Республикалық бюджеттің экономикалық мазмұны
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1. Республикалық бюджеттің Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіндегі алатын орны
1.2. Республикалық бюджетті құру және атқару тәртібі
1.3. Бюджет жүйесін жүзеге асырудағы шетелдік тәжірибе
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫНА ЖӘНЕ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы
2.2. Республикалық және жергілікті бюджеттердің ара.қатынастарын ұйымдастыру тәртібі
2.3. Республикалық бюджеттің орындалуына экономикалық талдау
3. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚҰРУ ЖӘНЕ ОРЫНДАУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Республикалық бюджетті құру және орындаудың актуалды мәселелері
3.2. Республикалық бюджеттің жергілікті бюджеттермен ара.қатынастарын жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
1. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1. Республикалық бюджеттің Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіндегі алатын орны
1.2. Республикалық бюджетті құру және атқару тәртібі
1.3. Бюджет жүйесін жүзеге асырудағы шетелдік тәжірибе
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫНА ЖӘНЕ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы
2.2. Республикалық және жергілікті бюджеттердің ара.қатынастарын ұйымдастыру тәртібі
2.3. Республикалық бюджеттің орындалуына экономикалық талдау
3. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚҰРУ ЖӘНЕ ОРЫНДАУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Республикалық бюджетті құру және орындаудың актуалды мәселелері
3.2. Республикалық бюджеттің жергілікті бюджеттермен ара.қатынастарын жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында соңғы жылдары Қазақстанда бірқатар шаралар кешені жүргізілді.
Тұрақты негізде жұмыс істейтін бюджет комиссиялары құрылды, олардың мақсаты бюджеттер жобаларының уақтылы және сапалы әзірленуін қамтамасыз ету, бюджеттерді нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар тұжырымдау, әкімшілердің бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуы туралы есептерін қарау болып табылады.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін бағдарламалық, мақсатты бюджетті қалыптастыру жүзеге асырылуда. Қазіргі уақытта мемлекеттік, салалық бағдарламалар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын іске асырудың негізгі құралы болып табылады.
2003 жылдан бастап қолданыстағы және әзірленетін мемлекеттік, салалық бағдарламалар тізбесі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді кезеңге арналған индикативтік жоспарының құрамында бекітіледі. Бюджеттен қаржыландыруды талап ететін мемлекеттік, салалық бағдарламалардың бәрінде жылдар мен қаржыландыру көздері бөлінісінде қаржы қаражатының талап етілетін көлемі айқындалған.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін нақты бюджетті қалыптастыру мақсатында, 2002 жылдан бастап бюджет оның есебінен мемлекеттің ағымдағы мұқтаждарын орындауға бағытталған бағдарламалар жүзеге асырылған ағымдағы бюджет және экономикаға инвестициялық шығыстарды, яғни инфрақұрылымды дамытуға, қала құрылысына, ақпараттық жүйелерді, ғылымды, адами капиталға инвестицияларды құру мен дамытуға және т.с.с. арналған шығыстарды қамтитын даму бюджеті болып бөлінді. Бюджеттің мұндай бөлінуі мемлекеттің заңдарда айқындалған және мемлекеттік мекемелердің бар желісін ұстауға бағытталған өзінің функцияларын орындау құнын және мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуына оның инвестициялық салымының көлемін нақты
Тұрақты негізде жұмыс істейтін бюджет комиссиялары құрылды, олардың мақсаты бюджеттер жобаларының уақтылы және сапалы әзірленуін қамтамасыз ету, бюджеттерді нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар тұжырымдау, әкімшілердің бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуы туралы есептерін қарау болып табылады.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін бағдарламалық, мақсатты бюджетті қалыптастыру жүзеге асырылуда. Қазіргі уақытта мемлекеттік, салалық бағдарламалар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын іске асырудың негізгі құралы болып табылады.
2003 жылдан бастап қолданыстағы және әзірленетін мемлекеттік, салалық бағдарламалар тізбесі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді кезеңге арналған индикативтік жоспарының құрамында бекітіледі. Бюджеттен қаржыландыруды талап ететін мемлекеттік, салалық бағдарламалардың бәрінде жылдар мен қаржыландыру көздері бөлінісінде қаржы қаражатының талап етілетін көлемі айқындалған.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін нақты бюджетті қалыптастыру мақсатында, 2002 жылдан бастап бюджет оның есебінен мемлекеттің ағымдағы мұқтаждарын орындауға бағытталған бағдарламалар жүзеге асырылған ағымдағы бюджет және экономикаға инвестициялық шығыстарды, яғни инфрақұрылымды дамытуға, қала құрылысына, ақпараттық жүйелерді, ғылымды, адами капиталға инвестицияларды құру мен дамытуға және т.с.с. арналған шығыстарды қамтитын даму бюджеті болып бөлінді. Бюджеттің мұндай бөлінуі мемлекеттің заңдарда айқындалған және мемлекеттік мекемелердің бар желісін ұстауға бағытталған өзінің функцияларын орындау құнын және мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуына оның инвестициялық салымының көлемін нақты
1. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі N 548 Бюджет Кодексі
2. Қазақстан Республикасы Yкiметінiң 2005 жылғы 12 мамырдағы N 450 қаулысымен бекітiлген «Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыту жөнiндегi жеделдетiлген шаралардың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы»
3. Мемлекеттiк мекемелердiң мемлекеттiк қызметшi емес қызметкерлерiне және қазыналық кәсіпорындардың қызметкерлерiне еңбекақы төлеу жүйесi туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 ж. 11 қаңтардағы N 41 қаулысы
4. «Мемлекеттік сатып алу туралы» 2002 жылдың 16 мамырынан N 321-II Қазақстан Республикасының Заңы
5. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы N 1459 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттiк бағдарламасы»
6. Қазақстан Республикасында кедейліктi азайту жөніндегі 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 26 наурыздағы N 296 қаулысы (ҚР Үкiметiнiң 29.09.03 ж. N 992; 04.03.04 ж. N 272 қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен)
7. «Қазақстан Республикасында әлеуметтiк реформаларды одан әрi тереңдетудiң 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 30 қарашадағы N 1241 Қаулысы
8. «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 25 сәуірдегі N 405-ІІ Заңы "Егемен Қазақстан" 2003 жылғы 5 мамыр N 107
9. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң резервiнен қаражат бөлу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 ж. 8 сәуірдегі N 395 қаулысы
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 5 ақпандағы N 110 Қаулысымен бекітілген «Республикалық және жергілікті бюджеттерді атқару туралы ереже»
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы
№1129 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже»
12. “2004 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2003 жылдың 05 желтоқсанынан № 505-II ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
13. “2005 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2004 жылдың 02 желтоқсанынан № 505-II ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
14. “2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2005 жылдың 22 қарашасынан № 88-III ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
15. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында», Астана, 2005 жылғы ақпанның 18-і
16. Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 27 қаңтардағы N 68 қаулысымен бекітілген
17. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыз№ 918 қаулысымен бекітілген
18. Ильясов К.К., Мельников В.Д. Финансы: Учебник. – Алматы, 2001
19. Ихданов Ж.О.,Орманбеков Ә.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері. – Алматы; Экономика, 2002
20. Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана. – Алматы, 1995
21. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 220 бет
22. Нұрғалиев Қ. Қазақстанның экономикасы: оқу құралы – Алматы, 1999
23. Финансы / под ред. Л.А. Дробозиной. – М.: ФИНАНСЫ, 1999
24. Финансы / под ред. В.М. Родионовой. – М.: ФИНАНСЫ, 1993
25. Елубаева Ж. Концепция и основные подходы к децентрализации функций и полномочий между уровнями бюджетной системы // Финансы Казахстана. – 2004. - №3. – Б.36-44
26. Идимов К. Построение рациональной системы распределения расходов между уровнями бюджетной системы // Финансы Казахстана. – 2004. - №4. – Б. 24-29
27. Саханова А. Структура бюджетного процесса// Финансы Казахстана. – 2003. - №6. – Б.29-34
28. Танкиева А. Жергілікті басқаруда экономикалық механизмдерді қолдану жолдары // Финансы Казахстана. – 2004. - №3. – Б.62-67
29. Тлеужанова Д. Бюджетаралық қатынастардың тұжырымдамалық негіздерін реттеуші салықтар көмегімен оңтайландыру// Қаржы-қаражат. – 2003. - № 4. – Б.59-64
2. Қазақстан Республикасы Yкiметінiң 2005 жылғы 12 мамырдағы N 450 қаулысымен бекітiлген «Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыту жөнiндегi жеделдетiлген шаралардың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы»
3. Мемлекеттiк мекемелердiң мемлекеттiк қызметшi емес қызметкерлерiне және қазыналық кәсіпорындардың қызметкерлерiне еңбекақы төлеу жүйесi туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 ж. 11 қаңтардағы N 41 қаулысы
4. «Мемлекеттік сатып алу туралы» 2002 жылдың 16 мамырынан N 321-II Қазақстан Республикасының Заңы
5. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы N 1459 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттiк бағдарламасы»
6. Қазақстан Республикасында кедейліктi азайту жөніндегі 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 26 наурыздағы N 296 қаулысы (ҚР Үкiметiнiң 29.09.03 ж. N 992; 04.03.04 ж. N 272 қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен)
7. «Қазақстан Республикасында әлеуметтiк реформаларды одан әрi тереңдетудiң 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 30 қарашадағы N 1241 Қаулысы
8. «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 25 сәуірдегі N 405-ІІ Заңы "Егемен Қазақстан" 2003 жылғы 5 мамыр N 107
9. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң резервiнен қаражат бөлу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 ж. 8 сәуірдегі N 395 қаулысы
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 5 ақпандағы N 110 Қаулысымен бекітілген «Республикалық және жергілікті бюджеттерді атқару туралы ереже»
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы
№1129 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті туралы ереже»
12. “2004 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2003 жылдың 05 желтоқсанынан № 505-II ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
13. “2005 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2004 жылдың 02 желтоқсанынан № 505-II ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
14. “2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы” 2005 жылдың 22 қарашасынан № 88-III ЗРК Қазақстан Республикасының Заңы
15. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында», Астана, 2005 жылғы ақпанның 18-і
16. Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 27 қаңтардағы N 68 қаулысымен бекітілген
17. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыз№ 918 қаулысымен бекітілген
18. Ильясов К.К., Мельников В.Д. Финансы: Учебник. – Алматы, 2001
19. Ихданов Ж.О.,Орманбеков Ә.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері. – Алматы; Экономика, 2002
20. Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана. – Алматы, 1995
21. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 220 бет
22. Нұрғалиев Қ. Қазақстанның экономикасы: оқу құралы – Алматы, 1999
23. Финансы / под ред. Л.А. Дробозиной. – М.: ФИНАНСЫ, 1999
24. Финансы / под ред. В.М. Родионовой. – М.: ФИНАНСЫ, 1993
25. Елубаева Ж. Концепция и основные подходы к децентрализации функций и полномочий между уровнями бюджетной системы // Финансы Казахстана. – 2004. - №3. – Б.36-44
26. Идимов К. Построение рациональной системы распределения расходов между уровнями бюджетной системы // Финансы Казахстана. – 2004. - №4. – Б. 24-29
27. Саханова А. Структура бюджетного процесса// Финансы Казахстана. – 2003. - №6. – Б.29-34
28. Танкиева А. Жергілікті басқаруда экономикалық механизмдерді қолдану жолдары // Финансы Казахстана. – 2004. - №3. – Б.62-67
29. Тлеужанова Д. Бюджетаралық қатынастардың тұжырымдамалық негіздерін реттеуші салықтар көмегімен оңтайландыру// Қаржы-қаражат. – 2003. - № 4. – Б.59-64
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1. Республикалық бюджеттің Қазақстан Республикасының бюджет 9
жүйесіндегі алатын орны
1.2. Республикалық бюджетті құру және атқару тәртібі 9
1.3. Бюджет жүйесін жүзеге асырудағы шетелдік тәжірибе 17
22
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫНА ЖӘНЕ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы 29
2.2. Республикалық және жергілікті бюджеттердің ара-қатынастарын
ұйымдастыру тәртібі 29
2.3. Республикалық бюджеттің орындалуына экономикалық талдау
34
3. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚҰРУ ЖӘНЕ ОРЫНДАУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 45
3.1. Республикалық бюджетті құру және орындаудың актуалды мәселелері
3.2. Республикалық бюджеттің жергілікті бюджеттермен
ара-қатынастарын жетілдіру жолдары 63
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША 66
71
74
77
КІРІСПЕ
Бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында соңғы жылдары Қазақстанда бірқатар
шаралар кешені жүргізілді.
Тұрақты негізде жұмыс істейтін бюджет комиссиялары құрылды, олардың
мақсаты бюджеттер жобаларының уақтылы және сапалы әзірленуін қамтамасыз
ету, бюджеттерді нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар тұжырымдау,
әкімшілердің бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуы туралы есептерін
қарау болып табылады.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін
бағдарламалық, мақсатты бюджетті қалыптастыру жүзеге асырылуда. Қазіргі
уақытта мемлекеттік, салалық бағдарламалар мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясатын іске асырудың негізгі құралы болып табылады.
2003 жылдан бастап қолданыстағы және әзірленетін мемлекеттік, салалық
бағдарламалар тізбесі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық
дамуының орта мерзімді кезеңге арналған индикативтік жоспарының құрамында
бекітіледі. Бюджеттен қаржыландыруды талап ететін мемлекеттік, салалық
бағдарламалардың бәрінде жылдар мен қаржыландыру көздері бөлінісінде қаржы
қаражатының талап етілетін көлемі айқындалған.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін нақты
бюджетті қалыптастыру мақсатында, 2002 жылдан бастап бюджет оның есебінен
мемлекеттің ағымдағы мұқтаждарын орындауға бағытталған бағдарламалар жүзеге
асырылған ағымдағы бюджет және экономикаға инвестициялық шығыстарды, яғни
инфрақұрылымды дамытуға, қала құрылысына, ақпараттық жүйелерді, ғылымды,
адами капиталға инвестицияларды құру мен дамытуға және т.с.с. арналған
шығыстарды қамтитын даму бюджеті болып бөлінді. Бюджеттің мұндай бөлінуі
мемлекеттің заңдарда айқындалған және мемлекеттік мекемелердің бар желісін
ұстауға бағытталған өзінің функцияларын орындау құнын және мемлекеттің
әлеуметтік экономикалық дамуына оның инвестициялық салымының көлемін нақты
бағалауға, сондай-ақ бюджеттік бағдарламаларды жүйелеуге мүмкіндік берді.
Бюджет қаражатын жұмсаудың ашықтығын қамтамасыз ету және олар бойынша
бюджеттік бақылау жүргізу үшін 2002 жылдан бастап әкімшінің өзіне жүктелген
функцияларды орындау жөніндегі қызметін бағалаудың негізгі құжаты ретінде
бюджеттік бағдарламаның паспорты енгізілді. Мұндай шараны ұтымды жоспарлау,
бюджеттік бағдарламаларды орындау және әкімшілердің бюджет ақшасының тиімді
пайдаланылуы үшін жауапкершілігін күшейту қажеттігі айқындап берді.
Бюджет жүйесін жетілдіру жөніндегі жекелеген іс-шаралар барысында
шешімі жүйелік ұстанымды талап ететін көптеген мәселелер анықталды. Осыған
байланысты қолданыстағы заңдар нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың
неғұрлым икемді құрылымын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін Бюджет
кодексі әзірленді.
Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің орнықтылығы мен тұрақтылығын
қамтамасыз ететін жаңа қағидаттар бар, бұрын қолданылған бюджетті жоспарлау
қағидаттары, барлық бюджет деңгейлерінің шығыс және кіріс бөліктерін
қалыптастыру жөніндегі ұстанымдар қайта қаралды.
Қолданыстағы заң кесімдеріне функционалдық талдау жүргізу нәтижесінде
және орталық пен өңірлер арасындағы қатынастардағы жинақталған оң және
теріс тәжірибені ескере отырып, бюджетаралық қатынастар қағидаттары, ресми
трансферттердің нысандары, республикалық бюджеттің, облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджетінің кірістері айқындалды. Барлық бюджет деңгейлеріне
қаржылық орнықтылық беру мақсатында Бюджет кодексінде бюджет деңгейлерінің
шығыстық өкілеттіктері нақты бөлінді. Бюджеттердің дербестігін күшейту
үшін, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
бюджеттік субвенциялар мен алып қоюлардың мөлшері үш жылға арналып
белгіленетін болады.
Бюджет кодексінде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмдiлiгiн бағалау
туралы бап көзделген, оған сәйкес тиісті есептерді жүргізу, бюджеттiк
бағдарламалардың негiздемесiн, олардың орындалу барысы мен олар көрсететін
елдің әлеуметтiк-экономикалық жағдайына ықпал етуiн талдау және бюджеттiк
бағдарламалардың тиімсіз бағыттарын айқындау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлеген және бекіткен бюджеттiк
бағдарламалардың тиiмдiлiгiне бағалау жүргізу әдістемесі бюджетті
жоспарлау, атқару және оның атқарылуын бақылау процесінде бюджеттік
бағдарламалардың тиімділігіне бағалау жүргізу тәртібі мен көрсеткіштерінің
жүйесін айқындайды.
2005 жылға арналған республикалық бюджетті қалыптастыру кезінде
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің 2005-2007 жылдарға арналған бюджеттік
өтінімдерін қараған кезде Республикалық бюджет комиссиясы республикалық
бюджеттік бағдарламалардың 2003 жылы және 2004 жылғы бірінші жарты жылдықта
іске асырылуы туралы ақпаратты қарады. Қарау нәтижелері нақты бюджеттік
бағдарламаны алдағы қаржы жылында орындаудың орындылығына және оны
қаржыландыру көлемдеріне қатысты шешімдер қабылдау үшін негіз болды.
Осыған байланысты бұл дипломдық жұмыстың мақсаты бюджет жүйесіндегі
республикалық бюджеттің ролін анықтап, оның құрылымына, кірістер мен
шығыстардың орындалуына, динамикасына жан-жақты талдау жасау, және
жасалған талдау нәтижесі бойынша орын алған мәселелердің шешу жолдарын
ұсыну.
1. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1. Республикалық бюджеттің Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесіндегі алатын орны
Қазақстан бюджеті ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құрамы
болып табылады. Кез келген реформаны, оның ішінде экономиканы жүргізу
экономикаға, әлеуметтік сала мен инфрақұрылым дамуына орасан қоржынды
жұмсауды талап етеді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективтік сипатқа ие бола отырып, жалпы экономиканың жұмыс істеуін
қамтамасыз ету үшін қажет. Жалпы бюджет жүйесі экономикалық қатынастарды
реттеп, қаржыландыру мәселелері шешілетін және құқықтық нормаларға
негізделген ақша қорларын ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.
Мемлекет әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеуде жүзеге асыра
отырып, экономикалық міндеттерге, материалдық мүмкіншілікке, реттеудің
жиналған тәжірибесіне байланысты өзгеріп тұратын әдістер мен құралдар
жүйесін пайдаланады. Экономиканың ішкі тепе-теңдігіне қол жеткізуге
бюджеттік реттеу құралдары сәйкес келеді.
Ағымдағы жылы қабылданған Бюджет кодексі бюджет процесін жүзеге
асырудың жаңа ұстанымдарын айқындады. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық
саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар
аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру
мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-бюджет саясатын
анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу
шешімі қабылданды.
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамның
қаржы жүйесін дамыту бағыттарына, жүргізіліп жатқан салық-бюджет
саясатының заман талабына барабарлығына тікелей тәуелділігімен
негізделген. Қазақстандағы экономикалық өсудің жоғары қарқындары, бюджет
кірістерінің өсуі, қаржы институттарының нығаюы, Ұлттық қордың құрылуы,
мемлекеттік бюджет тапшылығының ыңғайлы деңгейі мемлекеттің неғұрлым
белсенді фискалдық саясатын жүргізуді талап етеді. Мұндай жағдайларда
бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде
саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын
қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге,
халықтың неғұрлым аз қорғалған жіктерін әлеуметтік қолдаумен қамтамасыз
етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджетті
әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негіз болып табылады.
Бюджеттік жүйе бұл экономикалық қатынастарға және тиісті құқықтық
нормаларға негізделген әр түрлі деңгейдегі бюджеттер.
Бюджеттік жүйе бір ортаға бағынған ақшалай қорлардың, бюджеттің,
әдістердің және оларды құру мен атқарылуының тәсілдерін қолдану мен
қалыптастыруы бойынша мемлекеттің әділеттік жақтарымен қаржылық
қатынастардың жиынтығын, сондай-ақ осы қатынастармен басқару органдарының
жиынтығын ұсынады.
Бюджеттік жүйенің негізі болып қаржылық қатынастардың келесідей
топтары көрсетіледі:
- мемлекет пен кәсіпорын арасындағы бюджеттегі шығындарды қаржыландыру мен
бір ортаға бағынған ақшалай қорларды қалыптастыру процесінде;
- бюджеттік қаржыландыруда орналасқан, өндірістік емес сферадағы
мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер;
- әр түрлі компенсациядағы тәлемдер мен бюджеттік кірістерді қалыптастыру
бойынша мемлекеттік тұрғындар, сондайөақ тұрмысы аз қамтамасыз етілген
азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету;
- қаржылық-банктік жүйедегі институттар арасында;
- бір ортаға бағынған ақшалай қорларды қалыптастыру бойынша шетелдік
елдермен қатынасуда.
Қаржылық қатынастардың бұл формалары реттеледі және мемлекетпен
жетілдіріледі, сондай-ақ осыларды құқықтық нормаларының және өнделген
қағидаларының негізінде басқарылуы орындалады.
Бюджеттік жүйенің белгілерінің бірі болып бірыңғай құрылған ережелерді
қолдану және барлық бюджеттерді орындау болып табылады.
Бюджет жүйесі - бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымын келесі суреттен
көруге болады.
НН
Сурет 1. ҚР-сының мемлекеттік бюджетінің құрылымы
Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегі бюджеттер бекітіледі,
атқарылады және дербес болып табылады:
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті;
- аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті.
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
1) бірлік принципі – ҚР-сының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуын,
соның ішінде бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге
асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципі – ҚР-ның заңдарында көзделген барлық түсімдер мен
шығыстарды бюджеттерде және ҚР-ның Ұлттық қорында көрсету, бюджет
қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты
бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол бермеу;
3) реалистік принципі - бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет
көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және ҚР-сы мен
аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының
бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі;
4) транспаренттілік принципі - мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, бюджет заңдары
саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған,
түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді,
мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты міндетті
түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы
бақылауын жүргізу;
5) дәйектілік принципі - бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
6) тиімділік және нәтижелілік принципі - бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол
жеткізу қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге
қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және
атқару немесе бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып
ең үздік нәтижені қамтамасыз ету;
7) басымдық принципі - бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
8) жауапкершілік принципі - бюджет процесіне қатысушыларды ҚР-ның
бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
9) бюджеттердің дербестік принципі - түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және Кодекске
сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерінің бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығы,
жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді
жергілікті бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған
бюджетке алып қоюға жол берілмейтіндігі.
Республикалық бюджет - салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық
бағынысты мемлекеттік мекемелердін міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын
іске асыруга арналған орталықтандырылған ақша қоры болып табылады. Тиісті
қаржы жылына арналган республикалық бюджет Қазақстан Республикасының
заңымен бекітіледі. Мемлекет республика көлемінде маңызы бар әлеуметтік-
мәдени дамуды, экономика саласындағы шараларды осы республикалық бюджет
арқылы қамтамасыз етеді.
2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы Заңда келесі негізгі
көрсеткіштер бекітілген:
- ең төменгі жалақы мөлшері – 9200 теңге;
- ең төменгі зейнетақы мөлшері – 6700 теңге;
- айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшері – 1030 теңге, ал 2006 жылдан
бастап:
- ең төменгі жалақы мөлшері – 9752 теңге;
- ең төменгі зейнетақы мөлшері – 7236 теңге;
- базалық зейнетақы мөлшері – 3000 теңге;
- айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшері – 1030 теңге
- ең төменгі күнкөріс деңгейі – 8861 теңге.
Республикалық бюджеттің тапшылығы жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) пайызбен
шаққанда 1,7 пайыздан 2007 жылы 1,2 пайызға дейін төмендеді.
Жергілікті бюджет - облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
бюджеті.
Облыстың бюджеті - араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, облыстық бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджеттерін біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті -
салықтық және басқа да түсімдер, есебінен қалыптастырылатын және облыстық
деңгейдегі мемлекеттік органдарының міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған акша қоры болып табылады.
Мемлекеттік бюджет шығыстары тиімді пайдалану үшін оларды бюджеттер
арасында дұрыс таратқаны жөн. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында
мемлекеттік бюджеттің шығыстары бюджеттер деңгейлері арасында бөлінген.
Жергілікті бюджет шығыстары келесідей бөлінген.
Облыстық бюджеттің шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
- бастапқы кәсіптік білім;
- арнаулы білім беру бағдарламалары бойынша жалпы білім беру;
- орта кәсіптік білім беру;
- республикалык бюджеттен қаржыландырылатын бағыттарды қоспағанда,
медициналык көмектің кепілдік берілген көлемін қамтамасыз ету;
- халықтың санитарлык-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ету;
- жетім балаларды әлеуметтік камсыздандыру; мүгедек балаларды қоса алғанда,
қарттар мен мүгедектерді әлеуметтік қамсыздандыру;
Республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің шығыстары мына бағыттар
бойынша жүзеге асырылады:
- балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту;
- арнаулы білім беру бағдарламалары бойынша жалпы білім беру;
- бастауыш кәсіптік білім беру;
- орта кәсіптік білім беру;
- республикалык бюджеттен каржыландырылатын бағыттарды қоспағанда,
медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін қамтамасыз ету;
- тұрғын үй көмегі;
- мұқтаж азаматтарға үйде әлеуметтік көмек көрсету;
- белгілі бір тұрғылықты орны жоқ адамдарды әлеуметтік бейімдеу;
- жетім балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды әлеуметтік
қамсыздандыру;
- мүгедек балаларды қоса алғанда, қарттар мен мүгедектерді әлеуметтік
қамсыздандыру;
- халыктың жұмыспен камтылуын камтамасыз ету;
- мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек;
- жергілікті өкілді органдардың шешімдері бойынша мұқтаж азаматтардың
жекелеген санаттарына әлеуметтік көмек;
- республикалық бюджетке берілетін ресми трансферттер;
- жергілікті атқарушы органдардың борышына қызмет көрсету;
- ҚР Ұлттық қорына берілетін ресми трансферттер.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті - салықтық және басқа да
түсімдер есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар
қаланың) жергілікті мемлекеттік органдарының міндеттері мен функцияларын
каржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар
қаладағы) мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған
ақша қоры болып табылады. Жергілікті бюджеттер тиісті мәслихатардың
шешімімен бекітіледі.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің шығыстары келесі бағыттар
бойынша жүзеге асырылады:
- балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту;
- оқытудың кешкі (ауысымдық) нысанын және интернат үлгісіндегі ұйым арқылы
міндетті тегін орта білім беруді қоса алғанда, мемлекеттік оқу орындарында
азаматтарға міндетті тегін орта білім беруді ұйымдастыру және қамтамасыз
ету;
- тұрғын үй көмегі;
- мұқтаж азаматтарға үйде әлеуметтік көмек көрсету;
- белгілі бір тұрғылықты орны жоқ адамдарды әлеуметтік бейімдеу;
- халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;
- мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына берілетін ресми трансферттер;
- облыстық бюджетке берілетін ресми трансферттер.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры - ҚР Үкіметінің Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің
қаржылық актив түріндегі, сондай-ақ, материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі активтері болып табылады.
ҚР-ның Ұлттық коры мемлекеттің тұрақты
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржылық активтердің
және материалдык емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің
қорлануына, экономиканың шикізат секторына тәуелділігін және қолайсыз
сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
Ұлттық қордың функциялары:
1) жинақтау функциясы - қаржылык активтердің және материалдық емес
активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануын қамтамасыз етеді.
2) тұрақтандыру функциясы - шикізат ресурстарына әлемдік бағаның
конъюнктурасына республикалық бюджеттің тәуелділігін
төмендетуге арналған.
Ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдалану дүниежүзілік және ішкі
тауар мен қаржы рыноктарының конъюнктурасы, мемлекеттегі және шет елдердегі
экономикалық жағдай, республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының
басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте макроэкономикалық және фискалдық
тұрақтылық және Қазакстан Республикасы Ұлттық қорының негізгі мақсаттары
мен міндеттері сақтала отырып айқындалады. Ұлттық қордың түсімі мен
жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталармен жүргізіледі.
Ұлттық қорды сенімгерлік басқаруды ҚР Ұлттық Банкі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздері:
1) республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттер;
2) жергілікті бюджеттің ресми трансферттері;
3) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін инвестициялық
кірістер;
4) өзге де түсімдер мен кірістер болып табылады.
Шикізат секторының ұйымдарынан түсетін түсімдер - шикізат секторы
ұйымдарынан бюджетке салықтың мынадай түрлері бойынша түсетін
түсімдердің жиынтығы: болы табылады (корпорациялық табыс салығы, қосылған
құнға салынатын салық, үстеме пайдаға салынатын салық, бонустар, роялти,
жасасқан келісім-шарттар бойынша ҚР өнімді бөлу жөніндегі үлесі).
1.2. Республикалық бюджетті құру және атқару тәртібі
Бюджетті жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған бюджет
түсімдерінің көлемін және басымдыкты ескере отырып, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану
бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу процесі болып табылады.
Бюджет бір қаржы жылына жоспарланады. Кезекті қаржы жылына
арналған бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үш жылдық кезеңге арналған
бюджеттің болжамы жасалады. Республикалық бюджеттің жобасын өзірлеу
тәртібін Қазақстан Республикасының Президенті айқындайды. Жергілікті
бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі
айқындайды.
Бюджетті жоспарлау принциптері:
1. сабақтастық принципі - бюджетті алдыңғы кезеңде негізге алынған орта
мерзімді фискалдық саясат бағыттарын сақтап, өткен және ағымдағы қаржы
жылдары бюджетінің атқарылу нәтижелерін ескере отырып жоспарлау;
2. басымдық принципі - бюджетті алдағы орта мерзімді кезеңге арналған
әлеуметтік-экономикалык дамудың басым бағыттарын сақтай отырып
жоспарлау;
3. негізділік принципі - бюджетті нормативтік құқыктық актілер және
бюджет жобасына белгілі бір түсімдерді немесе шығыстарды енгізу
қажеттігін айқындайтын баска да құжаттар негізінде жоспарлау және
олардың көлемдерінің негізділігі бюджетті жоспарлаудың негізгі
принциптері болып табылады.
Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатты
айқындау
Орта мерзімді фискалдық саясат алдағы үш жылдык кезеңге арналған
салық-бюджет саясатын, соның ішінде:
мемлекеттік, республикалық және жергілікті бюджеттердің болжамдык
көрсеткіштерін;
бюджеттік бағдарламалардың өткен кезеңнің ішінде іске асырылу тиімділігін
бағалау нәтижелерін;
бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
республиканың немесе аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
бағыттарын іске асьірудың тәсілдерін;
бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борыш саласындағы
саясатты;
ықтимал фискалдық тәуекелдерді айқындайтын құжат болып табылады.
Орта мерзімді фискалдық саясат республиканын немесе аймақтың орта
мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму жоспары негізінде, өткен қаржы жылы
бекітілген орта мерзімді фискалдык саясат, мемлекеттік, салалык
(секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы ішінде бюджеттін
атқарылуын талдау мен бағалау ескеріле отырып, оның негізгі бағыттары жыл
сайын түзетіліп үш жылдық кезеңге әзірленеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдағы үш жылдық кезеңге
арналған орта мерзімді фискалдық саясатын Қазақстан Республикасының Үкіметі
ағымдағы жылдың 1 маусымына дейін бекітеді және ол міндетті түрде
жариялануға жатады.
Жергілікті атқарушы органның алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта
мерзімді фискалдық саясатын жергілікті аткарушы органдар ағымдағы жылдың 1
шілдесіне дейіп бекітеді және ол міндетті түрде жариялануға жатады.
Орта мерзімді фискалдық саясатты әзірлеу тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уөкілетті орган Республикалық
бюджеттік комиссия қабылдаған шешімдердің негізінде алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын жасап, оны
Республикалық бюджеттік комиссияның қарауына енгізеді. Алдағы қаржы жылына
арналған республикалык бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын қарау жәпе
айқындау жоспарланып отырған каржы жылының алдындағы жылдың 1 тамызынан
кешіктірілмей аяқталады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң жобасы
келесі көрсеткіштерді қамтиды:
1. алдағы каржы жылындағы республикалык бюджет кірістерінің, шығындарының,
операциялык сальдосының, таза бюджеттік кредит беруінің, қаржы
активтерімен жүргізілетін операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының
(профицитінің), тапшылығын қаржыландырудың (профицитті пайдаланудың)
көлемдері;
2. жалақының, зейнетақының, айлық есептік көрсеткіштің ең төменгі мөлшері;
3. жергілікті бюджеттердің республикалық бюджетке бюджеттік алып
қоюлар көлемі;
4. республикалық бюджеттің жергілікті бюджеттерге берілетін бюджеттік
субвенциялар көлемі;
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің резерві мөлшері;
6. Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктері бойынша
міндеттемелерді орындау сомасы;
7. Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктер беру лимиті;
8. үкіметтік борыш лимиті;
9. басқа да ережелер.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасына Кодексте белгіленген құрылым бойынша тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджеттің жобасы қоса тіркеледі. Бұл ретте
түсімдер - санаттар, сыныптар және ішкі сыныптар бойынша баяндалады,
ал шығыстар функционалдық топтар, бюджеттік бағдарламалар
өкімшілері жөне бюджеттік бағдарламалар бойынша баяндалады. "Бюджет
тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану)" бөлімі жалпы
сомамен ұсынылады;
1. республикалық бюджетке шикізат секторы ұйымдарынан түсетін
түсімдер көлемі;
2. республикалық меншікте тұрған және кен өндіруші және өңдеуші салаларға
жататын мүлікті жекешелендіруден түсетін түсімдер көлемі;
3. жергілікті бюджеттердің әлеуметтік маңызды бағдарламаларға арналған
шығыстарының ең төменгі көлемдері;
1) республикалык бюджеттің бюджеттік даму бағдарламаларының
бюджеттік инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға бөлінген тізбесі;
2) республикалық және жергілікті бюджеттерді атқару процесінде
секвестрлеуге жатпайтын республикалық және жергілікті бюджеттік
бағдарламалар тізбесі;
3) баска да деректер қоса тіркеледі.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің бекітілетін
тапшылығының (профицитінің) мөлшері жалпы ішкі өнімге ақшалай түрде
және процентпен көрсетіледі. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңның жобасын бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уөкілетті орган ағымдағы жылдың 15 тамызынан кешіктірмей Қазакстан
Республикасының Үкіметіне қарауға табыс етеді.
Орталық мемлекеттік органдар жаңа қаржы жылы басталғанға дейін
алдағы үш жылдық кезеңге арналған мемлекеттік және республикалық
бюджеттердің болжамды көрсеткіштерін ескере отырып, орындалуы бюджет
қаражатының косымша жұмсалуына әкеп соғатын қолданыстағы нормативтік
кұқықтық актілерге талдау жүргізеді және олардың күшін жою, тоқтата тұру
немесе оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстар
әзірлейді.
Бюджетті нақтылау - тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңға немесе тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет
туралы мәслихаттың шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу аркылы
бюджеттің керсеткіштерін өзгерту.
Бюджетті нақтылау:
1) бюджет түсімдерін қысқартуды немесе шығыстарын ұлғайтуды көздейтін
Қазақстан Республикасының заң актілері қабылданған немесе өзгертілген;
2)бюджетті атқару барысында бюджет түсімдері олардың бекітілген жылдық
көлемінен 10 % астам сомаға төмендеген жағдайларда міндетті түрде
жүргізіледі.
Республикалық немесе жергілікті бюджетті нақтылауға бюджеттің
кірістері жөніндегі жылдық жоспар қаржы жылының бірінші тоқсанының
қорытындылары бойынша кем дегенде 30 % немесе бірінші жарты жылдығының
қорытындылары бойынша 60 % және үш тоқсанының корытындылары бойынша 80 %
астам орындалған жағдайда жол беріледі.
Бюджеттерді нақтылау кезінде мынадай принциптер сақталады:
1)уақтылылык принципі - бюджетті нақтылауды бюджеттік бағдарламаларды
тиімді іске асыруға мүмкіпдік беретін мерзімдерде жүргізу;
2)негізділік принципі - енгізіліп отырған өзгерістер мен толықтырулардың
қажеттігін нормативтік құқықтық актілермен, тиісті есептермен және басқа да
құжаттармен растау;
3)теңдестірілімдікті сақтау принципі - депутаттардың тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға немесе тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттын шешіміне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заңның жобасын немесе мәслихаттың шешімін ескере
отырып, тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
немесе тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттың
шешімінде белгіленгеннен аспайтын бюджет тапшылығының көлемін сақтау үшін
түсімдердің косымша көздерін не қысқартылатын шығыстарды негіздей және
айқындай отырып, кез келген өзгерістер мен толықтырулар енгізуі.
1.3. Бюджет жүйесін жүзеге асырудағы шетелдік тәжірибе
Экономика дағдарысы мен фискалды саясатты дамыту
(жетілдіру) кезінде несиенің өндірістік инвестицияны жеделдетудегі ролінің
төмендеуі қисынсыз көрінуі мүмкін. Несиелік және салық
жеңіддіктерінің берілуі, сыртқы экономикалық тарифтік саясаттың
шамадан тыс икемділігі - мемлекеттік реттеудің сенімді тетіктері,
мұны АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германияда, Жапонияда, Оңтүстік Кореяда,
Францияда, Италия және т.б. елдерде қолданып талдау жасаған кезде
айқындалды. Бірақ бұл тәжірибе Қазақстан Үкіметі 1994 жылдың
басында кез келген несиелік және салықтық жеңілдіктердің алынып
тасталынуы туралы шешім қабылдағанда ескерілмеді.
Жалпымемлекеттік мақсатқа жетуде ақша-несие механизмдерін тиімді
реттеу көбінесе оны қадағалайтын органдардың еркіндік дәрежесіне
байланысты. Әлемдік тәжірибе бойынша, егер бұл органдар саяси ағымдар мен
мүдделердің "шеңберіне" түссе, онда олардың іс-әрекеттерінің қорытындылары,
жалпымемлекеттік тұрғыдан бағалау кезінде негативті болуы
мумкін. Бұл туралы Нобель сыйлығының иегері Ф.Хайек ақша
саясатының басты мақсаты ақшаның тұрақтылығын қамтамасыз ету керек
деген қорытынды жасайды.
Өндірісі дамыған еддердің тәжірибесі, сонымен қатар аграрлы секторы
жақсы дамыған елдердің экономикасында бағаға мемлекеттік және
жанама әсер етуінің үлкен маңызы бар екенін көрсетеді. Егер бүкіл дүние
жүзінде ешқашан және еш жерде мемлекеттің арала-суынсыз "таза
нарықтың" болуы мүмкін емес деген ғылыми дәледденген тұжырымдаманы
растайтын болсақ, онда әлл осылай тарихта қоғам дамуындағы баға белгілеудің
толық және жалпы даму бостандығы болмады деген қорытынды да дұрыс
деп есептелінеді.
Бірақ та бұл тәжірибе жеке мемлекеттердің экономикадағы бағаны
реттеу үшін қолданып отырған механизмдер құрамының әр түрлі екенін
көрсетеді және олардың құрамы көбінесе меншік сала формасының
нақты арақатынасына; қысқа және ұзақ мерзімді шаруашылық және әлеуметтік
мақсаттарға; халықаралық экономикалық қатынастардың дұрыс қалыптасу
деңгейіне байланысты екенін көрсетеді. Мысал ретінде осыдан 60 жыл бұрын
американдықтардың ауыл шаруашылық өніміне енгізген баға белгілеу жүйесін
алуға болады. Ол өзінің "демократиялылығымен" және икемділігімен
ерекшеленеді. Бұл жүйенің мәнісі фермердің ертеңгі күнге деген сенімділігін
арттыру нәтижесінде, ол өзінің шаруашылық жүмысынан қандай қорытынды
алатынын анықтауға мүмкіндік табады. Бұл жерде кепілдік баға туралы сөз
болып отыр. Егер нарықтағы бағаға күтпеген тенденциялар әсер ететін болса,
онда ол фермерге минималды табыс деңгейін қамтамасыз етеді. Мұндай кепілдік
фермерлердің тауарлы -несие корпорацияларымен қарым-қатынасқа түскен кезде
қамтамасыз етіледі. Соңғылары. кепілдік баға арқылы фермерден қабылданған
өнім, олардың несиелері арқылы белгілі бір соманы қамтиды (баға көбейтілген
өнім) Қазақстан жағдайыңда да бұл жүйе орнықты болған болар еді. АҚШ
фермерлсрінің төменгі табыс деңгейін қамтамасыз стетін, сонымен қатар
мақсатты баға тәжірибесі Қазақстан жағдайында жүргізілсе пайдалы болар еді.
Францияның экономикалық жүйесі неміс экономикалық жүйесіне ұқсас болып
келеді. Мұнда сондай ақ экономиканың әлеуметтік бағытталған үлгісі қызмет
етеді. Францияның экономикасында мемлекет маңызды орын алады. Францияның
экономикасындағы мемлекеттің маныздылығын келесідей фактілер көрсетеді.
Францияда мемлекет ЖІӨ-нің 54%-ін қайта таратады.
Мемлекеттік секторда жұмыс істейтіндер жалпы мемлекет бойынша жұмыс
істейтіндердің 24%-ін құрайды. Ірі француз трансұлттық компаниялары (ТНК) –
бұл ен алдымен мемлекетпен бірлесіп қызмет ететін кәсіпорындар болып
табылады. Мысалы: Eif Aquitaine, Renault (Автоқұрылыс),
Aerospaciale(Аэробус ұшақтары және Арлан ракеталары).
Мемлекеттік секторда жалақы мөлшері жеке бизнес секторына қарағанда
жоғары болып келеді. Мемлекеттік қызметтерлер енбек ақыдан басқа жоғары
зейнетақы және басқа да жәрдемақылармен қамтамасыз етілген. Жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы денгейі де жоғары. Францияда ауыл шаруашылығының үлесіне
ЖІӨ-нің 24% ,өнеркәсіп – 26,5% ал қызмет көрсету саласы ЖІӨ-нің 71,1%
өндіреді.
Ауыл шаруашылығының өнімдерін шығару көлемі бойынша Франция әлемнің
дамыған елдері арасында 3-ші орынды алды, ал Еуропада 1-ші орында.
Мемлекеттің жалпы ауыл шаруашылық өнімнің 13 бөлігі сыртқы нарыққа түседі.
Франция шарап, арпа, сүт, май және басқа да өнімдерді экспорттаушы -
өндірүшілердің жетекші қатарына кіреді.
Франция өзінің өнеркәсіптік өндірісінің ғылымдылығына негізделеді.
Көбінесе әлем бойынша 1-ші орындарды теміржол жылжымалы құралдарын өндіру
бойынша (жылдамалық поездар ) , ұшақтар, тік ұшақтар, атомдық энергетика
(АҚШ атомдық өнеркәсібінен кейінгі 2-ші орында), өндірүшілер бойынша 1-ші
орындарға ие. Сондай ақ Франция байланыс құралдары және материалдар
өндірісі, биотехнологиялар мен микроэлектроникаларда жетекші позицияларға
ие. Өндіріс негізінде басты негіз жоғары концентрация және ірі
өндірушілердің көп болуына жасалады.
Францияда бюджет 3 бөлімнен турады:
1. Жалпы бюджет;
2. Әртүрлі мемлекеттік ұйымдардың бюджеті;
3. Арнайы қазыналық шоттар.
Орталық бюджетте 2 әртүрлі операциялар жүргізіледі:
1. Қайтымсыз қаржыландыру - бюджеттің 90% -ін құрайды;
2. уақытша.
Жалпы бюджет таратылуына байланысты функционалды, институционалды
болып бөлінеді. Функционалды бюджет функциясына байланысты шығындарды
топтайды және шығындар ағымдап, капиталды болып бөлінеді. Институционалды
шығындарды бюджетті орындайтын ведомстволар бойынша топтайды.
Әртүрлі мемлекеттік ұйымдардың бюджеті қосалды бюджет келесідей
ұйымдарда енгізілген занды тұлға емес, бірақ өндірістік саудамен
айналысатын және жеке кәсіпкерлер. Оған: почта телеграф, типография, т,б.
жатады.
Арнайы қазыналық шоттардың 20 түрі бар. Оларға әртурлі қорлар: ұлттық,
спорт, жол. сонымен қатар әртүрлі қазыналық сауда шоттары кіреді. Кез
келген мемлекет үшін, оның ішінде Франция үшін де мемлекеттік бюджет
туралы. Заңды орындау процесінде шешілуге тиіс міндеттердің орындалуын
қамтамасыз ету -бұл негізінен административті және бухгалтерлік техникаға
байланысты болады.
Францияның қаржы Министрі мемлекеттік мекемелер мен анықтау
өкілеттілігінде Франциядағы мемлекеттік қаржыларды басқарудан басты
принципы бюджеттің орындалуның административтік және бухгалтерлік
негіздерін анықтайтың қаражаттарды таратушылар және бухгалтерлер арасында
өкілектіліктерді басу принципі. Бұл принцип 1922 жылдың 14 қыркүйекте
жасалған қаулысында бекітіліп, қазіргі кезде мемлекеттік каржыларды басқару
бойынша барлық ережелерде орын алады. Мұның басты себебі нақты зандылык
және административтік тәртіпті құру қажеттілігі. Шығындыр және кірістерді
жинауды жүзден асыру бойынша түрлі операцияларды орындау функциялары
әртурлі категориясы қызметкерлерге артыру бюджет туралы занның орындалуына
толық және толық оперативты бақылауды қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік сектордың реттеушілері жалпы админстративтік иерархияға
қатысты. Иерархия бойынша түрлі мемлекеттік қызметтерлердің ұйымдарда,
ведомстволарда және мемлекеттік компанияларда бірігу болып табылады. Барлық
бухгалтерлер Францияның қаржы министріне тәуелді. Сөйтіп қаржы министрі
жанама түрде басқа да министрліктер мен ведомтволықтардың қызметін
бақылайды.
Функцияларды бөлу принципі тура салықтарды жинау кезінде қатаң сақталады:
есептеуді ұйым администрациясы жүзеге қаражаттардың түсу есебін оларды
жинауды қазыналық бухгалтерлер жүзеге асырады. Жанама салықтарды жинау
кезінде салық сомасын есептеген орган қаражаттарды жинауды және оның есебің
жүргізүді жүзеге асырады. Сондай ақ мемлекеттік мекемелерді басқарушы
персонал да тікілей түрде салықтарды жинау мүмкін, сонан сон бұл қаражаттар
олардын есебін тіркеу үшін бухгалтерге беріледі.
Ақшаларды жинау алдын-ала құжаттықпен негізделмейді. Тек кейін ғана
бюджеттің қаражаттарды таратушы берілген операцияларда растайтын
құжаттарды қарастырады.
Көптеген дамыған мемлекеттерде бюджеттік саясатын басты баптарының бірі
бюджеттің кіріс бөлігін, ең алдымен салықтық түсімдер бөлігін бюджеттің
экономикаға әсер етуіңің басты құралына айналдыру болып табылады. Бірақ
Францияда бұл принцип әр уақытта өз орнын таппайды. 2002 жылдың мамыр айына
дейін жаңа жұмыс орындарын құруды тікелей субсидиялау, сұранысты
атталандыру белсенді түрде қолданылған. Қазіргі кезде өте кең мемлекеттік
сектор да (өнеркәсіпте және жалпы эконмикада) сақталған. Бюджеттің кіріс
бөлігі негізінен шығыс бөлігін қалыптастыру функциясын атқарады.
Франция территориясы район, департамент коммуналарға бөлінеді. XXI
ғасырдың басында мемлекетте 26 аймақ, 100 департамент, 36763 коммуналар
болды. Одан басқа 9 қала коммуналары бірігті, 290-ға жуық округтер қызмет
етеді. Аталған қаржылық қатынастар субьектілері арасында қандай да болмасын
субординация айқындалмаған: олар бүгін бір бірінің алдында бірдей дәрежеде
тен және орталық басқару органдарына бірдей дәрежеде тәүелді. Мемлекеттің
көптеген административтық аймақтық бірліктерге бөлінүі жерлікті қаржыларға
байланысты қатан орталықтандыруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мемлекет жергілікті қаржыларға тікелей араласады. Ол орталық салықтық
басқарумен қалыптасып салықтық базаны анықтайды. Жергілікті органдар тек
тура салықтардан түсетін кірістер саласын және олардын ставкаларын бекіте
алады. Барлық алынған ақшалай қаражаттар қазыналық шоттарына түседі, ал
қазыналық өз жүзінде ай сайын әрбір территориялық административтық
бірліктерді қаржыландыруды жүзеге асырады. Мемлекеттің жергілікті
бюджеттерге байланысты бақылауды жузеге асыруы оларды қабылдау және
орындау стадияларына байланысты. Бюджетті бекіту мерзімдерін қадағалау және
олардын мазмұны бақыланады. Бюджет тек қана ол тен болған жағдайда
бекітілуі мүмкін. Оның тендігін немесе балансы мен мемлекет регионалды штат
палатасы көмегімен анықтайды.
Мемлекет бюджетінің 90% жуығы салықтар және алымдар есебінен
қалыптасады. Алымдар бірдей қызметпен жүзеге асырылады. Салықтардың басты
түрлері жанама, тура және гербтік алымдар. Жанама салықтар басымдылыққа ие
болып келеді. Ал жанама салықтардың 50% қосымша құнға салынатын салық
құрайды.
Австрия, Италия, Франция, Оңтүстік Корея, Жапония және тағы басқа
елдердің үкіметтерінің баға деңгейін реттеу АҚШ елімен салыстырғанда өте
қатал тәртіппен жоне арнаулы экономиканы басқару органдарымен жүзеге
асырылады.
Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу қызметтері бәсекелестік
Кеңес арқылы жүргізіледі және халық шаруашылығындағы бағаның бестен бір
бөлігін қамтиды. Австрияда мұндай қызмет баға туралы арнайы заң арқылы
жүзеге асады. Ол мемлекеттің экономика өрісінде туындайтын төтенше жагдайын
болдырмауын реттеуде үлкен рол атқарады. Осы мемлекетте баға ырқтандыруының
бастапқы кезеңі соғыстан кейінгі (1946 - 1947) 3-4 он-жылдыққа созылды.
Бірақта, әлі күнге дейін Экономика министрлігі мен Үкіметтің тарапында сол
елде өндірілген және импорттық тауарларға баға деңгейін реттеу кең өріс
алуда. Бірінші топтағы тауар туралы сөз болса, онда оларға деген бағаны
реттеу ең алдымен өндіруге кеткен шикізат материал ресурсының бағасы
төмендеу фактісі ескеріледі, ал егер екінші топтағы болса, онда ауыл
шаруашылығында өндірілген өнімді елге өткізу кезінде қолданылатын баж
салығын төмендету фактілері ескеріледі. Мемлекеттің осындай бақылау жасау
функцияларын күшейту, әсіресе экономикалық дағдарыстан шығу кезінде қолдану
пайдалы екені тәжірибе жүзінде дәлелденген. Біздің жағдайымызда француз
үкіметінің шағын және орта бизнесті жеңілдетілген несие, салық салу
механизмдері арқылы және бағаны құруда арнайы құқықтар бойынша басқару ісін
жүргізу тәжірибесі пайдалы болар еді.
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫНА ЖӘНЕ 2002-2005 ЖЫЛДАРДАҒЫ
ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы
Бюджет кірістері - салық және басқа да міндетті төлемдер,
ресми трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, кайтарылатын
сипатта болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес
бюджетке есептелуге тиісті ақша болып табылады.
Салықтық түсімдер - ҚР Салық кодексінде белгіленген салықтар
және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер.
Салықтық емес түсімдер - ҚР Салық кодексінде белгіленген,
негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан
басқа, басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке
өтеусіз негізде берілетін ақша.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті сатудан
түсетін ақша;
2) мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе
оларды тұракты немесе уақытша жер пайдалануға беруден немесе
халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге
құқықтық нысандарда өткізуден түсетін акша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша.
Республикалық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1) корпорациялық табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық,
3) ҚР-ның заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағына
импортталатын тауарларға акдиздер;
4) газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға акциздер;
5) үстеме пайдаға салынатын салық;
6) экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы;
7) бонустар;
8) роялти;
9) Қазақстан Республикасының жасалған келісім-шарттар бойынша өнімді
бөлу жөніндегі үлесі;
10) жергілікті маңызы бар мемлекеттік ақылы автомобиль жолдары арқылы
автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алынатын алымнан басқа,
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп
өткені үшін алым;
11) телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым;
12) теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркеу
үшін алынатын алым;
13) дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
14) азаматтық жеке кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
15) радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
16) қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлактін төлем;
17) радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
18) республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
19) жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
20) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
21) республикалық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін
төленетін төлем;
22) әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары;
23) кеден бақылауын және кеден рәсімдерін жүзеге асырудан түсетін түсімдер;
24) отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын
баждар;
25) консулдық алым;
26) Ресми құжаттарға мемлекеттік органдардың апостил қойғаны үшін
мемлекеттік баж;
27) паспорттар мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж;
28) жүргізуші куәліктерін бергені үшін алынатын мемлекеттік баж;
29) көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін
алынатын мемлекеттік баж;
30) мемлекеттік тіркеу нөмірінің белгілерін бергені үшін алынатын
мемлекеттік баж;
31) мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет
жасағаны үшін алынатыи мемлекеттік баж болып табылады.
Республикалық бюджетке түсетiн салықтық емес түсiмдер:
1) республикалық меншiктен алынатын кiрiстер:
республикалық мемлекеттiк кәсiпорындардың таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
республикалық меншiктегi мемлекеттiк акциялар пакеттерiне
дивидендтер;
республикалық меншiктегi заңды тұлғаларға қатысу үлесiне кiрiстер;
республикалық меншiктегi мүлiктi жалға беруден алынатын кiрiстер;
екiншi деңгейдегi банктердiң шоттарында мемлекеттiк сыртқы
қарыздардың қаражатын орналастырғаны үшiн және Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкiндегi Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң депозиттерi бойынша
сыйақылар (мүдделер);
республикалық бюджеттен берiлген кредиттер бойынша сыйақылар
(мүдделер);
қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетiн кiрiстер;
республикалық меншiктен түсетiн басқа да кiрiстер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өткiзуден түсетiн
түсiмдерi;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алуларды өткiзуден түсетiн ақша түсiмдерi;
4) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң бюджетiнен (шығыстар сметасынан) қамтылатын
және қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер салатын айыппұлдар,
өсiмпұлдар, санкциялар, өндiрiп алулар;
5) республикалық бюджетке түсетiн салықтық емес басқа да түсiмдер
болып табылады.
Негiзгi капиталды сатудан республикалық бюджетке түсетiн түсiмдер:
1) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелерге
бекiтiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi сатудан түсетiн;
2) мемлекеттiк материалдық резервтен тауарлар сатудан түсетiн;
3) мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетiн
ақша болып табылады.
Республикалық бюджетке ресми трансферттердiң түсiмдерi:
1) облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерiнен түсетiн ресми трансферттер;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
түсетiн нысаналы трансферттер болып табылады.
Республикалық бюджеттен берiлген кредиттердi өтеуден, мемлекеттiң
республикалық меншiктегi қаржы активтерiн сатудан, үкiметтiк қарыздардан
түсетiн түсiмдер республикалық бюджетке есептеледi.
Республикалық бюджеттің шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылады:
- Қазақстан Республикасының Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету,
оларға кызмет көрсету және күзету;
- Қазақстан Республикасы Парламентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
және Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жұмыс істеуі;
- сайлаулар мен референдумдар өткізу;
- мемлекеттік каржы бақылауы;
- кеден қызметі;
- мемлекеттің сыртқы саяси кызметі;
- іргелі ғылыми зерттеулер жүргізу;
- мемлекеттің корғанысын ұйымдастыру және қамтамасыз ету;
- ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
- терроризмге және экстремизм мен сепаратизм көріністеріне қарсы күрес;
- әділет саласындағы қызмет;
- сот жүйесінің жұмыс істеуі;
- республикалық білім беру ұйымдарында дарынды балаларға жалпы білім беру,
республикалық мектеп олимпиадаларын өткізу;
- жоғары кәсіптік және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білімі бар
мамандар даярлау;
- жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету;
- сот-медицина және сот-психиатрия сараптамасын жүргізу;
- ауру адамдарды шетелде емдеуді ұйымдастыру;
- зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтарға бюджет қаражаты
есебінен зейнетақы төлемдері;
- мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар;
- мемлекеттік арнаулы жәрдемақылар;
- арнаулы мемлекеттік жердемақылар;
- жерлеуге жәрдемакы;
- баланың туылуына байланысты әлеуметтік төлемдер;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік, ауыл, су, орман, балық
шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары, өнеркәсіп
саласында республикалық маңызы бар бағдарламалар;
- облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттеріне берілетін ресми трансферттер;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына берілетін ресми трансферттер;
- үкіметтік борышқа қызмет көрсету және оны өтеу;
- мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындау.
2.2. Республикалық және жергілікті бюджеттердің ара-қатынастарын
ұйымдастыру тәртібі
Бюджетаралық қатынастар - жоғары тұрған және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
1. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1. Республикалық бюджеттің Қазақстан Республикасының бюджет 9
жүйесіндегі алатын орны
1.2. Республикалық бюджетті құру және атқару тәртібі 9
1.3. Бюджет жүйесін жүзеге асырудағы шетелдік тәжірибе 17
22
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫНА ЖӘНЕ ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы 29
2.2. Республикалық және жергілікті бюджеттердің ара-қатынастарын
ұйымдастыру тәртібі 29
2.3. Республикалық бюджеттің орындалуына экономикалық талдау
34
3. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІ ҚҰРУ ЖӘНЕ ОРЫНДАУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 45
3.1. Республикалық бюджетті құру және орындаудың актуалды мәселелері
3.2. Республикалық бюджеттің жергілікті бюджеттермен
ара-қатынастарын жетілдіру жолдары 63
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША 66
71
74
77
КІРІСПЕ
Бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында соңғы жылдары Қазақстанда бірқатар
шаралар кешені жүргізілді.
Тұрақты негізде жұмыс істейтін бюджет комиссиялары құрылды, олардың
мақсаты бюджеттер жобаларының уақтылы және сапалы әзірленуін қамтамасыз
ету, бюджеттерді нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар тұжырымдау,
әкімшілердің бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуы туралы есептерін
қарау болып табылады.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін
бағдарламалық, мақсатты бюджетті қалыптастыру жүзеге асырылуда. Қазіргі
уақытта мемлекеттік, салалық бағдарламалар мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясатын іске асырудың негізгі құралы болып табылады.
2003 жылдан бастап қолданыстағы және әзірленетін мемлекеттік, салалық
бағдарламалар тізбесі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық
дамуының орта мерзімді кезеңге арналған индикативтік жоспарының құрамында
бекітіледі. Бюджеттен қаржыландыруды талап ететін мемлекеттік, салалық
бағдарламалардың бәрінде жылдар мен қаржыландыру көздері бөлінісінде қаржы
қаражатының талап етілетін көлемі айқындалған.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін нақты
бюджетті қалыптастыру мақсатында, 2002 жылдан бастап бюджет оның есебінен
мемлекеттің ағымдағы мұқтаждарын орындауға бағытталған бағдарламалар жүзеге
асырылған ағымдағы бюджет және экономикаға инвестициялық шығыстарды, яғни
инфрақұрылымды дамытуға, қала құрылысына, ақпараттық жүйелерді, ғылымды,
адами капиталға инвестицияларды құру мен дамытуға және т.с.с. арналған
шығыстарды қамтитын даму бюджеті болып бөлінді. Бюджеттің мұндай бөлінуі
мемлекеттің заңдарда айқындалған және мемлекеттік мекемелердің бар желісін
ұстауға бағытталған өзінің функцияларын орындау құнын және мемлекеттің
әлеуметтік экономикалық дамуына оның инвестициялық салымының көлемін нақты
бағалауға, сондай-ақ бюджеттік бағдарламаларды жүйелеуге мүмкіндік берді.
Бюджет қаражатын жұмсаудың ашықтығын қамтамасыз ету және олар бойынша
бюджеттік бақылау жүргізу үшін 2002 жылдан бастап әкімшінің өзіне жүктелген
функцияларды орындау жөніндегі қызметін бағалаудың негізгі құжаты ретінде
бюджеттік бағдарламаның паспорты енгізілді. Мұндай шараны ұтымды жоспарлау,
бюджеттік бағдарламаларды орындау және әкімшілердің бюджет ақшасының тиімді
пайдаланылуы үшін жауапкершілігін күшейту қажеттігі айқындап берді.
Бюджет жүйесін жетілдіру жөніндегі жекелеген іс-шаралар барысында
шешімі жүйелік ұстанымды талап ететін көптеген мәселелер анықталды. Осыған
байланысты қолданыстағы заңдар нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың
неғұрлым икемді құрылымын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін Бюджет
кодексі әзірленді.
Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің орнықтылығы мен тұрақтылығын
қамтамасыз ететін жаңа қағидаттар бар, бұрын қолданылған бюджетті жоспарлау
қағидаттары, барлық бюджет деңгейлерінің шығыс және кіріс бөліктерін
қалыптастыру жөніндегі ұстанымдар қайта қаралды.
Қолданыстағы заң кесімдеріне функционалдық талдау жүргізу нәтижесінде
және орталық пен өңірлер арасындағы қатынастардағы жинақталған оң және
теріс тәжірибені ескере отырып, бюджетаралық қатынастар қағидаттары, ресми
трансферттердің нысандары, республикалық бюджеттің, облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджетінің кірістері айқындалды. Барлық бюджет деңгейлеріне
қаржылық орнықтылық беру мақсатында Бюджет кодексінде бюджет деңгейлерінің
шығыстық өкілеттіктері нақты бөлінді. Бюджеттердің дербестігін күшейту
үшін, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
бюджеттік субвенциялар мен алып қоюлардың мөлшері үш жылға арналып
белгіленетін болады.
Бюджет кодексінде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмдiлiгiн бағалау
туралы бап көзделген, оған сәйкес тиісті есептерді жүргізу, бюджеттiк
бағдарламалардың негiздемесiн, олардың орындалу барысы мен олар көрсететін
елдің әлеуметтiк-экономикалық жағдайына ықпал етуiн талдау және бюджеттiк
бағдарламалардың тиімсіз бағыттарын айқындау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлеген және бекіткен бюджеттiк
бағдарламалардың тиiмдiлiгiне бағалау жүргізу әдістемесі бюджетті
жоспарлау, атқару және оның атқарылуын бақылау процесінде бюджеттік
бағдарламалардың тиімділігіне бағалау жүргізу тәртібі мен көрсеткіштерінің
жүйесін айқындайды.
2005 жылға арналған республикалық бюджетті қалыптастыру кезінде
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің 2005-2007 жылдарға арналған бюджеттік
өтінімдерін қараған кезде Республикалық бюджет комиссиясы республикалық
бюджеттік бағдарламалардың 2003 жылы және 2004 жылғы бірінші жарты жылдықта
іске асырылуы туралы ақпаратты қарады. Қарау нәтижелері нақты бюджеттік
бағдарламаны алдағы қаржы жылында орындаудың орындылығына және оны
қаржыландыру көлемдеріне қатысты шешімдер қабылдау үшін негіз болды.
Осыған байланысты бұл дипломдық жұмыстың мақсаты бюджет жүйесіндегі
республикалық бюджеттің ролін анықтап, оның құрылымына, кірістер мен
шығыстардың орындалуына, динамикасына жан-жақты талдау жасау, және
жасалған талдау нәтижесі бойынша орын алған мәселелердің шешу жолдарын
ұсыну.
1. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1. Республикалық бюджеттің Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесіндегі алатын орны
Қазақстан бюджеті ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құрамы
болып табылады. Кез келген реформаны, оның ішінде экономиканы жүргізу
экономикаға, әлеуметтік сала мен инфрақұрылым дамуына орасан қоржынды
жұмсауды талап етеді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективтік сипатқа ие бола отырып, жалпы экономиканың жұмыс істеуін
қамтамасыз ету үшін қажет. Жалпы бюджет жүйесі экономикалық қатынастарды
реттеп, қаржыландыру мәселелері шешілетін және құқықтық нормаларға
негізделген ақша қорларын ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.
Мемлекет әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеуде жүзеге асыра
отырып, экономикалық міндеттерге, материалдық мүмкіншілікке, реттеудің
жиналған тәжірибесіне байланысты өзгеріп тұратын әдістер мен құралдар
жүйесін пайдаланады. Экономиканың ішкі тепе-теңдігіне қол жеткізуге
бюджеттік реттеу құралдары сәйкес келеді.
Ағымдағы жылы қабылданған Бюджет кодексі бюджет процесін жүзеге
асырудың жаңа ұстанымдарын айқындады. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық
саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар
аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру
мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-бюджет саясатын
анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу
шешімі қабылданды.
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамның
қаржы жүйесін дамыту бағыттарына, жүргізіліп жатқан салық-бюджет
саясатының заман талабына барабарлығына тікелей тәуелділігімен
негізделген. Қазақстандағы экономикалық өсудің жоғары қарқындары, бюджет
кірістерінің өсуі, қаржы институттарының нығаюы, Ұлттық қордың құрылуы,
мемлекеттік бюджет тапшылығының ыңғайлы деңгейі мемлекеттің неғұрлым
белсенді фискалдық саясатын жүргізуді талап етеді. Мұндай жағдайларда
бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде
саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын
қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге,
халықтың неғұрлым аз қорғалған жіктерін әлеуметтік қолдаумен қамтамасыз
етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджетті
әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негіз болып табылады.
Бюджеттік жүйе бұл экономикалық қатынастарға және тиісті құқықтық
нормаларға негізделген әр түрлі деңгейдегі бюджеттер.
Бюджеттік жүйе бір ортаға бағынған ақшалай қорлардың, бюджеттің,
әдістердің және оларды құру мен атқарылуының тәсілдерін қолдану мен
қалыптастыруы бойынша мемлекеттің әділеттік жақтарымен қаржылық
қатынастардың жиынтығын, сондай-ақ осы қатынастармен басқару органдарының
жиынтығын ұсынады.
Бюджеттік жүйенің негізі болып қаржылық қатынастардың келесідей
топтары көрсетіледі:
- мемлекет пен кәсіпорын арасындағы бюджеттегі шығындарды қаржыландыру мен
бір ортаға бағынған ақшалай қорларды қалыптастыру процесінде;
- бюджеттік қаржыландыруда орналасқан, өндірістік емес сферадағы
мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер;
- әр түрлі компенсациядағы тәлемдер мен бюджеттік кірістерді қалыптастыру
бойынша мемлекеттік тұрғындар, сондайөақ тұрмысы аз қамтамасыз етілген
азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету;
- қаржылық-банктік жүйедегі институттар арасында;
- бір ортаға бағынған ақшалай қорларды қалыптастыру бойынша шетелдік
елдермен қатынасуда.
Қаржылық қатынастардың бұл формалары реттеледі және мемлекетпен
жетілдіріледі, сондай-ақ осыларды құқықтық нормаларының және өнделген
қағидаларының негізінде басқарылуы орындалады.
Бюджеттік жүйенің белгілерінің бірі болып бірыңғай құрылған ережелерді
қолдану және барлық бюджеттерді орындау болып табылады.
Бюджет жүйесі - бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымын келесі суреттен
көруге болады.
НН
Сурет 1. ҚР-сының мемлекеттік бюджетінің құрылымы
Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегі бюджеттер бекітіледі,
атқарылады және дербес болып табылады:
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті;
- аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті.
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
1) бірлік принципі – ҚР-сының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуын,
соның ішінде бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге
асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципі – ҚР-ның заңдарында көзделген барлық түсімдер мен
шығыстарды бюджеттерде және ҚР-ның Ұлттық қорында көрсету, бюджет
қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты
бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол бермеу;
3) реалистік принципі - бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет
көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және ҚР-сы мен
аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының
бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі;
4) транспаренттілік принципі - мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, бюджет заңдары
саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған,
түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді,
мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты міндетті
түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы
бақылауын жүргізу;
5) дәйектілік принципі - бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
6) тиімділік және нәтижелілік принципі - бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол
жеткізу қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге
қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және
атқару немесе бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып
ең үздік нәтижені қамтамасыз ету;
7) басымдық принципі - бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
8) жауапкершілік принципі - бюджет процесіне қатысушыларды ҚР-ның
бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
9) бюджеттердің дербестік принципі - түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және Кодекске
сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерінің бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығы,
жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді
жергілікті бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған
бюджетке алып қоюға жол берілмейтіндігі.
Республикалық бюджет - салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық
бағынысты мемлекеттік мекемелердін міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын
іске асыруга арналған орталықтандырылған ақша қоры болып табылады. Тиісті
қаржы жылына арналган республикалық бюджет Қазақстан Республикасының
заңымен бекітіледі. Мемлекет республика көлемінде маңызы бар әлеуметтік-
мәдени дамуды, экономика саласындағы шараларды осы республикалық бюджет
арқылы қамтамасыз етеді.
2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы Заңда келесі негізгі
көрсеткіштер бекітілген:
- ең төменгі жалақы мөлшері – 9200 теңге;
- ең төменгі зейнетақы мөлшері – 6700 теңге;
- айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшері – 1030 теңге, ал 2006 жылдан
бастап:
- ең төменгі жалақы мөлшері – 9752 теңге;
- ең төменгі зейнетақы мөлшері – 7236 теңге;
- базалық зейнетақы мөлшері – 3000 теңге;
- айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшері – 1030 теңге
- ең төменгі күнкөріс деңгейі – 8861 теңге.
Республикалық бюджеттің тапшылығы жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) пайызбен
шаққанда 1,7 пайыздан 2007 жылы 1,2 пайызға дейін төмендеді.
Жергілікті бюджет - облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
бюджеті.
Облыстың бюджеті - араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, облыстық бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджеттерін біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті -
салықтық және басқа да түсімдер, есебінен қалыптастырылатын және облыстық
деңгейдегі мемлекеттік органдарының міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік
саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған акша қоры болып табылады.
Мемлекеттік бюджет шығыстары тиімді пайдалану үшін оларды бюджеттер
арасында дұрыс таратқаны жөн. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында
мемлекеттік бюджеттің шығыстары бюджеттер деңгейлері арасында бөлінген.
Жергілікті бюджет шығыстары келесідей бөлінген.
Облыстық бюджеттің шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
- бастапқы кәсіптік білім;
- арнаулы білім беру бағдарламалары бойынша жалпы білім беру;
- орта кәсіптік білім беру;
- республикалык бюджеттен қаржыландырылатын бағыттарды қоспағанда,
медициналык көмектің кепілдік берілген көлемін қамтамасыз ету;
- халықтың санитарлык-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ету;
- жетім балаларды әлеуметтік камсыздандыру; мүгедек балаларды қоса алғанда,
қарттар мен мүгедектерді әлеуметтік қамсыздандыру;
Республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің шығыстары мына бағыттар
бойынша жүзеге асырылады:
- балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту;
- арнаулы білім беру бағдарламалары бойынша жалпы білім беру;
- бастауыш кәсіптік білім беру;
- орта кәсіптік білім беру;
- республикалык бюджеттен каржыландырылатын бағыттарды қоспағанда,
медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін қамтамасыз ету;
- тұрғын үй көмегі;
- мұқтаж азаматтарға үйде әлеуметтік көмек көрсету;
- белгілі бір тұрғылықты орны жоқ адамдарды әлеуметтік бейімдеу;
- жетім балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды әлеуметтік
қамсыздандыру;
- мүгедек балаларды қоса алғанда, қарттар мен мүгедектерді әлеуметтік
қамсыздандыру;
- халыктың жұмыспен камтылуын камтамасыз ету;
- мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек;
- жергілікті өкілді органдардың шешімдері бойынша мұқтаж азаматтардың
жекелеген санаттарына әлеуметтік көмек;
- республикалық бюджетке берілетін ресми трансферттер;
- жергілікті атқарушы органдардың борышына қызмет көрсету;
- ҚР Ұлттық қорына берілетін ресми трансферттер.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті - салықтық және басқа да
түсімдер есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар
қаланың) жергілікті мемлекеттік органдарының міндеттері мен функцияларын
каржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар
қаладағы) мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған
ақша қоры болып табылады. Жергілікті бюджеттер тиісті мәслихатардың
шешімімен бекітіледі.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің шығыстары келесі бағыттар
бойынша жүзеге асырылады:
- балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту;
- оқытудың кешкі (ауысымдық) нысанын және интернат үлгісіндегі ұйым арқылы
міндетті тегін орта білім беруді қоса алғанда, мемлекеттік оқу орындарында
азаматтарға міндетті тегін орта білім беруді ұйымдастыру және қамтамасыз
ету;
- тұрғын үй көмегі;
- мұқтаж азаматтарға үйде әлеуметтік көмек көрсету;
- белгілі бір тұрғылықты орны жоқ адамдарды әлеуметтік бейімдеу;
- халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;
- мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына берілетін ресми трансферттер;
- облыстық бюджетке берілетін ресми трансферттер.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры - ҚР Үкіметінің Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің
қаржылық актив түріндегі, сондай-ақ, материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі активтері болып табылады.
ҚР-ның Ұлттық коры мемлекеттің тұрақты
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржылық активтердің
және материалдык емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің
қорлануына, экономиканың шикізат секторына тәуелділігін және қолайсыз
сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
Ұлттық қордың функциялары:
1) жинақтау функциясы - қаржылык активтердің және материалдық емес
активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануын қамтамасыз етеді.
2) тұрақтандыру функциясы - шикізат ресурстарына әлемдік бағаның
конъюнктурасына республикалық бюджеттің тәуелділігін
төмендетуге арналған.
Ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдалану дүниежүзілік және ішкі
тауар мен қаржы рыноктарының конъюнктурасы, мемлекеттегі және шет елдердегі
экономикалық жағдай, республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының
басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте макроэкономикалық және фискалдық
тұрақтылық және Қазакстан Республикасы Ұлттық қорының негізгі мақсаттары
мен міндеттері сақтала отырып айқындалады. Ұлттық қордың түсімі мен
жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталармен жүргізіледі.
Ұлттық қорды сенімгерлік басқаруды ҚР Ұлттық Банкі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздері:
1) республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттер;
2) жергілікті бюджеттің ресми трансферттері;
3) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін инвестициялық
кірістер;
4) өзге де түсімдер мен кірістер болып табылады.
Шикізат секторының ұйымдарынан түсетін түсімдер - шикізат секторы
ұйымдарынан бюджетке салықтың мынадай түрлері бойынша түсетін
түсімдердің жиынтығы: болы табылады (корпорациялық табыс салығы, қосылған
құнға салынатын салық, үстеме пайдаға салынатын салық, бонустар, роялти,
жасасқан келісім-шарттар бойынша ҚР өнімді бөлу жөніндегі үлесі).
1.2. Республикалық бюджетті құру және атқару тәртібі
Бюджетті жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған бюджет
түсімдерінің көлемін және басымдыкты ескере отырып, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану
бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу процесі болып табылады.
Бюджет бір қаржы жылына жоспарланады. Кезекті қаржы жылына
арналған бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үш жылдық кезеңге арналған
бюджеттің болжамы жасалады. Республикалық бюджеттің жобасын өзірлеу
тәртібін Қазақстан Республикасының Президенті айқындайды. Жергілікті
бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі
айқындайды.
Бюджетті жоспарлау принциптері:
1. сабақтастық принципі - бюджетті алдыңғы кезеңде негізге алынған орта
мерзімді фискалдық саясат бағыттарын сақтап, өткен және ағымдағы қаржы
жылдары бюджетінің атқарылу нәтижелерін ескере отырып жоспарлау;
2. басымдық принципі - бюджетті алдағы орта мерзімді кезеңге арналған
әлеуметтік-экономикалык дамудың басым бағыттарын сақтай отырып
жоспарлау;
3. негізділік принципі - бюджетті нормативтік құқыктық актілер және
бюджет жобасына белгілі бір түсімдерді немесе шығыстарды енгізу
қажеттігін айқындайтын баска да құжаттар негізінде жоспарлау және
олардың көлемдерінің негізділігі бюджетті жоспарлаудың негізгі
принциптері болып табылады.
Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатты
айқындау
Орта мерзімді фискалдық саясат алдағы үш жылдык кезеңге арналған
салық-бюджет саясатын, соның ішінде:
мемлекеттік, республикалық және жергілікті бюджеттердің болжамдык
көрсеткіштерін;
бюджеттік бағдарламалардың өткен кезеңнің ішінде іске асырылу тиімділігін
бағалау нәтижелерін;
бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
республиканың немесе аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
бағыттарын іске асьірудың тәсілдерін;
бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борыш саласындағы
саясатты;
ықтимал фискалдық тәуекелдерді айқындайтын құжат болып табылады.
Орта мерзімді фискалдық саясат республиканын немесе аймақтың орта
мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму жоспары негізінде, өткен қаржы жылы
бекітілген орта мерзімді фискалдык саясат, мемлекеттік, салалык
(секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы ішінде бюджеттін
атқарылуын талдау мен бағалау ескеріле отырып, оның негізгі бағыттары жыл
сайын түзетіліп үш жылдық кезеңге әзірленеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдағы үш жылдық кезеңге
арналған орта мерзімді фискалдық саясатын Қазақстан Республикасының Үкіметі
ағымдағы жылдың 1 маусымына дейін бекітеді және ол міндетті түрде
жариялануға жатады.
Жергілікті атқарушы органның алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта
мерзімді фискалдық саясатын жергілікті аткарушы органдар ағымдағы жылдың 1
шілдесіне дейіп бекітеді және ол міндетті түрде жариялануға жатады.
Орта мерзімді фискалдық саясатты әзірлеу тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уөкілетті орган Республикалық
бюджеттік комиссия қабылдаған шешімдердің негізінде алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын жасап, оны
Республикалық бюджеттік комиссияның қарауына енгізеді. Алдағы қаржы жылына
арналған республикалык бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын қарау жәпе
айқындау жоспарланып отырған каржы жылының алдындағы жылдың 1 тамызынан
кешіктірілмей аяқталады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң жобасы
келесі көрсеткіштерді қамтиды:
1. алдағы каржы жылындағы республикалык бюджет кірістерінің, шығындарының,
операциялык сальдосының, таза бюджеттік кредит беруінің, қаржы
активтерімен жүргізілетін операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының
(профицитінің), тапшылығын қаржыландырудың (профицитті пайдаланудың)
көлемдері;
2. жалақының, зейнетақының, айлық есептік көрсеткіштің ең төменгі мөлшері;
3. жергілікті бюджеттердің республикалық бюджетке бюджеттік алып
қоюлар көлемі;
4. республикалық бюджеттің жергілікті бюджеттерге берілетін бюджеттік
субвенциялар көлемі;
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің резерві мөлшері;
6. Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктері бойынша
міндеттемелерді орындау сомасы;
7. Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктер беру лимиті;
8. үкіметтік борыш лимиті;
9. басқа да ережелер.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасына Кодексте белгіленген құрылым бойынша тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджеттің жобасы қоса тіркеледі. Бұл ретте
түсімдер - санаттар, сыныптар және ішкі сыныптар бойынша баяндалады,
ал шығыстар функционалдық топтар, бюджеттік бағдарламалар
өкімшілері жөне бюджеттік бағдарламалар бойынша баяндалады. "Бюджет
тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану)" бөлімі жалпы
сомамен ұсынылады;
1. республикалық бюджетке шикізат секторы ұйымдарынан түсетін
түсімдер көлемі;
2. республикалық меншікте тұрған және кен өндіруші және өңдеуші салаларға
жататын мүлікті жекешелендіруден түсетін түсімдер көлемі;
3. жергілікті бюджеттердің әлеуметтік маңызды бағдарламаларға арналған
шығыстарының ең төменгі көлемдері;
1) республикалык бюджеттің бюджеттік даму бағдарламаларының
бюджеттік инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға бөлінген тізбесі;
2) республикалық және жергілікті бюджеттерді атқару процесінде
секвестрлеуге жатпайтын республикалық және жергілікті бюджеттік
бағдарламалар тізбесі;
3) баска да деректер қоса тіркеледі.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің бекітілетін
тапшылығының (профицитінің) мөлшері жалпы ішкі өнімге ақшалай түрде
және процентпен көрсетіледі. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңның жобасын бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уөкілетті орган ағымдағы жылдың 15 тамызынан кешіктірмей Қазакстан
Республикасының Үкіметіне қарауға табыс етеді.
Орталық мемлекеттік органдар жаңа қаржы жылы басталғанға дейін
алдағы үш жылдық кезеңге арналған мемлекеттік және республикалық
бюджеттердің болжамды көрсеткіштерін ескере отырып, орындалуы бюджет
қаражатының косымша жұмсалуына әкеп соғатын қолданыстағы нормативтік
кұқықтық актілерге талдау жүргізеді және олардың күшін жою, тоқтата тұру
немесе оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстар
әзірлейді.
Бюджетті нақтылау - тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңға немесе тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет
туралы мәслихаттың шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу аркылы
бюджеттің керсеткіштерін өзгерту.
Бюджетті нақтылау:
1) бюджет түсімдерін қысқартуды немесе шығыстарын ұлғайтуды көздейтін
Қазақстан Республикасының заң актілері қабылданған немесе өзгертілген;
2)бюджетті атқару барысында бюджет түсімдері олардың бекітілген жылдық
көлемінен 10 % астам сомаға төмендеген жағдайларда міндетті түрде
жүргізіледі.
Республикалық немесе жергілікті бюджетті нақтылауға бюджеттің
кірістері жөніндегі жылдық жоспар қаржы жылының бірінші тоқсанының
қорытындылары бойынша кем дегенде 30 % немесе бірінші жарты жылдығының
қорытындылары бойынша 60 % және үш тоқсанының корытындылары бойынша 80 %
астам орындалған жағдайда жол беріледі.
Бюджеттерді нақтылау кезінде мынадай принциптер сақталады:
1)уақтылылык принципі - бюджетті нақтылауды бюджеттік бағдарламаларды
тиімді іске асыруға мүмкіпдік беретін мерзімдерде жүргізу;
2)негізділік принципі - енгізіліп отырған өзгерістер мен толықтырулардың
қажеттігін нормативтік құқықтық актілермен, тиісті есептермен және басқа да
құжаттармен растау;
3)теңдестірілімдікті сақтау принципі - депутаттардың тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға немесе тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттын шешіміне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заңның жобасын немесе мәслихаттың шешімін ескере
отырып, тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
немесе тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттың
шешімінде белгіленгеннен аспайтын бюджет тапшылығының көлемін сақтау үшін
түсімдердің косымша көздерін не қысқартылатын шығыстарды негіздей және
айқындай отырып, кез келген өзгерістер мен толықтырулар енгізуі.
1.3. Бюджет жүйесін жүзеге асырудағы шетелдік тәжірибе
Экономика дағдарысы мен фискалды саясатты дамыту
(жетілдіру) кезінде несиенің өндірістік инвестицияны жеделдетудегі ролінің
төмендеуі қисынсыз көрінуі мүмкін. Несиелік және салық
жеңіддіктерінің берілуі, сыртқы экономикалық тарифтік саясаттың
шамадан тыс икемділігі - мемлекеттік реттеудің сенімді тетіктері,
мұны АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германияда, Жапонияда, Оңтүстік Кореяда,
Францияда, Италия және т.б. елдерде қолданып талдау жасаған кезде
айқындалды. Бірақ бұл тәжірибе Қазақстан Үкіметі 1994 жылдың
басында кез келген несиелік және салықтық жеңілдіктердің алынып
тасталынуы туралы шешім қабылдағанда ескерілмеді.
Жалпымемлекеттік мақсатқа жетуде ақша-несие механизмдерін тиімді
реттеу көбінесе оны қадағалайтын органдардың еркіндік дәрежесіне
байланысты. Әлемдік тәжірибе бойынша, егер бұл органдар саяси ағымдар мен
мүдделердің "шеңберіне" түссе, онда олардың іс-әрекеттерінің қорытындылары,
жалпымемлекеттік тұрғыдан бағалау кезінде негативті болуы
мумкін. Бұл туралы Нобель сыйлығының иегері Ф.Хайек ақша
саясатының басты мақсаты ақшаның тұрақтылығын қамтамасыз ету керек
деген қорытынды жасайды.
Өндірісі дамыған еддердің тәжірибесі, сонымен қатар аграрлы секторы
жақсы дамыған елдердің экономикасында бағаға мемлекеттік және
жанама әсер етуінің үлкен маңызы бар екенін көрсетеді. Егер бүкіл дүние
жүзінде ешқашан және еш жерде мемлекеттің арала-суынсыз "таза
нарықтың" болуы мүмкін емес деген ғылыми дәледденген тұжырымдаманы
растайтын болсақ, онда әлл осылай тарихта қоғам дамуындағы баға белгілеудің
толық және жалпы даму бостандығы болмады деген қорытынды да дұрыс
деп есептелінеді.
Бірақ та бұл тәжірибе жеке мемлекеттердің экономикадағы бағаны
реттеу үшін қолданып отырған механизмдер құрамының әр түрлі екенін
көрсетеді және олардың құрамы көбінесе меншік сала формасының
нақты арақатынасына; қысқа және ұзақ мерзімді шаруашылық және әлеуметтік
мақсаттарға; халықаралық экономикалық қатынастардың дұрыс қалыптасу
деңгейіне байланысты екенін көрсетеді. Мысал ретінде осыдан 60 жыл бұрын
американдықтардың ауыл шаруашылық өніміне енгізген баға белгілеу жүйесін
алуға болады. Ол өзінің "демократиялылығымен" және икемділігімен
ерекшеленеді. Бұл жүйенің мәнісі фермердің ертеңгі күнге деген сенімділігін
арттыру нәтижесінде, ол өзінің шаруашылық жүмысынан қандай қорытынды
алатынын анықтауға мүмкіндік табады. Бұл жерде кепілдік баға туралы сөз
болып отыр. Егер нарықтағы бағаға күтпеген тенденциялар әсер ететін болса,
онда ол фермерге минималды табыс деңгейін қамтамасыз етеді. Мұндай кепілдік
фермерлердің тауарлы -несие корпорацияларымен қарым-қатынасқа түскен кезде
қамтамасыз етіледі. Соңғылары. кепілдік баға арқылы фермерден қабылданған
өнім, олардың несиелері арқылы белгілі бір соманы қамтиды (баға көбейтілген
өнім) Қазақстан жағдайыңда да бұл жүйе орнықты болған болар еді. АҚШ
фермерлсрінің төменгі табыс деңгейін қамтамасыз стетін, сонымен қатар
мақсатты баға тәжірибесі Қазақстан жағдайында жүргізілсе пайдалы болар еді.
Францияның экономикалық жүйесі неміс экономикалық жүйесіне ұқсас болып
келеді. Мұнда сондай ақ экономиканың әлеуметтік бағытталған үлгісі қызмет
етеді. Францияның экономикасында мемлекет маңызды орын алады. Францияның
экономикасындағы мемлекеттің маныздылығын келесідей фактілер көрсетеді.
Францияда мемлекет ЖІӨ-нің 54%-ін қайта таратады.
Мемлекеттік секторда жұмыс істейтіндер жалпы мемлекет бойынша жұмыс
істейтіндердің 24%-ін құрайды. Ірі француз трансұлттық компаниялары (ТНК) –
бұл ен алдымен мемлекетпен бірлесіп қызмет ететін кәсіпорындар болып
табылады. Мысалы: Eif Aquitaine, Renault (Автоқұрылыс),
Aerospaciale(Аэробус ұшақтары және Арлан ракеталары).
Мемлекеттік секторда жалақы мөлшері жеке бизнес секторына қарағанда
жоғары болып келеді. Мемлекеттік қызметтерлер енбек ақыдан басқа жоғары
зейнетақы және басқа да жәрдемақылармен қамтамасыз етілген. Жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы денгейі де жоғары. Францияда ауыл шаруашылығының үлесіне
ЖІӨ-нің 24% ,өнеркәсіп – 26,5% ал қызмет көрсету саласы ЖІӨ-нің 71,1%
өндіреді.
Ауыл шаруашылығының өнімдерін шығару көлемі бойынша Франция әлемнің
дамыған елдері арасында 3-ші орынды алды, ал Еуропада 1-ші орында.
Мемлекеттің жалпы ауыл шаруашылық өнімнің 13 бөлігі сыртқы нарыққа түседі.
Франция шарап, арпа, сүт, май және басқа да өнімдерді экспорттаушы -
өндірүшілердің жетекші қатарына кіреді.
Франция өзінің өнеркәсіптік өндірісінің ғылымдылығына негізделеді.
Көбінесе әлем бойынша 1-ші орындарды теміржол жылжымалы құралдарын өндіру
бойынша (жылдамалық поездар ) , ұшақтар, тік ұшақтар, атомдық энергетика
(АҚШ атомдық өнеркәсібінен кейінгі 2-ші орында), өндірүшілер бойынша 1-ші
орындарға ие. Сондай ақ Франция байланыс құралдары және материалдар
өндірісі, биотехнологиялар мен микроэлектроникаларда жетекші позицияларға
ие. Өндіріс негізінде басты негіз жоғары концентрация және ірі
өндірушілердің көп болуына жасалады.
Францияда бюджет 3 бөлімнен турады:
1. Жалпы бюджет;
2. Әртүрлі мемлекеттік ұйымдардың бюджеті;
3. Арнайы қазыналық шоттар.
Орталық бюджетте 2 әртүрлі операциялар жүргізіледі:
1. Қайтымсыз қаржыландыру - бюджеттің 90% -ін құрайды;
2. уақытша.
Жалпы бюджет таратылуына байланысты функционалды, институционалды
болып бөлінеді. Функционалды бюджет функциясына байланысты шығындарды
топтайды және шығындар ағымдап, капиталды болып бөлінеді. Институционалды
шығындарды бюджетті орындайтын ведомстволар бойынша топтайды.
Әртүрлі мемлекеттік ұйымдардың бюджеті қосалды бюджет келесідей
ұйымдарда енгізілген занды тұлға емес, бірақ өндірістік саудамен
айналысатын және жеке кәсіпкерлер. Оған: почта телеграф, типография, т,б.
жатады.
Арнайы қазыналық шоттардың 20 түрі бар. Оларға әртурлі қорлар: ұлттық,
спорт, жол. сонымен қатар әртүрлі қазыналық сауда шоттары кіреді. Кез
келген мемлекет үшін, оның ішінде Франция үшін де мемлекеттік бюджет
туралы. Заңды орындау процесінде шешілуге тиіс міндеттердің орындалуын
қамтамасыз ету -бұл негізінен административті және бухгалтерлік техникаға
байланысты болады.
Францияның қаржы Министрі мемлекеттік мекемелер мен анықтау
өкілеттілігінде Франциядағы мемлекеттік қаржыларды басқарудан басты
принципы бюджеттің орындалуның административтік және бухгалтерлік
негіздерін анықтайтың қаражаттарды таратушылар және бухгалтерлер арасында
өкілектіліктерді басу принципі. Бұл принцип 1922 жылдың 14 қыркүйекте
жасалған қаулысында бекітіліп, қазіргі кезде мемлекеттік каржыларды басқару
бойынша барлық ережелерде орын алады. Мұның басты себебі нақты зандылык
және административтік тәртіпті құру қажеттілігі. Шығындыр және кірістерді
жинауды жүзден асыру бойынша түрлі операцияларды орындау функциялары
әртурлі категориясы қызметкерлерге артыру бюджет туралы занның орындалуына
толық және толық оперативты бақылауды қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік сектордың реттеушілері жалпы админстративтік иерархияға
қатысты. Иерархия бойынша түрлі мемлекеттік қызметтерлердің ұйымдарда,
ведомстволарда және мемлекеттік компанияларда бірігу болып табылады. Барлық
бухгалтерлер Францияның қаржы министріне тәуелді. Сөйтіп қаржы министрі
жанама түрде басқа да министрліктер мен ведомтволықтардың қызметін
бақылайды.
Функцияларды бөлу принципі тура салықтарды жинау кезінде қатаң сақталады:
есептеуді ұйым администрациясы жүзеге қаражаттардың түсу есебін оларды
жинауды қазыналық бухгалтерлер жүзеге асырады. Жанама салықтарды жинау
кезінде салық сомасын есептеген орган қаражаттарды жинауды және оның есебің
жүргізүді жүзеге асырады. Сондай ақ мемлекеттік мекемелерді басқарушы
персонал да тікілей түрде салықтарды жинау мүмкін, сонан сон бұл қаражаттар
олардын есебін тіркеу үшін бухгалтерге беріледі.
Ақшаларды жинау алдын-ала құжаттықпен негізделмейді. Тек кейін ғана
бюджеттің қаражаттарды таратушы берілген операцияларда растайтын
құжаттарды қарастырады.
Көптеген дамыған мемлекеттерде бюджеттік саясатын басты баптарының бірі
бюджеттің кіріс бөлігін, ең алдымен салықтық түсімдер бөлігін бюджеттің
экономикаға әсер етуіңің басты құралына айналдыру болып табылады. Бірақ
Францияда бұл принцип әр уақытта өз орнын таппайды. 2002 жылдың мамыр айына
дейін жаңа жұмыс орындарын құруды тікелей субсидиялау, сұранысты
атталандыру белсенді түрде қолданылған. Қазіргі кезде өте кең мемлекеттік
сектор да (өнеркәсіпте және жалпы эконмикада) сақталған. Бюджеттің кіріс
бөлігі негізінен шығыс бөлігін қалыптастыру функциясын атқарады.
Франция территориясы район, департамент коммуналарға бөлінеді. XXI
ғасырдың басында мемлекетте 26 аймақ, 100 департамент, 36763 коммуналар
болды. Одан басқа 9 қала коммуналары бірігті, 290-ға жуық округтер қызмет
етеді. Аталған қаржылық қатынастар субьектілері арасында қандай да болмасын
субординация айқындалмаған: олар бүгін бір бірінің алдында бірдей дәрежеде
тен және орталық басқару органдарына бірдей дәрежеде тәүелді. Мемлекеттің
көптеген административтық аймақтық бірліктерге бөлінүі жерлікті қаржыларға
байланысты қатан орталықтандыруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мемлекет жергілікті қаржыларға тікелей араласады. Ол орталық салықтық
басқарумен қалыптасып салықтық базаны анықтайды. Жергілікті органдар тек
тура салықтардан түсетін кірістер саласын және олардын ставкаларын бекіте
алады. Барлық алынған ақшалай қаражаттар қазыналық шоттарына түседі, ал
қазыналық өз жүзінде ай сайын әрбір территориялық административтық
бірліктерді қаржыландыруды жүзеге асырады. Мемлекеттің жергілікті
бюджеттерге байланысты бақылауды жузеге асыруы оларды қабылдау және
орындау стадияларына байланысты. Бюджетті бекіту мерзімдерін қадағалау және
олардын мазмұны бақыланады. Бюджет тек қана ол тен болған жағдайда
бекітілуі мүмкін. Оның тендігін немесе балансы мен мемлекет регионалды штат
палатасы көмегімен анықтайды.
Мемлекет бюджетінің 90% жуығы салықтар және алымдар есебінен
қалыптасады. Алымдар бірдей қызметпен жүзеге асырылады. Салықтардың басты
түрлері жанама, тура және гербтік алымдар. Жанама салықтар басымдылыққа ие
болып келеді. Ал жанама салықтардың 50% қосымша құнға салынатын салық
құрайды.
Австрия, Италия, Франция, Оңтүстік Корея, Жапония және тағы басқа
елдердің үкіметтерінің баға деңгейін реттеу АҚШ елімен салыстырғанда өте
қатал тәртіппен жоне арнаулы экономиканы басқару органдарымен жүзеге
асырылады.
Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу қызметтері бәсекелестік
Кеңес арқылы жүргізіледі және халық шаруашылығындағы бағаның бестен бір
бөлігін қамтиды. Австрияда мұндай қызмет баға туралы арнайы заң арқылы
жүзеге асады. Ол мемлекеттің экономика өрісінде туындайтын төтенше жагдайын
болдырмауын реттеуде үлкен рол атқарады. Осы мемлекетте баға ырқтандыруының
бастапқы кезеңі соғыстан кейінгі (1946 - 1947) 3-4 он-жылдыққа созылды.
Бірақта, әлі күнге дейін Экономика министрлігі мен Үкіметтің тарапында сол
елде өндірілген және импорттық тауарларға баға деңгейін реттеу кең өріс
алуда. Бірінші топтағы тауар туралы сөз болса, онда оларға деген бағаны
реттеу ең алдымен өндіруге кеткен шикізат материал ресурсының бағасы
төмендеу фактісі ескеріледі, ал егер екінші топтағы болса, онда ауыл
шаруашылығында өндірілген өнімді елге өткізу кезінде қолданылатын баж
салығын төмендету фактілері ескеріледі. Мемлекеттің осындай бақылау жасау
функцияларын күшейту, әсіресе экономикалық дағдарыстан шығу кезінде қолдану
пайдалы екені тәжірибе жүзінде дәлелденген. Біздің жағдайымызда француз
үкіметінің шағын және орта бизнесті жеңілдетілген несие, салық салу
механизмдері арқылы және бағаны құруда арнайы құқықтар бойынша басқару ісін
жүргізу тәжірибесі пайдалы болар еді.
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫНА ЖӘНЕ 2002-2005 ЖЫЛДАРДАҒЫ
ОРЫНДАЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы
Бюджет кірістері - салық және басқа да міндетті төлемдер,
ресми трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, кайтарылатын
сипатта болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес
бюджетке есептелуге тиісті ақша болып табылады.
Салықтық түсімдер - ҚР Салық кодексінде белгіленген салықтар
және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер.
Салықтық емес түсімдер - ҚР Салық кодексінде белгіленген,
негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан
басқа, басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті,
қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке
өтеусіз негізде берілетін ақша.
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті сатудан
түсетін ақша;
2) мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе
оларды тұракты немесе уақытша жер пайдалануға беруден немесе
халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге
құқықтық нысандарда өткізуден түсетін акша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша.
Республикалық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1) корпорациялық табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық,
3) ҚР-ның заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағына
импортталатын тауарларға акдиздер;
4) газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға акциздер;
5) үстеме пайдаға салынатын салық;
6) экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы;
7) бонустар;
8) роялти;
9) Қазақстан Республикасының жасалған келісім-шарттар бойынша өнімді
бөлу жөніндегі үлесі;
10) жергілікті маңызы бар мемлекеттік ақылы автомобиль жолдары арқылы
автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алынатын алымнан басқа,
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп
өткені үшін алым;
11) телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым;
12) теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркеу
үшін алынатын алым;
13) дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
14) азаматтық жеке кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
15) радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
16) қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлактін төлем;
17) радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
18) республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
19) жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
20) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
21) республикалық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін
төленетін төлем;
22) әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары;
23) кеден бақылауын және кеден рәсімдерін жүзеге асырудан түсетін түсімдер;
24) отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын
баждар;
25) консулдық алым;
26) Ресми құжаттарға мемлекеттік органдардың апостил қойғаны үшін
мемлекеттік баж;
27) паспорттар мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж;
28) жүргізуші куәліктерін бергені үшін алынатын мемлекеттік баж;
29) көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін
алынатын мемлекеттік баж;
30) мемлекеттік тіркеу нөмірінің белгілерін бергені үшін алынатын
мемлекеттік баж;
31) мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет
жасағаны үшін алынатыи мемлекеттік баж болып табылады.
Республикалық бюджетке түсетiн салықтық емес түсiмдер:
1) республикалық меншiктен алынатын кiрiстер:
республикалық мемлекеттiк кәсiпорындардың таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
республикалық меншiктегi мемлекеттiк акциялар пакеттерiне
дивидендтер;
республикалық меншiктегi заңды тұлғаларға қатысу үлесiне кiрiстер;
республикалық меншiктегi мүлiктi жалға беруден алынатын кiрiстер;
екiншi деңгейдегi банктердiң шоттарында мемлекеттiк сыртқы
қарыздардың қаражатын орналастырғаны үшiн және Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкiндегi Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң депозиттерi бойынша
сыйақылар (мүдделер);
республикалық бюджеттен берiлген кредиттер бойынша сыйақылар
(мүдделер);
қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетiн кiрiстер;
республикалық меншiктен түсетiн басқа да кiрiстер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өткiзуден түсетiн
түсiмдерi;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алуларды өткiзуден түсетiн ақша түсiмдерi;
4) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң бюджетiнен (шығыстар сметасынан) қамтылатын
және қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер салатын айыппұлдар,
өсiмпұлдар, санкциялар, өндiрiп алулар;
5) республикалық бюджетке түсетiн салықтық емес басқа да түсiмдер
болып табылады.
Негiзгi капиталды сатудан республикалық бюджетке түсетiн түсiмдер:
1) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелерге
бекiтiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi сатудан түсетiн;
2) мемлекеттiк материалдық резервтен тауарлар сатудан түсетiн;
3) мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетiн
ақша болып табылады.
Республикалық бюджетке ресми трансферттердiң түсiмдерi:
1) облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерiнен түсетiн ресми трансферттер;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
түсетiн нысаналы трансферттер болып табылады.
Республикалық бюджеттен берiлген кредиттердi өтеуден, мемлекеттiң
республикалық меншiктегi қаржы активтерiн сатудан, үкiметтiк қарыздардан
түсетiн түсiмдер республикалық бюджетке есептеледi.
Республикалық бюджеттің шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылады:
- Қазақстан Республикасының Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету,
оларға кызмет көрсету және күзету;
- Қазақстан Республикасы Парламентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
және Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жұмыс істеуі;
- сайлаулар мен референдумдар өткізу;
- мемлекеттік каржы бақылауы;
- кеден қызметі;
- мемлекеттің сыртқы саяси кызметі;
- іргелі ғылыми зерттеулер жүргізу;
- мемлекеттің корғанысын ұйымдастыру және қамтамасыз ету;
- ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
- терроризмге және экстремизм мен сепаратизм көріністеріне қарсы күрес;
- әділет саласындағы қызмет;
- сот жүйесінің жұмыс істеуі;
- республикалық білім беру ұйымдарында дарынды балаларға жалпы білім беру,
республикалық мектеп олимпиадаларын өткізу;
- жоғары кәсіптік және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білімі бар
мамандар даярлау;
- жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету;
- сот-медицина және сот-психиатрия сараптамасын жүргізу;
- ауру адамдарды шетелде емдеуді ұйымдастыру;
- зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтарға бюджет қаражаты
есебінен зейнетақы төлемдері;
- мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар;
- мемлекеттік арнаулы жәрдемақылар;
- арнаулы мемлекеттік жердемақылар;
- жерлеуге жәрдемакы;
- баланың туылуына байланысты әлеуметтік төлемдер;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік, ауыл, су, орман, балық
шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары, өнеркәсіп
саласында республикалық маңызы бар бағдарламалар;
- облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттеріне берілетін ресми трансферттер;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына берілетін ресми трансферттер;
- үкіметтік борышқа қызмет көрсету және оны өтеу;
- мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындау.
2.2. Республикалық және жергілікті бюджеттердің ара-қатынастарын
ұйымдастыру тәртібі
Бюджетаралық қатынастар - жоғары тұрған және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz