшылығының ұлттық табысқа, жалпы ішкі (ұлттық)
өнімге пайыздық қатынасы жатады.
Ұлттық шаруашылық деңгейінде қаржы көрсеткіштері мемлекеттің қаржы
ресурстарының құрылымы мен көлемін, оның мемлекеттік бюджет жөне басқа да
қаржы жоспарлары арқылы бөлінуін, ұлттық шаруашылықтың әр түрлі салаларының
рентабельділігін, бюджетке жинақталатын пайда үлесін сипаттайды.
Мемлекеттің қаржы ресурстарының қалыптасу тиімділігін жалпылама бағалау
үшін қаржы ресурстарының көлемінің жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табысқа
қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер қолданылады.
Қаржы көрсеткіштерін есептеу барысында нормалар мен нормативтер
қолданылады. Норма (латынша: тәртіп, ереже) - ресурстардың бекітілген
мөлшері, саны. Норматив (латынша: реттеу) - бекітілген нормалар
шегіндегі ресурстар саны, ресурстарды бөлудің есептеліп
негізделген деңгейі. Норма бастапқы бірлік өлшемді білдірсе, норматив -
нормаға сәйкес жүргізілетін жұмыстың көрсеткіші.
Норма мен нормативтер салыстырмалы немесе абсолютті деңгейлерде
(өнімді, уақытты ақшалай, пайыз, коэффициент, заттай түрінде) беріледі.
Қаржыны жоспарлауда қаржы ресурстарының
құрылуының, бөлінуінің, пайдалануының минималды, орташа, максималды шекті
нормалары мен нормативтері қолданылады.
Норма мен норматив ғылыми негізделген қаржы жоспа-рына, болжамына,
бағдарламасына арналған, өйткені олар экономикалық үдерістерді,
техникалық дамудың прогресивтік бағыттарын, еңбек пен өндірісті
ұйымдастыру, зерттеу мен эксперименталдық өндеулер арқылы жасалады; бұл
жер норма мен нормативті есептеудің аналитикалық, статистикалық,
математикалық есептеу өдістері қолданылады.
Жиынтық қаржылық жоспарлауда орташа норма мен нормативтер, шаруашылық
органдарының нақты қаржы нәтижелерін жоспарлауда дербес норма мен
нормативтер қолданылады.
Қаржылық нормалар мен нормативтер бекітілген жөне есептік болып
бөлінеді. Бекітілген қолданыстағы заңнама бойынша бекітіледі, есептік ішкі
жоспарлауда қолданылады. Бекітілгенге бюджеттен тыс қорлардың өлеуметтік
қажеттіліктеріне аударым нормасы, салық ставкасы; есептікке кәсіпорындар
мен ұйымдардың жинақтау және тұтыну қорын, кәсіпорындар мен мекемелердің
қаржылық қызметін реттейтін басқа да қорларын құруға арналған аударым
нормасы мен нормативтер жатады.
Сондай-ақ, біртұтас нормалар мен нормативтер, мысалы, әр түрлі салалар
мен шаруашылық объектілері үшін амортизациялық аударым нормасы жөне
дифференцияланган айналым қаражаттары әр түрлі шаруашылық жүргізуші
субъектілер үшін нормалар мен нормативтер жіктеледі. Көптеген қаржы
көрсеткіштері норма, норматив, лимит болып табылады: мысалы, табыстылық
деңгейі, әр түрлі қаржы қорларының атауы, әрі керсеткіш, өрі норматив, өрі
лимит болып табылады. Демек, шаруашылық қызметінің қаржы нәтижелерін болжау
және жоспарлау үдерісінде қаржы механизмінің бұл элементтері өзара тығыз
байланыста болады.
1.3. Бюджетті жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі
Алдымен айта кетерлік жағдай, басқа елдердегі мемлекеттік реттеу
тәжірибесін оқып үйрену және ғылыми қорытындылау мақсаты, оны біздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайымызға өзгертпей көшіріп алу емес. Бұл келесі
обьективті сипаттағы себептерге байланысты мүмкін емес:
1) республика басқа елдердегі саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтік-демографиялық, этно-мәдени және тағы да басқа
себептерге байланысты өзгешеленеді;
2) қазіргі Қазақстан жағдайында біз ұлттық экономиканы құру
процесіндеміз жоне де әлемдік экономикалық тарихта
әкімшілік-жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен өзге
ұқсас ешбір ел жоқ;
3) басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізілсді және
"революциялық" көрініс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттік
реттеу шаралары олардың эволюциялық даму "нәтижесі" болып
табылады.
Бірақ та шет елдер тәжиребесін ғылыми қорытындылау қажеттігі
келесі жағдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы
мемлекеттік реттеудің қағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін,
түбірін анықтауға мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы
заңдылықтарын анықтау мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында
мемлекеттік реттеудің механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды,
үшіншіден, мұндай толықтыру мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып
талдауға мүмкіндік береді және де керек болған жағдайда экономикалық
реформаларды құруды, әлемдік шаруашылық процеске республиканың араласу
мөлшерін ескере отырып, реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік
береді. Әлеуметтік-экономикалық процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатын қорытынды – көптеген алдыңғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары ретінде халық шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады. Сыртқы, ішкі және оларға сәйкес факторлардың біртіндеп
шиеленісуі, мемлекеттік ғылыми негізделген экономикалық мақсаттарга жетуде,
әрқашан тарихи жағдайды ескеруді талап етеді. Американдық ірі экономист П.
Самуэльсон көрсеткендей, мұндай зерттеулерсіз "күннен-күнге өсіп отырған
қиыншылықтар мен әлеуметтік өзгерістерге эволюциялық жолмен икемделе
алмайтын экономикалық жүйелерге, қазіргі кезде қаншалықты мықты
болғаныменен, бара-бара күйреу қатері туындайды, өйткені ғылым мен техника
экономикалық өрістің табиғи дамуын үздіксіз өзгертіп отырады" . Басқаша
айтқанда, дәл біздің экономика сияқты, "әлсіз экономикалық жүйеге", барлық
туындайтын қиындықтарға "эволюциялық жолмен икемделу қажеттілігі" үздіксіз
ғылыми-техникалық процесс салдарынан туындайды.
"Ұлы дағдарыс" жылдары (20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басы) алдыңғы
қатарлы капиталист елдердің нарықтық экономиканың өзін-өзі толық реттей
алмайтындығына көздері жетті және де туындаған қиындықтарды уақытында
шешу тек әлеуметтік- экономикалық өмірге мемлекеттің белсенді
араласуымен ғана жүзеге асатынын түсінді. Бұл ақиқатты мойындау елдегі
экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін ресми мемлекеттік ұйымдардың
ресми ұстанымдарынан көрініс тапты.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезендерінде
экономиканы басқарудың салааралық қағидасы қолданылды. Францияда, Швецияда,
Жапонияда, ФРГ және тағы басқа мемлекеттерде дайындалған салааралық
бағдарламалар барлық шешуші экономикалық салаларды қамтиды және олардың
дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдың басында
АҚШ-та мұндай бағдарламалар 1200-ге жуық болды. Бұлардың ішінде энергияны
үнемдеу, космостық зерттеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бұл
бағдарламаларды жүзеге асыру салааралық байланыстарды күшейтуге бағытталған
мемлекеттік шараларды қажет етті. Сондықтан АҚШ-та 20 жыл бұрын орталық
экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары құрылған, тиісті
аймақтық Комиссияның міндеті бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты
ұйымдастырушылық мәселелерін шешу болып табылған. Бұл тәжірибе біздің
жағдайға пайдалы болар еді. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты эйфория халық
шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын кейінге қалдырады.
Францияда, Жапонияда, Түркияда және т.б. елдерде ағымдағы, орта
мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми- әдістемелік және ұйымдастырушылық
мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар шешеді. Францияда бұл қызметті
Жоспарлау бойынша бас Комиссариат жүргізеді, Жапонияда Экономикалық
жоспарлау басқармасы мен Аймақтық кешенді даму департаменті және т.б.
жүргізеді. Ұзақ мерзімді экономикалық даму және күрделі жұмсалымдар аясының
құрылымдық саясатымен қатар өндірістің аймақтық орналасуының ұзақ
мерзімді мақсаттарын белгілеу Жапонияның экономикасын жоспарлаудағы мықты
жағы деп саналады.
Түркияда орта мерзімді жоспарлау 1963 - 1967 жж. бірінші бесжылдық
жоспардан басталып, жүйелі түрде жоспарлау уақытының міндеттеріне
байланысты жүзеге асырылуда. Осындай алтыншы бесжылдық жоспарда (1988 -
1992 жж.) нарықтық жүйенің дамыған күйін ескеріп, халық шаруашылығының
макроэкономикалы көрсеткіштерін нақтылауға көп коңіл бөлінді.
Германияда экономиканы реттеу біраз басқаша мұнда көбінесе
бәсекелестікті қорғауға, мемлекеттің антимонополиялық және бақылау қызметін
нығайтуға, нарықтағы ірі кәсіпорындардың қосылуына тыйым салуға, жоспарлар
мен бағдарламалардың әлеуметтік қызметін кеңейтуғе көңіл бөлінуде.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймақтардың үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылық жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейнің функциялары ажыратылған (коммуналар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде құқықтық және ұйымдастырушылық тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймақтық мәселелер мен оларды салалық
экономикамен үйлесімді байланыстыруға Швецияның, Англияның,
Германияның, Оңтүстік Кореяның және де басқа дамыған нарықтык
елдердің көптеген үкіметтік шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі
басты ой, жергілікті билік органдары өзінің әлеуметтік-
экономикалық саясатын жүргізе отырып, жалпы мемлекеттік және
макроэкономикалық мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг қызметін жетілдірудің бірнеше
қолайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде, жоспарлау:
1) басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік
береді;
2) мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қолданылатын шараларды үйлестіреді;
3) көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын қадағалауға жол
ашады;
4) алдағы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын
талап етеді;
5) шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6) барлық қызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста, қарым-қатынаста
екенін корсетеді.
Аталған пункттерден (халық шаруашылығының алдыңғы звеноларында ғана емес)
ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны айтуға болады, өйткені
қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді немесе өте аз
қолданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экономикасын реттеудегі күшті етіктерінің бірі қаржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы
механизмдердің маңызы мен оларды тәжірибе жүзінде қолдану зерттелді.
Осы механизмдерді негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады.
Біріншіден, бюджеттік қаржымен қаржыландыру арқылы (субсидиялар,дотациялар,
субвенциялар, бюджет шығындарын жоспарлау) халық шаруашылығының
басымдылықтарын және білімді кол қажет ететін салаларды жылдам дамыту
мәселелері шешіледі. Италияда, Норвегияда, Данияда, Швецияда,
Бельгияда және басқадай мемлекеттерде мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін
ұлттық табыстың үлесі 50% жоғары, ал Францияда, Австрияда
жөне ФРГ-де 50% шамасында. Бұл көрсеткіш АҚШ пен Жапонияда 30% ғана.
Екіншіден, құрылымдық-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салық
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызығушылығын арттыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару. Жапонияның
экономикалық ғылымының патриархы Сабуро Окита "Шенеуліктсрдің (әкімдердің)
ақылдылығы телефон арқылы немесе ведомстволық ережелер арқылы
экономиканы басқару емес, салық жеңілдіктерімен және инвестициялық саясат,
салалық байланыстардың тиімді және дұрыс тұжырымдамасын анықтау, бәсекені
күшейту арқылы басыңқы салаларды дамыту" деген. Бұл нәтижелер
құлдыраушылық (стагфляция) жағдайына душар болған мемлекет үшін қолайлы.
Дағдарыстан шығу үшін фискалдық саясат арқылы ынталандыру қажет. Бұл
саясаттың негізінде: а) мемлекеттік шығындардың өсуі; ә) салық ставкасының
және мөлшерінің азаюы; б) мемлекеттік шығындардың өсуі мен салықтың
азаюын үйлестіре пайдалану жатыр. Бұл әдістің біреуін таңдап алу алға
қойылған мақсатқа немесе объектіні реттеуге байланысты.Үшіншіден,
мемлекет әлеуметгік және ғылым салаларына шығындарын азайтпауы қажет.
Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты қанағаттандыра
алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болады және бұл жерде екінші
шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады. Соңғы он жыл ішінде Жапонияның
әлеуметтік шаруашылық дамуындағы тәжірибесін “ғылым және білім экономикалық
өсу моделінің интенсивті және негізгі құрылымдық факторы ретінде көрінеді”.
Қазақстанда бұл салаларға көңіл бөлу жоқ, қаржыландыру жүйесі
бұрынғысынша, яғни қалдық қағидасымен жұмыс істеуде.
1994 жылдың басында болған Ұлттық Академиясының жалпы жиналысында:
"интеллектуалдық өндірісті қамтамасыз етуде, өндіргіш күштерді
дамытуда, ғылым интеграциясын қамтамасыз етуде негізгі мәселелерді
шешуді ұмытып кеттік" деген.
Дамыған өнеркәсіптік елдерде "экономикалық өсудің интенсивті моделінің
икемді құралы экономиканы реттеудің ақша-несие механизмі болып табылады.
2. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН БОЛЖАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ
КІРІСТЕРІНІҢ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы
Бюджет кірістері салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, кайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес бюджетке
есептелуге тиісті ақша болып табылады. Салықтық түсімдерге ҚР Салық
кодексінде белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдер жатады. Салықтық емес түсімдерге ҚР Салық кодексінде белгіленген,
негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан
басқа, басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке
өтеусіз негізде берілетін ақшалар кіреді.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті сатудан
түсетін ақша;
2) мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе
оларды тұракты немесе уақытша жер пайдалануға беруден немесе
халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге
құқықтық нысандарда өткізуден түсетін акша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша.
Республикалық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1) корпорациялық табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық,
3) ҚР-ның заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағына
импортталатын тауарларға акдиздер;
4) газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға акциздер;
5) үстеме пайдаға салынатын салық;
6) экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы;
7) бонустар;
8) роялти;
9) Қазақстан Республикасының жасалған келісім-шарттар бойынша өнімді
бөлу жөніндегі үлесі;
10) жергілікті маңызы бар мемлекеттік ақылы автомобиль жолдары арқылы
автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алынатын алымнан басқа,
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп
өткені үшін алым;
11) телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым;
12) теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркеу
үшін алынатын алым;
13) дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
14) азаматтық жеке кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
15) радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
16) қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлактін төлем;
17) радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
18) республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
19) жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
20) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
21) республикалық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін
төленетін төлем;
22) әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары;
23) кеден бақылауын және кеден рәсімдерін жүзеге асырудан түсетін түсімдер;
24) отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын
баждар;
25) консулдық алым;
26) Ресми құжаттарға мемлекеттік органдардың апостил қойғаны үшін
мемлекеттік баж;
27) паспорттар мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж;
28) жүргізуші куәліктерін бергені үшін алынатын мемлекеттік баж;
29) көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін
алынатын мемлекеттік баж;
30) мемлекеттік тіркеу нөмірінің белгілерін бергені үшін алынатын
мемлекеттік баж;
31) мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет
жасағаны үшін алынатыи мемлекеттік баж болып табылады.
Республикалық бюджетке түсетiн салықтық емес түсiмдер:
1) республикалық меншiктен алынатын кiрiстер:
республикалық мемлекеттiк кәсiпорындардың таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
республикалық меншiктегi мемлекеттiк акциялар пакеттерiне
дивидендтер;
республикалық меншiктегi заңды тұлғаларға қатысу үлесiне кiрiстер;
республикалық меншiктегi мүлiктi жалға беруден алынатын кiрiстер;
екiншi деңгейдегi банктердiң шоттарында мемлекеттiк сыртқы
қарыздардың қаражатын орналастырғаны үшiн және Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкiндегi Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң депозиттерi бойынша
сыйақылар (мүдделер);
республикалық бюджеттен берiлген кредиттер бойынша сыйақылар
(мүдделер);
қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетiн кiрiстер;
республикалық меншiктен түсетiн басқа да кiрiстер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өткiзуден түсетiн
түсiмдерi;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алуларды өткiзуден түсетiн ақша түсiмдерi;
4) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң бюджетiнен (шығыстар сметасынан) қамтылатын
және қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер салатын айыппұлдар,
өсiмпұлдар, санкциялар, өндiрiп алулар;
5) республикалық бюджетке түсетiн салықтық емес басқа да түсiмдер
болып табылады.
Негiзгi капиталды сатудан республикалық бюджетке түсетiн түсiмдер:
1) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелерге
бекiтiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi сатудан түсетiн;
2) мемлекеттiк материалдық резервтен тауарлар сатудан түсетiн;
3) мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетiн
ақша болып табылады.
Республикалық бюджетке ресми трансферттердiң түсiмдерi:
1) облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерiнен түсетiн ресми трансферттер;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
түсетiн нысаналы трансферттер болып табылады.
Республикалық бюджеттен берiлген кредиттердi өтеуден, мемлекеттiң
республикалық меншiктегi қаржы активтерiн сатудан, үкiметтiк қарыздардан
түсетiн түсiмдер республикалық бюджетке есептеледi.
Облыстық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1) облыстық мәслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
жеке табыс салығы;
2) облыстық мәслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
әлеуметтік салық;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz