Өзін - өзі тану тұлғаның дамуының факторы
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Қазақстандағы өзін . өзі танудың теория.әдіснамалық
негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Өзiн.өзi танудың психологиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Білім беру жүйесінің дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3 «Өзін . өзі» тану бағдарламасының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
1.4 Оқушылардың бойында қазақстандық патриотизмнің негізгі құндылықтарын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
1.5 Өзін.өзі тану кабинетіндегі ұйымдастыру жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... .70
2. Өзін . өзі тану тұлғаның эксперименттік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
2.1. Өзін . өзі танудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
2.2. Өзін . өзі тану арқылы жеке тұлғанның қарым. қатынас деңгейін және өзіне деген көзқарасынның методикасының көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Қазақстандағы өзін . өзі танудың теория.әдіснамалық
негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Өзiн.өзi танудың психологиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Білім беру жүйесінің дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3 «Өзін . өзі» тану бағдарламасының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
1.4 Оқушылардың бойында қазақстандық патриотизмнің негізгі құндылықтарын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
1.5 Өзін.өзі тану кабинетіндегі ұйымдастыру жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... .70
2. Өзін . өзі тану тұлғаның эксперименттік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
2.1. Өзін . өзі танудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
2.2. Өзін . өзі тану арқылы жеке тұлғанның қарым. қатынас деңгейін және өзіне деген көзқарасынның методикасының көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
- Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты;
- Негізгі ережелер;
- 2.003-2002 ҚР БМЖМБС-на сілтемелер жасалған.
ҰБТ – ұлттық бірыңғай тест
МАБ – мемлекеттік аралық бақылау
МТО – мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
ШЖМ – шағын жинақты мектептер
ТжКБ – техникалық және кәсіптік білім
ЖОО – жоғары оқу орны
МБЖЖ – мемлекеттік білім берудің жинақ жүйесі
БЖ БАРИ – білім жүйесінің біліктігін артыраттын республикалық институттары
ҰАО – ұлттық ақпаратандыру орталығы
ҚОББЖТОО – қалалар мен облыстардың білім басқармалары жанындағы білім берудегі жаңа технологиялардың өңерлік орталығы
ЦБР – цифры білім беру ресустары
- Негізгі ережелер;
- 2.003-2002 ҚР БМЖМБС-на сілтемелер жасалған.
ҰБТ – ұлттық бірыңғай тест
МАБ – мемлекеттік аралық бақылау
МТО – мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
ШЖМ – шағын жинақты мектептер
ТжКБ – техникалық және кәсіптік білім
ЖОО – жоғары оқу орны
МБЖЖ – мемлекеттік білім берудің жинақ жүйесі
БЖ БАРИ – білім жүйесінің біліктігін артыраттын республикалық институттары
ҰАО – ұлттық ақпаратандыру орталығы
ҚОББЖТОО – қалалар мен облыстардың білім басқармалары жанындағы білім берудегі жаңа технологиялардың өңерлік орталығы
ЦБР – цифры білім беру ресустары
1] Н. Ә. Назарбаевтың. Халыққа жолдауы “Жаңа онжылдық –жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” 2010.
[2] М.Ж. Жадрина, Ғ.З. Байжасарова, Б.А. Әрінова, Ж.Ж. Әкімбаева, Ж.Б. Қажығалиева, Р.О. Ізғұттынова, А.С. Сейтақов, Ұ.М. Әбдіғапбарова. Негізге орта мектепке арналған өзін-өзі тану бойынша бағарлама. 2010.
[3] Назарбаева С.А.Бөбек қоры. Өзін - өзі тану. Жоғары оқу орны оқытушыларына арналған әдістемелік құрал - Алматы 2003. Бөбек РОСО.
[4] Нигметжанова Г.К Тұлғаның өзін-өзі тану мәселесінің психологиялық ерекшелігі //«Вестник КАСУ».- №4 – 2005.
[5] Асеев, В.Г., Мотивация поведения и формирования личности. / В.Г. Асеев. - М., 1976.
[6] Леонтьев А.Н., Деятельность. Сознание. Личность.: третье изд., доп. и перераб. / А.Н. Леонтьев. - М.: Инфра-М., 1999.
[7] Р.С. Немов Психология (1т) Владос Москва 1998 г;
[8] Л.Н.Десен. Особенности школьников юношеском возросте. 1973.
[9] Маралов В.Г. Основы самопознания и саморазвития. – Алматы, 2004.
[10] З.Фрейд Психоанализ 1896.
[11] .Перлз Ф. Гештальт-семинары.- М.: Институт общегуманитарных исследований,1998.
[12] К.Роджерс.Я концепция.1917.
[13] Ж.Маралов.Психоанализ.1896.
[14] У.Джеймс Беседа с .Бодалев Развитие человека характеристики и условия достижения М.-1998.
[15] Лафта Дж.К., Менеджмент: учеб. пособие, второе изд., перераб. и доп. / Дж.К. Лафта. - М.: ТК Велби, 2005.
[16] В.В.Столин.Самопознание личности –М.:1983.
[17] Джакупов .С.М. Психология познавательной деятельности.- А –А, 1992.
[18] Абульханова. К.А. Психология познания и сознания личности – М, 1999
[19] Бодалев А.А. Психология о личности . –М.: Изд-во МГУ , 1988.
[20] Шарипова Р.Д. Духовно – нравственное воспитание школьников// Менеджмент в образовании, 2001, №4-103
[21] Н.В.Крогус. Психология межличностного познания – М.:1981.
[22] С.В.Кондратьева. Педагогика и психология.1872.
[23] К.Лоренц.Агрессия.1994.
[24] Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы 2007.
[25] Өзін-өзі тану пәні бойынша жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты. – Алматы: «Бөбек» 2010.
[26] Б.Момышулы «Психология войны» Алма-Ата «Казахстан», 1990 г.
[27] Алтынсарин Ы. Таза бұлақ/ Ы Алтынсарин – А.: Білім.: 1990
[28] Адлер А. О нервическом характере. Спб., 1997.
[29] Брунер Д.С., Психология познания: За пределами непосредственной информации. / Д.С. Брунер. - М., 1977.
[30] «Қазақстан мектебі» журналы. №10, 2001 ж.
[31] «Қазақстан мектебі» журналы. №1, 2006 ж.
[32] ДжеймсУ. Психология /предисловие Л.А.Петровской. М., 2011
[33] Немов Р.С. Основы психологии. М., 2003 - Ч.1-2.
[34] Маралов В.Г. Основы самопознания и саморазвития. – Алматы, 2004
[35] Абульханова-Славская К. А. Деятельность и психология личности. М. 1980
[2] М.Ж. Жадрина, Ғ.З. Байжасарова, Б.А. Әрінова, Ж.Ж. Әкімбаева, Ж.Б. Қажығалиева, Р.О. Ізғұттынова, А.С. Сейтақов, Ұ.М. Әбдіғапбарова. Негізге орта мектепке арналған өзін-өзі тану бойынша бағарлама. 2010.
[3] Назарбаева С.А.Бөбек қоры. Өзін - өзі тану. Жоғары оқу орны оқытушыларына арналған әдістемелік құрал - Алматы 2003. Бөбек РОСО.
[4] Нигметжанова Г.К Тұлғаның өзін-өзі тану мәселесінің психологиялық ерекшелігі //«Вестник КАСУ».- №4 – 2005.
[5] Асеев, В.Г., Мотивация поведения и формирования личности. / В.Г. Асеев. - М., 1976.
[6] Леонтьев А.Н., Деятельность. Сознание. Личность.: третье изд., доп. и перераб. / А.Н. Леонтьев. - М.: Инфра-М., 1999.
[7] Р.С. Немов Психология (1т) Владос Москва 1998 г;
[8] Л.Н.Десен. Особенности школьников юношеском возросте. 1973.
[9] Маралов В.Г. Основы самопознания и саморазвития. – Алматы, 2004.
[10] З.Фрейд Психоанализ 1896.
[11] .Перлз Ф. Гештальт-семинары.- М.: Институт общегуманитарных исследований,1998.
[12] К.Роджерс.Я концепция.1917.
[13] Ж.Маралов.Психоанализ.1896.
[14] У.Джеймс Беседа с .Бодалев Развитие человека характеристики и условия достижения М.-1998.
[15] Лафта Дж.К., Менеджмент: учеб. пособие, второе изд., перераб. и доп. / Дж.К. Лафта. - М.: ТК Велби, 2005.
[16] В.В.Столин.Самопознание личности –М.:1983.
[17] Джакупов .С.М. Психология познавательной деятельности.- А –А, 1992.
[18] Абульханова. К.А. Психология познания и сознания личности – М, 1999
[19] Бодалев А.А. Психология о личности . –М.: Изд-во МГУ , 1988.
[20] Шарипова Р.Д. Духовно – нравственное воспитание школьников// Менеджмент в образовании, 2001, №4-103
[21] Н.В.Крогус. Психология межличностного познания – М.:1981.
[22] С.В.Кондратьева. Педагогика и психология.1872.
[23] К.Лоренц.Агрессия.1994.
[24] Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы 2007.
[25] Өзін-өзі тану пәні бойынша жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты. – Алматы: «Бөбек» 2010.
[26] Б.Момышулы «Психология войны» Алма-Ата «Казахстан», 1990 г.
[27] Алтынсарин Ы. Таза бұлақ/ Ы Алтынсарин – А.: Білім.: 1990
[28] Адлер А. О нервическом характере. Спб., 1997.
[29] Брунер Д.С., Психология познания: За пределами непосредственной информации. / Д.С. Брунер. - М., 1977.
[30] «Қазақстан мектебі» журналы. №10, 2001 ж.
[31] «Қазақстан мектебі» журналы. №1, 2006 ж.
[32] ДжеймсУ. Психология /предисловие Л.А.Петровской. М., 2011
[33] Немов Р.С. Основы психологии. М., 2003 - Ч.1-2.
[34] Маралов В.Г. Основы самопознания и саморазвития. – Алматы, 2004
[35] Абульханова-Славская К. А. Деятельность и психология личности. М. 1980
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Абенова Аида Абаевна
Тақырыбы: Өзін - өзі тану тұлғаның дамуының факторы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: – 050103 Педагогика және Психология
Көкшетау-2011
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Білім беру технологиясы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Білім беру технологиясы кафедрасының меңгерушісі
___________п.ғ.к. Б.В. Крамаренко
(қолы)
Тақырыбы: Өзін - өзі тану тұлғаның дамуының факторы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: – 050103 Педагогика және Психология
Орындаған:____________________ Абенова А.А.
Ғылыми жетекші:________________ психол.ғ.д., Көкебаева Ә.Х.
Көкшетау-2011
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Қазақстандағы өзін - өзі танудың теория-әдіснамалық
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10 1.1 Өзiн-өзi танудың
психологиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2. Білім беру жүйесінің дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3. Өзін - өзі тану бағдарламасының мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
1.4 Оқушылардың бойында қазақстандық патриотизмнің негізгі құндылықтарын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..64
1.5 Өзін-өзі тану кабинетіндегі ұйымдастыру
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ...70
2. Өзін - өзі тану тұлғаның эксперименттік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
2.1. Өзін - өзі танудың әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...76
2.2. Өзін - өзі тану арқылы жеке тұлғанның қарым- қатынас деңгейін және
өзіне деген көзқарасынның методикасының
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... .. 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 87
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
Нормативтік сілтемелер
- Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты;
- Негізгі ережелер;
- 2.003-2002 ҚР БМЖМБС-на сілтемелер жасалған.
ҰБТ – ұлттық бірыңғай тест
МАБ – мемлекеттік аралық бақылау
МТО – мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
ШЖМ – шағын жинақты мектептер
ТжКБ – техникалық және кәсіптік білім
ЖОО – жоғары оқу орны
МБЖЖ – мемлекеттік білім берудің жинақ жүйесі
БЖ БАРИ – білім жүйесінің біліктігін артыраттын республикалық
институттары
ҰАО – ұлттық ақпаратандыру орталығы
ҚОББЖТОО – қалалар мен облыстардың білім басқармалары жанындағы білім
берудегі жаңа технологиялардың өңерлік орталығы
ЦБР – цифры білім беру ресустары
Анықтамалар
Батылдық – қимыл, әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық.
Ерлік дегеніміз – табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын және
адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу
сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін – азаматтық парызын орындау
үшін, осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым
өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп қатерін де бөлісіп, жауды барынша
жою, жанға – жанмен, қанға - қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды
және отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас
тігу
Жеке тұлғаның құндылықтық әлеуеті: Жеке тұлғаның бағыттылығы, оның
сенімдері, дүниеге көзқарасы, идеалдары, ұмтылыстары; өмір сүру түрін еркін
таңдай алуын өз бетінше іске асыратын дербес ерекшелік.
Қарым- қатынас дегеніміз – бұл адамдарда тану, өз өміріңе іс- әрекетіңе,
қылығыңа талдау жасау; проблемаларыңды ортаға салу; басқа адамға ашық болу;
әлемді, әр түрлі адамдардың философиясын тану, яғни бұл деген - өмір.
Моделдеу – бұл өзін-өзі танудың арнайы тәсілі. Мысалы, психологтың көмегіне
сүйену, алайда, психологпен әңгіме жүргізуде, қарым-қатынас жасауға кез
келген адам жете бермейді.
Құзірет: Белгілі бір контексте қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін білім,
іскерлік, дағдылар және өмірлік тәжірибелерді тиімді жұмылдыру даярлығы.
Құндылық: Ұмтылыстар мен мақсаттардың, ал абсолюттік мағынасында -
болмыстың мәні. Жоғары мәнділігі объектілермен қатынастардың құндылықтар
мәні болып табылады. Жеке тұлғалық тұрғысындағы құндылықтық бағдарлар
(олардың сипаты, мазмұны, әр түрлілігі, жоғары рухани құндылықтарға ие
болуы) тұлғаның рухани даму деңгейін білдіреді.
Оқушы портфолиосы: Оқытудың күтілетін нәтижелерін бағалаудың тиімді нысаны.
Портфолионың міндеті – оқушының танымдық белсенділігі мен оның дербестігін
мадақтау, рефлексивті-бағалау дағдылары мен өзін-өзі бағалау әрекеттерін
дамыту.
Өзін-өзі тану - адамгершілік, адам, өмір, руханилық, сұлулық, даналық,
ақиқат, денсаулық, үйлесімділік, қызмет ету, еңбек, достық, махаббат, қарым-
қатынас құндылықтарын оқытуды қарастырады.
Өзiн-өзi тану – 1. Бұл өзiнiң потенционалды және жеке бас қасиетiн,
интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң қатынасын өзге адамдар
арқылы өзiн тану процесi. 2. Психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi
қабылдау құралы. 3. Тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты
қабылдау жағдайы. 4. Тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның
жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар
бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Өзiндiк сана – Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi (Мен-
концепциясы). Мен образы, Мен субьективтi ретiнде құрылымындағы
реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының төмендегi кестеден көруге болады.
Өжеттілік, қайсарлық – адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде
абыроймен өлімге бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс.
Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман–
саулығының қоғамдық – мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстығын
сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке адамды күшейту екенін
мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды жеке адаммен,
яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты
білдіреді.
Патриоттық тәрбие - Отан, туған жер, атамекен, туған ел деген адам
санасында мәңгі өшпейтін ұғым.
Патриотизм – отансүйгіштік, отандас.
Патриоттық сана - сабақта және сабақтан тыс іс-шараларда Отанды сүю, елін
қорғауға байланысты басты ұғымдарды ашып көрсету арқылы қалыптасады.
Патриоттық іс-әрекет - тұлғаның мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным немесе
психикалық үрдістерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет.
Рухани-адамгершілік білім беру: арнайы ұйымдастырылған үдеріс:
1) әлемге деген эмоционалдық-құндылық қатынасына негізделген адамзаттың
әлеуметтік-мәдени тәжірибесін игеруі; 2) оқушылардың рухани-адамгершілік
салада нақты білімдік деңгейге қол жеткізуде, танымдық және тұлғалық
мәселелерді шешуде жеке тәжірибесін қалыптастыруы; 3) тұлғаны дамыту, оның
жеке тәжірибесі мен мінез-құлығын байыту, әлеуметтік және жеке тәжірибенің
өзара әрекеттестігі, әлеуметтік іс-әрекеттің көп қырлы түрлерінде тұлғаның
шығармашылық мүмкіндіктерін ашу; 4) адамгершілік заңы тұлғаның өз заңы бола
алатындай тұлғалық автономияны дамыту; 5) адамгершілік таңдау негізінде
тұлға үшін маңызды мәселелерді шешу тәжірибесін қалыптастыру.
.
Табандылық – батырлардың қалқаны.
Кіріспе
Өзін-өзі тану
курсы адамға өзін-өзі
анықтауға, жақсы
қасиеттерін ашуға, өзіне
адалдыққа, өзінің
абыройын сақтай отырып
үнемі Адам, осы
сөздің толық мағынасында,
болып қалуға
көмектеседі. Негізінде,
адамзаттың барлық
тарихы өзіндік
адамгершілікті үнемі
және үздіксіз
жетілдіру процесі
(С.А. Назарбаева)
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Н. Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауында Біз әрбір адамның ар-намысын,
жағымды қасиеттері мен беделін, жоғары адамгершілік, этикалық стандарттары
және рухани құндылықтарын бағалайтын қоғам құруымыз керек деп атап
көрсетті [1].
Осы талаппен Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру
бағдарламасының, өскелең ұрпаққа адамгершілік-рухани білім беру және
тәрбиелеу басымдылығының мәнін күшейтуге бағытталған, жалпы мақсаттары
ұштасады.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 2001 жылғы 12 шілдедегі №566 бұйрығымен бекітілген Өзін-өзі
тану курсы жобасын әзірлеу және апробациялау бойынша эксперимент табысты
іске асырылуда [2].
Жеті жылдық эксперименттік апробациядан кейін Өзін-өзі тану
бағдарламасы республиканың барлық өңірлерінде педагогикалық және ата-аналар
жұршылығының белсенді қолдауына ие болды.
Өскелең ұрпаққа адамгершілік-рухани білім беру және тәрбиелеу
қазақстандық қоғамда жалпыадамдық, жалпыұлттық, этномәдениеттік жеке
тұлғалық құндылықтарын үйлесімді бірігуінің бағдарланған, олар адамға
қоғамға қызмет етуде өзін толық пайдалану, өзінің мәнін және өмірдегі
тағдырын білуге мүмкіндік береді.
Өзін-өзі тану, білім мағынасының құндылығын күшейтуге отырып,
жеке тұлғаның риясыз сүю, өзіне және өз күшіне сену, жақсылық жасау, көп
білу және өзін-өзі жетілдіру, дене, психологиялық, рухани, әлеуметтік және
шығармашылық дамуда үйлесімділікке жету қабілетін ашады және дамытады.
Балалардың құқықтарын қорғау комитеті Ұлттық ғылыми – практикалық,
білім беру және сауықтыру Бөбек орталығы өткізген ғылыми зерттеу қызметін
ескеріп, жүйелілік және кешенді тұрғыдан Өзін-өзі тану өңірлік білім беру
жүйелері туралы республикалық электронды деректер банкін жасау үшін
материал жинақтады [3].
Өмірдің мағынасы – ол адамның санасындағы субьективті ең маңызды
құндылық және оның мінез-құлқының басты реттеушісіне айналған құндылық.
Адам дамуының шыңы - осы процесте өз денсаулығының белгісі бойынша адам
организімінің, құратын қатынастардың адамгершілік нормаларға сәйкестілік
белгісі бойынша тұлғаның еңбектегі және қарым-қатынастағы, сондай-ақ
қоршаған орта мен өзін-өзі танудағы сәттіліктер белгісі бойынша іс-әрекет
субьектісі ретіндегі қабілеттерінің жететін ең жоғарғы көрсеткіші [4].
Өзгелермен қарым-қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде
қалыптасу, басқалармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу - баға жетпес байлық.
Осы байлыққа ие болған адам қоғамда өз орынын тауып, үйлесімді өмір сүре
алады. Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі тану.
Өзін-өзі тану курсы қазіргі таңда ғылыми жаңа бағыт болып
табылады. Оның стратегиялық бағдары, тұлға болып қалыптасуы, дүние жүзілік
көзқарасын кеңейту, әлеуметтік – экономикалық тапсырмаларды, күнделікті
өмірдегі көкейкесті мәселелерді шешу, қарым-қатынас жасауға тағы басқа
бағытталған.
Тұлғаның өзін-өзі тануының негізгі құрамдас бөліктерін
эксперименттік түрде анықтау мақсатымен оның төрт негізгі аумағын және
олардың параметрлерін бөліп қарастырсақ, оларды төмендегідей көрсетуге
болады.
1. Тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез-құлықтың және іс-әрекеттің
мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер.
2. Белсенділік аумағы: интерналдылық, инициативтілік, өзіне-өзі сенімділік,
өзін-өзі таныту.
3. Тұлғаның құндылықтық-мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің
мағынасы мен мақсаттары.
4. Тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы – этникалық жаңсақ
нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік.
Өзiн-өзi тану сияқты күрделi психологиялық феноменнiң мазмұнына
қатысты әр-түрлi көзқарастар бар. Тұлғаның өзiн-өзi тану теориясының
негiзiн салушы К. Маслоудың анықтамасы бойынша, өзiн-өзi танып білуі -
адамның өзiнiң барлық тұлғалық мүмкiндiктерi мен шығармашылық қабiлеттерiн
толық ашуға және дамытуға үздiксiз ұмтылысы [5].
Жалпыға міндетті жаңа пән арқылы әрбір адам өзінің даралығы мен
бейімділігін танып, анықтайды, жалпыадамзаттьқ, жалпыұлттық қазақстандық
идеалдармен сәйкес келетін өзінің жеке кұндылықтарынң жүйесін қалыптастыра
алады. Өзін-өзі тану өмірлік мәні бар мәселелерді қарастыра отырып, болашақ
мамандардың ерекше мәдени кодтар және образдар арқылы жаңа тэжірибелер үшін
ашықтық, әлеуметтік жауапкершілік, басқа адамдарды қабылдап, түсіну,
шығармашылық белсенділік жэне өмірді оптимистік қабылдау мен өзін түсініп,
танып-білуге негізделген даралық және кәсіби өсуіне жағдай жасап,
көмектеседі[6].
Өзін-өзі тану бойынша сабақтан тыс әрекет күнделікті өмірде алған
білімді іс жүзінде қолдану арқылы қоғам үшін белсенді қызмет етуді
көздейді.
Диплом жұмыстың басты мақсаты: рухани-адамгершілік білім беру, дамыту
арқылы адамның төмендегідей түйінді құзіреттілікте үйлесімді қалыптасуына
ықпал ету:
- өзінің өмірлік позициясын анықтау;
- әр түрлі мәселелерді адамгершілік нормаларға сәйкес сындарлы шешу;
- өзіне, адамдарға және қоршаған әлемге ізгілікті қарым-қатынас жасау;
- адамдарға қолдан келгенше көмек беру, туыстарына және жақындарына
қамқорлық көрсету;
- өзімен өзі үндестікте өмір сүру; ойы, сөзі және іс-әрекеттерінде шынайы
болу;
- жасампаздық белсенділік, азаматтық және отансүйгіштік және толеранттық
таныту;
- адамгершілік тұрғысынан таңдауға даярлығын таныту және өз ойы, сөзі мен
ісіне жауапты болу;
- қоғамға қызмет ету дағдыларын іс жүзінде дамыту.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- оқушылардың өзін-өзі тануда және өзін-өзі іске асыруда
шығармашылық қажеттілігін дамыту;
- жалпыадамзаттық құндылықтардың негізін түсінуде әлемдік
үйлесімділік көрінісін қалыптастыруға әсер ету;
- білім беруде және өмірдегі жағдаяттарда адамгершілік мінез-құлық
тәжірибесін қалыптастыру;
Зерттеу объектісі: субъектінің рухани тәжірибені және оқушылар болмысының
құндылықтарын тануға қатынасы.
Зерттеу пәні: оқушының өмірінің құндылықтық мәнін және оның қоршаған
ортадағы орнын түсінуге бағытталуы.
Өзін-өзі тану үдерісінде адамның дүниетанымдық және мінез-құлықтық
бағдарларын анықтауға:
1) адамның өзін, өзгелерді, әлемді, адамзаттың рухани тәжірибесін
тануға мүмкіндік беретін жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесі;
2) өзіне, өзге адамдарға, қоршаған әлемге, адамзаттың рухани
тәжірибесіне қатысты тұлғаның жеке қасиеті негіз бола алады.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егерде оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін
өзін - өзі тану арқылы балаларда өзіндік сана- сезімі түрлі диагностикалық
әдістер арқылы анықталса, онда мұғалімге оқушылардың даму үрдісін дұрыс
басқара алар еді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: оқушылардың қарым – қатынас деңгейін
анықтау; өзін-өзі тануда және өзін-өзі іске асыруда шығармашылық
қажеттілігін дамыту.
Зерттеу әдістері (С.А. Назарбаева):
1.Қарым қатынас деңгейін анықтау
2.Өзіңді жақсы көресің бе?
Зерттеу жұмыстың базасы:
1. Қазақстандағы өзін - өзі тануының теория-әдіснамалық негiздерi
1.1 Өзiн-өзi танудың психологиялық көзқарастары
Р.С. Немов өзiн-өзi тануды психологиялық бiлiм негiзiнде қарастыра,
маңызды қайнар көздерiн атап көрсетедi:
1. Қоршаған орта: ата-ана, туған-туыс, достар т.б баланың іс-әрекетiне
қарап баға берiп, ал бала сол берген бағаны сенiм ретiнде қабылдап, қандай
да бiр өзiндiк баға бала бойында қалыптасады.
2. Адам өз iс-әрекетiн өзгелердiң iс-әрекетiмен салыстыра бағалауы.
3. Өзiн-өзi тану мен өзгенi тану көбiнесе әртүрлi өмiрлiк
жағдайлардан, әртүрлi тесттер арқылы жүзеге асыруға болады [6].
С.В. Кондратьева бойынша өзiн-өзi тануды зерттеуде әртүрлi бағыттар,
психологиялық механизмдер жайлы сұрақтар, басқа жеке адамды тануда өзара
байланыс ерекшелiгi және өзiн-өзi тануы жеткiлктi дәрежеде зерттелiнбеген.
Өзге адамды түсiнуде және өзара байланыс механизмiн, мазмұнын айқындауы,
мiнез-құлық рефлексивтi қасиетiн анықтауға жол ашады деп көрсетедi.
Л.Н. Десен тұлғаның өзiн-өзi тануы мен өзге адамдардың ол жайлы
бiлуi, тануының арасындағы өзара байланысын зерттеуде, ең алдымен қоршаған
адамдар ортасында қарым-қатынастың деңгейiн анықтау. Зерттеу мазмұнында
тұлғаның қарым-қатынасы өзiнiң құрбыларымен, қарама-қарсы жынысты адамдар
арасындағы қарым-қатынасы әсер етедi [7].
Ж. Маралов бойынша, өзiн-өзi тану - бұл өзiнiң потенционалды және
жеке бас қасиетiн, интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң
қатынасын өзге адамдар арқылы өзiн тану процесi [8].
Өзiн-өзi танудың ғылыми тұрғыдан қарастырғанда, психологияда кеңiнен
ашылып көрсетiледi:
- өзiн-өзi тану – психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi қабылдау
құралы.
- өзiн-өзi тану - тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты
қабылдау жағдайы.
- өзiн-өзi тану - тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның
жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар
бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Классикалық психоанализде өзiн-өзi тану бейсанада ығыстыру ұғымымен
сипатталынады. Австриялық психолог және психиатр З. Фрейд ығыстыруға
агрессивтi және сексуалды тенденцияны жатқызады. Психоаналитиктiң мұндағы
рөлi емделушіге (пациентке) арнайы психоанализ техникасын қолдана көмек
беру [9].
З. Фрейд шәкiртi австриялық психиатр А. Адлер өзін-өзі танудың мән-
мағынасын адамның өзінің алдына қойған шынайы мақсатын танудан көреді.
Гештальттерапияда өзін-өзі тану адамның тұлғалық кемелге жетудегі
жетістік құралы ретінде қарастырылады. Неміс психологы Ф. Перлз тұлғалық
кемел сапасындағы көрсеткішін мынандай түрге бөліп көрсетеді.
1. Басқаларға емес, өзіне демеулік, көмек көрсете алу.
2. Жауапкершілікті өз мойнына алу.
3. Қиын жағдайда өзіндік ресурсын жеделдету.
4. Дағдарыстан шығу үшін тәуекелге бару [10].
Гуманистік психологияда өзін-өзі тану тұлғаның өзіндік даму
жағдайымен, өзін-өзі жетілдірумен қарастырылады. Бұл бағыттың өкілі
американдық ғалым К. Роджерс адам құрамын реалды Мен және идеалды Мен
деп бөліп көрсетеді, ал адам өміріне әсерін тигізетін әлеуметтік ортаны
қосымша етіп алады.
Реалды Мен - өзі туралы ой, сезімі, талпынысы тағы сол сияқты
елестету жүйесі.
Идеалды Мен- адам болашақта қандай болғысы келетiнi, терең ойлауы мен
өзiнiң тәжiрибесi.
Әлеуметтік орта - бұл басқа адамдардың баға беруi (адамның құндылығы,
көзқарасы, iс-әрекетi, нормасы тағы сол сияқты) [11].
Реалды мен және идеалды мен өзара сәйкес келмеуi мазасыздықты,
әрекеттiң бейiмделе алмауы, әртүрлi психологиялық мәселелер туындайды.
Сонымен, В.Г. Маралов бойынша өзiн-өзi тану - өзiндiк тәжiрибенi
меңгеру құралы: адам өзiн-өзiн тануда тұлғалық өсу қабiлетiн, өзiн-өзi
жетiлдiру, өмiр қуанышын сезiну, өмiр мәнiн түсiне алуы. Өзiн-өзi танудың
мәнi позитивтi және негативтi болып екiге бөлiнедi [8].
Позитивтi мәнi – кез келген жұмыс жағдайы, белгiлi бiр мақсатқа жету
үшiн, жұмыс сәттi болу үшiн талаптың қойылуы, қарым-қатынасты нығайтуда, өз
мүмкiншiлiгiн арттыру және бұл қасиеттердi адам өз бойынан тануы.
Негативтi мәнi - өзi жайлы жақсы танып бiле алмағандықтан, адам
күштi және әлсiз жақтарын мұттәйiм мақсатта қолдануы, өз амбициясын, өз
талаптарын қанағаттандыру тағы басқа.
Психологияда өзін-өзі тану саласын алғаш атап көрсеткен американдық
психолог У. Джеймс. Сыртқы дүние арқылы өзiн-өзi тану - қарым-қатынаста, iс-
әрекеттi орындауда өз қылығын бағалау, өз мүмкiншiлiгiн және қабiлеттiлiгiн
көрсете алу. Iшкi дүние арқылы өзiн-өзi тану - уайымдау, сезiм, арман, ой,
қалау тағы сол сияқты iшкi дүниенi сыртқа шығарып, тану үшiн қызықты
жұмыспен шұғылдану абзал [13].
Өзiн-өзi тану аймағы мен саласы жайлы кең түрде Д. Лафта[14] және
Г. Интрома Джогари терезесiн көрсеттi. (Кесте 1 Джогари терезесi)
Олардың айтуы бойынша, бірнеше көрсеткіштер арқылы мынадай кестесін
құрастыруға болады:
-Мен өзім жайлы жақсы білетінім
-Өзім жайлы білмейтінім
-Мен жайлы өзге адамдардың білуі
-Арена
-Соқыр дақ
-Мен жайлы өзге адамдардың білмеуі
-Жасырын аймақ
-Белгісіз
-Арена - мен өзiм жайлы бiлетiнiм және мен туралы қоршаған ортадағы
адамдардың бiлуi.
-Соқыр дақ - мен жайлы басқа адамдардың бiлуi, бiрақ мен өзiм бiлмеуiм.
Жасырын аймақ - мен өзiм жайлы бiлуiм, бiрақ өзге адамдар мұны байқамайды.
- Белгiсiз - мен өзiм жайлы және өзге адамдарда мен туралы бiлмеуi.
Сонымен, өзiн-өзi тану пәнiнiң қорытындысы Арена терезесiн жоғары
деңгейге көтеру, кеңейту, ал соқыр дақ аймағын тарылту, жасырын аймағын
нақтылау, яғни ненi өзге адамдардан жасыру, ненi ашық көрсету мен мақсатқа
жету үшiн ненi қолданған пайдалы және оны жетiлдiру. Осындай модельдi
қолданса тұлға өзiндік бақылау жасай отыра, өзге адамдардың тұлға жайлы не
ойлайтынын бiле алады.
Өзiндiк сана – Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi
(Мен-концепциясы). Мен образы, Мен субьективтi ретiнде құрылымындағы
реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының төмендегi кестеден көруге болады.
1. Эмоционалды құндылық қатынасы
2. Өзiн-өзi тану
3. Өзiн-өзi реттеу
4. Өзiн-өзi бақылау
5. Өзiн-өзi бағалау
Мен субьект ретiнде әртүрлi белсендi iс-ірекеттердiң әсерiнен өзiн-
өзi тану қызметiн атқарады, оның өзi эмоционалды құндылық қатынасымен тығыз
бiрге жүредi.
Өзiн-өзi тану қорытындысында Мен образы тұсiндiрiледi және кейде
жаңа Мен образы жинақталынады. Тұлғаның талпынысы Мен образы бiрден
пайда болмайды, ең алдымен тұлға қасиеттерi, қылық, әрекет ерекшелiктерi
тағы сол сияқты өзi жайлы ойлар қалыптасады. Мұнда басты орынды өзгелермен
салыстыруы, өзiн-өзi бағалауымен ерекшеленедi. Егер Мен образы рационалды
түсiнiктi қабылданған мезетте Мен концепциясы жоғары деңгейде болады, ол
адам өмiрiне әсерiн тигiзiп, мақсатын, жоспарын анықтауға әсерiн тигiзедi.
Отандық психолог В.В. Столин [15] адам ұйымының үш деңгейiн көрсеттi:
1. Биологиялық индивид;
2. Әлеуметтiк индивид;
3. Тұлға.
Биологиялық индивид деңгейiнде өзiндiк сана Мен физикалық
мүмкiндiгiн, өз дене бейнесiн құру мүмкiндiгiн көрсетедi.
Әлеуметтiк индивид деңгейiнде өзiндiк сана өзгелердiң көзқарасын
қабылдау, ата-анасымен өзiн ұқсастыруы, әрекеттi орындаудағы үлгiлердi
игеру, өзiн-өзi бағалауының қалыптасуы; кейiннен кәсіби идентификациясы;
өзiн-өзi бақылай алуы тағы сол сияқты қалыптасады.
Жеке адам деңгейiнде өзiндiк сана өзiндiк әлеуметтiк құндылығымен,
өткен, қазiргi және болашақ жайлы елестетуi мен ондағы өзгерiстердiң
көрiнiсiмен сипатталынады.
В.Г. Маралов сипаттамасында өзiн-өзi тану – бұл әрекеттiң
дәйектiлiгi мен жиынтығы. Алдымен қандайда бiр тұлғалық қасиетi немесе iс-
әрекет сипатын анықтап алу, бұл өте маңызды, онсыз өзiн-өзi тану мәнi
жойылады. Оны санамауға бекiтiп, талдау соңында адамның тұлғалық қасиеттер
құрылымын, оның шекарасын қарастырып бағалауы да Мен концепциясын
қабылдамайды. Өзiн-өзi тану процесi - бұл өзiнiң бойынан қандайда бiр
қасиеттi анықтау [8].
Кесте 2 Өзiн-өзi тану үрдістері
1. Өзiн-өзi танудың түсiну және түсiне алмау деңгейi. Адам қарапайым
өмiр сүредi, оқиды, еңбектенедi, қарым-қатынасқа түседi, өз-өзiмен
сөйлеседi. Өмiр барысында көптеген дәйектер жиналып (өзге адамдар жайлы,
өзі жайлы), бір мезетте санада бекітіліп, түсініп немесе түсіне алмауы,
яғни өзіне деген қатынасына бақылау жасай алмауы қабілетінің төмендегі
байқалады.
2. Мақсаттылық. Жеке адам өз алдына қандайда бір мақсат қояды және
бағыттылығын, қабілеттілігін, тұлға қасиеттерін қолдана отырып, сол
мақсатқа жетуге тырысады. Осы жағдайда әрекет арқылы өзін-өзі бағалауы,
талдауы, өзін-өзі тануы жүзеге асады. Тұлға неғұрлым іс-әрекетте өзін-өзі
тануын жүзеге асырған сайын, соғұрлым терең өзі жайлы біле түседі. Бұл
жерде керi модел де кездеседi, егер эмоционалды күй жоғары деңгейде болса,
өзiн-өзi тануы объективтi болмайды, әртүрлi комплекстер пайда болады.
3. Өзiн-өзi танудың қанығуы әртүрлi өмiрлiк жолдарында кездеседi.
Тұлға тек жағдайды, өзге адамдарды бiлiп қана қоймай, өз мүмкiндiгiн,
қасиетiн, өзiнде бiлген жөн.
4. Өзiн-өзi танудың аяқталмауы - бұнда ересек адамдардың өмiрi бай
және шынайы тұлға. Өзiңдi толық тану мүмкiн емес, тiптi әлеуметтiк ортада
орны зор, қабiлеттi деп санайтын адамның өзi де жоғары деңгейде өзiн-өзi
тани алмайды.
5. Өзiн-өзi танудың психологиялық механизмi - ол тұлғаның құндылық
мағыналық өзiндiк реттелуi, өзiнiң барлық жеке дара, типтiк қасиеттерiн,
эмоционалдылық-ерiктiк, мотивациялық танымдық жетiлдiруi.
С.М. Жақыповтың айтуынша, өзiндiк тану, өзiндiк сана, рефлексия және
әлеуметтік талаптарды еске алу арқылы өзiн-өзi дамыту тұлғаның өзiн-өзi
танытуының алғы шарттары болып табылады [16].
Өзiн-өзi танытанын тұлғаның негiзгi қасиеттерiнiң бiрi белсендiлiк.
К.А. Абульханова көзқарасы бойынша, белсендiлiк - бұл тұлғаның
қажеттiлiктердi, қабiлеттердi, өмiрге қатынастарды және қоғамның тұлғаға
қоятын талаптарын интеграциялау негiзiнде тұлғаға ғана тән, өмiрдi
ұйымдастыру, реттеу және өзiндiк реттелу тәсiлi [17].
А.А. Бодалев белсендiлiк және оның құрамдас бөлiктерi тұлғаның өзiне-
өзi сенiмдiлiк сияқты мiнездемесiмен тығыз байланысты деп көрсетедi.
Сондықтан өзiн-өзi танытатын тұлғаның маңызды қасиетi өзiне сенiмдiлiк
проблемасы отандық психологтармен аз зерттелiнген. Шетелдiк психологтар
тұлғаның бұл сипаттамасын теориялық және эксперименттiк түрде зерттеуге
тырысты [18].
Бiрақ, алғашында ол психокоррекция мәселелерiмен байланысты
зерттелiндi. Өзiне сенiмдiлiктiң аз немесе тiптi болмауы көп жағдайда
пессимизм мен қысылуда көрiнiс табатын тұлғаның невротикалық
симптоматикасына әкеледi. ХХ ғасырдың 40 жылдары АҚШ-тағы невроз
клиникасының бас дәрiгерi Андре Сальтер өзiне сенiмсiздiктi коррекциялау,
емдеу және әлсiрету проблемасымен ең алғашқы болып айналысты.
Жеке адамның қайнар көзiнiң белсендiлiк көзi - қажеттiлiк.
Қажеттiлiк кең мағынада - бұл мұқтаждық, ал тар мағынада - қалып, яғни
адамның жағдай тәуелдiлiгiнiң көрiнiсi. Қажеттiлiк биологиялық және
әлеуметтiк болып бөлiнедi. Биологиялық қажеттiлiкке – су, жылу, ауа, тамақ,
сексуалды қатынас т.б., ал әлеуметтiк қажеттiлiктiң негiзi - еңбек ету,
тануда, қарым-қатынас, жетiстiкке жету т.б.
Өзiн-өзi тану процесi ретiнде көрiнiс бередi және оның түп
негiзiнде қажеттiлiк жатыр, ол өзiн-өзi танудағы қажеттiлiк деп атауға
болады. Өзiн-өзi танудағы қажеттiлiк - бұл тану қажеттiлiгi. Ол Мен
қажеттiлiгiмен тығыз байланысты. Оларға жататындар: өзiн-өзi сыйлаудағы
қажеттiлiк, өзiн теңестiрудегi қажеттiлiк, өзгелердiң көзқарасы бойынша
өзiн мойындау т.б.
Өзiн-өзi сыйлауға деген қажеттiлiгi адамның өз талаптарына және
қоршаған ортадағы адамдардың талаптарына жауап беруiмен жоғары дәрежеге
жетуiмен көрiнiс бередi. Мен-iң тұтастығына деген қажеттiлiгi Мен
образының соңына жету [18].
Барлық қажеттiлiктер бiр-бiрiмен тығыз байланысты және бiр-бiрiн
толықтырып отырады. Өзiн-өзi сыйлау және Мен тұтастығы, олар өзiн-өзi
тану қажеттiлiгiн күшейтедi. Өзiн-өзi тану қажеттiлiгi басқа да
қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жеңiлдетiледi. Мысалы, өзiңе талапты қоя
бiлу үшiн, ең алдымен өзiңдi бiлу қажет, ал өзiңдi жақсы бiлсең
тұтастығыңды құрай аласың және Мен образына ешқандай қарама-қарсылық
тумайды.
Мұндай қажеттiлiктiң қанағаттандырылуы өзiндiк дамуымен байланысты.
Өзiңдi бiлу үшiн және өзiн-өзi тану қажеттiлiктi күшейту үшiн, көбiрек
қарым-қатынас жасау керек, ал қарым-қатынасқа түсу үшiн өзiңдi жақсы бiлу
қажет, ал бұл жетiстiктегi қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жүзеге асады.
Жетiстiкке жету үшiн де өзiңдi бiлген жөн.
С.М. Жақыпов жек мағыналық құрылымдарды емес, тұлғаның танымдық іс-
әрекетінеде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін
қарастырды. Ол мотивацияның іс-әрекетке байланыстығын, мағына және
мақсаттың пайда болуымен түсіндірді. Адамдардың бірлесіп әрекет етуіндегі
ортақ мотив түрін бөлді. Ортақ мотив – іс-әрекеттің ортақ обьектісінен және
іс-әрекетке қатысты тұлғалардың мағыналық жүйесінің өзара сәйкестілігінен
байқалады, ол әрекет тиімділігіне едәуір әсер етеді [16].
А.А. Бодалев өзін-өзі танудың оптимальді мүмкіндігі адамдармен
қарым-қатынас негізінде көрінеді, ал субьективті маңыздылығы субьект
жағынан құндылықтар қатынасымен қарастырды. Мұндай қатынас негізінің
сапасында субьектінің тану эталоны тұлғаның құнды қасиеттері жайлы, басқа
адамдар және өзі жайлы білудің жиынтығы [19].
Өзін-өзі тану процесі - өзін тану, білу мақсатына жету
әрекеттердің ауысуы, ал өзін-өзі тану құралы - өзін-өзі бақылау, өзіндік
талдау, өзін басқалармен салыстыру. Өзін-өзі бақылау өз іс-әрекетін,
қылығын, ішкі жағдайларына бақылау жасау және ол мақсат-бағдарлы болып
келеді. Өзін-өзі бақылау – мінездік сипатын, қарым-қатынас ерекшелігін,
тұлға қасиеттерін анықтауға мүмкіндігін тудырады.
Өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау арқылы және бақылаудың соңында
талдау жасалынады. Алайда, адам өзін үнемі өзгелермен салыстырады, ал
салыстыру әдісі өзін-өзі тану компоненті ретінде өзін-өзі бағалауы
қалыптасады.
Моделдеу – бұл өзін-өзі танудың арнайы тәсілі. Мысалы, психологтың
көмегіне сүйену, алайда, психологпен әңгіме жүргізуде, қарым-қатынас
жасауға кез келген адам жете бермейді. Сондықтан өзіндік нәтижесін өңдеу
жұмысын дербес жүргізуге болады. Моделдеу - жеке дара қасиеттердің
бейнеленуі. Мұның қарапайым әдістері - өзін суреттеу, Мен қазіргі шақта,
Мен болашақта, Мен дос ретінде, Мен студент т.с.с. сурет өзіндік
талдауды жеңілдетеді (мен қандаймын?, менде қандай қасиеттер басым?, мен
нені қажет етемін?, мен не істей аламын?). Егер суретте белгілер айқын
көрсетілген кезде, бұл тәсіл тиімді болады. Сондай-ақ, практика өзін-өзі
тану процесін жеңілдетеді және өзіне басқа жағынан қарауға көмектеседі.
Мысалы, рөлдік ойындар, психодрама.
В.Г. Маралов бойынша өзін-өзі тану нәтижесінің негізі - өзі
жайлы білімнен келіп туады. Бұл білімдер жақындық принципі бойынша
топтастырылады. Сондықтан да өзін-өзі тану процесі аяқталмайды. Мен
концепциясын жете білу көбінесе адамның өзіне байланысты, яғни, өзін-өзі
қабілеттілігі, талпынысы және өзін-өзі тану жүйесімен айналысуы [8].
Өзін-өзі тану нәтижесі ретінде өзіне деген эмоционалды құндылық
қатынасы бойынша төмендегідей тұлғаның компоненттерін айтуға болады. Олар
ұқсастық, өзіндік қабылдау және өзін сыйлау.
А.А. Крылов бойынша, тұлға өзін жоғары бағалауы, өзіне қатынасы,
өз жетістіктеріне, өзін мақтау. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен болғанда, адам
өзін жақсы көруі төмендеп, ішкі қақтығыстардың бар болуы, ал өзін-өзі
сыйлауы жоғары болса, өзгелерге кемсіту көзқараспен қарауы өзіне
сенімділік, эгоцентризм және өзіне жағымды жақтарды ұстануы мен талаптану,
шынайы жетістікті салыстырмен қалыптасады [19].
Американ психологы У. Джеймс жеке адамның талаптануы мен жетістікке
жету табыстарымен байланыстырып, төмендегі формула жобасын көрсетті. Өзін-
өзі сыйлау = табыс талаптану [13].
Табыс неғұрлым жоғары болса, талаптану соғұрлым төмен болады және
керісінше талаптану жоғары болса, табыс төмен болады. Адам толығымен
талаптанудан бас тарта алмайды, сәттілік пен сәтсіздік шынайы категория, ол
жағдайға және жеке адамның өзінен байланысты болады.
Өзін-өзі сыйлау қоршаған ортадағы адамның дәлме-дәлдігімен
анықталады. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен болса, адам өз-өзін алдауы,
шындықтан қорқуы, көптеген психологиялық қорғаныс түрлерінің дамуы, сондай-
ақ, өзін-өзі сыйлау өзге адамдармен өзара қатынас сипатын анықтайды. Өзін-
өзі сыйлаудың дәлме-дәлдігі тәрбиеге байланысты.
Н.В. Крогус бойынша өзін өзге адамдармен салыстырса, субьект өзін-
өзі бағалау ретінде қабылдайды. Егер субьект өзіндік мен–ің қалыптастыра
тұлға реттеу мүмкіндігін, өзін дамыу ретінде өзіне белсенді әрекет жасайды
[20].
С.В. Кондратьева субьект өзге адамдармен қарым-қатынаста өзін-өзі
тануымен бірге басқаның қасиетін танып, өз бойына игере алуы және осындай
процестен кейін өзгені тануда өзіндік феномені пайда болады [21].
Австриялық ғалым К. Лоренц адамның өзін тануға қалауының болмауы, өзін
табиғаттың бір бөлігі ретінде қарастырғысы келмегендіктен деп есептейді
[22]. Кедергі келтіретін топтарды төмендегідей көрсетті.
1. Талдау, бағалау, қабылдау әрекеттерінің қалыптасуынан, ұқсастыру
мен рефлексия құралдарының дұрыс қолдана алмауы, өзін тұлға ретінде
қабылдауға, дәлме-дәл қабілетінң төмен болуы.
2. Өзін тануда қорқыныш сезімнің болуы, қоршаған ортаның талабына
сай өзін бағалауға тырысу.
Аталған кедергілерді жеңуде адамның бойындағы үрейді, қорғаныс
және сақтануды қалыптастыру, өзін-өзі сыйлау деңгейі мен өзін-өзі тану
әдісі арқылы адамды оқыту, өзін-өзі тәрбиелеуде ең тиімдісі болып табылатын
– бұл адам алдына өз бетінше мақсат қоя білу, сол мақсатқа жетуге өз
еңбегімен жетуге тырысу.
Қорыта айтқанда, өзін-өзі тану – бұл өзін тану мен тұлғалық,
интеллектуалдылық ерекшеліктері және қасиеттері, басқа адамдармен қарым-
қатынас , өз бойынан белгілі бір қасиеттерді қабылдау процесі.
Өзін-өзі тану өзіндік сана құрылым компонент ретінде әрекет етеді.
Өзін-өзі тану аймағына және саласына сана, бейсана, адамның сыртқы және
ішкі дүниесіндегі әрекет, тұлғаның позитивті сәйкестілігінің қалыптасуы,
оның өзін-өзі тануына қолайлы жағдайлар тудырып, өзін-өзі жетілдіру мен
өзін-өзі жүзеге асыруына ықпал етеді.
1.2 Білім беру жүйесінің дамыту жолдары.
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың “Жаңа онжылдық –жаңа экономикалық
өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты 2010 жылғы 29 қаңтардағы
Қазақстан халқына Жолдауында белгіленген міндеттерді іске асыру мақсатында
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Қазақстан
Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасының жобасын әзірледі [1].
Бұл жоба Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлеген төрт басым
мемлекеттік бағдарламалардың бірі болып табылады.
Мемлекеттік бағдарлама жобасының мақсаты – экономикалық өсім және
азаматтардың әл-ауқатының тұрақты дамуын қамтамасыз етуіне білім беру
жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адами капиталды дамыту үшін оны
түбегейлі жаңғырту.
Бұдан бұрын Мемлекеттік бағдарламаның жобасы Қазақстан
Республикасы Премьер-Министрдің орынбасары Е. Орынбаевтың, облыс
әкімдерінің орынбасарлары, ғылыми және педагогикалық қауымының, үкіметтік
емес ұйымдардың, түрлі партия өкілдерінің қатысуымен өткен кеңестерде,
білім жүйесіндегі семинарлар мен конференцияларда қарастырылды.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі К.Қ.Мәсімовтің тапсырмасына
сәйкес Мемлекеттік бағдарламаның жобасы жұртшылықтың кең талқылауына
ұсынылады. Ұсыныстарыңызды lzabara@edu.gov.kz немесе
zh_esanova@edu.gov.kz электронды адрестеріне 7 күндік мерзімде
жолдауларыңызды сұраймыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің баспасөз
қызметі.
Бағдарламаның атауы Қазақстан Республикасындағы білім беруді
дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Әзірлеу
үшін негіз Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы №
922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі
Стратегиялық даму жоспары, Қазақстан Республикасы Президентінің
“Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы” 2010 жылғы 19
наурыздағы № 957 Жарлығы Бағдарламаны Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым әзірлеуші министрлігі.
Мақсаты Экономиканың және азаматтардың әл-ауқатының тұрақты дамуын
қамтамасыз ететін білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру,
адами капиталды дамыту үшін оны түбегейлі жаңғырту.
Міндеттері - жан басына шаққандағы қаржыландыру әдістемесін әзірлеу
және оны білім беру ұйымдарына енгізу
- білім берудегі менеджментті жетілдіру
- педагог мамандығының мәртебесін көтеру
- оқу үрдісін автоматтандыруды енгізу
- мектепке дейінгі ұйымдардың желісін арттыру
- 12 жылдыққа көшу
- шағын жинақты мектептердің санын қысқарту
- мектептерде инклюзивті білім беруді жетілдіру
- техникалық және кәсіптік білім беруді еңбек нарығының сұраныстарына
сәйкес кадрлармен қамтамасыз ету;
- еліміздің индустриалды-инновациялық даму жобаларын жоғары және
жоғары оқу орнынан кейінгі білімді кадрлармен қамтамасыз ету
- еуропалық аймаққа жоғары білімнің кірігуін қамтамасыз ету;
- білім және ғылымның кірігуін қамтамасыз ету
- интеллектуалды меншік өнімдерін коммерциализациялау үшін жағдайлар
жасау.
Іске асыру мерзімдері 2011 – 2020 жылда (кезеңдері).Бағдарлама
екі кезеңде іске асырылатын болады:
-Бірінші кезең - 2011 – 2015 жылдар;
-Екінші кезең - 2016 – 2020 жылдар.
Мақсатты: Орта білім беру ұйымдарында жан басына индикаторлар
шаққандағы қаржыландыруды енгізу - 100 % болады Педагогтардың орташа жалақы
деңгейі экономикадағы орташа жалақы деңгейіне жетеді Ваучерлік қаржыландыру
принципі бойынша педагогтардың 70%-ы біліктілік арттырудан өтеді Білім беру
ұйымдарының 90%-ында Қамқоршылық кеңестері құрылады Орта білім беру
ұйымдарының 90%-ы электрондық оқыту жүйесі қолданылады 100 % балалар
ұйымдастырылған мектепке дейін
қамтумен қамтамасыз етіледі 2020 жылы 12 жылдық мектепке толық көшу іске
асырылады.
2020 жылға дейін жекеменшік мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеудің
үлесі барлық балабақшалардың 13 % - ын құрайды . Тәуелсіз тестілеу
нәтижелері бойынша жоғары оқу орындарына түсу үшін шектік деңгейден өте
алмаған түлектер санының үлесі 22,2 %-дан 10 %-ға кемиді 100 % мектептерде
“Өзін өзі тану” тұлғаның адамгершілік-рухани даму бағдарламасы іске
асырылады Қазақстан PІSA, TІMSS, PІRLS, TІMSS ADVANCED,TEDS-M, ІCІLS
халықаралық салыстырмалы зерттеулеріне қатысады Жұмыс берушілер
қоғамдастығында біліктілікті тәуелсіз бағалаудан алғашқы реттен өткен
техникалық және кәсіптік білім беру түлектерінің үлесі - 80% болады Жұмыс
берушілер қоғамдастығында біліктілікті тәуелсіз бағалаудан алғашқы реттен
өткен жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру түлектерінің үлесі
- 60% болады Жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін бір жыл жыл ішінде жұмысқа
орналасқан түлектердің үлесі 80 %-ға дейін жетеді
Білім беру ұйымдарына бірыңғай электронды оқыту жүйесін енгізіледі
Қаржыландыру көздері Бағдарламаның бірінші кезеңін жалпы қаржыландыру
көлемі 3 846 920 млн. Теңгені мен көлемі құрайды, оның ішінде
республикалық бюджет қаражаты есебінен - 3 762 641 млн. теңге, оның
ішінде қосымша – 419 436 млн.теңге жергілікті бюджет қаражаты есебінен–
842 789 млн.теңге.
Халықаралық тәжірибе ерте балалық шақтан ересек жасқа дейінгі адам
капиталына, оның ішінде, білім беруге бөлінген инвестицияның қоғам мен
экономикаға елеулі әсер ететінін көрсетіп отыр.
Бай минералды ресурстар, қолайлы жағдайлар, нарықтық қарым-
қатынастарды дамыту және мұнай экспортынан түскен жоғары табыстар
нәтижесінде Қазақстан экономиканың жоғары қарқынмен өсуін сақтап қалды.
Минералды ресурстарды игеру бүгінгі күнге дейін орасан зор мүмкіндікті
және орта- және ұзақ мерзімді кезеңде қолайлы өсу перспективасын сақтауды
қамтамасыз етіп отыр.
Алайда, үнемі өзгеріп отырған экономикалық жағдайлар ұлттың ұзақ
мерзімді экономикалық дамуын қамтамасыз ете аламайды. 2020 жылдан бастап
мұнайды өндірудің физикалық көлемі өсуді тоқтатады немесе тіпті төмендейді.
Экономиканы көтеру шикізаттық емес өндірісті өсіру негізінде қамтамасыз
етілетін болады.
Экономикалық гүлденудің ұзақ мерзімді негізі және өмір сүру
деңгейінің ең негізгі көрсеткіші өндірістің тұрақты дамуы болып табылады.
Ол экономика белгілі деңгейінде пайдаланылатын ресурстарды бар ресурстарды
интенсивтірек, тиімдірек немесе шығармашылықпен қолдану есебінен көбірек
өндіргенде жүзеге асады. Өндіріс өсуінің негізгі бөлігінің бірі адам
капиталына бөлінген инвестицияның сапасы мен деңгейі болып табылады.
Адам капиталына инвестиция бөлу тез өзгеретін әлемге бейімделе алатын
техникалық дамушы, өндіруші жұмыс күшін қалыптастыру үшін өте қажет.
Болашақтың табысты экономикасы адам капиталы мен барлық сектордағы дәстүрлі
ерекшеліктерді қоса алғандар бола алады. Сондықтан жұртшылықтың білім,
білік және дағдыларына қаржыландыру Қазақстанды дамытудың негізгі бағыты
болып табылады. Бүгінде білім беруді жай ғана әлеуметтік қажеттілікке
жұмсалатын шығыс емес экономикалық инвестиция деп түсіну қажет.
Білім беру мен экономикалық дамуды байланыстырушы көптеген дәлелдер
бар:
- макро және микроэкономикадағы халықаралық зерттеулер білім беру, табыс
пен өндірушіліктің тығыз байланыста екенін көрсетіп отыр. Оқытудың ерте
кезеңіндегі инвестицияның үлкен қайтарымы болатынын көрсететін байланыс
бірізді болмайды.
- зерттеулер білімді экономика тұрақтырақ болатынын, білім беруді дамытуға
жұмсалған қаржының ол сауаттылық кезеңіндегі фокус болсын немесе оқытудың
орташа ұзақтығын жақсарту болсын өте маңызды екенін дәлелдеп отыр. Білім
беруді қаржыландырушы мемлекеттердің экономикалық өсу көрсеткіштері де
жоғары. Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының зерттеулері (бұдан
әрі - ЭЫДҰ) еңбекке қабілетті жастағы тұрғындардың орташа білім деңгейін 1
жылға арттырудың экономиканың 3-6%-н және экономика өсу шапшаңдығының 1%-ға
артатынын дәлелдеп отыр.
Осыған орай жаңа ұлттық көзқарас ұсынылады: 2020 жылға дейін Қазақстан –
білімді мемлекет, ақылды экономика және жоғары білікті жұмыс күші. Білім
беруді дамыту мемлекеттің экономикалық гүлденуінің негізі болуы керек.
Қазақстанға білім беруді түбегейлі модернизациялау қажет: ауқымды және
тұрақты білім беруді және оның сапасын жақсартуды инвестициялау көлемін
арттыру.
Экономикалық табыстармен қатар білім беру басқа да әлеуметтік
табыстарды қалыптастырады. Азаматтық қатысудың үлкен үлесін, жоғары
әлеуметтік тығыздылық және интеграцияны, төменгі деңгейдегі құқық
бұзушылықты қамтитын қоғамның – әлеуметтік капиталдың қалыптасуына ықпал
етеді. Ең ерте жастағы білім беру әлеуметтік, эмоционалды және басқа да
өмірге қажетті біліктердің қалыптасуында маңызды рөл атқарады.
Білім беру қызметінің барлық спекторының алдағы дамуы пайдасының дәлелді
аргументтері осында.
Қазақстандық білім беруді жаңғыртуды жалғастыруды қамтамасыз
ететін Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан кейін – Бағдарлама)
Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатын жүзеге асырудың
ұйымдастырушылық негізі болуы тиіс.
Бағдарлама білім беру жүйесіндегі мемлекеттік саясаттың
ұйымдастырушы негізі ретінде білім берудің, басқару жүйесінің, білім беру
қызметі субъектілерінің құқықтық-ұйымдастырушылық формаларының және
экономикалық-қаржылық механизмдерінің құрылымындағы, мазмұны мен
технологияларындағы өзгерістерді құрайтын ресурстары мен мерзімі бойынша
бір-бірімен байланыстағы шаралар кешені болып табылады.
Аталған элементтердің әрқайсысының автономды дамуы білім беру жүйесінің
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі кезеңдегі деңгейіне
көтерілуіне мүмкіндік бермейді.
Одан басқа, Бағдарлама шараларын жүзеге асыру салааралық мазмұнға
ие және бірыңғай білім беру саясатын жүргізуге мүмкіндік беретін, бірыңғай
білім беру және ақпараттық кеңістікті қалыптастыруды, білім беру жүйесінің
өңірлік дамуындағы сәйкессіздік мәселелерін қамтамасыз ететін білім беру
жүйесінің барлық субъектілеріне бағытталған.
Білім беру жүйесінің ағымдағы жай-күйін талдау
Қазақстан Республикасындағы мемлекет басшылығының адам капиталын дамытудың
маңыздылығы мен қажеттілігін және білім беру жүйесін реформалауды бастау
мен жүргізуге жан-жақты қолдау көрсетуінің нәтижесінде білім беруді
прогрессивті дамыту мен модернизациялау мүмкін болып отыр.
Білім беру ұзақ мерзімді “Қазақстан - 2030” Стратегиясының негізгі
приоритеттерінің бірі болып отыр. Қазақстандағы білім беру реформаларының
ортақ мақсаты білім беру жүйесінің жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға
бейімделуі болып табылады. Қазақстан Президенті әлемдегі бәсекеге қабілетті
50 елдің қатарына республиканы кіргізу туралы мақсат қойған болатын. Осы
мақсатты жүзеге асыруда білім беру жүйесін дамыту маңызды роль атқарады
[23].
Жаңа мақсаттарды шешу үшін Қазақстан Республи-касындағы білім
беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы,
Қазақстан Республикасындағы техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың
2008-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, “Қазақстан балалары”
бағдарламасы секілді бірқатар бағдарламалық құжаттар мен нормативті актілер
қабылданды.
Қазақстан Республикасы Президентінің жас дарынды қазақстандықтарға
әлемдегі үздік университеттерде білім алуға мүмкіндік беретін “Болашақ”
бағдарламасы еліміздегі адам капиталының дамуына қосылған елеулі үлес
болды.
Қазақстан қазіргі уақытта білім беру, адам мен бала құқығын
қорғау саласындағы барлық негізгі халықаралық құжаттарға қатысушы болып
табылады. Бұл жоғары білім саласындағы жалпыға бірдей адам құқықтары
Декларациясы, Балалар құқығы туралы Конвенция, Халықаралық адамдардың
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары Декларациясы, Болон және
Лиссабон Конвенциялары және басқалар. Джомтьен мен Дакардағы “Баршаға
арналған білім” Дүниежүзілік форумының ұсынымдарын қолдау және жүзеге асыру
мақсатында Қазақстан “Баршаға арналған білім” атты Ұлттық іс-қимыл жоспарын
қабылдады.
Қазақстанның 2010 жылы Еуропа Ынтымақтастығы мен Қауіпсіздігі
Ұйымына (бұдан әрі - ЕЫҚҰ) басшылық жасауы Қазақстанның әлемдік білім
кеңістігіне шығуына мүмкіндік беретін қосымша факт болып табылады. Осылайша
біздің республикамыз кеңес үкіметі елдерінің және Азия елдерінің ішінде
алғашқы беделді халықаралық ұйымдардың бірін басқаруға ие болған ел болды.
Сонымен қатар, бұл – бүгінде біздің мемлекетімізді алдыңғы қатарлы батыс
елдерінің толық құқықты әріптес ретінде қабылдауын көрсететін Қазақстанның
әлемдік кеңістікке белсенді кірігуінің тағы бір дәлелі.
2020 жылға дейінгі елімізді дамытудың Стратегиялық жоспарының
жоғары басымдылығы ретінде адам ресурстарын дамыту болды. Экономикалық
пайда болашақта жұмысшы күшінің өнімділігі мен сапасын едәуір көтеретін
білім берудегі инвестицияларға байланыста болады. Сондықтан да алдағы
онжылдықта білім беру қызметінің сапасын жақсартуға баса назар аударылатын
болады.
Ақпараттың, интеллектуалды өнімнің және идеялардың еркін қозғалысы
жаһандандырудың бір факторы, сонымен қатар нәтижесі болып табылады. Жалпы
тәуелсіздік алған жылдары ескі стереотиптердің шайқалуы мен жаңа
демократиялық құндылықтардың және жаңа саяси және құқықтық мәдениеттің
қалыптасуына байланысты қазақстандықтардың көпшілік көзқарасы өзгерді. Жас
ұрпақ жаңа идеяларға ашық, жаһанша және болашақ санатында ойлайды.
БҰҰДБ мәліметі бойынша Қазақстандағы сауатты тұрғындар 99,6 %-ды
құрайды. Қазақстандықтардың білімнің құндылығын түсінуі, білімге, жаңа
білуге ұмтылуы, дамуға және шыңдалуға дайындығы маңызды ресурс болып
табылады.
Жеке тұлғаның дамуының, мәдениаралық алмасулардың, пікірін еркін
білдірудің, жаңашыл жобаларды, шығармашылық ойларды іске асырудың түпқазығы
ретінде Қазақстанда қолайлы орта қалыптасқан. Бұл, өз кезегінде, жас ұлттың
талаптары мен қызығушылығына барынша жауап беретін білім берудің
прогрессивті жүйесін қалыптастырумен анықталады. Осылайша Қазақстанның
қазіргі даму кезеңде білім беру негізгі рөл атқарады.
Еліміздің қазіргі әлемдегі орны адам капиталының сапасымен, білім
берудің жай-күйімен және өндірісте техника мен ғылымды пайдалану деңгейімен
анықталады. Технологияның дамуы жаһанданудың катализаторы және еліміздің
бәсекелестік басымдылығы дамуының маңызды факторы болып табылады. Қазіргі
білім мен технологияларға негізделген экономика жоғары технологиялы қоғам
құрудағы сапалы жаңа өзгерістерге жетудегі табыстың кепілі болып табылады.
Қазіргі заманғы технологиялар ақпараттарды жылдам және сапалы беру
мен қайта өңдеуге мүмкіндік береді, бұл, өз кезегінде,елдің алдағы тұрақты
дамуының маңызды факторы болып табылады.
Қазіргі кезеңде елімізде жаңа инновациялық инфраструктураны құру,
сонымен қатар, барын дамыту мен пайдалануға барлық мүмкіндік бар. Қазіргі
заманғы ақпараттық- телекоммуникациялық технологияларды және басқа да
ғылыми технологияларды дамытуға, оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Абенова Аида Абаевна
Тақырыбы: Өзін - өзі тану тұлғаның дамуының факторы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: – 050103 Педагогика және Психология
Көкшетау-2011
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Білім беру технологиясы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Білім беру технологиясы кафедрасының меңгерушісі
___________п.ғ.к. Б.В. Крамаренко
(қолы)
Тақырыбы: Өзін - өзі тану тұлғаның дамуының факторы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: – 050103 Педагогика және Психология
Орындаған:____________________ Абенова А.А.
Ғылыми жетекші:________________ психол.ғ.д., Көкебаева Ә.Х.
Көкшетау-2011
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Қазақстандағы өзін - өзі танудың теория-әдіснамалық
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10 1.1 Өзiн-өзi танудың
психологиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2. Білім беру жүйесінің дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3. Өзін - өзі тану бағдарламасының мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
1.4 Оқушылардың бойында қазақстандық патриотизмнің негізгі құндылықтарын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..64
1.5 Өзін-өзі тану кабинетіндегі ұйымдастыру
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ...70
2. Өзін - өзі тану тұлғаның эксперименттік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
2.1. Өзін - өзі танудың әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...76
2.2. Өзін - өзі тану арқылы жеке тұлғанның қарым- қатынас деңгейін және
өзіне деген көзқарасынның методикасының
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... .. 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 87
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
Нормативтік сілтемелер
- Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты;
- Негізгі ережелер;
- 2.003-2002 ҚР БМЖМБС-на сілтемелер жасалған.
ҰБТ – ұлттық бірыңғай тест
МАБ – мемлекеттік аралық бақылау
МТО – мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
ШЖМ – шағын жинақты мектептер
ТжКБ – техникалық және кәсіптік білім
ЖОО – жоғары оқу орны
МБЖЖ – мемлекеттік білім берудің жинақ жүйесі
БЖ БАРИ – білім жүйесінің біліктігін артыраттын республикалық
институттары
ҰАО – ұлттық ақпаратандыру орталығы
ҚОББЖТОО – қалалар мен облыстардың білім басқармалары жанындағы білім
берудегі жаңа технологиялардың өңерлік орталығы
ЦБР – цифры білім беру ресустары
Анықтамалар
Батылдық – қимыл, әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық.
Ерлік дегеніміз – табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын және
адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу
сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін – азаматтық парызын орындау
үшін, осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым
өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп қатерін де бөлісіп, жауды барынша
жою, жанға – жанмен, қанға - қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды
және отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас
тігу
Жеке тұлғаның құндылықтық әлеуеті: Жеке тұлғаның бағыттылығы, оның
сенімдері, дүниеге көзқарасы, идеалдары, ұмтылыстары; өмір сүру түрін еркін
таңдай алуын өз бетінше іске асыратын дербес ерекшелік.
Қарым- қатынас дегеніміз – бұл адамдарда тану, өз өміріңе іс- әрекетіңе,
қылығыңа талдау жасау; проблемаларыңды ортаға салу; басқа адамға ашық болу;
әлемді, әр түрлі адамдардың философиясын тану, яғни бұл деген - өмір.
Моделдеу – бұл өзін-өзі танудың арнайы тәсілі. Мысалы, психологтың көмегіне
сүйену, алайда, психологпен әңгіме жүргізуде, қарым-қатынас жасауға кез
келген адам жете бермейді.
Құзірет: Белгілі бір контексте қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін білім,
іскерлік, дағдылар және өмірлік тәжірибелерді тиімді жұмылдыру даярлығы.
Құндылық: Ұмтылыстар мен мақсаттардың, ал абсолюттік мағынасында -
болмыстың мәні. Жоғары мәнділігі объектілермен қатынастардың құндылықтар
мәні болып табылады. Жеке тұлғалық тұрғысындағы құндылықтық бағдарлар
(олардың сипаты, мазмұны, әр түрлілігі, жоғары рухани құндылықтарға ие
болуы) тұлғаның рухани даму деңгейін білдіреді.
Оқушы портфолиосы: Оқытудың күтілетін нәтижелерін бағалаудың тиімді нысаны.
Портфолионың міндеті – оқушының танымдық белсенділігі мен оның дербестігін
мадақтау, рефлексивті-бағалау дағдылары мен өзін-өзі бағалау әрекеттерін
дамыту.
Өзін-өзі тану - адамгершілік, адам, өмір, руханилық, сұлулық, даналық,
ақиқат, денсаулық, үйлесімділік, қызмет ету, еңбек, достық, махаббат, қарым-
қатынас құндылықтарын оқытуды қарастырады.
Өзiн-өзi тану – 1. Бұл өзiнiң потенционалды және жеке бас қасиетiн,
интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң қатынасын өзге адамдар
арқылы өзiн тану процесi. 2. Психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi
қабылдау құралы. 3. Тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты
қабылдау жағдайы. 4. Тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның
жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар
бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Өзiндiк сана – Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi (Мен-
концепциясы). Мен образы, Мен субьективтi ретiнде құрылымындағы
реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының төмендегi кестеден көруге болады.
Өжеттілік, қайсарлық – адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде
абыроймен өлімге бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс.
Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман–
саулығының қоғамдық – мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстығын
сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке адамды күшейту екенін
мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды жеке адаммен,
яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты
білдіреді.
Патриоттық тәрбие - Отан, туған жер, атамекен, туған ел деген адам
санасында мәңгі өшпейтін ұғым.
Патриотизм – отансүйгіштік, отандас.
Патриоттық сана - сабақта және сабақтан тыс іс-шараларда Отанды сүю, елін
қорғауға байланысты басты ұғымдарды ашып көрсету арқылы қалыптасады.
Патриоттық іс-әрекет - тұлғаның мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным немесе
психикалық үрдістерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет.
Рухани-адамгершілік білім беру: арнайы ұйымдастырылған үдеріс:
1) әлемге деген эмоционалдық-құндылық қатынасына негізделген адамзаттың
әлеуметтік-мәдени тәжірибесін игеруі; 2) оқушылардың рухани-адамгершілік
салада нақты білімдік деңгейге қол жеткізуде, танымдық және тұлғалық
мәселелерді шешуде жеке тәжірибесін қалыптастыруы; 3) тұлғаны дамыту, оның
жеке тәжірибесі мен мінез-құлығын байыту, әлеуметтік және жеке тәжірибенің
өзара әрекеттестігі, әлеуметтік іс-әрекеттің көп қырлы түрлерінде тұлғаның
шығармашылық мүмкіндіктерін ашу; 4) адамгершілік заңы тұлғаның өз заңы бола
алатындай тұлғалық автономияны дамыту; 5) адамгершілік таңдау негізінде
тұлға үшін маңызды мәселелерді шешу тәжірибесін қалыптастыру.
.
Табандылық – батырлардың қалқаны.
Кіріспе
Өзін-өзі тану
курсы адамға өзін-өзі
анықтауға, жақсы
қасиеттерін ашуға, өзіне
адалдыққа, өзінің
абыройын сақтай отырып
үнемі Адам, осы
сөздің толық мағынасында,
болып қалуға
көмектеседі. Негізінде,
адамзаттың барлық
тарихы өзіндік
адамгершілікті үнемі
және үздіксіз
жетілдіру процесі
(С.А. Назарбаева)
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Н. Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауында Біз әрбір адамның ар-намысын,
жағымды қасиеттері мен беделін, жоғары адамгершілік, этикалық стандарттары
және рухани құндылықтарын бағалайтын қоғам құруымыз керек деп атап
көрсетті [1].
Осы талаппен Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру
бағдарламасының, өскелең ұрпаққа адамгершілік-рухани білім беру және
тәрбиелеу басымдылығының мәнін күшейтуге бағытталған, жалпы мақсаттары
ұштасады.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 2001 жылғы 12 шілдедегі №566 бұйрығымен бекітілген Өзін-өзі
тану курсы жобасын әзірлеу және апробациялау бойынша эксперимент табысты
іске асырылуда [2].
Жеті жылдық эксперименттік апробациядан кейін Өзін-өзі тану
бағдарламасы республиканың барлық өңірлерінде педагогикалық және ата-аналар
жұршылығының белсенді қолдауына ие болды.
Өскелең ұрпаққа адамгершілік-рухани білім беру және тәрбиелеу
қазақстандық қоғамда жалпыадамдық, жалпыұлттық, этномәдениеттік жеке
тұлғалық құндылықтарын үйлесімді бірігуінің бағдарланған, олар адамға
қоғамға қызмет етуде өзін толық пайдалану, өзінің мәнін және өмірдегі
тағдырын білуге мүмкіндік береді.
Өзін-өзі тану, білім мағынасының құндылығын күшейтуге отырып,
жеке тұлғаның риясыз сүю, өзіне және өз күшіне сену, жақсылық жасау, көп
білу және өзін-өзі жетілдіру, дене, психологиялық, рухани, әлеуметтік және
шығармашылық дамуда үйлесімділікке жету қабілетін ашады және дамытады.
Балалардың құқықтарын қорғау комитеті Ұлттық ғылыми – практикалық,
білім беру және сауықтыру Бөбек орталығы өткізген ғылыми зерттеу қызметін
ескеріп, жүйелілік және кешенді тұрғыдан Өзін-өзі тану өңірлік білім беру
жүйелері туралы республикалық электронды деректер банкін жасау үшін
материал жинақтады [3].
Өмірдің мағынасы – ол адамның санасындағы субьективті ең маңызды
құндылық және оның мінез-құлқының басты реттеушісіне айналған құндылық.
Адам дамуының шыңы - осы процесте өз денсаулығының белгісі бойынша адам
организімінің, құратын қатынастардың адамгершілік нормаларға сәйкестілік
белгісі бойынша тұлғаның еңбектегі және қарым-қатынастағы, сондай-ақ
қоршаған орта мен өзін-өзі танудағы сәттіліктер белгісі бойынша іс-әрекет
субьектісі ретіндегі қабілеттерінің жететін ең жоғарғы көрсеткіші [4].
Өзгелермен қарым-қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде
қалыптасу, басқалармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу - баға жетпес байлық.
Осы байлыққа ие болған адам қоғамда өз орынын тауып, үйлесімді өмір сүре
алады. Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі тану.
Өзін-өзі тану курсы қазіргі таңда ғылыми жаңа бағыт болып
табылады. Оның стратегиялық бағдары, тұлға болып қалыптасуы, дүние жүзілік
көзқарасын кеңейту, әлеуметтік – экономикалық тапсырмаларды, күнделікті
өмірдегі көкейкесті мәселелерді шешу, қарым-қатынас жасауға тағы басқа
бағытталған.
Тұлғаның өзін-өзі тануының негізгі құрамдас бөліктерін
эксперименттік түрде анықтау мақсатымен оның төрт негізгі аумағын және
олардың параметрлерін бөліп қарастырсақ, оларды төмендегідей көрсетуге
болады.
1. Тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез-құлықтың және іс-әрекеттің
мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер.
2. Белсенділік аумағы: интерналдылық, инициативтілік, өзіне-өзі сенімділік,
өзін-өзі таныту.
3. Тұлғаның құндылықтық-мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің
мағынасы мен мақсаттары.
4. Тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы – этникалық жаңсақ
нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік.
Өзiн-өзi тану сияқты күрделi психологиялық феноменнiң мазмұнына
қатысты әр-түрлi көзқарастар бар. Тұлғаның өзiн-өзi тану теориясының
негiзiн салушы К. Маслоудың анықтамасы бойынша, өзiн-өзi танып білуі -
адамның өзiнiң барлық тұлғалық мүмкiндiктерi мен шығармашылық қабiлеттерiн
толық ашуға және дамытуға үздiксiз ұмтылысы [5].
Жалпыға міндетті жаңа пән арқылы әрбір адам өзінің даралығы мен
бейімділігін танып, анықтайды, жалпыадамзаттьқ, жалпыұлттық қазақстандық
идеалдармен сәйкес келетін өзінің жеке кұндылықтарынң жүйесін қалыптастыра
алады. Өзін-өзі тану өмірлік мәні бар мәселелерді қарастыра отырып, болашақ
мамандардың ерекше мәдени кодтар және образдар арқылы жаңа тэжірибелер үшін
ашықтық, әлеуметтік жауапкершілік, басқа адамдарды қабылдап, түсіну,
шығармашылық белсенділік жэне өмірді оптимистік қабылдау мен өзін түсініп,
танып-білуге негізделген даралық және кәсіби өсуіне жағдай жасап,
көмектеседі[6].
Өзін-өзі тану бойынша сабақтан тыс әрекет күнделікті өмірде алған
білімді іс жүзінде қолдану арқылы қоғам үшін белсенді қызмет етуді
көздейді.
Диплом жұмыстың басты мақсаты: рухани-адамгершілік білім беру, дамыту
арқылы адамның төмендегідей түйінді құзіреттілікте үйлесімді қалыптасуына
ықпал ету:
- өзінің өмірлік позициясын анықтау;
- әр түрлі мәселелерді адамгершілік нормаларға сәйкес сындарлы шешу;
- өзіне, адамдарға және қоршаған әлемге ізгілікті қарым-қатынас жасау;
- адамдарға қолдан келгенше көмек беру, туыстарына және жақындарына
қамқорлық көрсету;
- өзімен өзі үндестікте өмір сүру; ойы, сөзі және іс-әрекеттерінде шынайы
болу;
- жасампаздық белсенділік, азаматтық және отансүйгіштік және толеранттық
таныту;
- адамгершілік тұрғысынан таңдауға даярлығын таныту және өз ойы, сөзі мен
ісіне жауапты болу;
- қоғамға қызмет ету дағдыларын іс жүзінде дамыту.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- оқушылардың өзін-өзі тануда және өзін-өзі іске асыруда
шығармашылық қажеттілігін дамыту;
- жалпыадамзаттық құндылықтардың негізін түсінуде әлемдік
үйлесімділік көрінісін қалыптастыруға әсер ету;
- білім беруде және өмірдегі жағдаяттарда адамгершілік мінез-құлық
тәжірибесін қалыптастыру;
Зерттеу объектісі: субъектінің рухани тәжірибені және оқушылар болмысының
құндылықтарын тануға қатынасы.
Зерттеу пәні: оқушының өмірінің құндылықтық мәнін және оның қоршаған
ортадағы орнын түсінуге бағытталуы.
Өзін-өзі тану үдерісінде адамның дүниетанымдық және мінез-құлықтық
бағдарларын анықтауға:
1) адамның өзін, өзгелерді, әлемді, адамзаттың рухани тәжірибесін
тануға мүмкіндік беретін жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесі;
2) өзіне, өзге адамдарға, қоршаған әлемге, адамзаттың рухани
тәжірибесіне қатысты тұлғаның жеке қасиеті негіз бола алады.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егерде оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін
өзін - өзі тану арқылы балаларда өзіндік сана- сезімі түрлі диагностикалық
әдістер арқылы анықталса, онда мұғалімге оқушылардың даму үрдісін дұрыс
басқара алар еді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: оқушылардың қарым – қатынас деңгейін
анықтау; өзін-өзі тануда және өзін-өзі іске асыруда шығармашылық
қажеттілігін дамыту.
Зерттеу әдістері (С.А. Назарбаева):
1.Қарым қатынас деңгейін анықтау
2.Өзіңді жақсы көресің бе?
Зерттеу жұмыстың базасы:
1. Қазақстандағы өзін - өзі тануының теория-әдіснамалық негiздерi
1.1 Өзiн-өзi танудың психологиялық көзқарастары
Р.С. Немов өзiн-өзi тануды психологиялық бiлiм негiзiнде қарастыра,
маңызды қайнар көздерiн атап көрсетедi:
1. Қоршаған орта: ата-ана, туған-туыс, достар т.б баланың іс-әрекетiне
қарап баға берiп, ал бала сол берген бағаны сенiм ретiнде қабылдап, қандай
да бiр өзiндiк баға бала бойында қалыптасады.
2. Адам өз iс-әрекетiн өзгелердiң iс-әрекетiмен салыстыра бағалауы.
3. Өзiн-өзi тану мен өзгенi тану көбiнесе әртүрлi өмiрлiк
жағдайлардан, әртүрлi тесттер арқылы жүзеге асыруға болады [6].
С.В. Кондратьева бойынша өзiн-өзi тануды зерттеуде әртүрлi бағыттар,
психологиялық механизмдер жайлы сұрақтар, басқа жеке адамды тануда өзара
байланыс ерекшелiгi және өзiн-өзi тануы жеткiлктi дәрежеде зерттелiнбеген.
Өзге адамды түсiнуде және өзара байланыс механизмiн, мазмұнын айқындауы,
мiнез-құлық рефлексивтi қасиетiн анықтауға жол ашады деп көрсетедi.
Л.Н. Десен тұлғаның өзiн-өзi тануы мен өзге адамдардың ол жайлы
бiлуi, тануының арасындағы өзара байланысын зерттеуде, ең алдымен қоршаған
адамдар ортасында қарым-қатынастың деңгейiн анықтау. Зерттеу мазмұнында
тұлғаның қарым-қатынасы өзiнiң құрбыларымен, қарама-қарсы жынысты адамдар
арасындағы қарым-қатынасы әсер етедi [7].
Ж. Маралов бойынша, өзiн-өзi тану - бұл өзiнiң потенционалды және
жеке бас қасиетiн, интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң
қатынасын өзге адамдар арқылы өзiн тану процесi [8].
Өзiн-өзi танудың ғылыми тұрғыдан қарастырғанда, психологияда кеңiнен
ашылып көрсетiледi:
- өзiн-өзi тану – психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi қабылдау
құралы.
- өзiн-өзi тану - тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты
қабылдау жағдайы.
- өзiн-өзi тану - тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның
жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар
бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Классикалық психоанализде өзiн-өзi тану бейсанада ығыстыру ұғымымен
сипатталынады. Австриялық психолог және психиатр З. Фрейд ығыстыруға
агрессивтi және сексуалды тенденцияны жатқызады. Психоаналитиктiң мұндағы
рөлi емделушіге (пациентке) арнайы психоанализ техникасын қолдана көмек
беру [9].
З. Фрейд шәкiртi австриялық психиатр А. Адлер өзін-өзі танудың мән-
мағынасын адамның өзінің алдына қойған шынайы мақсатын танудан көреді.
Гештальттерапияда өзін-өзі тану адамның тұлғалық кемелге жетудегі
жетістік құралы ретінде қарастырылады. Неміс психологы Ф. Перлз тұлғалық
кемел сапасындағы көрсеткішін мынандай түрге бөліп көрсетеді.
1. Басқаларға емес, өзіне демеулік, көмек көрсете алу.
2. Жауапкершілікті өз мойнына алу.
3. Қиын жағдайда өзіндік ресурсын жеделдету.
4. Дағдарыстан шығу үшін тәуекелге бару [10].
Гуманистік психологияда өзін-өзі тану тұлғаның өзіндік даму
жағдайымен, өзін-өзі жетілдірумен қарастырылады. Бұл бағыттың өкілі
американдық ғалым К. Роджерс адам құрамын реалды Мен және идеалды Мен
деп бөліп көрсетеді, ал адам өміріне әсерін тигізетін әлеуметтік ортаны
қосымша етіп алады.
Реалды Мен - өзі туралы ой, сезімі, талпынысы тағы сол сияқты
елестету жүйесі.
Идеалды Мен- адам болашақта қандай болғысы келетiнi, терең ойлауы мен
өзiнiң тәжiрибесi.
Әлеуметтік орта - бұл басқа адамдардың баға беруi (адамның құндылығы,
көзқарасы, iс-әрекетi, нормасы тағы сол сияқты) [11].
Реалды мен және идеалды мен өзара сәйкес келмеуi мазасыздықты,
әрекеттiң бейiмделе алмауы, әртүрлi психологиялық мәселелер туындайды.
Сонымен, В.Г. Маралов бойынша өзiн-өзi тану - өзiндiк тәжiрибенi
меңгеру құралы: адам өзiн-өзiн тануда тұлғалық өсу қабiлетiн, өзiн-өзi
жетiлдiру, өмiр қуанышын сезiну, өмiр мәнiн түсiне алуы. Өзiн-өзi танудың
мәнi позитивтi және негативтi болып екiге бөлiнедi [8].
Позитивтi мәнi – кез келген жұмыс жағдайы, белгiлi бiр мақсатқа жету
үшiн, жұмыс сәттi болу үшiн талаптың қойылуы, қарым-қатынасты нығайтуда, өз
мүмкiншiлiгiн арттыру және бұл қасиеттердi адам өз бойынан тануы.
Негативтi мәнi - өзi жайлы жақсы танып бiле алмағандықтан, адам
күштi және әлсiз жақтарын мұттәйiм мақсатта қолдануы, өз амбициясын, өз
талаптарын қанағаттандыру тағы басқа.
Психологияда өзін-өзі тану саласын алғаш атап көрсеткен американдық
психолог У. Джеймс. Сыртқы дүние арқылы өзiн-өзi тану - қарым-қатынаста, iс-
әрекеттi орындауда өз қылығын бағалау, өз мүмкiншiлiгiн және қабiлеттiлiгiн
көрсете алу. Iшкi дүние арқылы өзiн-өзi тану - уайымдау, сезiм, арман, ой,
қалау тағы сол сияқты iшкi дүниенi сыртқа шығарып, тану үшiн қызықты
жұмыспен шұғылдану абзал [13].
Өзiн-өзi тану аймағы мен саласы жайлы кең түрде Д. Лафта[14] және
Г. Интрома Джогари терезесiн көрсеттi. (Кесте 1 Джогари терезесi)
Олардың айтуы бойынша, бірнеше көрсеткіштер арқылы мынадай кестесін
құрастыруға болады:
-Мен өзім жайлы жақсы білетінім
-Өзім жайлы білмейтінім
-Мен жайлы өзге адамдардың білуі
-Арена
-Соқыр дақ
-Мен жайлы өзге адамдардың білмеуі
-Жасырын аймақ
-Белгісіз
-Арена - мен өзiм жайлы бiлетiнiм және мен туралы қоршаған ортадағы
адамдардың бiлуi.
-Соқыр дақ - мен жайлы басқа адамдардың бiлуi, бiрақ мен өзiм бiлмеуiм.
Жасырын аймақ - мен өзiм жайлы бiлуiм, бiрақ өзге адамдар мұны байқамайды.
- Белгiсiз - мен өзiм жайлы және өзге адамдарда мен туралы бiлмеуi.
Сонымен, өзiн-өзi тану пәнiнiң қорытындысы Арена терезесiн жоғары
деңгейге көтеру, кеңейту, ал соқыр дақ аймағын тарылту, жасырын аймағын
нақтылау, яғни ненi өзге адамдардан жасыру, ненi ашық көрсету мен мақсатқа
жету үшiн ненi қолданған пайдалы және оны жетiлдiру. Осындай модельдi
қолданса тұлға өзiндік бақылау жасай отыра, өзге адамдардың тұлға жайлы не
ойлайтынын бiле алады.
Өзiндiк сана – Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi
(Мен-концепциясы). Мен образы, Мен субьективтi ретiнде құрылымындағы
реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының төмендегi кестеден көруге болады.
1. Эмоционалды құндылық қатынасы
2. Өзiн-өзi тану
3. Өзiн-өзi реттеу
4. Өзiн-өзi бақылау
5. Өзiн-өзi бағалау
Мен субьект ретiнде әртүрлi белсендi iс-ірекеттердiң әсерiнен өзiн-
өзi тану қызметiн атқарады, оның өзi эмоционалды құндылық қатынасымен тығыз
бiрге жүредi.
Өзiн-өзi тану қорытындысында Мен образы тұсiндiрiледi және кейде
жаңа Мен образы жинақталынады. Тұлғаның талпынысы Мен образы бiрден
пайда болмайды, ең алдымен тұлға қасиеттерi, қылық, әрекет ерекшелiктерi
тағы сол сияқты өзi жайлы ойлар қалыптасады. Мұнда басты орынды өзгелермен
салыстыруы, өзiн-өзi бағалауымен ерекшеленедi. Егер Мен образы рационалды
түсiнiктi қабылданған мезетте Мен концепциясы жоғары деңгейде болады, ол
адам өмiрiне әсерiн тигiзiп, мақсатын, жоспарын анықтауға әсерiн тигiзедi.
Отандық психолог В.В. Столин [15] адам ұйымының үш деңгейiн көрсеттi:
1. Биологиялық индивид;
2. Әлеуметтiк индивид;
3. Тұлға.
Биологиялық индивид деңгейiнде өзiндiк сана Мен физикалық
мүмкiндiгiн, өз дене бейнесiн құру мүмкiндiгiн көрсетедi.
Әлеуметтiк индивид деңгейiнде өзiндiк сана өзгелердiң көзқарасын
қабылдау, ата-анасымен өзiн ұқсастыруы, әрекеттi орындаудағы үлгiлердi
игеру, өзiн-өзi бағалауының қалыптасуы; кейiннен кәсіби идентификациясы;
өзiн-өзi бақылай алуы тағы сол сияқты қалыптасады.
Жеке адам деңгейiнде өзiндiк сана өзiндiк әлеуметтiк құндылығымен,
өткен, қазiргi және болашақ жайлы елестетуi мен ондағы өзгерiстердiң
көрiнiсiмен сипатталынады.
В.Г. Маралов сипаттамасында өзiн-өзi тану – бұл әрекеттiң
дәйектiлiгi мен жиынтығы. Алдымен қандайда бiр тұлғалық қасиетi немесе iс-
әрекет сипатын анықтап алу, бұл өте маңызды, онсыз өзiн-өзi тану мәнi
жойылады. Оны санамауға бекiтiп, талдау соңында адамның тұлғалық қасиеттер
құрылымын, оның шекарасын қарастырып бағалауы да Мен концепциясын
қабылдамайды. Өзiн-өзi тану процесi - бұл өзiнiң бойынан қандайда бiр
қасиеттi анықтау [8].
Кесте 2 Өзiн-өзi тану үрдістері
1. Өзiн-өзi танудың түсiну және түсiне алмау деңгейi. Адам қарапайым
өмiр сүредi, оқиды, еңбектенедi, қарым-қатынасқа түседi, өз-өзiмен
сөйлеседi. Өмiр барысында көптеген дәйектер жиналып (өзге адамдар жайлы,
өзі жайлы), бір мезетте санада бекітіліп, түсініп немесе түсіне алмауы,
яғни өзіне деген қатынасына бақылау жасай алмауы қабілетінің төмендегі
байқалады.
2. Мақсаттылық. Жеке адам өз алдына қандайда бір мақсат қояды және
бағыттылығын, қабілеттілігін, тұлға қасиеттерін қолдана отырып, сол
мақсатқа жетуге тырысады. Осы жағдайда әрекет арқылы өзін-өзі бағалауы,
талдауы, өзін-өзі тануы жүзеге асады. Тұлға неғұрлым іс-әрекетте өзін-өзі
тануын жүзеге асырған сайын, соғұрлым терең өзі жайлы біле түседі. Бұл
жерде керi модел де кездеседi, егер эмоционалды күй жоғары деңгейде болса,
өзiн-өзi тануы объективтi болмайды, әртүрлi комплекстер пайда болады.
3. Өзiн-өзi танудың қанығуы әртүрлi өмiрлiк жолдарында кездеседi.
Тұлға тек жағдайды, өзге адамдарды бiлiп қана қоймай, өз мүмкiндiгiн,
қасиетiн, өзiнде бiлген жөн.
4. Өзiн-өзi танудың аяқталмауы - бұнда ересек адамдардың өмiрi бай
және шынайы тұлға. Өзiңдi толық тану мүмкiн емес, тiптi әлеуметтiк ортада
орны зор, қабiлеттi деп санайтын адамның өзi де жоғары деңгейде өзiн-өзi
тани алмайды.
5. Өзiн-өзi танудың психологиялық механизмi - ол тұлғаның құндылық
мағыналық өзiндiк реттелуi, өзiнiң барлық жеке дара, типтiк қасиеттерiн,
эмоционалдылық-ерiктiк, мотивациялық танымдық жетiлдiруi.
С.М. Жақыповтың айтуынша, өзiндiк тану, өзiндiк сана, рефлексия және
әлеуметтік талаптарды еске алу арқылы өзiн-өзi дамыту тұлғаның өзiн-өзi
танытуының алғы шарттары болып табылады [16].
Өзiн-өзi танытанын тұлғаның негiзгi қасиеттерiнiң бiрi белсендiлiк.
К.А. Абульханова көзқарасы бойынша, белсендiлiк - бұл тұлғаның
қажеттiлiктердi, қабiлеттердi, өмiрге қатынастарды және қоғамның тұлғаға
қоятын талаптарын интеграциялау негiзiнде тұлғаға ғана тән, өмiрдi
ұйымдастыру, реттеу және өзiндiк реттелу тәсiлi [17].
А.А. Бодалев белсендiлiк және оның құрамдас бөлiктерi тұлғаның өзiне-
өзi сенiмдiлiк сияқты мiнездемесiмен тығыз байланысты деп көрсетедi.
Сондықтан өзiн-өзi танытатын тұлғаның маңызды қасиетi өзiне сенiмдiлiк
проблемасы отандық психологтармен аз зерттелiнген. Шетелдiк психологтар
тұлғаның бұл сипаттамасын теориялық және эксперименттiк түрде зерттеуге
тырысты [18].
Бiрақ, алғашында ол психокоррекция мәселелерiмен байланысты
зерттелiндi. Өзiне сенiмдiлiктiң аз немесе тiптi болмауы көп жағдайда
пессимизм мен қысылуда көрiнiс табатын тұлғаның невротикалық
симптоматикасына әкеледi. ХХ ғасырдың 40 жылдары АҚШ-тағы невроз
клиникасының бас дәрiгерi Андре Сальтер өзiне сенiмсiздiктi коррекциялау,
емдеу және әлсiрету проблемасымен ең алғашқы болып айналысты.
Жеке адамның қайнар көзiнiң белсендiлiк көзi - қажеттiлiк.
Қажеттiлiк кең мағынада - бұл мұқтаждық, ал тар мағынада - қалып, яғни
адамның жағдай тәуелдiлiгiнiң көрiнiсi. Қажеттiлiк биологиялық және
әлеуметтiк болып бөлiнедi. Биологиялық қажеттiлiкке – су, жылу, ауа, тамақ,
сексуалды қатынас т.б., ал әлеуметтiк қажеттiлiктiң негiзi - еңбек ету,
тануда, қарым-қатынас, жетiстiкке жету т.б.
Өзiн-өзi тану процесi ретiнде көрiнiс бередi және оның түп
негiзiнде қажеттiлiк жатыр, ол өзiн-өзi танудағы қажеттiлiк деп атауға
болады. Өзiн-өзi танудағы қажеттiлiк - бұл тану қажеттiлiгi. Ол Мен
қажеттiлiгiмен тығыз байланысты. Оларға жататындар: өзiн-өзi сыйлаудағы
қажеттiлiк, өзiн теңестiрудегi қажеттiлiк, өзгелердiң көзқарасы бойынша
өзiн мойындау т.б.
Өзiн-өзi сыйлауға деген қажеттiлiгi адамның өз талаптарына және
қоршаған ортадағы адамдардың талаптарына жауап беруiмен жоғары дәрежеге
жетуiмен көрiнiс бередi. Мен-iң тұтастығына деген қажеттiлiгi Мен
образының соңына жету [18].
Барлық қажеттiлiктер бiр-бiрiмен тығыз байланысты және бiр-бiрiн
толықтырып отырады. Өзiн-өзi сыйлау және Мен тұтастығы, олар өзiн-өзi
тану қажеттiлiгiн күшейтедi. Өзiн-өзi тану қажеттiлiгi басқа да
қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жеңiлдетiледi. Мысалы, өзiңе талапты қоя
бiлу үшiн, ең алдымен өзiңдi бiлу қажет, ал өзiңдi жақсы бiлсең
тұтастығыңды құрай аласың және Мен образына ешқандай қарама-қарсылық
тумайды.
Мұндай қажеттiлiктiң қанағаттандырылуы өзiндiк дамуымен байланысты.
Өзiңдi бiлу үшiн және өзiн-өзi тану қажеттiлiктi күшейту үшiн, көбiрек
қарым-қатынас жасау керек, ал қарым-қатынасқа түсу үшiн өзiңдi жақсы бiлу
қажет, ал бұл жетiстiктегi қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жүзеге асады.
Жетiстiкке жету үшiн де өзiңдi бiлген жөн.
С.М. Жақыпов жек мағыналық құрылымдарды емес, тұлғаның танымдық іс-
әрекетінеде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін
қарастырды. Ол мотивацияның іс-әрекетке байланыстығын, мағына және
мақсаттың пайда болуымен түсіндірді. Адамдардың бірлесіп әрекет етуіндегі
ортақ мотив түрін бөлді. Ортақ мотив – іс-әрекеттің ортақ обьектісінен және
іс-әрекетке қатысты тұлғалардың мағыналық жүйесінің өзара сәйкестілігінен
байқалады, ол әрекет тиімділігіне едәуір әсер етеді [16].
А.А. Бодалев өзін-өзі танудың оптимальді мүмкіндігі адамдармен
қарым-қатынас негізінде көрінеді, ал субьективті маңыздылығы субьект
жағынан құндылықтар қатынасымен қарастырды. Мұндай қатынас негізінің
сапасында субьектінің тану эталоны тұлғаның құнды қасиеттері жайлы, басқа
адамдар және өзі жайлы білудің жиынтығы [19].
Өзін-өзі тану процесі - өзін тану, білу мақсатына жету
әрекеттердің ауысуы, ал өзін-өзі тану құралы - өзін-өзі бақылау, өзіндік
талдау, өзін басқалармен салыстыру. Өзін-өзі бақылау өз іс-әрекетін,
қылығын, ішкі жағдайларына бақылау жасау және ол мақсат-бағдарлы болып
келеді. Өзін-өзі бақылау – мінездік сипатын, қарым-қатынас ерекшелігін,
тұлға қасиеттерін анықтауға мүмкіндігін тудырады.
Өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау арқылы және бақылаудың соңында
талдау жасалынады. Алайда, адам өзін үнемі өзгелермен салыстырады, ал
салыстыру әдісі өзін-өзі тану компоненті ретінде өзін-өзі бағалауы
қалыптасады.
Моделдеу – бұл өзін-өзі танудың арнайы тәсілі. Мысалы, психологтың
көмегіне сүйену, алайда, психологпен әңгіме жүргізуде, қарым-қатынас
жасауға кез келген адам жете бермейді. Сондықтан өзіндік нәтижесін өңдеу
жұмысын дербес жүргізуге болады. Моделдеу - жеке дара қасиеттердің
бейнеленуі. Мұның қарапайым әдістері - өзін суреттеу, Мен қазіргі шақта,
Мен болашақта, Мен дос ретінде, Мен студент т.с.с. сурет өзіндік
талдауды жеңілдетеді (мен қандаймын?, менде қандай қасиеттер басым?, мен
нені қажет етемін?, мен не істей аламын?). Егер суретте белгілер айқын
көрсетілген кезде, бұл тәсіл тиімді болады. Сондай-ақ, практика өзін-өзі
тану процесін жеңілдетеді және өзіне басқа жағынан қарауға көмектеседі.
Мысалы, рөлдік ойындар, психодрама.
В.Г. Маралов бойынша өзін-өзі тану нәтижесінің негізі - өзі
жайлы білімнен келіп туады. Бұл білімдер жақындық принципі бойынша
топтастырылады. Сондықтан да өзін-өзі тану процесі аяқталмайды. Мен
концепциясын жете білу көбінесе адамның өзіне байланысты, яғни, өзін-өзі
қабілеттілігі, талпынысы және өзін-өзі тану жүйесімен айналысуы [8].
Өзін-өзі тану нәтижесі ретінде өзіне деген эмоционалды құндылық
қатынасы бойынша төмендегідей тұлғаның компоненттерін айтуға болады. Олар
ұқсастық, өзіндік қабылдау және өзін сыйлау.
А.А. Крылов бойынша, тұлға өзін жоғары бағалауы, өзіне қатынасы,
өз жетістіктеріне, өзін мақтау. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен болғанда, адам
өзін жақсы көруі төмендеп, ішкі қақтығыстардың бар болуы, ал өзін-өзі
сыйлауы жоғары болса, өзгелерге кемсіту көзқараспен қарауы өзіне
сенімділік, эгоцентризм және өзіне жағымды жақтарды ұстануы мен талаптану,
шынайы жетістікті салыстырмен қалыптасады [19].
Американ психологы У. Джеймс жеке адамның талаптануы мен жетістікке
жету табыстарымен байланыстырып, төмендегі формула жобасын көрсетті. Өзін-
өзі сыйлау = табыс талаптану [13].
Табыс неғұрлым жоғары болса, талаптану соғұрлым төмен болады және
керісінше талаптану жоғары болса, табыс төмен болады. Адам толығымен
талаптанудан бас тарта алмайды, сәттілік пен сәтсіздік шынайы категория, ол
жағдайға және жеке адамның өзінен байланысты болады.
Өзін-өзі сыйлау қоршаған ортадағы адамның дәлме-дәлдігімен
анықталады. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен болса, адам өз-өзін алдауы,
шындықтан қорқуы, көптеген психологиялық қорғаныс түрлерінің дамуы, сондай-
ақ, өзін-өзі сыйлау өзге адамдармен өзара қатынас сипатын анықтайды. Өзін-
өзі сыйлаудың дәлме-дәлдігі тәрбиеге байланысты.
Н.В. Крогус бойынша өзін өзге адамдармен салыстырса, субьект өзін-
өзі бағалау ретінде қабылдайды. Егер субьект өзіндік мен–ің қалыптастыра
тұлға реттеу мүмкіндігін, өзін дамыу ретінде өзіне белсенді әрекет жасайды
[20].
С.В. Кондратьева субьект өзге адамдармен қарым-қатынаста өзін-өзі
тануымен бірге басқаның қасиетін танып, өз бойына игере алуы және осындай
процестен кейін өзгені тануда өзіндік феномені пайда болады [21].
Австриялық ғалым К. Лоренц адамның өзін тануға қалауының болмауы, өзін
табиғаттың бір бөлігі ретінде қарастырғысы келмегендіктен деп есептейді
[22]. Кедергі келтіретін топтарды төмендегідей көрсетті.
1. Талдау, бағалау, қабылдау әрекеттерінің қалыптасуынан, ұқсастыру
мен рефлексия құралдарының дұрыс қолдана алмауы, өзін тұлға ретінде
қабылдауға, дәлме-дәл қабілетінң төмен болуы.
2. Өзін тануда қорқыныш сезімнің болуы, қоршаған ортаның талабына
сай өзін бағалауға тырысу.
Аталған кедергілерді жеңуде адамның бойындағы үрейді, қорғаныс
және сақтануды қалыптастыру, өзін-өзі сыйлау деңгейі мен өзін-өзі тану
әдісі арқылы адамды оқыту, өзін-өзі тәрбиелеуде ең тиімдісі болып табылатын
– бұл адам алдына өз бетінше мақсат қоя білу, сол мақсатқа жетуге өз
еңбегімен жетуге тырысу.
Қорыта айтқанда, өзін-өзі тану – бұл өзін тану мен тұлғалық,
интеллектуалдылық ерекшеліктері және қасиеттері, басқа адамдармен қарым-
қатынас , өз бойынан белгілі бір қасиеттерді қабылдау процесі.
Өзін-өзі тану өзіндік сана құрылым компонент ретінде әрекет етеді.
Өзін-өзі тану аймағына және саласына сана, бейсана, адамның сыртқы және
ішкі дүниесіндегі әрекет, тұлғаның позитивті сәйкестілігінің қалыптасуы,
оның өзін-өзі тануына қолайлы жағдайлар тудырып, өзін-өзі жетілдіру мен
өзін-өзі жүзеге асыруына ықпал етеді.
1.2 Білім беру жүйесінің дамыту жолдары.
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың “Жаңа онжылдық –жаңа экономикалық
өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты 2010 жылғы 29 қаңтардағы
Қазақстан халқына Жолдауында белгіленген міндеттерді іске асыру мақсатында
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Қазақстан
Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасының жобасын әзірледі [1].
Бұл жоба Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлеген төрт басым
мемлекеттік бағдарламалардың бірі болып табылады.
Мемлекеттік бағдарлама жобасының мақсаты – экономикалық өсім және
азаматтардың әл-ауқатының тұрақты дамуын қамтамасыз етуіне білім беру
жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адами капиталды дамыту үшін оны
түбегейлі жаңғырту.
Бұдан бұрын Мемлекеттік бағдарламаның жобасы Қазақстан
Республикасы Премьер-Министрдің орынбасары Е. Орынбаевтың, облыс
әкімдерінің орынбасарлары, ғылыми және педагогикалық қауымының, үкіметтік
емес ұйымдардың, түрлі партия өкілдерінің қатысуымен өткен кеңестерде,
білім жүйесіндегі семинарлар мен конференцияларда қарастырылды.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі К.Қ.Мәсімовтің тапсырмасына
сәйкес Мемлекеттік бағдарламаның жобасы жұртшылықтың кең талқылауына
ұсынылады. Ұсыныстарыңызды lzabara@edu.gov.kz немесе
zh_esanova@edu.gov.kz электронды адрестеріне 7 күндік мерзімде
жолдауларыңызды сұраймыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің баспасөз
қызметі.
Бағдарламаның атауы Қазақстан Республикасындағы білім беруді
дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Әзірлеу
үшін негіз Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы №
922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі
Стратегиялық даму жоспары, Қазақстан Республикасы Президентінің
“Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы” 2010 жылғы 19
наурыздағы № 957 Жарлығы Бағдарламаны Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым әзірлеуші министрлігі.
Мақсаты Экономиканың және азаматтардың әл-ауқатының тұрақты дамуын
қамтамасыз ететін білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру,
адами капиталды дамыту үшін оны түбегейлі жаңғырту.
Міндеттері - жан басына шаққандағы қаржыландыру әдістемесін әзірлеу
және оны білім беру ұйымдарына енгізу
- білім берудегі менеджментті жетілдіру
- педагог мамандығының мәртебесін көтеру
- оқу үрдісін автоматтандыруды енгізу
- мектепке дейінгі ұйымдардың желісін арттыру
- 12 жылдыққа көшу
- шағын жинақты мектептердің санын қысқарту
- мектептерде инклюзивті білім беруді жетілдіру
- техникалық және кәсіптік білім беруді еңбек нарығының сұраныстарына
сәйкес кадрлармен қамтамасыз ету;
- еліміздің индустриалды-инновациялық даму жобаларын жоғары және
жоғары оқу орнынан кейінгі білімді кадрлармен қамтамасыз ету
- еуропалық аймаққа жоғары білімнің кірігуін қамтамасыз ету;
- білім және ғылымның кірігуін қамтамасыз ету
- интеллектуалды меншік өнімдерін коммерциализациялау үшін жағдайлар
жасау.
Іске асыру мерзімдері 2011 – 2020 жылда (кезеңдері).Бағдарлама
екі кезеңде іске асырылатын болады:
-Бірінші кезең - 2011 – 2015 жылдар;
-Екінші кезең - 2016 – 2020 жылдар.
Мақсатты: Орта білім беру ұйымдарында жан басына индикаторлар
шаққандағы қаржыландыруды енгізу - 100 % болады Педагогтардың орташа жалақы
деңгейі экономикадағы орташа жалақы деңгейіне жетеді Ваучерлік қаржыландыру
принципі бойынша педагогтардың 70%-ы біліктілік арттырудан өтеді Білім беру
ұйымдарының 90%-ында Қамқоршылық кеңестері құрылады Орта білім беру
ұйымдарының 90%-ы электрондық оқыту жүйесі қолданылады 100 % балалар
ұйымдастырылған мектепке дейін
қамтумен қамтамасыз етіледі 2020 жылы 12 жылдық мектепке толық көшу іске
асырылады.
2020 жылға дейін жекеменшік мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеудің
үлесі барлық балабақшалардың 13 % - ын құрайды . Тәуелсіз тестілеу
нәтижелері бойынша жоғары оқу орындарына түсу үшін шектік деңгейден өте
алмаған түлектер санының үлесі 22,2 %-дан 10 %-ға кемиді 100 % мектептерде
“Өзін өзі тану” тұлғаның адамгершілік-рухани даму бағдарламасы іске
асырылады Қазақстан PІSA, TІMSS, PІRLS, TІMSS ADVANCED,TEDS-M, ІCІLS
халықаралық салыстырмалы зерттеулеріне қатысады Жұмыс берушілер
қоғамдастығында біліктілікті тәуелсіз бағалаудан алғашқы реттен өткен
техникалық және кәсіптік білім беру түлектерінің үлесі - 80% болады Жұмыс
берушілер қоғамдастығында біліктілікті тәуелсіз бағалаудан алғашқы реттен
өткен жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру түлектерінің үлесі
- 60% болады Жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін бір жыл жыл ішінде жұмысқа
орналасқан түлектердің үлесі 80 %-ға дейін жетеді
Білім беру ұйымдарына бірыңғай электронды оқыту жүйесін енгізіледі
Қаржыландыру көздері Бағдарламаның бірінші кезеңін жалпы қаржыландыру
көлемі 3 846 920 млн. Теңгені мен көлемі құрайды, оның ішінде
республикалық бюджет қаражаты есебінен - 3 762 641 млн. теңге, оның
ішінде қосымша – 419 436 млн.теңге жергілікті бюджет қаражаты есебінен–
842 789 млн.теңге.
Халықаралық тәжірибе ерте балалық шақтан ересек жасқа дейінгі адам
капиталына, оның ішінде, білім беруге бөлінген инвестицияның қоғам мен
экономикаға елеулі әсер ететінін көрсетіп отыр.
Бай минералды ресурстар, қолайлы жағдайлар, нарықтық қарым-
қатынастарды дамыту және мұнай экспортынан түскен жоғары табыстар
нәтижесінде Қазақстан экономиканың жоғары қарқынмен өсуін сақтап қалды.
Минералды ресурстарды игеру бүгінгі күнге дейін орасан зор мүмкіндікті
және орта- және ұзақ мерзімді кезеңде қолайлы өсу перспективасын сақтауды
қамтамасыз етіп отыр.
Алайда, үнемі өзгеріп отырған экономикалық жағдайлар ұлттың ұзақ
мерзімді экономикалық дамуын қамтамасыз ете аламайды. 2020 жылдан бастап
мұнайды өндірудің физикалық көлемі өсуді тоқтатады немесе тіпті төмендейді.
Экономиканы көтеру шикізаттық емес өндірісті өсіру негізінде қамтамасыз
етілетін болады.
Экономикалық гүлденудің ұзақ мерзімді негізі және өмір сүру
деңгейінің ең негізгі көрсеткіші өндірістің тұрақты дамуы болып табылады.
Ол экономика белгілі деңгейінде пайдаланылатын ресурстарды бар ресурстарды
интенсивтірек, тиімдірек немесе шығармашылықпен қолдану есебінен көбірек
өндіргенде жүзеге асады. Өндіріс өсуінің негізгі бөлігінің бірі адам
капиталына бөлінген инвестицияның сапасы мен деңгейі болып табылады.
Адам капиталына инвестиция бөлу тез өзгеретін әлемге бейімделе алатын
техникалық дамушы, өндіруші жұмыс күшін қалыптастыру үшін өте қажет.
Болашақтың табысты экономикасы адам капиталы мен барлық сектордағы дәстүрлі
ерекшеліктерді қоса алғандар бола алады. Сондықтан жұртшылықтың білім,
білік және дағдыларына қаржыландыру Қазақстанды дамытудың негізгі бағыты
болып табылады. Бүгінде білім беруді жай ғана әлеуметтік қажеттілікке
жұмсалатын шығыс емес экономикалық инвестиция деп түсіну қажет.
Білім беру мен экономикалық дамуды байланыстырушы көптеген дәлелдер
бар:
- макро және микроэкономикадағы халықаралық зерттеулер білім беру, табыс
пен өндірушіліктің тығыз байланыста екенін көрсетіп отыр. Оқытудың ерте
кезеңіндегі инвестицияның үлкен қайтарымы болатынын көрсететін байланыс
бірізді болмайды.
- зерттеулер білімді экономика тұрақтырақ болатынын, білім беруді дамытуға
жұмсалған қаржының ол сауаттылық кезеңіндегі фокус болсын немесе оқытудың
орташа ұзақтығын жақсарту болсын өте маңызды екенін дәлелдеп отыр. Білім
беруді қаржыландырушы мемлекеттердің экономикалық өсу көрсеткіштері де
жоғары. Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының зерттеулері (бұдан
әрі - ЭЫДҰ) еңбекке қабілетті жастағы тұрғындардың орташа білім деңгейін 1
жылға арттырудың экономиканың 3-6%-н және экономика өсу шапшаңдығының 1%-ға
артатынын дәлелдеп отыр.
Осыған орай жаңа ұлттық көзқарас ұсынылады: 2020 жылға дейін Қазақстан –
білімді мемлекет, ақылды экономика және жоғары білікті жұмыс күші. Білім
беруді дамыту мемлекеттің экономикалық гүлденуінің негізі болуы керек.
Қазақстанға білім беруді түбегейлі модернизациялау қажет: ауқымды және
тұрақты білім беруді және оның сапасын жақсартуды инвестициялау көлемін
арттыру.
Экономикалық табыстармен қатар білім беру басқа да әлеуметтік
табыстарды қалыптастырады. Азаматтық қатысудың үлкен үлесін, жоғары
әлеуметтік тығыздылық және интеграцияны, төменгі деңгейдегі құқық
бұзушылықты қамтитын қоғамның – әлеуметтік капиталдың қалыптасуына ықпал
етеді. Ең ерте жастағы білім беру әлеуметтік, эмоционалды және басқа да
өмірге қажетті біліктердің қалыптасуында маңызды рөл атқарады.
Білім беру қызметінің барлық спекторының алдағы дамуы пайдасының дәлелді
аргументтері осында.
Қазақстандық білім беруді жаңғыртуды жалғастыруды қамтамасыз
ететін Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан кейін – Бағдарлама)
Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатын жүзеге асырудың
ұйымдастырушылық негізі болуы тиіс.
Бағдарлама білім беру жүйесіндегі мемлекеттік саясаттың
ұйымдастырушы негізі ретінде білім берудің, басқару жүйесінің, білім беру
қызметі субъектілерінің құқықтық-ұйымдастырушылық формаларының және
экономикалық-қаржылық механизмдерінің құрылымындағы, мазмұны мен
технологияларындағы өзгерістерді құрайтын ресурстары мен мерзімі бойынша
бір-бірімен байланыстағы шаралар кешені болып табылады.
Аталған элементтердің әрқайсысының автономды дамуы білім беру жүйесінің
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі кезеңдегі деңгейіне
көтерілуіне мүмкіндік бермейді.
Одан басқа, Бағдарлама шараларын жүзеге асыру салааралық мазмұнға
ие және бірыңғай білім беру саясатын жүргізуге мүмкіндік беретін, бірыңғай
білім беру және ақпараттық кеңістікті қалыптастыруды, білім беру жүйесінің
өңірлік дамуындағы сәйкессіздік мәселелерін қамтамасыз ететін білім беру
жүйесінің барлық субъектілеріне бағытталған.
Білім беру жүйесінің ағымдағы жай-күйін талдау
Қазақстан Республикасындағы мемлекет басшылығының адам капиталын дамытудың
маңыздылығы мен қажеттілігін және білім беру жүйесін реформалауды бастау
мен жүргізуге жан-жақты қолдау көрсетуінің нәтижесінде білім беруді
прогрессивті дамыту мен модернизациялау мүмкін болып отыр.
Білім беру ұзақ мерзімді “Қазақстан - 2030” Стратегиясының негізгі
приоритеттерінің бірі болып отыр. Қазақстандағы білім беру реформаларының
ортақ мақсаты білім беру жүйесінің жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға
бейімделуі болып табылады. Қазақстан Президенті әлемдегі бәсекеге қабілетті
50 елдің қатарына республиканы кіргізу туралы мақсат қойған болатын. Осы
мақсатты жүзеге асыруда білім беру жүйесін дамыту маңызды роль атқарады
[23].
Жаңа мақсаттарды шешу үшін Қазақстан Республи-касындағы білім
беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы,
Қазақстан Республикасындағы техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың
2008-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, “Қазақстан балалары”
бағдарламасы секілді бірқатар бағдарламалық құжаттар мен нормативті актілер
қабылданды.
Қазақстан Республикасы Президентінің жас дарынды қазақстандықтарға
әлемдегі үздік университеттерде білім алуға мүмкіндік беретін “Болашақ”
бағдарламасы еліміздегі адам капиталының дамуына қосылған елеулі үлес
болды.
Қазақстан қазіргі уақытта білім беру, адам мен бала құқығын
қорғау саласындағы барлық негізгі халықаралық құжаттарға қатысушы болып
табылады. Бұл жоғары білім саласындағы жалпыға бірдей адам құқықтары
Декларациясы, Балалар құқығы туралы Конвенция, Халықаралық адамдардың
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары Декларациясы, Болон және
Лиссабон Конвенциялары және басқалар. Джомтьен мен Дакардағы “Баршаға
арналған білім” Дүниежүзілік форумының ұсынымдарын қолдау және жүзеге асыру
мақсатында Қазақстан “Баршаға арналған білім” атты Ұлттық іс-қимыл жоспарын
қабылдады.
Қазақстанның 2010 жылы Еуропа Ынтымақтастығы мен Қауіпсіздігі
Ұйымына (бұдан әрі - ЕЫҚҰ) басшылық жасауы Қазақстанның әлемдік білім
кеңістігіне шығуына мүмкіндік беретін қосымша факт болып табылады. Осылайша
біздің республикамыз кеңес үкіметі елдерінің және Азия елдерінің ішінде
алғашқы беделді халықаралық ұйымдардың бірін басқаруға ие болған ел болды.
Сонымен қатар, бұл – бүгінде біздің мемлекетімізді алдыңғы қатарлы батыс
елдерінің толық құқықты әріптес ретінде қабылдауын көрсететін Қазақстанның
әлемдік кеңістікке белсенді кірігуінің тағы бір дәлелі.
2020 жылға дейінгі елімізді дамытудың Стратегиялық жоспарының
жоғары басымдылығы ретінде адам ресурстарын дамыту болды. Экономикалық
пайда болашақта жұмысшы күшінің өнімділігі мен сапасын едәуір көтеретін
білім берудегі инвестицияларға байланыста болады. Сондықтан да алдағы
онжылдықта білім беру қызметінің сапасын жақсартуға баса назар аударылатын
болады.
Ақпараттың, интеллектуалды өнімнің және идеялардың еркін қозғалысы
жаһандандырудың бір факторы, сонымен қатар нәтижесі болып табылады. Жалпы
тәуелсіздік алған жылдары ескі стереотиптердің шайқалуы мен жаңа
демократиялық құндылықтардың және жаңа саяси және құқықтық мәдениеттің
қалыптасуына байланысты қазақстандықтардың көпшілік көзқарасы өзгерді. Жас
ұрпақ жаңа идеяларға ашық, жаһанша және болашақ санатында ойлайды.
БҰҰДБ мәліметі бойынша Қазақстандағы сауатты тұрғындар 99,6 %-ды
құрайды. Қазақстандықтардың білімнің құндылығын түсінуі, білімге, жаңа
білуге ұмтылуы, дамуға және шыңдалуға дайындығы маңызды ресурс болып
табылады.
Жеке тұлғаның дамуының, мәдениаралық алмасулардың, пікірін еркін
білдірудің, жаңашыл жобаларды, шығармашылық ойларды іске асырудың түпқазығы
ретінде Қазақстанда қолайлы орта қалыптасқан. Бұл, өз кезегінде, жас ұлттың
талаптары мен қызығушылығына барынша жауап беретін білім берудің
прогрессивті жүйесін қалыптастырумен анықталады. Осылайша Қазақстанның
қазіргі даму кезеңде білім беру негізгі рөл атқарады.
Еліміздің қазіргі әлемдегі орны адам капиталының сапасымен, білім
берудің жай-күйімен және өндірісте техника мен ғылымды пайдалану деңгейімен
анықталады. Технологияның дамуы жаһанданудың катализаторы және еліміздің
бәсекелестік басымдылығы дамуының маңызды факторы болып табылады. Қазіргі
білім мен технологияларға негізделген экономика жоғары технологиялы қоғам
құрудағы сапалы жаңа өзгерістерге жетудегі табыстың кепілі болып табылады.
Қазіргі заманғы технологиялар ақпараттарды жылдам және сапалы беру
мен қайта өңдеуге мүмкіндік береді, бұл, өз кезегінде,елдің алдағы тұрақты
дамуының маңызды факторы болып табылады.
Қазіргі кезеңде елімізде жаңа инновациялық инфраструктураны құру,
сонымен қатар, барын дамыту мен пайдалануға барлық мүмкіндік бар. Қазіргі
заманғы ақпараттық- телекоммуникациялық технологияларды және басқа да
ғылыми технологияларды дамытуға, оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz