Дүниенің жаратылу мәселесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 279 бет
Таңдаулыға:

Дәрістер.
1 тақырып. Философия, оның пәні мен қоғамдық маңызы.
Философия және оның адам мен қоғам өміріндегі алатын
орны.
Адам басқа тіршіліктерге қарағанда ерекше пенде - ол өзін бүкіл
Дүниеден бөліп алып, оған қарсы қоя алады. Менің осы Дүниедегі орным
қандай? Мен бұл өмірге не істеу үшін келдім? Адамды Құдай, я болмаса (ұлы
мәртебелі Табиғат( неге жаратты? Бұл Дүниені адам танып түбіне жете алар
ма екен? Егер мен бұл Дүниеге уақытша ғана келсем, онда бұл өмірдің мәні
неде?, - деген осындай және мыңдаған басқа сұрақтар адамның ойына оқтын-
оқтын келеді. Әрбір адам өзінің ой-өрісі, өмірден алған тәжрибесі, жалпы
мәдениетінің деңгейіне қарай бұл сауалдарға жауап беріп, өзіне тән
дүниеге деген көзқарас қалыптастырады.
Алайда, қайсыбір Дүниеге деген көзқарасты философияға жатқызуға
болмайды, өйткені, соңғыға тек қана абстрактылық ой-өріс дамуының
негізінде Дүниені ұғымдармен бейнелеу түрі жатады (abstractіo – латын
сөзі, -ой арқылы заттың, құбылыстың әр-түрлі жақтарын бір-бірінен бөліп
алып қарау). Олай болса, философия – Дүниеге деген дамыған көзқарас түрі.
Тарихи дүниеге деген көзқарастың тұрпайы түрі алғашқы қауымдық
қоғамның шеңберінде Дүниеге келеді. Оны біз мифология дейміз. (mіthos -
грек сөзі, - баян, аңыз, logos – грек сөзі, ілім деген мағна береді).
Миф – табиғат, қоғам және адам жөніндегі алғашқы тұрпайы фантастикалық
түсініктер (phantasіa – грек сөзі, -қиял, елес). Алғашқы қауымдық
қоғамдағы әлеуметтік дамудың тым төмендігі, адамның табиғаттың әр-түрлі
күштеріне қарсы тұра алмауы, сонымен қатар, өзінің өмірге деген
қажеттіктерін өтеу жолындағы сол табиғат құбылыстарын сезіну және түсіну
– мифтердің Дүниеге келуінің қайнар көзі болып табылады.
Әрине, бұл сұрақтарға берілген жауаптар бүгінгі адамдарды
қанағаттандырмайды, оған ол тұрпайы болып көрінеді, өйткені, мифтерде
табиғаттың құбылыстары сиқырлы күштер арқылы түсіндіріледі. Мифтер –
адамзаттың “балалық тарихындағы“ туындылары. Сол кездегі адамдар
мифтердегі айтылатын сиқырлы күштерге адам өзінің ықпалын тигізе
алатынына кәміл сенді. Сонымен, олар жағалай қоршаған ортаны, табиғаттың
зор күштерін қиялдық жолмен түсінуге және игеруге тырысты.
Дүниеге деген жалған көзқарас ретінде мифтің қандай ерекшеліктерін
атап өтуге болады?
Біріншіден, миф алғашқы пайда болған қоғамдық сананың формасы ретінде
өзінің ішінде болашақта дүниеге келетін өнер, дін, саясат, мораль сияқты
құбылыстардың элементтерін бойында сақтайды. Сондықтан мифті ғалымдар
қоғамдық сананың синкретикалық түрі деп есептейді (synkretіsmos – грек
сөзі, -қосылған, араласқан, бөлінбеген деген мағна береді).
Екінші ерекшелігі – мифтегі адам мен табиғаттың бірлігі, жағалай
қоршаған ортаны антропоморфизациялау, адамның өзіндік мәндік қасиеттерін
бүкіл табиғатқа таратуы, табиғаттың құбылыстары мен заттарын олардың адам
сияқты жаны, ойы, сезімі, іңкәрі бар деп түсінуі. Мысалы, жерге нәр
беретін аспаннан жауған нөсерді мифте Құдайлардың жыныс қатынасынан
шығатыны жөніндегі қиали ойлары.
Үшіншіден – мифте әлі ғылыми ұғымдар жоқ, онда қоршаған орта,
әлеуметтік қатынастар көркем сөз арқылы бейнеленеді.
Бүгінгі өмірде ғылым мен техниканың, гуманитарлық пәндердің дамуына
қарамастан (humanіtas - латын сөзі, -адамгершілік, адамзаты) мифтерге
сену, олардың жаңа түрлерін тудыру осы уақытқа шейін жалғасып келе жатыр.
Мысалы, адамдардың ғарыштағы басқа саналы пеенделерге кездесуге деген
бітпес іңкәрі неше-түрлі аспаннан ұшып келген тарелкалар жөнінде, ондағы
жандардың адамға ұқсас екені, жердің қызының ғарыштан келген жігітке
ғашық болғаны жөніндегі мифтерді атап өтуге болады. Сонымен, бүгінгі
таңда, сонау мыңдаған жылдар өткен замандағы сияқты, қазіргі мифтің
мазмұнынан біз жоғарыда көрсетілген антропоморфизациялауды байқаймыз.
Уақыт өте келе мифологияның шеңберінен дін бөлініп шықты, - сонымен
дүниеге деген көзқарас, дүниесезімінің жаңа түрі қоғамға келді. Дін де,
мифологияға ұқсас синкретикалық табиғатымен, сонымен қатар Дүниені
фантастикалық бейнелеуімен ерекшеленеді.
Сонымен қатар бұл құбылыстардың негізгі айырмашылықтары – мифте шынайы
өмір мен қиял бір-бірімен араласып жатса, дінде “бұл Дүние“ мен “о Дүние“
бір-бірінен анағұрлым алшақ жатыр. Өйткені, егер бұл Дүниедегінің бәрі де
өтпелі, кемшілікті, өз-өзіне жеткіліксіз болатын болса, о Дүние – мәңгі,
әсем, бақытты, жетілген т.с.с.
Дінде ең құдіретті жасампаз - Құдай – табиғаттан жоғары және бөлек
тұр. Оны ғылыми жолмен танып-білу мүмкін емес, ол адамға аян арқылы
беріледі де адамның жан-дүниесінде терең сенім сезімін туғызады.
Сенім дегеніміз – белгілі бір қоғамдағы уағыздалатын пікірлерге,
нәрселерге берілу, олардың шындығын тексеру, я болмаса дәлелдеуді қажет
етпеу. Осы тұрғыдан алғанда сенімді екіге бөлуге болады. Олардың бірі -
ғылыми сенімдік. Оған қазіргі адамдардың ғылым мен техниканың
жетістіктеріне, олардың болашақта адамзат өмірін түбегейлі өзгертетіне
сену. Оны философияда сциентизм ия болмаса технократизм дейді. (scіentіa
- латын сөзі, -білім, ғылым, techne- грек сөзі, -өнер, жасай білу,
шеберлік, cratos - грек сөзі, -билік).
Сенімнің екінші түріне адамзаттың күнделікті тәжірибесінен, я болмаса
ғылыми деректерден шықпайтын, тіпті оған қайшы келетін қиялдарға нандыру
және соларды адамның өз - өзіне нандыруы жатады. Міне, осы соңғы сенімдік
түрі қайсыбір діннің негізін құрайды. Діни сенімнің қайнар көзі – адамның
дүниені сезімдік-құндылық тұрғыдан игеруінде, ал Дүниеге деген ақыл-ой,
парасат арқылы келген көзқарастарға дін қарсы келеді. Ғасырлар бойы
жиналып келе жатқан ғылыми деректер жағалай ортадағы білім мен ақыл-ойдың
негізіндегі жасалған күрделі өзгерістер діннің өрісін тарытып, оның
ғылымға жақын түрлерін тудырады. Негізінен біз оларды пантеизм және деизм
дейміз (pan- грек сөзі, -бәрі, theos - құдай, deus - латын сөзі, -құдай).
Діннің дүниеге келуінен бастап оның негізгі қағидаларына күмәнданған
атеистік көзқарастар да туды. (atheos - құдайсыз, құдайға қарсы, грек
сөзі). Бүгінгі заманда Дүниеге деген атеистік көзқарас ұстаған адамдардың
саны да аз емес.
Діннің пайда болып даму жолында біршама себептер бар.
Біріншіден, дін мифологиялық санаға қарағанда адамның абстрактылық
ойлау қабілетінің анағұрлым биік дәрежеде дамуын талап етеді (о дүние,
мәңгілік, шексіздік, әсемдік, ізгілік т.б. ұғымдардың пайда болуы).
Екіншіден, адамның реалдық Дүниедегі, әсіресе, қоғам өміріндегі
себептік-салдарлық, қажеттік және кездейсоқтық т.с.с. байланыстар мен
қатынастарды сезініп, соларды түсінуге деген өшпес іңкәрі. Бірақ, олардың
мәнін дұрыс түсіне алмағаннан кейін, адамдар табиғаттағы заңдылықтарды
неше-түрлі құдіретті күштерге теңеп, соларға табыну арқылы оларды адамға
керек бағытта өзгертуге ықпал жасауға болатынына сенді.
Үшіншіден, адамның әлеуметтік өмірдегі зардап шегуі, езілуі, зорлық-
зомбылықтың жақсылық пен ізгілікке қарағанда басымдылығы оның көкейінде
бұл Дүниедегі өзінің өміріне қанағаттанбай, әрдайым шынайы құндылықтарды
армандап, оның әлемін о Дүниемен теңеуге әкеліп соқты.
Төртіншіден, адамның өз өмірінің уақытшылығы, әрдайым оның өлместікке
деген қиялын оятып, оның мәңгілік, кемеліне келген бақытты Дүние болуы
керек,- деген ойын туғызды.
Жоғарыда атап өткеніміздей, Дүниеге деген діни көзқарасқа
қанағаттанбаушылық сонау көне заманның өзінде-ақ пайда болып, аса ұлы
тұлғалардың дүние мен адам қарым-қатынасы жөніндегі ақыл-ойға негізделген
сұрақтар мен жауаптарының дүниеге келуіне себеп болды.
Осы тұрғыдан алғанда “Философия – ақыл-оймен ұстап қалынған тарихи
дәуір( деген Гегельдің берген анықтамасында терең сыр жатса керек.
Әрине, дін де философия сияқты шынайы ең биік рухани құндылықтарды,
адамның өмір жолының адалдығын уағыздайды, бірақ олардың қайнар көзін (о
Дүниеден( табады. Философияның басқа өмірге деген көзқарастардан
айырмашылығы – оның рационалдығында (ratіo - латын сөзі, -ақыл-ой). Жалпы
алғанда, философия қоғамдық сананың ғылыми саласының шеңберінен шығып
кетпеуге тырысады, осы мақсатқа жету үшін өзінің категориалық (categorіa
- грек сөзі, белгі, пікір айту, айыптау) бүкіл ғылымның жетістіктеріне,
адамзаттың мыңдаған жылдық өмірден алған тәлім-тәжрибесіне негізделген
жүйесін қалыптастырады.
Сонымен қатар, философияны басқа жаратылыстану және әлеуметтік-
гуманитарлық ғылымдармен салыстырсақ, оның ерекшеліктерін де байқауға
болады (humanus - латын сөзі, -адамдық, адамгершілік).
Біріншіден, философиялық категориялардың (ұғымдардың) шегіне жеткенше
жалпылығын атап өтуге болар еді. Олар болмыс пен ойлаудың ең маңызды және
мәнді терең байланыстары мен қатынастарын көрсетеді. Жеке ғылымдар тек
қана Дүниенің белгілі бір бөлігін ерекше объект ретінде қарап, соның
мәнді байланыстары мен қатынастарын зерттейді (objectum - латын сөзі,
-зат).
Екіншіден, философия басқа ғылымдар сияқты ғылыми деректерді
пайдаланады. Бірақ, философиялық деректердің айырмашылығы – ол жеке
ғылымдарда сарапталған, белгілі бір теоретикалық орта деңгейге көтерілген
білімді дерек ретінде қорытады. әсіресе, бұл философияның онтология және
гносеология салаларына тән нәрсе (ontos - грек сөзі, -болу, өмір сүру),
(gnosіs – грек сөзі, -білім, таным).
үшіншіден, философияда ғасырлар бойы жиналған сан-алуан теоретикалық
жүйеге келтірілген көзқарастарды кездестіруге болады. Бірақ, соған
қарамастан, бұл ғылымның саласында үзілді-кесілді шешілген барлық
философиялық қауымның бір ойынан шығатын бірде-бір тұжырымдамасы жоқ
сынайлы. Философия саласында қызмет еткен ірі тұлғаның өзіндік дүние
сезімі, түсінігі, көзқарасы қалыптасады. Сондықтан біз Платон, Спиноза
т.с.с. ірі тұлғалардың философиясын ерекше түрде басқалардан бөліп алып
зерттейміз.
Шынайы философиялық шығармалар көркемөнердегі ұлы туындылар сияқты
адамның жүрегінде, ой-өрісінде өшпес із қалдырады, оның жан-дүниесін
ұлылық, құлаштап жетпес биіктік, әсемдік, гармониялық сезім билейді.
(harmonіa – грек сөзі, -үйлесімді, қарама-қарсылықтың бірлігі).
Философияны өнерге жақындататын келесі мәселе – Дүниенің біртұтастығын
көрсету, ішке және сыртқа қарай шексіз Дүниенің суретін жасау – философия
саласындағы ең қиын істің бірі. Өйткені, Дүние жөніндегі ғылыми деректер
әр уақытта өзінше шектелген. Олай болса, тек қана ғылыми жолмен шексіз
Дүниені шектелген білім арқылы біртұтас ретінде суреттеу мүмкін емес. Ал,
бірақ, адамның жүрегінде Дүниені толығынан түсіну ұмтылысы ешқашанда
бітпес іңкәр болып қала береді де, әртүрлі Дүние суретін тудырады. Ол
үшін философ өзінің Дүниесуретін ғылыми деректер жетіспеген жағдайда қиял
арқылы толықтырады, сезім толқындарымен бояйды. Олай болса, философия
өзін тудырған мифологиядан толығынан бөліне алмайдыФилософиялық білімді
тек қана Дүние мен танымның ең жалпы заңдылықтарына, универсалияларына
теңеуге болмайды (unіversalіs - латын сөзі, -жалпы ұғым).
Өйткені, көне заманда бұл пәнге берілген аттың өзі - философия (phіleo
– грек сөзі, -сүю, sophіa – даналық) оның практикалық, өмірге лайықтылық
жағын көрсетеді. Шығыс пен Батыстағы философия бастауындағы тұлғаларды
(қытайдағы Кон-Фу-Цзы, Лао-Цзы, гректердің “Жеті данасы(, парсы елінің
Заратустрасын алсақ , олар, негізінен алғанда, адам бұл тіршілікте қалай
өмір сүруі керек , қандай құндылықтарды сыйлауы керек, жақсылық пен
зұлымдық, сұлулық пен түрсіздік дегеніміз не, адам өмірінің мән-мағнасы
неде?,- деген сұрақтарды қойып, соларға жауап беруге тырысқан.
Шынында да, даналық дегеніміздің өзі білімділік пен тепе-тең емес.
Оның өзегі – адам өмірінің мән-мағнасын анықтайтын мыңдаған жылдардағы
жиналған өмір тәжрибесі мен моральдық құндылықтар мен ережелерінің
біртұтастығында.
Философиядағы құндылықтар адамды жағалай қоршап шектелген, толымсыз
болмыстан тиістілік әлеміне ұмтылдырады. Қазақстанның белгілі ғалымы
профессор Абишев К. философияның ерекшелігін оның үсынатын бағытын болуға
қажетті, болуға лайықты, болуы мүмкін, тіпті болуы парыз нәрселерден
көреді. Мұндай пікірмен толығымен келісуге болады. Өйткені адамның рухани
өмірі сан-алуан ойлар мен болжамдарға, күнгірт және әсем сезімдерге,
жоспарлар мен үміттерге т.с.с. толы. Адам өзін қоршаған нақтылы болмыстың
шеңберінен әрқашанда шығып кетіп, әлі өмірде жоқ, бірақ тиісті болуы
керек Дүниеге жетуге тырысады. Сонымен құндылық әлемі оның өмірінің
мақсат-мұраты мен мән-мазмұнына айналады. Бұл күрделі мәселелерді
философияның аксиологиялық жағы деуге болар еді (aksіos - құндылық,
құндылықтар ілімі(.
Адам өмірінің құндылықтары сан-алуан. Оларды негізінен алғанда екі
үлкен топқа – материалдық және рухани құндылықтарға бөлуге болады. Бұл
тұрғыдан алғандағы философияның негізгі қызметі - құндылықтар әлемін
сараптау, әлеуметтік өмірде қандай құндылықтар болуы керек, болуы тиіс, -
соларды негіздеу болып табылады.
Қорытындылай келе, философиялық Дүниеге көзқарастың мәнін ашу жолында
біз оның көп қырлы, көпсырлылығын байқадық. Бір жағынан алып қарағанда,
философия ғылымменен ұштасып жатса, екінші жағынан оның көркем өнермен,
идеологиямен, гуманитарлық біліммен, күнбе-күнгі сана мен моральдық
рухани құндылықтармен, тіпті мистикалық діни сезімдермен байланысты
екенін байқадық.
Әрине, әрбір үлкен тарихи философиялық тұлғалардың шығармашылығында
олардың алатын үлестері әр-түрлі, біреулерінде ғылыми жағы басым болса,
екіншілерде – көркемөнерлік, үшіншілерде – нақылдық-моральдық,
төртіншілерде – діндік-мистикалық жақтары басым болуы мүмкін.
Оның өзі көп жағдайлармен, әсіресе белгілі тұлғаның өмір сүрген
дәуірімен, сол тұлғаны түдырған халықтың тілі мен ділімен (менталитет)
оның тәрбие, білім алған жағалай ортасымен, тіпті, жеке мінез-құлқы
темпераментімен байланысты болса керек (temperamentum – латын сөзі, -жеке
адамның жан-дүниесінің табиғи ерекшеліктері; mental – ағылшын сөзі, -ой-
өрісі).
Бірақ, қалай дегенде де, философияның әр-түрлі жақтарын бір-бірінен
ажыратып бөлек алуға болмайды. Философия – біртұтас ерекше Дүниеге деген
көзқарастық білім. Философия – адамзат мәдениетінің өзегі.
Көне грек топырағында бұл алғашқы білімге философия деген атақ
беріліп, ол шынында сол кездегі барлық дүние зерттеудегі пайда болған
ғылымның алғашқы деректері мен тұжырымдамаларын өз бойына сіңірді.
Сонымен қатар, философияның өз табиғатына тән сұрақтары да пайда бола
бастайды. Олар – Дүниенің негізінде не жатыр? Адам – ол кім? Ақиқат,
қзгілік, Әсемдік дегеніміз не? т.с.с. сұрақтар. Бұл Дүние жөніндегі
шегіне жеткен ең жалпы сұрақтар пайда болып, өзінің мазмұнын ғасырлар
өткен сайын тереңдете түсті.
Қорыта келе, мына пікірді айтуға болады. Философия өзінің тарихи
бастауынан бастап, осы заманға дейін – 2,5 мыңжылдық шеңберінде - өзінің
пәнін, айналысатын мәселелерін өзгерткен жоқ. Жеке ғылымдардың қалыптасуы
философияның өрісін тарылтқан жоқ және тарылта алмайды да, өйткені, ешбір
жеке ғылым дүниенің ең жалпы байланыстары мен қатынастарын зерттемейді.
Керісінше, философия өз пәнін ғылыми деректер өскен сайын дамытып, өз
өрісін кеңейтіп және тереңдеу үстінде.
Философия пәнінің қайнар көзі – жеке адам, я болмаса әлеуметтік топ,
қоғамның Дүние мен адам және олардың ара-қатынасы жөніндегі жалпы
мағлұматты қажет етуінде. Басқаша айтқанда, homo sapіens (саналы адам)
Дүниені біртұтас ретінде және сол дүниедегі өзінің кім екені, ондағы
алатын орны жөніндегі ойлар мен сезім тебіреністерін тудырады.
Философияның пәні Дүние мен адам арасындағы жүйедегі шегіне жеткен ең
жалпы байланыстар мен қатынастар жиынтығын құрайды. Бұл ең жалпы
жақындағанда ғана. Бұл қатынастар мен байланыстарды әрі қарай сараптап
тереңдетсек, онда оның көп қырлылығын көреміз.
Философия – Дүниеге деген адамның көзқарасын қалыптастырады. Бұл осы
пәннің ең негізгі функцияларының бірі.
Философияның келесі функциясы – оның методологиялық қызметінде. Әр
ғылымның саласында өзінің пәнін зерттеуде белгілі бір іс-әрекеттер,
әдістемелер қолданылады (methodos –грек сөзі, -зерттеу жолы). Әртүрлі
методтар (әдістемелер) жеке, жалпы, ең жалпылық (философиялық) болып
бөлінеді. Методтар жөніндегі жалпы ілімді біз методология дейміз.
Бірде-бір таным, әсіресе, философиялық, қайсыбір саналы адамның іс-
әрекеті белгілі бір методтар, әдістемелерсіз, олар арқылы соған сәйкес
методологиялық түсініктерсіз болуы мүмкін емес. Бүгінгі таңда бір
жағынан, жаңа ғылым салалары пайда болып жатса, екінші жағынан әртүрлі
ғылым салаларын жақындататын “шекаралық( пәндер дүниеге келіп жатыр.
Қазір адамзаттың алдында неше түрлі экологиялық, демографиялық,
урбанизациялық, ғарыштық т.с.с. мәселелер тұр. Оларды шешу үшін әртүрлі
жеке ғылымдардың басын біріктіріп үлкен күрделі ғылыми бағдарламаларды
жасау керек. Ал мұның өзі белгілі философиялық көзқарастың,
методологиялық принциптердің негізінде ғана іске аспақ.

2.1.тақырып. Ежелгі Үнді философиясы.
Үнді халқының, көрші Қытай елі сияқты 4-5 мыңжылдық өркениеттік тарихы
бар ел. Олай болса, оның өзіне тән ерекшеліктері біршама.
Үнді елінің ғажап ерекшелігі – оның әлеуметтік ұйымдастырылуында.
Ондағы адамдар үлкен жабық әлеуметтік топтардан тұрады. Оны – варна, я
болмаса каста дейді.
Негізінен алғанда, Индия қоғамында 4 каста тарихи пайда болды. Олар:

Брахмандар (ақтар) – айналысатын істері – ой еңбегі, негізінен діни
қызметкерлер, ел басқарушылар.
Кшатрилер (қызылдар) – айналысатын істері – жауынгерлік істер.
Вайшьилер (сарылар) – еңбек етеін адамдар, негізінен егін егу, мал
бағу, қолөнермен айналысу т.с.с.
Шудралар (қаралар) – ең ауыр, кір жұмыстармен айналысатындар.
Тарихи алғы үш каста б.ғ.д. 1500 жылдары үнді еліне басқа жақтан
келген арий тайпалары. Шудралар – жергілікті сол жерде пайда болған
аборигендер болып есептеледі.(ab orіgіne - латын сөзі, -басынан бастап).
Әрбір кастаның өзінің әдет-ғұрыптары және басқа касталармен қандай
қатынаста болу керек жөніндегі ережелері бар. Үлкен касталардың өзі іштей
әртүрлі топтарға бөлінеді.
Басқа жақтан келген адамдар бірде-бір кастаның ішіне кіре алмағаннан
кейін өзінше дербес каста болып қалыптаса бастайды.
Касталық қоғам қалай пайда болғаны, оған әкелген қандай себептердің
болғаны белгісіз болса да, оның негізінде жатқан 3 принципті көрсетуге
болады. Олар:
әрбір кастаның ішкі тазалығы және басқалардың сол тазалықты бұзуы
мүмкіншілігінен пайда болатын үрей, қорқыныш сезімі;
касталық қоғамның пирамидальдық құрылымы. Әр каста өзінен төмен жатқан
топтарға жоғарыдан қарап, өзінің қадірлігін сезінуге мүмкіндік алады;
реинкарнация, яғни адамның жан-дүниесінің келесі өмірде ауысып кету
мүмкіндігі;
Әрбір адамның негізгі құндылығы сол өзі туып-өскен каста болғаннан
кейін, индустар қоғамның саяси өміріне, жерге, билікке онша көп мән
бермеген. үнді еліне жер ауып келген басқа халықтар ерекше каста болып
өзінің әдет-ғұрыптарын, тілін сақтауға жақсы мүмкіндік алып, сол қоғамның
ерекше құрамдас бөлігі болып жеңіл сіңісіп кетеді.
Үнді халқының тағы бір орасан-зор ерекшелігі – оның өте бай
мифологиясында. Жер-бетіндегі бірде-бір халықтың аңыздарын үнді
аңыздарымен салыстыруға болмайды.
Үнді аңыздарында 3 мыңнан артық құдай кейіптері суреттелген! Олар да
адамдар сияқты сүйінеді, күйінеді, туады, кәртайады, соғысады, бір-біріне
көмектеседі т.с.с.
Үнді мифологиясындағы негізгі ұғымдар:
Карма – адамның тағдырын құрайтын жан-дүние;
Сансара - ғарыштағы қысылған, күйзелген жан-дүние әлемі;
Мокша – бұл дүниедегі азаптан құтылып, дүниежүзілік рухқа қосылуға
мүмкіншілік алу;
Үнді мифологиясындағы негізгі кітаптар: Ригведа, Упанишада,
Махабхарата, Бхагавадгита т.с.с.
Үнді космогониясына (Дүниенің пайда болуы) келер болсақ, онда ол
Пуруша - ғарыш адамымен байланыстырылады. Құдайлар оны құрбандыққа шалып,
оның денесінен бүкіл Дүние пайда болады.
“Пуруша неше бөлікке бөлінді? Оның аузы мен бөксесі, қолы мен аяғы, не
нәрсеге айналды? Оның аузы – Брахманға, қолы – кшатриге, бөксесі –
вайшьиге, аяғы – шудраға айналды. Ай – ойынан, күн – көзінен, кіндігінен
– кеңістік, тынысынан – жел, басынан – аспан, аяғынан – жер. Осылай Дүние
келді(, –дейді Ригведа.
Ал, Упанишадаға келер болсақ, Дүниені жаратқан Брахман дейді. “Брахман
ең бірінші Құдай, бәрін жаратқан, бәрін сақтайды. Ол – Дүниенің ең басы,
себебі, байланыстырушы(. Оны қалай танып-білуге болады?,- деген сұраққа,
“нети-нети( (ол емес, ол емес) деген жауап береді. “ол танылмайды,
бұзылмайды, байланбайды, ауыспайды ... (
Үнді мифологиясында адам – табиғаттың өсімдіктер мен жануарлары сияқты
ажырамас бөлігі ретінде қаралады. Адам – дене мен жаннан тұрады. Адам
Дүниеге келгенде оның бойына жан келіп кіреді және ол сол адамның
кармасын анықтайды. Мысалы, егер сәбидің денесіне қылмыскердің жан-
дүниесі ұяласа, онда ол өсе келе қылмысқа баруы мүмкін. Бірақ ол өзін
дұрыс ұстап, әрқашанда өзінің рухани тазалығын сақтаса,- мокшаға (құтылу)
– сансарадан құтылу дәрежесіне көтеріліп, бұрынғы кармасынан айырылып,
аспандағы рухқа қосылып, мәңгілікке жетуі мүмкін.
Мифологиядағы моральдық мәселелерге келер болсақ, онда Дүниеге
байланбау, кемдерге көмектесу, ешнәрсені зәбірлемеу, өтірік айтпау сияқты
талаптарға көп көңіл бөлінген. “Адам байлыққа қуанбауы керек: біз
байлыққа ие бола аламыз ба, егер сені көрсек – Яма (Яма - өлім құдайы).
“Менің білетінім – байлықта тұрақтылық жоқ, өйткені мәңгілікке
уақытшамен жетуге болмайды(, деген дана сөздерді үнді мифологиясында
табуға болады.
Үнді мифологиясының негізгі қағидалары соңынан пайда болған
философиялық көзқарастарға өзінің зор әсерін тигізді.
Джайнизм философиясы.
Джайнизм (Джина – жеңіс) философиясының негізін қалаған Махавира деген
ойшыл болған.
Джайнизм (жеңіс( деген сөзден шыққан. Адам кімді жеңу керек?
Басқаларды ма, әлде бүкіл Дүниені ме? - Жоқ, бұл Дүниедегі шынайы жеңіс –
ол адамның өзін-өзі жеңуі.Джайнизм философиясында 9 ұғым бар. Олар – тірі
(джива), өлі (аджива), ізгі, күнә, жанның бұзылуы (ашрава), самвара –
жанның тазалануы, тәуелділік, карманы бұзу – нирджара, жанның денеден
құтылуы – босау.
Джайнизм философиясының негізгі ұғымдарының бірі – святвада (свят –
белгілі бір жағдайда). әрбір заттың шексіз әртүрлі қасиеттері мен
белгілері бар. Уақыттың шеңберінде олардың бәрі өзгеріп отырады.
Сондықтан, бірде-бір затты толығынан танып-білу мүмкін емес. Зат
жөніндегі біздің тұжырымдарымыз щектелген болу керек.
Джайнизмнің “үш маржаны(, - ол – дұрыс сенім, дұрыс білім, дұрыс жүріс-
тұрыс.
Адам өзін-өзі жеңуі үшін бірнеше қағидаларды ұстауы керек. Олар:
Апариграха – дүниедегі заттарға қызықпау, байланбау, самарқау қарау;
Сатья - әрқашанда ол қандай қиын болса да шындықты айту;
Астея - ұрламау, өлейін деп жатсаң да ешнәрсені рұқсатсыз алмау, сұрап
қана алу;
Ахимса – ешнәрсеге зәбірлік жасамау, өйткені барлық тіршіліктің жаны
бар.
Тарихта мыңдаған жылдар өтсе де, джайнизмнің адам алдына қойған
талабына әлі де болса қазіргі өркениет жеткен жоқ.
Уақытында үнді елінің ХХғ. ұлы азаматы Махатма Ганди ахимса қағидасына
сүйене отырып, өз халқын бейбіт жолмен ағылшындардың бодандығынан алып
шыққан болатын.
Сонымен, джайнизм философиясының гуманистік моральдық құндылықтары -
ұлы үнді халқының рухани ақмаржаны, ол бүгінгі таңға шейін қоғамдық
сананың ажырамас бөлігі.
Буддизм.
Үнді елінде пайда болып, Дүниежүзілік үшінші дінге айналған философия
ілімі- ол буддизм.
Буддизмнің негізін қалаған үнді елінің шакья тайпасынан шыққан Гаутама
Сидхартқа (563-483 б.ғ.д.)
Будда жөніндегі аңыздарға қарағанда, ол үлкен гүлдеген бақтың ішінде
туып-өсіп тәрбиеленіпті. Үйленіп, балалы болыпты. Бірақ, күндердің бір
күнінде қалаға келіп, халықтың шексіз зардабын көріп, 29 жасында тәтті
өмірден бас тартып, ел аралап кетеді. 6 жыл ел кезіп өзінің тәнін қинап,
ел кезген брахмандармен сұхбаттасып, Дүниенің терең мәнін іздейді.
Бірақ, одан ешнәрсе шықпағаннан кейін, ол адамның зардап шегуінің
себебі неде және одан қалай құтылу керектігі жөнінде ойланады.
Күндердің бір күнінде ол алып ағаштың түбіне келіп отырып ақырында
ақиқатқа жетеді – ол Буддаға – яғни ағарған, даналық деңгейге көтерілген
әулиеге айналады. Сол күннен бастап ол өзінің ашқан ілімін кеңінен
халыққа тарата бастайды.
Будданың ашқан “Төрт ақиқаты(:
Бұл Дүниедегі өмір зардапқа толы. Оның көбін ешбір адам аттап өте
алмайды, өйткені, адам бұл дүниеге жылап келеді, жылап кетеді; адам
ауырып зардап шегеді; әке-шешесінен, ағайын туғанынан, сүйген жарынан,
жолдас-жоралардан айырылып қайғырады. Мұның сыртында өмірден тілегеніне
жете алмай қиналады. “Адам болу өте қиын. Өтпелі пәнденің өмірі қиын(.
Зардапты жеңу үшін оның шыққан қайнар көзін, себебін білу керек. Оның
себептері өмірге деген құштарлық, өмірде болуға деген іңкәрлік, ләззатқа
тоймаушылық. “Құмарлықтан күшті от жоқ; жеккөруден артық пәле жоқ;
денеден артық бақытсыздық жоқ; тыныш өмірден артық бақыт жоқ(. “Ол мені
аяғына басты, ол мені ұрды, ол мені жеңді, ол мені жалаңаш қалдырды(, -
мұндай ойларды ішінде сақтаған адамның жеккөруі тоқталмайды. “Адамдар
дамыл таппай, қорқып қашқан қояндай, жағалай жүгіріп жүр(.
Зардаптың себебі анықталғаннан кейін оны тоқтатуға болады, “өйткені,
ешқашанда бұл дүниеде жеккөру жеккөрумен тоқтатылмайды, тек қана
жеккөруді жоқ қылу арқылы оны тоқтатуға болады. Міне бұл мәңгілік шындық.
Егер адам құмартудан құтылса, надандық пен жеккөруден арылса, ешнәрсеге
байланбаса ғана әулиелік жолға түседі! (
Зардапты тоқтатын жол бар – ол сегіз қырлы. Олар:
Дұрыс көзқараста
Дұрыс сөйлеуде
Дұрыс бағытта ойлауда
Дұрыс өмір салтында
Дұрыс жүріс-тұрыста
Дұрыс бетбұрыста
Дұрыс күш салуда
Дұрыс зейін қоюда
Міне осы сегіздік жолына түскен адам толығынан зардаптан айырылып
нирванаға жетеді.
Сонымен, ләззат пен құмарту жолына түскен адамдар тұрпайы, пайдасыз,
дөрекі, ал денесімен күресіп, оны қинаған адамдар зардаптан шыға алмайды.
Тек ортаңғы жол, дүниені көрсетіп, білім әкеліп, екі жолдың ортасымен
өтіп адамды тынышталуға, құдіретті білімге, даналыққа, нирванаға әкеледі.
Буддизмнің айтуына қарағанда, бұл Дүниедегі заттар мен құбылыстардың
бәрі де бір-бірімен байланысып, бір-бірінен туып, бір-бірін алмастырып
жатыр. Дүниеде өзімен-өзі өмір сүріп жатқан ешнәрсеге тәуелсіз екі-ақ
нәрсе бар – ол кеңістік пен нирвана.
“Нирвананы ешкім тудырған жоқ, нирвана жөнінде ештеңе айта алмаймыз –
ол пайда болды ма, әлде пайда болмады ма, пайда болуы керек пе, әлде
керек емес пе, ол - өткенде ме, әлде болашықта ма, оны көзбен көруге,
құлақпен естуге, иісін сезінуге, дәмін алуға, ұстап қарауға бола ма, әлде
болмай ма(. Онда нирвана болмағаны ғой.
“Нирвана бар, оған зердемен жетуге болады. Ақиқат жолымен өмір сүріп
жатқан оқушы, егер ол сезімдік құмартудан айырылса, нирванаға жетеді.
Дүниеде жел бар ма? - Бар. Онда маған желдің түсін, бітімін, көлемін, -
үлкен бе, әлде кіші ме, ұзын ба әлде қысқа ма, - көрсетші(,- дейді Будда.
Шәкірті оған былай дейді: “Ол мүмкін емес, мен оны көрсете алмаймын,
желді қолмен ұстауға, құшақтап қамтуға болмайды, бірақ ол бар(.
Будда оған жауап ретінде: “Сол сияқты, нирвана бар болғанымен, мен
оны саған көрсете алмаймын(,- деп қорытады.
Қорыта келе, буддизм ілімі зардапты тоқтату үшін адамды бұл Дүниедегі
қызыққа байланбауға шақырады, өйткені, ол адамды өзінің шексіз бір-
бірімен байланысты ағымына салып, Дүниеге тәуелді келу заңының шеңберінен
шығармайды, олай болса, бітпейтін зардап шектіреді, өйткені, бұл Дүние
“Мая( - ұлы сағым, елес, алдамыш.
Сондықтан, құмартуды суытып, Дүниеге қызығудан бас тартып, бірте-бірте
сөну, өшуді буддизм нирвана дейді. Яғни нирвана дегеніміз - өмірден бас
тарту, бейболмысқа өту. Сонымен, Қытай философиясы сияқты, буддизмде де
біз бейболмыс ұғымының іргетастылығын байқаймыз.
Буддизм философиясы Дүние жүзінде бірінші болып адам рухын ашып, оның
құдіретті күшін көрсеткен философия. Касталарға бөлінген, адамды аяққа
басып хайуаннан төмен көрген қоғамда, “мен табиғаттың, қоғамның соқыр
заңдылықтарынан, тәуелді Дүниеге келу заңынан жоғарымын, мен – адаммын(,
- деген философияны буддизм дүниеге әкелді.
Адам сыртқы табиғатқа қарап, оған “Мен сенен жоғарымын, өйткені мен
сені өз ішімде болса да құрта аламын, мен өз еркіммен сенімен байлайтын
құмартуды тоқтата аламын(, - дейді.
Адамзат тарихында мұндай батыл өмірден бас тартушылық ешқашан ешжерде
болған жоқ.
Сонымен қатар, буддизмнің гүманистік–адамгершілік жақтары – ой
тазалығы, іс-әрекет тазалығы, тіршілікті зәбірлемеу, зұлымдыққа зорлықпен
қарсы шықпау, дүние қумау, кем-тар адамға қол ұшын беру, т.с.с. – адамзат
рухының әрі-қарай шыңдалуына зор әсерін тигізді.
Үнді философиясындағы материалистік көзқарастар.
Әрине, үнді философиясында идеалистік ағымдар басым болғанымен,
сонымен қатар онда материалистік көзқарастар да пайда болды.
Үнді философиясындағы натурфилософиялық көзқарастарға келетін болсақ,
олар дүниені 5 тұрақтыдан тұрады деп есептеген. Олар – жер, су, от, ауа,
кеңістік. “Осы дүниеде бес тұрақты қосылған, оған джива неге керек
(джива – жан-дүние). “Егер 5 тұрақтының бірі болмаса, онда ол қосынды да
жоқ. Ет, қан, май, сүйек, және оларды біріктіретін тарамыстан дене
тұрады. Бірақ дживаны ешкім көрген жоқ. Жұрт джива естиді деп айтады.
Бірақ құлақпен біз естиміз бе , -деген материалистік көзқарастарды біз
кездестіреміз. Джива (жан) дегеніміздің өзі дене. Ал дененің бәрі
кәртәйады, өзгереді, құриды. Ең алдымен ескіріп, тесіліп содан кейін
құлайтын үй сияқты, сезім, манас (ақыл), жел де, ет пен қан да, сүйек те
шіріп әрбіреуі өзін тудырған заттарға айналады,- деген сөздерді оқуға
болады.
Екінші материалистер мәселені тереңірек қарап, Дүние алғашқы
материядан – пракритиден жаратылған деген пікір айтады. Пракритидің 3
гуны (гун - қасиет) бар. Олар – саттва, раджас және тамас.
Саттва – ашық, оған ешқандай таңба түспеген, бізге біліммен бақыт
әкеледі.
Раджас - құмарту қасиеті, ол іс-әрекетке итереді.
Тамас – жайбарақаттық пен жалқаулықты, ұйқы мен миғұлалықты көрсетеді.
Үнді материалистерінің ойынша, пракритидің бұл 3 гуны бір-бірімен
күресте болады. Егер раджас пен тамас жеңілсе, онда саттва үлкейеді.
Раджас пен саттва жеңілсе – онда тамас ұлғаяды. Тамас пен саттва жеңілсе
– раджас күшейеді.
Саттва ұлғайған адам өлгенде – таза әлемге жетеді.
Раджас ұлғайған адам өлгенде, ол тағы карманың шеңберінде туады.
Тамас ұлғайған адам өлгенде, олар адасқандардың ішінде қайта дүниеге
келеді.
“Саттваға тұрақтылар – жоғарыға бағыттайды, раджасқа – ортада қалады,
тамасқа – төменге, қараңғыға кетеді(.
Үнді философиясында чарвака бағытының қағидалары қарапайым адамдардың
арасында кең тарағанға ұқсайды.
“Осы өмірде бақытты болуға тырысайық!
Өлмейтіндер бұл өмірде жоқ екен.
Ол өлген сәтте күлге айналады,
қалайша ол бұл өмірге тағы келеді
Олай болса чарвактар өмірдің мәнін байлық пен ләззат алудан көрген,
олар о дүниені мойындамаған.
Дүниеге құмарту, одан ләззат алудан ол бізге зардап әкеледі деп неге
қашамыз? Біз өмірден ләззат алып, зардаптан құтылуымызға болады. Ол
балықты ұстап алып етін жеп сүйегін лақтырып, күрішті қабығымен алып оны
тазалап жеген сияқты,- деген пікір айтады.
Чарвактар, әсіресе, брахман дініне қарсы шығып, о дүние, жұмақ, тозақ
ұғымдары адамдарды қорқытып, сондай көзқарсты тарату арқылы өзін асырап
жүрген, ақылы мен еңбекқорлығы жоқ адамдардың айласы,- деген пікір
айтады.
“Егер құрбандыққа шалынған жануар аспанға аттанса,
Онда соны жасаған адам өзінің әкесін неге шалмайды(
“Бұл өмірде ойнап күл де, қарызға алсаң да іхид іш (іхи шараптың бір
түрі). Ертең-ақ күлге айналғанда, қайта өмірге келесің бе? Егер денеден
кеткен басқа әлемге аттанса, онда ол өзі сүйетіндерге неге қайта
оралмайды? (, -деген өткір сұрақтар қойып, өз заманындағы брахмандармен
күрескен.
Үнді философиясында Дүниенің негізін екі бастамадан – пракрити
(материя) және пурушадан (жан) шығармақ болған ағымды да кездестіруге
болады.
“Білгің келсе, пракрити мен пуруша, - екеуінің де бастауы жоқ; біл,
сананың өзгеруі пракритиден шығады; себеп пен іс-әрекет қайнар көзі –
пракритиде. Пуруша пракритидің тудырған гундарынан ләззат алады(, -
дейді.
Қорыта келе, біз көне үнді философиясынан тамаша ойлар кездестірдік.
Олардың көбі біздің қазіргі заманға лайық, бүгін өмір сүріп жатқан
адамдарға өзінің зор әсерін тигізеді.
Бүгінгі қоғамның интеллектуалдық топтарында кейбір адамдардың үнді
дініндегі секталарға қызыға қарауы, соған кейде мүшелікке кіруі – ол,
әрине, бүгінгі таңдағы елдегі рухани дағдарыспен байланысты. Сонымен
қатар, үнді халқының бейбіт рухы, адамның бұл өмірде орын табу жөніндегі
толғанысы өзіне баурап тартпай қоймайды.

2.2 тақырып. Көне Қытай философиясы
Қытай елінде болып жатқан жаңару үрдістері сол елдің терең түп-тамыры
– 4-5 мың жылға кететін мәдениетімен, сол халықтың дүниетанымы мен
дүниесезімі (менталитеті), философиясымен байланысты. Синологтардың
(қытайтанушылар) айтуына қарағанда, Қытайдың моральдық философиясының
негізгі қағидалары бүгінгі заманның талабына сай келіп, реформаларды
жеделдетуге өзінің зор ықпалын тигізуде.
Ендеше сол халықтың тудырған философиясын зерттеп, өзімізге керек
жақтарын ойымызға түйейік.
Қытай философиясына кіріспестен бұрын бір-екі ауыз сөзді осы халықтың
мифологиясына арнау керек, өйткені, қай халық болмасын, оның мәдениеті
мен философиясының түп-тамыры, қайнар көзі сол көне аңыздарға барып
тіреледі. Қытай аңыздарында Дүниенің жаратылуына көп көңіл бөлінген.
Алғашқы тұңғиықтың (хаостың) ішінде үлкен жұмыртқа пайда болып, оның
ішінен дәу алғашқы адам – Пань-Гу шықты,- дейді Қытай мифологиясы. Содан
кейін ол оң қолымен сермеп қалғанда, хаос қаққа жарылып, жер мен аспан
пайда болыпты. Әрі қарай оның тынысы желге айналып, дауысынан – күн
күркірейді, бір көзінен күн туса, екіншісінен ай пайда болады, Дүниенің
төрт бөлігі – оның екі қолы мен екі аяғынан, өзендері – оның қанынан,
жаңбыр – шыққан терінен пайда болыпты.
Қытай мифологиясында Дүниенің екі бастауы – еркектік жағы - ян - ол
жеңіл, ақшыл бөлшектерден, ал әйелдік жағы – инь – керісінше, ауыр,
қараңғы түсті бөлшектерден тұрады. Олардың бір-бірімен әр-түрлі өлшемде
қосылуы- бүкіл болмыстағы барлық заттар мен құбылыстарды құрайды.
Б.ғ.д. Vқ-V ғ.ғ. Қытай елінде мифологиялық дүниетанымнан философияға
қөшу үрдістері басталады. Сонау көне заманнан бастап Қытай философиясында
үш негізгі ағым пайда болды. Олар: даосизм – бұл ағымды Қытайдың
натурфилософиясы деуге болар еді. Екінші ағым – Кон-фу-циандық - ол Қытай
халқының моралдық философиясы, үшінші – Фа-цзя мектебі –ол Қытайдың
әлеуметтік-саяси философиясы. Бұл ағымдар сонау көне заманда пайда болып,
осы уақытқа шейін осы халықтың дүниетанымында елеулі орын алады.

Даосизм ағымы

Даосизм бағытының негізін қалаушы - Лао-Цзы (Vқ-Vғ.б.ғ.д.)
“Даодецзин( деген кітапта бұл кісінің айтқан ойларын оның оқушылары мен
ізбасарлары қV-қққғ.ғ. жинақтаған.
Даосизмнің онтологиялық (болмыс) мәселелері.
Лао-Цзы философиясының негізгі ұғымы – Дао- Қытай тіліндегі көп сөздер
сияқты өзінің бойына әр-түрлі мағна сіңірген ұғым.
Дао- бір жағынан, Дүниенің қайнар көзі, алғашқы негіз ретінде
түсіндірілсе, екінші жағынан ол - аспан заңдылықтары, бүкіл Дүниедегі
заттар мен құбылыстар оған бағынышты.
Дүниенің негізінде жатқан Даоны біз мәңгілікті, өзгермейді, бітімсіз,
танылмайды,- дейміз. Оған қаншалықты мұқият қарағанмен ол көрінбейді, зер
қойып тыңдасақ - естілмейді, оған ат қояйық десек, қалай атарымызды
білмейміз - оның аты жоқ. Ол – ешнәрсе, бейболмыс. Дао- бүкіл өмірге
келетіннің терең қақпасы.
Ал біз өмір сүріп жатқан нақтылы Дүниеге, бізді қоршап жатқан сан-
алуан заттарға келер болсақ, олардың әр-қайсысының аты бар. Олардың бәрі
де қозғалыста, өзгерісте, олар- уақытпен шеңберленген- бұл Дүниеге келіп,
аяғында Даоға айналып мәңгілікке кетеді.
Дао тудырған болмысты, заттар әлемін Лао-Цзы “Де( деген сөзбен береді.
Дао заттарды тудырса Де - оларды асырайды. Денелік заттардың бітімін
құрайды, инь мен янның күштері арқылы зат қалыптасады. Сондықтан бұл
Дүниеде Даоны құрметтейді, Дені бағалайды.
Адам жерге бағынады, жер - аспанға, аспан - Даоға, Дао - өз-өзіне.
Дао - мәңгілік және аты жоқ-ты. Солай бола тұра оны ешбір бұл
Дүниедегі нәрсе өзіне бағындыра алмайды.
Теңізге әр жерден келіп құйылып жатқан кіші-үлкен өзендер сияқты, Дао
өзінің бойына Дүниедегі барлық заттар мен құбылыстарды сіңіріп, қайтадан
өз бойынан оларды тудырып отырады.
Сонымен, Бейболмыс бірінші, нақтылы дүние, болмыс- екінші. Дүниедегі
барлық заттар болмыстан шығады, ал болмыс бейболмыстан туады.
Қазақстанның философ-ғалымы Хамидов А.А. атап көрсеткендей “Шығыс
философиясында бейболмысқа креативтік (creatіo –лат сөзі – тудыру) күш
беріледі. Сондықтан Батыстағы белгілі тұжырым “Ex nіhіlo nіgіl fіt(
(жоқтан ешнәрсе тумайды( шығыс ой-пікіріне сәйкес келмейді. Шығыстың ой-
пікірден шығатын тұжырым “Ex nіhіlo totum fіt(,-лат. (жоқтан барлығы
пайда болады).
Даосизмде дүниенің қайшылығы, қарама-қарсылықтың бір-біріне айналып
жатқаны айқын көрсетіліп, адам өзінің жүріс-тұрысында, іс-әрекетінде оны
қалай ескеру керектігі айтылады. “Сұлудың сұлулығы білінген кезде,
түрсіздік те пайда болады. Жақсылықтың жақсылығы білінген уақытта
жамандық-та пайда болады... Сондықтан болмыс пен бейболмыс бірін-бірі
тудырады, ұзын мен қысқаны бір-бірімен салыстырап қана білеміз, биік пен
аласа бір-бірімен майысады, әр-түрлі дыбыстар бір-біріне қосылып
гармонияны (harmonіa- грек сөзі,-үйлесімді) тудырады. “Қарама-қарсылыққа
айналу- даоның қозғалысы(. “Мінді мінсіздікті сақтайды(- бұл бос сөз бе?
Ол- адамның жетілуінің жолын көрсететін қағида. Сондықтан қиындықтан өту
үшін жеңілден бастау керек. ұлы нәрсе кішіден басталады, көп нәрсе аздан
тұрады, бақытқа жету үшін бақытсыздықтан өту керек... кім көп жинаса,
соншалықты көп жоғалтады. Кім өлшемді сақтаса- сәтсіздікке ұшырамайды.
Кім өз шегін білсе - қауіптен құтылады. Егер жеңілдікті іздесең,
қиындықтар өз-өзінен пайда болады(.
Даосизмнің жоғарыда көрсетілген нақыл сөздері өзінің терең даналығымен
бізді таңғалдырады. Онда Дүниенің терең мәні, адамның өмір сүруіне
қажетті қасиеттер көрсетілген. Тек оқы да бойыңа тоқы. Аз күнде ұлылық
дәрежеге көтерілем деп, беліңді шойыртып алма, күнбе-күн аз-аздап
шаршамай-талмай еңбек ет, сонда ғана белгілі нәтижелерге жетуге болады.
Даосизмнің бұл нақыл сөздері жастарға, я болмаса қарапайым адамдарға ғана
емес, біздің саяси және экономикалық элитаның кейбір өкілдеріне қандай
керек десеңізші!!!
Даосизмдегі гносеологиялық (дүниетанымдық) мәселелер.
Даоны тану жолында сезімдік, іңкәрлік бізді оған ешқашанда
жеткізбейді. Адам сезімдік жолымен тек қана шектелген нақты заттарды ғана
тани алады. Сондықтан, адам іңкәрліктен арылып, тыныштық жағдайға
келгенде ғана Дүниеге тереңдей алады.
“Дүние әртүрлі заттардан тұрғанмен, олардың бәрі де гүлдейді де
соңынан тамырына қайтып оралады. Оны біз тыныштық дейміз, ол бізді мән-
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.