Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттігін талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
1.1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері
1.3.Қаржылық жағдайды экспресс.талдау
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН ТАЛДАУ
2.1. ШҚО ЖШС «Желдорстройтранссервис». тың техникалық.экономикалық мінездемесі
2.2. ЖШС «Желдорстройтранссервис».тың қаржылық тұрақтылығын бағалау
2.3. Кәсіпорынның төлем қабілеттігін талдау
3.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәселелері
3.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жоғарылату бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
1.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
1.1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері
1.3.Қаржылық жағдайды экспресс.талдау
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН ТАЛДАУ
2.1. ШҚО ЖШС «Желдорстройтранссервис». тың техникалық.экономикалық мінездемесі
2.2. ЖШС «Желдорстройтранссервис».тың қаржылық тұрақтылығын бағалау
2.3. Кәсіпорынның төлем қабілеттігін талдау
3.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәселелері
3.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жоғарылату бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады.
Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрактылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады.
Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрактылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
2. Анализ платежеспособности предприятий и организаций. Практическое руководство для государственных, совместных и малых предприятий. - М.: 1991.
3. Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 1994.
4. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. – М.: Финансы и статистика, 1996.
5. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности. - 2-е изд. М.: Финансы и статистика, 1987 .
6. Бланк И.А. Стратегия и тактика управления финансами. – Киев: ИТЕМлтд, АДЕФ-Украина, 1996.
7. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами. – М.: Финансы и статистика, 1996.
8. Глухов В.В., Бахрамов Ю.М. Финансовый менеджмент. – С.-Петербург: Специальная литература, 1995.
9. Грабовой П. Г. . Риски в современном бизнесе. – М.: Аланс, 1994. - 240c
10. Градов А. П. и др. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой. – Спб.: Специальная литература. -1996. -510с.
11. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие). - «Бизнес-школа», Интел-Синтез, 1994.
12. Ілиясов Қ.Қ. Қаржы. Оқулық Алматы 2005 ж
13. Ихданов Ж.О., Ә.О.Орманбеков Экономиканы мемлекеттік реттеудің, өзекті мәселелері. Оқу құралы. Алматы. Экономика, 2002ж.
14. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. - М.: Финансы и статистика, 1995.
15. Клейнер Г.Б., Петросяи Д.С. Оценка финансового состояния предприятия. /Финансовые и бухгалтерские консультации. Контакт. Инвест Фонд, 1995.
16. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. М.: Перспектива, 1994.Лапуста М.Г., Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности. – М.: Финансы и статистика, 1998.
17. Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия. Учебное пособие. - Ярославль, 1993.
18. Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и практика. М.: «Ось-89», 2002. – 80 с.
19. Стоянова Е.С Финансовый менеджмент. Российская практика. – М.: Перспектива, 1995.
20. Стоянов Е.А., Стоянова Е.С. Экспертная диагностика и аудит финансово-хозяйственного положения предприятия. - М.: НКЦ «Перспектива», 1992.
21. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник /под. ред. Е.С. Стояновой. - М.: изд-во «Перспектива», 1996
22. Чернова Г. В. Практика управления рисками на уровне предприятия. - СПб: Питер, 2000. - 176с
23. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р,С, Негашев Е.В. Методика финансового анализа предприятия. М.: Научно-производственная фирма «ЮНИ-ГЛОБ» совместно с издательско-полиграфическим объединением «МП», 1992.
24. Финансовый анализ деятельности фирмы. - М.: ИСТ-Сервис, 1994.
25. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа М: ИНФРА, 1995.
26. Вишняков Я. Д., Колосов А. В., Шемякин В. Л. Оценка и анализ финансовых рисков предприятия в условиях враждебной окружающей среды бизнеса // Менеджмент в России и за рубежом – 2000 г. №3, с. 15-17.
27. Чечета А.П. Анализ финансового состояния предприятия. /Бухгалтерский учет. 1992 г., №5.
2. Анализ платежеспособности предприятий и организаций. Практическое руководство для государственных, совместных и малых предприятий. - М.: 1991.
3. Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 1994.
4. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. – М.: Финансы и статистика, 1996.
5. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности. - 2-е изд. М.: Финансы и статистика, 1987 .
6. Бланк И.А. Стратегия и тактика управления финансами. – Киев: ИТЕМлтд, АДЕФ-Украина, 1996.
7. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами. – М.: Финансы и статистика, 1996.
8. Глухов В.В., Бахрамов Ю.М. Финансовый менеджмент. – С.-Петербург: Специальная литература, 1995.
9. Грабовой П. Г. . Риски в современном бизнесе. – М.: Аланс, 1994. - 240c
10. Градов А. П. и др. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой. – Спб.: Специальная литература. -1996. -510с.
11. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие). - «Бизнес-школа», Интел-Синтез, 1994.
12. Ілиясов Қ.Қ. Қаржы. Оқулық Алматы 2005 ж
13. Ихданов Ж.О., Ә.О.Орманбеков Экономиканы мемлекеттік реттеудің, өзекті мәселелері. Оқу құралы. Алматы. Экономика, 2002ж.
14. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. - М.: Финансы и статистика, 1995.
15. Клейнер Г.Б., Петросяи Д.С. Оценка финансового состояния предприятия. /Финансовые и бухгалтерские консультации. Контакт. Инвест Фонд, 1995.
16. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. М.: Перспектива, 1994.Лапуста М.Г., Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности. – М.: Финансы и статистика, 1998.
17. Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия. Учебное пособие. - Ярославль, 1993.
18. Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и практика. М.: «Ось-89», 2002. – 80 с.
19. Стоянова Е.С Финансовый менеджмент. Российская практика. – М.: Перспектива, 1995.
20. Стоянов Е.А., Стоянова Е.С. Экспертная диагностика и аудит финансово-хозяйственного положения предприятия. - М.: НКЦ «Перспектива», 1992.
21. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник /под. ред. Е.С. Стояновой. - М.: изд-во «Перспектива», 1996
22. Чернова Г. В. Практика управления рисками на уровне предприятия. - СПб: Питер, 2000. - 176с
23. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р,С, Негашев Е.В. Методика финансового анализа предприятия. М.: Научно-производственная фирма «ЮНИ-ГЛОБ» совместно с издательско-полиграфическим объединением «МП», 1992.
24. Финансовый анализ деятельности фирмы. - М.: ИСТ-Сервис, 1994.
25. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа М: ИНФРА, 1995.
26. Вишняков Я. Д., Колосов А. В., Шемякин В. Л. Оценка и анализ финансовых рисков предприятия в условиях враждебной окружающей среды бизнеса // Менеджмент в России и за рубежом – 2000 г. №3, с. 15-17.
27. Чечета А.П. Анализ финансового состояния предприятия. /Бухгалтерский учет. 1992 г., №5.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ7
7
Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты 19
24
Қаржылық жағдайды талдау әдістері
1.3.Қаржылық жағдайды экспресс-талдау 29
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН 29
ТАЛДАУ
2.1. ШҚО ЖШС Желдорстройтранссервис- тың 33
техникалық-экономикалық мінездемесі 41
2.2. ЖШС Желдорстройтранссервис-тың қаржылық тұрақтылығын
бағалау
2.3. Кәсіпорынның төлем қабілеттігін талдау
54
3.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН 54
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәселелері 58
3.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жоғарылату бағыттары 64
ҚОРЫТЫНДЫ 66
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шыннан тұрақты дәрежеде
артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және
оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің
үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық
барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде қалыптасады және
кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады.
Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрактылығы, ол ең алдымен әрдайым
табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен
және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де
өте маңызды болып табылады.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
1.1.Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, "қаржылық жағдай" дегеніміз немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет "Кәсіпорынның қаржы
(активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру
көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер)
сипатталады" деп жазған.
Профессор Н.А Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста бөлу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді".
В.М. Родионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қаржы
ресурстарының қалаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі" деп
жазады. М. Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай
ұғымын былайша түсіндіреді: "Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының
қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын
көрсеткіштер жиынтығы".
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің каржылық жағдайы -
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның салығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау".
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл тымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу
қабілеттілігін көрсетеді. Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, бұл
ұғымды былай анықтауға болады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі
үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.Ал кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді. Бұл сұрақ та арнайы оқулықтарда
түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты "өз қаражаттарын
шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процесінде үздіксіздігін қамтамасыз
ететін қаржының жеткілікті болуы" деп түсіндіреді... Қаржылык тұрақтылық -
меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады.
Енді біреулер "өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады" деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша "Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы".
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
"Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы -қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды
кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның
қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл
авторлар одан әрі мына анықтаманы келтіреді
"Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілетгілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы".
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай
түсіндіреді: "Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шыннан тұрақты
дәрежеде артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз
етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату
процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да қаржылық
тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде
қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі
болып табылады". Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрактылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша
ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді
және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті
дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін
барлық есеп айы-рысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық
базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға
мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы айтылған авторлардың
көзқарастарын бөлек қарастырдық, әйткенмен олардың кейінгі шешімдерімен
келісе алмаймыз. "Қаржылық тұрақтылықтың мәні - қаржы ресурстарын тиімді
қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет мен В.С. Сайфуллин дәлірек және анығырақ
түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні - бұл қорлар мен шығындардың
қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі -деп түсіндіреді.
"Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" немесе
"Сауда, несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде
пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады". Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге
оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар
да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Родионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырсақ, кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызіметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі -
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты
көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. Сонымен бірге тек таза
табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе
өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы
сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы
тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және
ағымдағы міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының
және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін анықтау, кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін
талдаудың қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны
қамтиды. жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық,
өндірістік және қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы қызмет
нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызмет болып табылады. Ол қаржы ресурстарының
жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие
тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы
арақатынастың рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі
мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын
қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары
арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын
алуы оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырған сұрыпталымды ұстап
тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір
қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және
оған мыналар жатады:
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу кездерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
Қаржылық есеп беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай- ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарасты-рылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған
жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер де
төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана (соңғы 2
қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметгік төлемдерді
есептеу, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін
салу үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік
көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен
аспайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады.
Біріншіден, баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің
мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл
субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық және
сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз
міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді.
Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар
жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының
дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты
және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер
қабылдау туралы түсінік алады.
Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары
сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді.
Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау
үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы
есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі
жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек
алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген
кәсіпорынмен өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа
сәйкестігі және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады;
өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін және берілген
кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығын және басқа
шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда
қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік
баланс -қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі
кәсіпорын мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің
айналымдылығы мен өтімділі меншікті капитал мен міндеттеменің қолда
барын дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен
жағдайын және касіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу
кабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін,
оның ағымдағы және алдағы кезендегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз
көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін
бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі
болып табылады.
Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі
белгілері бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен
пассиві мүлік және оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық
топтарының аз ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-
жеке элементтер мен қортындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен
пассивтегі бұндай жеке элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс
баптары деп аталады.
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сәйкес ерекшелік - бұл яғни
баланс бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі
бір дәйектілікпен орналасуы - яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты
мына принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп
активтерге дейін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен
бөлімдері мен баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу
деңгейіне байланысты жоғары өтімді активтер жазылады. Осы
принцип бойынша активтің қорытынды баптары ең өтімді айналым
қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады: олар қысқа мерзімді
қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық шоттардағы ақша
қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.
Баланс пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік
дәрежесіне байланысты мына принципке сәйкес құрылды: төлем мерзімінің
жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін.
Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады. Міндеттеме - бұл тұлғаның
(қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие берушінің)
пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және
басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің
қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар. Меншіктік
капитал - бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі
активтері.
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын
түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы
екендігіне ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: "барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті
болатындай дәрежеде ашылуы тиіс". БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың
әдістемелік нұсқаулары негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс
көлденең түрде косымшада көрсетілген көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
1) ұзақ мерзімді активтер;
2) ағымдағы активтер;
3) меншікті капитал;
4) ұзақ мерзімді міндеттемелер;
5) ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент - табыс және
шығын - қаржы шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп
беруде көрсетіледі.
Субъект қызметінің қаржылық нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің
"Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп" стандартымен
анықталады. Онда заңды тұлғаларды рет-ретімен құру және ұсыну мақсатында
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі есептің баптарын жіктеу және
есепке алудың тәртібі көрсетіледі, бұл өз кезегінде заңды тұлғаның әр
мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық есебі мен түрлі заңды тұлғалардың
қаржы есептерін салыстыруға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды,
төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан болатын табыс пен
зиянды, сондай-ақ есеп кезіндегі есептік бағаның, есеп саясатының
өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр
түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды.
Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің
жұмысының нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бөлімдерге әр түрлі
баптар жатады. Мысалы, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есеп жалпы табысты, салық салынғанға дейін және салық салынғаннан
кейінгі негізгі қызметтен алынған табысты және таза табысты көрсетуі
мүмкін. Бұл есептің жасалуы №3 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
келесідей түде болады.
Бұрынғыға қарағанда бұл едәуір оңайлатылған. Мұнда табысты
пайдалануды, бюджетке төлемді, табыс салығы бойынша жеңілдіктерді есептеу
барысындағы шығындар ашып көрсетілмеген. Ол тек есепті кезеңдегі қаржылық
нәтиженің қалыптасуын (таза табысты немесе зиянды) ғана көрсетеді.
Есепті кезеңде табылған табыстар мен шығындардың барлық баптары есепті
кезеңнің таза табысын немесе шығынын анықтау барысында есепке алынады.
Осылайша кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп, қаржылық есептің қалған екі элементі туралы - яғни табыс пен шығындар
туралы мәліметтерден тұрады. Қаржылық есепті дайындау және тапсыруға
қажетті концептуалдық негізінде айтылғандай, бұл элементтер субъектінің
каржылық көрсеткіштерін өлшеумен тікелей байланысты. Табыстар активтердің
көбейюін немесе міндеттемелердің азаюын көрсетеді, ал шығындар -
активтердің азаюын немесе есепті кезеңдегі міндеттемелердің көбеюің
көрсетеді.
Табыстар мен шығындар баптарының арасына қойылған шектеулер тәжірибеде
жалпы қабылданған болып табылады. Бұл шектеу баптың қалыптасу кезі осы
субъектінің ақша қаражаттарын болашақта айналдыру мүмкіндігін
бағалау барысында белгілі бір маңызға ие болады деген негізде жүргізіледі.
"Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі" ҚР шаруашылық
субъектілерінің қаржылық есеп беруіндегі жаңа үлгі болып табылады. Бұл
есепте кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі ақша қаражаттарының көздері
анықталады және оларды пайдаланылу жолдары көрсетіледі.
Кәсіпорынның есепті кезеңіндегі жұмсаған ақша қаражаттарын жабу үшін
негізгі қызметтен алынатын қаражаттары жеткілекті ме, соны көрсетеді. Ол
сондай-ақ қолданушыларды кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметінің белгілі бір бөлігіндегі есепті кезеңдегі ақша
қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны туралы ақпараттармен қамтамасыз ете
отырып, оларға кәсіпорынның қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауға
мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттары - бұл кассадағы және банк шоттарындағы қолма-қол
ақша. Операциялық қызмет деп субъектің табыс алу жөніндегі негізгі
қызметін, сондай-ақ оның инвестициялық және қаржылық қызметіне қатысы жоқ,
басқада бір қызметін түсінеміз.
Инвестициялық қызмет дегеніміз - бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып
алу және сату, өтелінетін несиелерді беру және алу. Қаржылық қызмет, бұл
нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының құрамы мен мөлшері
өзгеріске ұшырайтын субъектінің қызметі болып табылады. Субъект қызметінің
барлық осы түрлері ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығуының негізі
арналары болып табылады.
Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік
баланс мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да қаржылық есеп беру
нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтер және де есеп
берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері де қолданылады.
Қаржылық есеп берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиясы
болып табылатын ақпараттарына сүйенбестен, оның қаржылық жағдайын кешенді
түрде талдауға мүмкіндік береді.
1.2.Қаржылық жағдайды талдау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру
ұйымдары мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен
оның қаржылық жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің
нәтижесімен таныстыру үшін қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы
анықтамаларда басылып шығатын қаржылық есеп беру. Сонымен қатар
көбінесе есепте субъектінің шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп
көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі жағдайын болжауға
мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің
екінші түрі - басқару талдауы, бұл кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке
түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының
төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей
қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу
орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін
сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі
шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді
салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік береді
және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды. Ішкі талдау
басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі.
Бүгінгі таңдағы нарыкқа өту кезеңінде кәсіпорынның қаржылық
жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау есеп берудің әрбір циклын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы
бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы
ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлім-дері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициентгерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл - қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен
байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да,
беліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау
болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметтер.
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы
немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және
болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы
туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық
жағдайды талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады,
себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы
мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік
береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар
жатады: өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік
белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып тыбалады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол -кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау) орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты - шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақгы әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
1.3. Қаржылық жағдайды экспресс-талдау
Қаржылық есепті тексеру барысында аналитикалық шаралардың жүргізілуі
қойылған мақсаттарға, сондай-ақ әр түрлі ақпараттық, мерзімдік,
әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз ету факторларына байланысты
болады.
Аудитордың аналитикалық қызметінің логикасы оны, яғни талдауды екі
модульдік құрылым түрінде ұйымдастыруды көздейді:
- қаржылық есепті экспресс-талдау;
- қаржылық жағдайды тереңдетіп (нақтылап) талдау.
Экспресс-талдаудың мақсаты шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
мен даму динамикасына көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып табылады.
Экспресс-талдау үш кезеңде жүргізіледі:
1) дайындық;
2) қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3) экономикалық оқу және есеп беруді талдау;
Бірінші кезеңнің мақсаты - қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестілігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз
жеткізу.
Бірінші міндет, аудиторлық есепте берілген ақпараттардың дәлдігі және
олардың қолданылып жүрген нормативтік құжаттарға сәйкестігі туралы баға
берілген бағасынан тұратын аудиторлық қорытындымен танысу арқылы
шешіледі.
Есептің оқуға дайындығын тексеру аса күрделі емес және белгілі бір
деңгейде техникалық сипатта болады. Мұнда есеп берудің формалды нышаны және
мәні бойынша көзбен шолу және қарапайым есептік тексеру жүргізіледі: барлық
нысандар мен қосымшалардың, деректемелер (реквизиттер) мен қойылған
қолдардың барлығы анықталады; есептік нысандарды толтырудың дұрыстығы мен
түсінікті болуы салыстырылып тексеріледі; баланс валютасы мен
барлық аралық жиынтықтар тексеріледі; есеп нысандары көрсеткіштерінің өзара
үйлесімділігі және олардың арасындағы негізгі бақылау қатынастары
тексеріледі және тағы басқа тексерулер жүргізіледі.
Екінші кезеңнің мақсаты - балансқа косымша түсіндірме хатпен танысу.
Бұл есепті кезеңдегі жұмыс жағдайларын бағалау қызметтегі негізгі
көрсеткіштердің тенденцияларын анықтау, сондай-ақ шаруашылық субъектісінің
мүліктік және қаржылық жағдайындағы сапалы өзгерістерді анықтау үшін қажет.
Ережеге сәйкес, түсіндірме хатта кәсіпорын қандай есеп саясатын
жүргізетіндігі айтылады, сондай-ақ кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер
етуі мүмкін белгісіз жағдайлар мен қандай да бір, тәуекелдер туралы,
қаржылық есепте көрсетілмеген кез келген ресурстар мен міндеттемелер туралы
мәліметтерден тұратын баска да маңызды ақпараттар ашылып көрсетіледі.
Сонымен қатар, мұнда есепті жылдағы кәсіпорын қызмепнің шаруашылық және
қаржылық нәтижесіне әсер еткен негізгі факторлары, сондай-ақ кәсіпорындағы
жылдық бухгалтерлік есепті қарастыру қорытындысы және таза табысты тарату
бойынша шешімдер айтылады.
Түсіндірме хатта кәсіпорынның бірқатар жылдардағы жұмысының
маңызды экономикалық және қаржылық көрсеткіштерінің динамикасы, болашақтағы
капитал салымдары, жүргізілетін экономикалық шаралары мен басқа да
жылдық бухгалтерлік есептің мүмкін болатын пайдаланушыларын қызықтыратын
ақпараттар болатын тиіс. Мысалы, бұл хатта пайыздық
мөлшерлемелер, несиені өтеу мерзімі, төлем кезектілігі және
несиелік келісімдер мен заем шарттарына байланысты басқа да.
ерекшеліктер ашылып көрсетілуі тиіс.
Талдау жүргізушінің (аналитик) басқа да қосымша ақпараттармен,
мысалы, нарықтық географикалық сегменггер туралы, салалық
ерекшеліктер және басқа да мәліметгермен танысуы қажет.
Түсіндірме хатпен танысқаннан кейін, экспресс-талдаудың негізгі,
үшінші кезеңіне - яғни экономикалық оқу және есепті талдауға көшу керек.
Оның мақсаты - кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның қаржы-шаруашылық
қызметінің нәтижесін жалпылама бағалау болып табылады. Мұндай талдау түрлі
көрсеткіштер мүддесінде белгілі бір нақтыланған дең-гейде жүргізіледі.
Сондықтан да объективті және әсіресе субъективті факторлардың әсерін
есептегенде бұл талдауды жүргізудің түрлі варианттары болуы мүмкін.
Экспресс-талдаудың негізгі элементтерінің бірі, жылдық есеппен жұмыс
істей алу болып табылады, соның ішінде, кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалау
мен талдау үшін оның негізгі ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік
баланспен жұмыс істеу.
Бухгалтерлік баланстың маңыздылығы сонша, көбіне қаржы жағдайын
талдауды, балансты талдау деп атайды. Балансты оқи білу дегеніміз - бұл
оның әрбір бабының мазмұнын, оны бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі
ролін, басқа да баптармен байланысын білу. Бұл өзгерістердің сипаттамасы
кәсіпорын экономикасы үшін мынандай мүмкіндіктер береді:
- кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
- кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейін
анықтау;
- баланстың қандай баптарының есебінен айналым қаражаттарының көлемі
өзгергендігін анықтау; - аналитикалық көрсеткіштерді есептемегеннің өзінде
кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайына баға беру. Балансты оқуға
мыналар жатады:
зерттеу кезеңіндегі баланс валютасынын өзгерісін бағалау;
баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу қарқынымен, өнімді
өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу қарқынымен салыстыру;
• баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының негізгі
өзара байланысын зерттеу;
• баланстың жеке бөлімдері мен баптарының өзгеру сипатын талдау.
Талдаудың берілген сатысында кәсіпорынның қызметі туралы алғашқы
түсінік қалыптасады, кәсіпорын мүлкі мен оның қалыптасу көздерінің
құрамындағы өзгерістер, көрсеткіштер арасындағы өзара байланысы, кәсіпорын
қаражаттарын орналастырудың дұрыстығы, оның ағымдағы төлеу қабілеті және
басқалар анықталады. Осы мақсатта баланстың актив және пассив бөлімдерінің
жеке баптарының арақатынасын, олардың баланс валютасындағы үлес салмағын
(жалпы жиындығы) анықтайды, өткен кезеңмен салыстырғанда баланстың негізгі
баптарының құрамындағы ауытқу сомасын есептейді.
Баланс валютасының абсолюттік өзгерісін анықтаумен қатар, оның өсу
қарқының өнімді сату және жиынтық (таза) табыстың өсу қарқынымен салыстыру
керек. Баланс валютасының өсу қарқынының сату және жиынтық табыс көлемінің
өсу қарқынынан асып түсуі, берілген кәсіпорында қаражатты пайдаланудың
жақсарғандығын көрсетеді және керісінше, баланс валютасы-ның өсу қарқынынан
өндіру, сату және жиынтық табыс көлемінің өсу қарқынының артқа қалуы
кәсіпорынның қаржыны пайдалануының нашарлағандығын көрсетеді.
Бұдан кейін экспресс-талдаудың әдістемесі бойынша қаржылық есепті
талдау жүргізіледі. Ол үшін ең алдымен көрсеткіштерді есептеуге
салыстырмалы түрде қиын емес есептеулер жүргізіледі, содан кейін олардың
ішінен ен маңызды болып табылатын көрсеткіштерінің аздаған саны сұрыпталып
алынады. Көрсеткіштерді сұрыптау субъективті және оны талдаушы жүзеге
асырады. Бұл көрсеткіштердің жиынтығы кәсіпорынның салыстырмалы кеңістіктік-
мерзімдік қызметін сипаттайды. Кәсіпорынның экономикалық потенциалы екі
жақты сипатталуы мүмкін: кәсіпорынның мүліктік жағдайы және оның қаржылық
жағдайы тұрғысында. Бұл екеуі өзара байланысты, ол көрсеткіштердің өзгеру
қарқынын есепке ала отырып, динамикада қарастырылуы тиіс. Экспресс-талдауды
жүргізу барысындағы аналитикалық көрсеткіштерді сұрыптаудың
варианттарының бірі қосымшада көрсетілген (ҚОСЫМША А). Келтірілген жүйеде
берілген көрсеткіштерге қосымша экспресс-талдау шеңберінде кәсіпорын
қызметінің түрлі жақтарын, атап айтқанда оның нарықтық және инвестициялық
белсенділігін (акцияның бағалылығы, оның баға белгілеу коэффициенті және
табыстылығы) сипаттайтын бірқатар басқа да көрсеткіштерді қолдануға болады.
Жоғарыда берілген көрсеткіштердің көбісі олардың өзгеру тенденциясы сияқты
жеткілікті дәрежеде экономикалық жағынан айқын түсіндірілген, сондықтан
кейбір түсініктемелермен ғана шектелеміз.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын ұзақ және қысқа мерзімді даму барысы
тұрғысынан бағалауға болады. Бірінші жағдайдағы қаржы жағдайын бағалау
өлшемдері -кәсіпорынның өтімділігі мен төлеу қабілеттілігі. Кәсіпорынның
өтімділігі жөнінде айтқан кезде, ондағы бар ағымдағы активтердің мөлшерінің
теориялық тұрғыдан алғанда келісім-шартта белгіленген өтеу мерзімі
сақталмаған жағдайдың өзінде, олардың қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу
үшін жеткілікті болуы назарға алынады.
Төлеу қабілеті тез арада өтеуді талап ететін кредиторлық борыш бойынша
есеп айырысу мақсатында осы кәсіпорында ақша қаражаттары мен оның
эквиваленттерінің жеткілікті дәрежеде бар екендігін көрсетеді. Экспресс-
талдау шеңберінде анықталған кассадағы және банктің есеп айырысу шотындағы
қолма-қол ақшаларды сипаттайтын баптарына көңіл бөледі. Бұл жағдай
түсінікті де: олар жиынтық қолма-қол ақша қаражаттарын сипаттайды, яғни кез
келген басқа салыстырмалы бағасы ғана бар мүлікке қарағанда, абсолюттік
бағаға ие болатын мүлікті сипаттайды. Бұл ресурстар әлдеқайда мобильді,
олар кез келген уақытта қаржы-шаруашылық қызметке енгізілуі мүмкін.
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН ТАЛДАУ
2.1. ШҚО ЖШС Желдорстройтранссервис- тың техникалық-
экономикалық мінездемесі
Кәсіпорын жұмысының көрсеткіштері шаруашылық есеп-қисапта цифрмен
өлшенеді. Ол көрсеткіштердің заттай мазмұнын толықтыру үшін үш өлшем
қолданылады. Олар: заттай –бұйымдай, еңбек және ақша өлшемі. Мекемедегі
бар заттардың құбылысын заттай-бұйымдай өлшем арқылы көрсетеді. Мысалы,
еңбек заттарының құбылысын есептеуге керек, оның ішінде еңбек заттарының
, материалдардың, тауарлардың, өндіріс өнімдерінің тек қана санын
көрсетіп қоймай, ол заттардың мазмұнын толықтырады. Әр түрлі заттай
өлшемдерді есепте пайдалану ол заттардың физикалық қызметіне байланысты
болады. Заттай өлшемнің шаруашылық есепте дұрыс көрсетілуі материалдардың
түгелдігін тексеруде және басшылық жұмысында да мағынасы өте зор. Осы
орайда заттай-бұйымдай өлшемнің дараланған есеп-қисап жұмысын жүргізуде
ерекше маңызы бар. Дараланған есепте өндіріс өнімдерінің толық аты,
сорты, өлшемі, тағы басқа, жекеленген қызметін анықтайтын көрсеткіштердің
болуы есеп-қисап жұмысының тиімділігін және құндылығын арттырады.
Қорытындылай келгенде, заттай-бұйымдай өлшем есеп жұмысын жан-жақты толық
етеді және оның мазмұнын анықтайды.
Еңбек өлшемі – еңбек шығынын өлшейді. Ол әрбір жұмыс орнындағы
жұмысшылардың өндірістік немесе басқа да жұмысты орындауға кеткен
уақытты өлшейді. Олар жұмыс күні, жұмыс сағатымен өлшенеді. Еңбек өлшемі
арқылы еңбек ақысын төлеу мөлшері, жұмыс күнінің мөлшері анықталады.
Есеп-қисап жұмысында еңбек өлшемімен заттай-бұйымдай өлшем өте тығыз
байланысты екені анық.
Мысалы, өндіріс өнімінің өзіндік құнын еңбек өлшемінсіз анықтауға
болмайды. Немесе еңбек өнімділігін шығару үшін өндіріс өнімнің заттай
өлшемін білу керек. Кәсіпорындар шаруашылығының нәтижесін, еңбек
өнімділігін , өндіріс өнімдерін, өндірістік шығындарды, материалдық
ресурстардың шығынын біріктіріп, жалпы қорытынды есебін шығару үшін де
тек қана ақша өлшемі арқылы есеп жүргізіледі.
Ақша өлшемі - жан-жақты өндіріс құбылысының барлық жағын бір
жүйеге келтіретін өлшем. Сондықтан да ақша өлшемі есеп-қисап
жұмысында әмбебап өлшем деп аталады. Ақша өлшемінің ерекше тағы бір
қасиеті, шаруашылық тағы барлық құбылысты заттай- бұйымдай өлшемде
болсын, еңбе өлшемінде болсын, соларды біріктіріп ақшалай өлшемге
келтіреді де, бір жүйеде шаруашылық көрсеткіштеріне есеп жүргізуге
мүмкіншілік туғызады.
Қорыта келгенде, бұл үш өлшемнің көрсеткіштері шаруашылық есепте
бірін-бірі толықтырып отырады. Әрқайсысының өзіндік ерекшелігі
болғанымен шаруашылық есептің алдына қойылатын міндеттерді шешу үшін
олар біртұтас, бірінен бірін ажыратуға болмайтын өлшем көрсеткіштері
болып табылады.
ШҚО ЖШС Желдорстройтранссервис- жауапкершілігі шектеулі серіктестік
болып құрылған. Бұл кәсіпорын келесі қызмет түрлерімен айналысады:
- теміржол арқылы жүк тасу;
- теміржол объектілерін жөндеу;
- құрылыс және монтаждық жұмыстар және өзге де заңмен тыйым салынбаған
қызмет түрлері.
2005 жылы жүк тасымалдау көлемі жоспар бойынша 39740 мың теңге
болса, нақты көлемі 38887 мың теңгені құрады. 2005 жылға қарағанда 2006
жылы жүк тасымалдау көлемі жоғарлады және нақты мөлшері 40105 мың теңгені
құрады, бұл алдынғы жылға қарағанда 1218 мың теңгеге немесе 3,1% өсуін
көрсетеді.
2005-2006 жылдардағы еңбек өнімділігі келесі көрсеткішті құрады:
ЕӨ = ТӨ ЖС
(1)
ЕӨ - еңбек өнімділігі;
ТӨ- тауарлық өнім;
ЖС- жұмысшылар саны.
2005 жыл. - 1)жоспар: ЕӨ=39740168= 236,55 мың тг.
2) нақты: ЕӨ=38887172 = 226,08 мың тг.
2006 жыл- 1)жоспар: ЕӨ=39800174=228,74 мың тг
2)нақты: ЕӨ=40105175= 229,17 мың тг.
Сонымен, еңбек өтімділігі 2005 жылы 10,46 мың теңгеге немесе 4,42%
төмендеді, ал 2006 жылы еңбек өтімділігі 0,43 мың теңгеге немесе 0,187%
жоғарлады және тауарлық өнімнің жоғарлағына байланысты 229,17 теңгені
құрады. Келесі көрсеткіш – тауарлық өнімнің 1 теңгесіне шығындар:
ТӨ 1 теңгесіне шығындар (Ш) = ӨҚ ТӨ*100
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
1.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ7
7
Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты 19
24
Қаржылық жағдайды талдау әдістері
1.3.Қаржылық жағдайды экспресс-талдау 29
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН 29
ТАЛДАУ
2.1. ШҚО ЖШС Желдорстройтранссервис- тың 33
техникалық-экономикалық мінездемесі 41
2.2. ЖШС Желдорстройтранссервис-тың қаржылық тұрақтылығын
бағалау
2.3. Кәсіпорынның төлем қабілеттігін талдау
54
3.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН 54
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәселелері 58
3.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жоғарылату бағыттары 64
ҚОРЫТЫНДЫ 66
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шыннан тұрақты дәрежеде
артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және
оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің
үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық
барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде қалыптасады және
кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады.
Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрактылығы, ол ең алдымен әрдайым
табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен
және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде
болуы тиіс.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де
өте маңызды болып табылады.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
1.1.Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, "қаржылық жағдай" дегеніміз немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет "Кәсіпорынның қаржы
(активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру
көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер)
сипатталады" деп жазған.
Профессор Н.А Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста бөлу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді".
В.М. Родионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қаржы
ресурстарының қалаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі" деп
жазады. М. Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай
ұғымын былайша түсіндіреді: "Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының
қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын
көрсеткіштер жиынтығы".
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің каржылық жағдайы -
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның салығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау".
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл тымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу
қабілеттілігін көрсетеді. Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, бұл
ұғымды былай анықтауға болады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі
үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.Ал кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді. Бұл сұрақ та арнайы оқулықтарда
түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты "өз қаражаттарын
шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процесінде үздіксіздігін қамтамасыз
ететін қаржының жеткілікті болуы" деп түсіндіреді... Қаржылык тұрақтылық -
меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады.
Енді біреулер "өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады" деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша "Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы".
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
"Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы -қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды
кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның
қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл
авторлар одан әрі мына анықтаманы келтіреді
"Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілетгілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы".
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай
түсіндіреді: "Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шыннан тұрақты
дәрежеде артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз
етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату
процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да қаржылық
тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде
қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі
болып табылады". Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрактылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша
ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді
және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен,
жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті
дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін
барлық есеп айы-рысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық
базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға
мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы айтылған авторлардың
көзқарастарын бөлек қарастырдық, әйткенмен олардың кейінгі шешімдерімен
келісе алмаймыз. "Қаржылық тұрақтылықтың мәні - қаржы ресурстарын тиімді
қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет мен В.С. Сайфуллин дәлірек және анығырақ
түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні - бұл қорлар мен шығындардың
қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі -деп түсіндіреді.
"Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" немесе
"Сауда, несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде
пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады". Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге
оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар
да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Родионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты - ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырсақ, кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызіметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі -
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты
көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. Сонымен бірге тек таза
табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе
өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы
сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы
тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және
ағымдағы міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының
және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін анықтау, кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін
талдаудың қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны
қамтиды. жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық,
өндірістік және қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы қызмет
нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызмет болып табылады. Ол қаржы ресурстарының
жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие
тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы
арақатынастың рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі
мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын
қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары
арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық
қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын
алуы оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырған сұрыпталымды ұстап
тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір
қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және
оған мыналар жатады:
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу кездерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
Қаржылық есеп беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай- ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы
түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарасты-рылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған
жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер де
төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана (соңғы 2
қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметгік төлемдерді
есептеу, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін
салу үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік
көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен
аспайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады.
Біріншіден, баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің
мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл
субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық және
сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз
міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді.
Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар
жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының
дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты
және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер
қабылдау туралы түсінік алады.
Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары
сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді.
Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау
үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы
есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі
жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек
алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген
кәсіпорынмен өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа
сәйкестігі және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады;
өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін және берілген
кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығын және басқа
шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда
қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік
баланс -қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі
кәсіпорын мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің
айналымдылығы мен өтімділі меншікті капитал мен міндеттеменің қолда
барын дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен
жағдайын және касіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу
кабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін,
оның ағымдағы және алдағы кезендегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз
көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін
бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі
болып табылады.
Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі
белгілері бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен
пассиві мүлік және оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық
топтарының аз ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-
жеке элементтер мен қортындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен
пассивтегі бұндай жеке элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс
баптары деп аталады.
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сәйкес ерекшелік - бұл яғни
баланс бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі
бір дәйектілікпен орналасуы - яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты
мына принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп
активтерге дейін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен
бөлімдері мен баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу
деңгейіне байланысты жоғары өтімді активтер жазылады. Осы
принцип бойынша активтің қорытынды баптары ең өтімді айналым
қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады: олар қысқа мерзімді
қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық шоттардағы ақша
қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.
Баланс пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік
дәрежесіне байланысты мына принципке сәйкес құрылды: төлем мерзімінің
жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін.
Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады. Міндеттеме - бұл тұлғаның
(қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие берушінің)
пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және
басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің
қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар. Меншіктік
капитал - бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі
активтері.
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын
түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.
Баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымен анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда
қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы
екендігіне ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: "барлық маңызды
ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті
болатындай дәрежеде ашылуы тиіс". БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың
әдістемелік нұсқаулары негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс
көлденең түрде косымшада көрсетілген көрсеткіштерден тұрады.
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, яғни
екі жақты немесе тікелей) шаруашылық субъектілерінің шексіз құқы болып
табылады.
Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып
отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне байланысты, өтімділігі
төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип
бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі
азынан көбіне қарай.
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:
1) ұзақ мерзімді активтер;
2) ағымдағы активтер;
3) меншікті капитал;
4) ұзақ мерзімді міндеттемелер;
5) ағымдағы міндеттемелер.
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер. Қалған екі элемент - табыс және
шығын - қаржы шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп
беруде көрсетіледі.
Субъект қызметінің қаржылық нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің
"Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп" стандартымен
анықталады. Онда заңды тұлғаларды рет-ретімен құру және ұсыну мақсатында
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі есептің баптарын жіктеу және
есепке алудың тәртібі көрсетіледі, бұл өз кезегінде заңды тұлғаның әр
мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық есебі мен түрлі заңды тұлғалардың
қаржы есептерін салыстыруға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды,
төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан болатын табыс пен
зиянды, сондай-ақ есеп кезіндегі есептік бағаның, есеп саясатының
өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр
түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды.
Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің
жұмысының нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бөлімдерге әр түрлі
баптар жатады. Мысалы, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есеп жалпы табысты, салық салынғанға дейін және салық салынғаннан
кейінгі негізгі қызметтен алынған табысты және таза табысты көрсетуі
мүмкін. Бұл есептің жасалуы №3 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
келесідей түде болады.
Бұрынғыға қарағанда бұл едәуір оңайлатылған. Мұнда табысты
пайдалануды, бюджетке төлемді, табыс салығы бойынша жеңілдіктерді есептеу
барысындағы шығындар ашып көрсетілмеген. Ол тек есепті кезеңдегі қаржылық
нәтиженің қалыптасуын (таза табысты немесе зиянды) ғана көрсетеді.
Есепті кезеңде табылған табыстар мен шығындардың барлық баптары есепті
кезеңнің таза табысын немесе шығынын анықтау барысында есепке алынады.
Осылайша кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп, қаржылық есептің қалған екі элементі туралы - яғни табыс пен шығындар
туралы мәліметтерден тұрады. Қаржылық есепті дайындау және тапсыруға
қажетті концептуалдық негізінде айтылғандай, бұл элементтер субъектінің
каржылық көрсеткіштерін өлшеумен тікелей байланысты. Табыстар активтердің
көбейюін немесе міндеттемелердің азаюын көрсетеді, ал шығындар -
активтердің азаюын немесе есепті кезеңдегі міндеттемелердің көбеюің
көрсетеді.
Табыстар мен шығындар баптарының арасына қойылған шектеулер тәжірибеде
жалпы қабылданған болып табылады. Бұл шектеу баптың қалыптасу кезі осы
субъектінің ақша қаражаттарын болашақта айналдыру мүмкіндігін
бағалау барысында белгілі бір маңызға ие болады деген негізде жүргізіледі.
"Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі" ҚР шаруашылық
субъектілерінің қаржылық есеп беруіндегі жаңа үлгі болып табылады. Бұл
есепте кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі ақша қаражаттарының көздері
анықталады және оларды пайдаланылу жолдары көрсетіледі.
Кәсіпорынның есепті кезеңіндегі жұмсаған ақша қаражаттарын жабу үшін
негізгі қызметтен алынатын қаражаттары жеткілекті ме, соны көрсетеді. Ол
сондай-ақ қолданушыларды кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметінің белгілі бір бөлігіндегі есепті кезеңдегі ақша
қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны туралы ақпараттармен қамтамасыз ете
отырып, оларға кәсіпорынның қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауға
мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттары - бұл кассадағы және банк шоттарындағы қолма-қол
ақша. Операциялық қызмет деп субъектің табыс алу жөніндегі негізгі
қызметін, сондай-ақ оның инвестициялық және қаржылық қызметіне қатысы жоқ,
басқада бір қызметін түсінеміз.
Инвестициялық қызмет дегеніміз - бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып
алу және сату, өтелінетін несиелерді беру және алу. Қаржылық қызмет, бұл
нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының құрамы мен мөлшері
өзгеріске ұшырайтын субъектінің қызметі болып табылады. Субъект қызметінің
барлық осы түрлері ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығуының негізі
арналары болып табылады.
Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік
баланс мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да қаржылық есеп беру
нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтер және де есеп
берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері де қолданылады.
Қаржылық есеп берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиясы
болып табылатын ақпараттарына сүйенбестен, оның қаржылық жағдайын кешенді
түрде талдауға мүмкіндік береді.
1.2.Қаржылық жағдайды талдау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру
ұйымдары мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен
оның қаржылық жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің
нәтижесімен таныстыру үшін қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы
анықтамаларда басылып шығатын қаржылық есеп беру. Сонымен қатар
көбінесе есепте субъектінің шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп
көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі жағдайын болжауға
мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің
екінші түрі - басқару талдауы, бұл кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке
түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының
төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей
қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу
орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін
сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі
шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді
салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік береді
және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды. Ішкі талдау
басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі.
Бүгінгі таңдағы нарыкқа өту кезеңінде кәсіпорынның қаржылық
жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау есеп берудің әрбір циклын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы
бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы
ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлім-дері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициентгерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл - қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен
байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да,
беліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау
болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметтер.
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы
немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және
болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы
туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық
жағдайды талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады,
себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы
мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік
береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар
жатады: өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік
белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып тыбалады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол -кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау) орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты - шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақгы әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
1.3. Қаржылық жағдайды экспресс-талдау
Қаржылық есепті тексеру барысында аналитикалық шаралардың жүргізілуі
қойылған мақсаттарға, сондай-ақ әр түрлі ақпараттық, мерзімдік,
әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз ету факторларына байланысты
болады.
Аудитордың аналитикалық қызметінің логикасы оны, яғни талдауды екі
модульдік құрылым түрінде ұйымдастыруды көздейді:
- қаржылық есепті экспресс-талдау;
- қаржылық жағдайды тереңдетіп (нақтылап) талдау.
Экспресс-талдаудың мақсаты шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
мен даму динамикасына көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып табылады.
Экспресс-талдау үш кезеңде жүргізіледі:
1) дайындық;
2) қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3) экономикалық оқу және есеп беруді талдау;
Бірінші кезеңнің мақсаты - қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестілігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз
жеткізу.
Бірінші міндет, аудиторлық есепте берілген ақпараттардың дәлдігі және
олардың қолданылып жүрген нормативтік құжаттарға сәйкестігі туралы баға
берілген бағасынан тұратын аудиторлық қорытындымен танысу арқылы
шешіледі.
Есептің оқуға дайындығын тексеру аса күрделі емес және белгілі бір
деңгейде техникалық сипатта болады. Мұнда есеп берудің формалды нышаны және
мәні бойынша көзбен шолу және қарапайым есептік тексеру жүргізіледі: барлық
нысандар мен қосымшалардың, деректемелер (реквизиттер) мен қойылған
қолдардың барлығы анықталады; есептік нысандарды толтырудың дұрыстығы мен
түсінікті болуы салыстырылып тексеріледі; баланс валютасы мен
барлық аралық жиынтықтар тексеріледі; есеп нысандары көрсеткіштерінің өзара
үйлесімділігі және олардың арасындағы негізгі бақылау қатынастары
тексеріледі және тағы басқа тексерулер жүргізіледі.
Екінші кезеңнің мақсаты - балансқа косымша түсіндірме хатпен танысу.
Бұл есепті кезеңдегі жұмыс жағдайларын бағалау қызметтегі негізгі
көрсеткіштердің тенденцияларын анықтау, сондай-ақ шаруашылық субъектісінің
мүліктік және қаржылық жағдайындағы сапалы өзгерістерді анықтау үшін қажет.
Ережеге сәйкес, түсіндірме хатта кәсіпорын қандай есеп саясатын
жүргізетіндігі айтылады, сондай-ақ кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер
етуі мүмкін белгісіз жағдайлар мен қандай да бір, тәуекелдер туралы,
қаржылық есепте көрсетілмеген кез келген ресурстар мен міндеттемелер туралы
мәліметтерден тұратын баска да маңызды ақпараттар ашылып көрсетіледі.
Сонымен қатар, мұнда есепті жылдағы кәсіпорын қызмепнің шаруашылық және
қаржылық нәтижесіне әсер еткен негізгі факторлары, сондай-ақ кәсіпорындағы
жылдық бухгалтерлік есепті қарастыру қорытындысы және таза табысты тарату
бойынша шешімдер айтылады.
Түсіндірме хатта кәсіпорынның бірқатар жылдардағы жұмысының
маңызды экономикалық және қаржылық көрсеткіштерінің динамикасы, болашақтағы
капитал салымдары, жүргізілетін экономикалық шаралары мен басқа да
жылдық бухгалтерлік есептің мүмкін болатын пайдаланушыларын қызықтыратын
ақпараттар болатын тиіс. Мысалы, бұл хатта пайыздық
мөлшерлемелер, несиені өтеу мерзімі, төлем кезектілігі және
несиелік келісімдер мен заем шарттарына байланысты басқа да.
ерекшеліктер ашылып көрсетілуі тиіс.
Талдау жүргізушінің (аналитик) басқа да қосымша ақпараттармен,
мысалы, нарықтық географикалық сегменггер туралы, салалық
ерекшеліктер және басқа да мәліметгермен танысуы қажет.
Түсіндірме хатпен танысқаннан кейін, экспресс-талдаудың негізгі,
үшінші кезеңіне - яғни экономикалық оқу және есепті талдауға көшу керек.
Оның мақсаты - кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның қаржы-шаруашылық
қызметінің нәтижесін жалпылама бағалау болып табылады. Мұндай талдау түрлі
көрсеткіштер мүддесінде белгілі бір нақтыланған дең-гейде жүргізіледі.
Сондықтан да объективті және әсіресе субъективті факторлардың әсерін
есептегенде бұл талдауды жүргізудің түрлі варианттары болуы мүмкін.
Экспресс-талдаудың негізгі элементтерінің бірі, жылдық есеппен жұмыс
істей алу болып табылады, соның ішінде, кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалау
мен талдау үшін оның негізгі ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік
баланспен жұмыс істеу.
Бухгалтерлік баланстың маңыздылығы сонша, көбіне қаржы жағдайын
талдауды, балансты талдау деп атайды. Балансты оқи білу дегеніміз - бұл
оның әрбір бабының мазмұнын, оны бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі
ролін, басқа да баптармен байланысын білу. Бұл өзгерістердің сипаттамасы
кәсіпорын экономикасы үшін мынандай мүмкіндіктер береді:
- кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
- кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейін
анықтау;
- баланстың қандай баптарының есебінен айналым қаражаттарының көлемі
өзгергендігін анықтау; - аналитикалық көрсеткіштерді есептемегеннің өзінде
кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайына баға беру. Балансты оқуға
мыналар жатады:
зерттеу кезеңіндегі баланс валютасынын өзгерісін бағалау;
баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу қарқынымен, өнімді
өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу қарқынымен салыстыру;
• баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының негізгі
өзара байланысын зерттеу;
• баланстың жеке бөлімдері мен баптарының өзгеру сипатын талдау.
Талдаудың берілген сатысында кәсіпорынның қызметі туралы алғашқы
түсінік қалыптасады, кәсіпорын мүлкі мен оның қалыптасу көздерінің
құрамындағы өзгерістер, көрсеткіштер арасындағы өзара байланысы, кәсіпорын
қаражаттарын орналастырудың дұрыстығы, оның ағымдағы төлеу қабілеті және
басқалар анықталады. Осы мақсатта баланстың актив және пассив бөлімдерінің
жеке баптарының арақатынасын, олардың баланс валютасындағы үлес салмағын
(жалпы жиындығы) анықтайды, өткен кезеңмен салыстырғанда баланстың негізгі
баптарының құрамындағы ауытқу сомасын есептейді.
Баланс валютасының абсолюттік өзгерісін анықтаумен қатар, оның өсу
қарқының өнімді сату және жиынтық (таза) табыстың өсу қарқынымен салыстыру
керек. Баланс валютасының өсу қарқынының сату және жиынтық табыс көлемінің
өсу қарқынынан асып түсуі, берілген кәсіпорында қаражатты пайдаланудың
жақсарғандығын көрсетеді және керісінше, баланс валютасы-ның өсу қарқынынан
өндіру, сату және жиынтық табыс көлемінің өсу қарқынының артқа қалуы
кәсіпорынның қаржыны пайдалануының нашарлағандығын көрсетеді.
Бұдан кейін экспресс-талдаудың әдістемесі бойынша қаржылық есепті
талдау жүргізіледі. Ол үшін ең алдымен көрсеткіштерді есептеуге
салыстырмалы түрде қиын емес есептеулер жүргізіледі, содан кейін олардың
ішінен ен маңызды болып табылатын көрсеткіштерінің аздаған саны сұрыпталып
алынады. Көрсеткіштерді сұрыптау субъективті және оны талдаушы жүзеге
асырады. Бұл көрсеткіштердің жиынтығы кәсіпорынның салыстырмалы кеңістіктік-
мерзімдік қызметін сипаттайды. Кәсіпорынның экономикалық потенциалы екі
жақты сипатталуы мүмкін: кәсіпорынның мүліктік жағдайы және оның қаржылық
жағдайы тұрғысында. Бұл екеуі өзара байланысты, ол көрсеткіштердің өзгеру
қарқынын есепке ала отырып, динамикада қарастырылуы тиіс. Экспресс-талдауды
жүргізу барысындағы аналитикалық көрсеткіштерді сұрыптаудың
варианттарының бірі қосымшада көрсетілген (ҚОСЫМША А). Келтірілген жүйеде
берілген көрсеткіштерге қосымша экспресс-талдау шеңберінде кәсіпорын
қызметінің түрлі жақтарын, атап айтқанда оның нарықтық және инвестициялық
белсенділігін (акцияның бағалылығы, оның баға белгілеу коэффициенті және
табыстылығы) сипаттайтын бірқатар басқа да көрсеткіштерді қолдануға болады.
Жоғарыда берілген көрсеткіштердің көбісі олардың өзгеру тенденциясы сияқты
жеткілікті дәрежеде экономикалық жағынан айқын түсіндірілген, сондықтан
кейбір түсініктемелермен ғана шектелеміз.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын ұзақ және қысқа мерзімді даму барысы
тұрғысынан бағалауға болады. Бірінші жағдайдағы қаржы жағдайын бағалау
өлшемдері -кәсіпорынның өтімділігі мен төлеу қабілеттілігі. Кәсіпорынның
өтімділігі жөнінде айтқан кезде, ондағы бар ағымдағы активтердің мөлшерінің
теориялық тұрғыдан алғанда келісім-шартта белгіленген өтеу мерзімі
сақталмаған жағдайдың өзінде, олардың қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу
үшін жеткілікті болуы назарға алынады.
Төлеу қабілеті тез арада өтеуді талап ететін кредиторлық борыш бойынша
есеп айырысу мақсатында осы кәсіпорында ақша қаражаттары мен оның
эквиваленттерінің жеткілікті дәрежеде бар екендігін көрсетеді. Экспресс-
талдау шеңберінде анықталған кассадағы және банктің есеп айырысу шотындағы
қолма-қол ақшаларды сипаттайтын баптарына көңіл бөледі. Бұл жағдай
түсінікті де: олар жиынтық қолма-қол ақша қаражаттарын сипаттайды, яғни кез
келген басқа салыстырмалы бағасы ғана бар мүлікке қарағанда, абсолюттік
бағаға ие болатын мүлікті сипаттайды. Бұл ресурстар әлдеқайда мобильді,
олар кез келген уақытта қаржы-шаруашылық қызметке енгізілуі мүмкін.
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІГІН ТАЛДАУ
2.1. ШҚО ЖШС Желдорстройтранссервис- тың техникалық-
экономикалық мінездемесі
Кәсіпорын жұмысының көрсеткіштері шаруашылық есеп-қисапта цифрмен
өлшенеді. Ол көрсеткіштердің заттай мазмұнын толықтыру үшін үш өлшем
қолданылады. Олар: заттай –бұйымдай, еңбек және ақша өлшемі. Мекемедегі
бар заттардың құбылысын заттай-бұйымдай өлшем арқылы көрсетеді. Мысалы,
еңбек заттарының құбылысын есептеуге керек, оның ішінде еңбек заттарының
, материалдардың, тауарлардың, өндіріс өнімдерінің тек қана санын
көрсетіп қоймай, ол заттардың мазмұнын толықтырады. Әр түрлі заттай
өлшемдерді есепте пайдалану ол заттардың физикалық қызметіне байланысты
болады. Заттай өлшемнің шаруашылық есепте дұрыс көрсетілуі материалдардың
түгелдігін тексеруде және басшылық жұмысында да мағынасы өте зор. Осы
орайда заттай-бұйымдай өлшемнің дараланған есеп-қисап жұмысын жүргізуде
ерекше маңызы бар. Дараланған есепте өндіріс өнімдерінің толық аты,
сорты, өлшемі, тағы басқа, жекеленген қызметін анықтайтын көрсеткіштердің
болуы есеп-қисап жұмысының тиімділігін және құндылығын арттырады.
Қорытындылай келгенде, заттай-бұйымдай өлшем есеп жұмысын жан-жақты толық
етеді және оның мазмұнын анықтайды.
Еңбек өлшемі – еңбек шығынын өлшейді. Ол әрбір жұмыс орнындағы
жұмысшылардың өндірістік немесе басқа да жұмысты орындауға кеткен
уақытты өлшейді. Олар жұмыс күні, жұмыс сағатымен өлшенеді. Еңбек өлшемі
арқылы еңбек ақысын төлеу мөлшері, жұмыс күнінің мөлшері анықталады.
Есеп-қисап жұмысында еңбек өлшемімен заттай-бұйымдай өлшем өте тығыз
байланысты екені анық.
Мысалы, өндіріс өнімінің өзіндік құнын еңбек өлшемінсіз анықтауға
болмайды. Немесе еңбек өнімділігін шығару үшін өндіріс өнімнің заттай
өлшемін білу керек. Кәсіпорындар шаруашылығының нәтижесін, еңбек
өнімділігін , өндіріс өнімдерін, өндірістік шығындарды, материалдық
ресурстардың шығынын біріктіріп, жалпы қорытынды есебін шығару үшін де
тек қана ақша өлшемі арқылы есеп жүргізіледі.
Ақша өлшемі - жан-жақты өндіріс құбылысының барлық жағын бір
жүйеге келтіретін өлшем. Сондықтан да ақша өлшемі есеп-қисап
жұмысында әмбебап өлшем деп аталады. Ақша өлшемінің ерекше тағы бір
қасиеті, шаруашылық тағы барлық құбылысты заттай- бұйымдай өлшемде
болсын, еңбе өлшемінде болсын, соларды біріктіріп ақшалай өлшемге
келтіреді де, бір жүйеде шаруашылық көрсеткіштеріне есеп жүргізуге
мүмкіншілік туғызады.
Қорыта келгенде, бұл үш өлшемнің көрсеткіштері шаруашылық есепте
бірін-бірі толықтырып отырады. Әрқайсысының өзіндік ерекшелігі
болғанымен шаруашылық есептің алдына қойылатын міндеттерді шешу үшін
олар біртұтас, бірінен бірін ажыратуға болмайтын өлшем көрсеткіштері
болып табылады.
ШҚО ЖШС Желдорстройтранссервис- жауапкершілігі шектеулі серіктестік
болып құрылған. Бұл кәсіпорын келесі қызмет түрлерімен айналысады:
- теміржол арқылы жүк тасу;
- теміржол объектілерін жөндеу;
- құрылыс және монтаждық жұмыстар және өзге де заңмен тыйым салынбаған
қызмет түрлері.
2005 жылы жүк тасымалдау көлемі жоспар бойынша 39740 мың теңге
болса, нақты көлемі 38887 мың теңгені құрады. 2005 жылға қарағанда 2006
жылы жүк тасымалдау көлемі жоғарлады және нақты мөлшері 40105 мың теңгені
құрады, бұл алдынғы жылға қарағанда 1218 мың теңгеге немесе 3,1% өсуін
көрсетеді.
2005-2006 жылдардағы еңбек өнімділігі келесі көрсеткішті құрады:
ЕӨ = ТӨ ЖС
(1)
ЕӨ - еңбек өнімділігі;
ТӨ- тауарлық өнім;
ЖС- жұмысшылар саны.
2005 жыл. - 1)жоспар: ЕӨ=39740168= 236,55 мың тг.
2) нақты: ЕӨ=38887172 = 226,08 мың тг.
2006 жыл- 1)жоспар: ЕӨ=39800174=228,74 мың тг
2)нақты: ЕӨ=40105175= 229,17 мың тг.
Сонымен, еңбек өтімділігі 2005 жылы 10,46 мың теңгеге немесе 4,42%
төмендеді, ал 2006 жылы еңбек өтімділігі 0,43 мың теңгеге немесе 0,187%
жоғарлады және тауарлық өнімнің жоғарлағына байланысты 229,17 теңгені
құрады. Келесі көрсеткіш – тауарлық өнімнің 1 теңгесіне шығындар:
ТӨ 1 теңгесіне шығындар (Ш) = ӨҚ ТӨ*100
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz