Энергияның альтернативалы көздерінің классификациясы
Дипломдық жұмыс
Отандық кәсіпорынға баламалы энергетика жобаларын енгізу
Отандық кәсіпорынға баламалы энергетика жобаларын енгізу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Қазіргі нарықты экономикада баламалы энергетиканы дамытудың теориялық -
әдіснамалық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Энергияның баламалы көздерін қолданудың маңызы мен объективті саралануы
және
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...9
1.2 Энергетикалық сала кәсіпорындары қызметінің тиімділігін бағалаудағы
экономикалық
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 15
2 Қазақстан Республикасының баламалы энергия көздерін және ЭКСПО-2017
көрмесінің ұйымдастырылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 Қазақстанның энергетикалық ресурстарының экономикалық әлеуетін дамуы
және ЭКСПО -2017 көрмесін
ұйымдастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...21
2.2 Отандық кәсіпорындағы баламалы энергетика жобаларын жүзеге асырудың
тиімділігін бағалау және
кедергілер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..33
3 Қазақстан экономикасына дәстүрлі емес энергия түрлерін енгізу
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..46
3.1 Баламалы энергетиканы енгізу саласында экономикалық тиімділікті
арттыруды қамтамасыз ету
болжамдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Белгіленулер және қысқартулар
АС – автокорреляциялық қызмет
ЖАС – жеке автокорреляциялық қызмет
R- құрылымдастыру коэффициент
БЭК – баламалы энергия көздері
АҚ- акционерлік қоғам
ЭЖК - электр желілерін үйлестіру компаниясы
АЭС – атом электр станциясы
ІЖӨ - ішкі жалпы өнім
ҚЭЖ – қатынас келтіру электр жүйелері
ЖЭС – жел электр станциялары
ЖЭҚ – жел электр қондырғылары
ГеоЭС – геотермальды электр станциялары
ҚРИДЖ- ҚР-ның индустриалды – инновациялық дамуының жеделдету
жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы
МАЭ- мемлекеттік аудандық электростанциясы
ГТЭС- газды турбиналы электростанциясы
МЖБ – мемлекеттік жеке бәсекелестік
ГЭС – гидроэлектростанциясы
БЭЖ – бірыңғай электроэнергетикалық жүйе
ПӘК – пайдалы әсер коэффициенті
АЭЖХА – атом энергетикасы жөніндегі халықаралық агенттік
ҚЖЖДБ – қайта жарақтандыру және даму халықаралық банкі
МВт- мегаватт
ИЖДМ – инвестиция және даму министрлігі
КЖӘ - кішігірім шаршы әдістері
БЖҒМ – білімі және ғылым министрлігі
ХЭА – халықаралық энергетикалық агенттік
ҰЭЖ – ұлттық энергетикалық жүйе
ЕЫЖХҰ- Еуропадағы ынтымақтастық және қауіпсіздік жөніндегі ұйым
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
МСШҰ – мұнайды сыртқа шығаратын ұйым
ЭҚЖДҰ – экономикалық қызмет және даму ұйымы
АЭСТ – ағымды электр станциясы
ЭЖҮС – электр желілерін үйлестіру станциясы
ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
ККЭ – күн көзінің электростанциясы
ЖЭК – жанармай энргетикалық кешен
ЖЭС – жылу электр станциясы
ЖЭО – жылу электр орталығы
ШЖ –шартты жанармай
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысы Қазақстанда эконометрикалық амал-тәсілдерді қолданыста
болу арқылы мекемелер мен ұйымдардың инвестициялық әрекетінде
альтернативалы энергия көздерін жетілдірудің экономикалық тұжырымдамаларын
қарастыруға бағытталған. Электроэнергетика аясында альтернативалы энергия
түрлерінің экономикалық өркендеуын жетілдіру оның тұжырымдамалық негіздерін
терең зерттеуді талап етеді. Сонымен қатар ЭКСПО - 2017 көрмесінің
анықтамаларын іске асыруда өңірлердің энергетикалық потенциалының
пайдалылығы мен іскерлігін ескере отырып, қайта өзгерген
энергоресурстарын тәжірибеде қолдануға көңіл бөлуді арттыру қажеттігі
сипатталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі дәстүрлі энергия ресурстарының кемуі
мен электроэнергияға қолданушылықтың өсуінен оларға дүние жүзілік бағаның
өсуі проблемаларымен анықталады. Бұл процестер Қазақстанға да, сондай –ақ
барлық жаһандық қауымдастыққа да тән. Олардың факторнен дамыған аймақтарде,
өркендеушы аймақтарде энерго қолданылу түрі өзгеріске ұшырайды. АҚШ,
Англия, Германия және Жапония сынды республикалар көмір қышқылды энергия
көздерін сырттан әкелудің тәуелділігін төмендету мақсатында өздерінің
энергетикалық қуат құрылымдарына альтернативалы энергия көздерін енгізуде.
Бірнеше аймақтар экологиялық апатты болдырмау, адамзаттың денсаулығы
мен барлық жерлерге айтарлықтай кері фактордан дәстүрлі энергия
көздерінің қолданысын азайтып отыр.
Қазақстан-2030 стратегиясында энергия көздерінің мол қорына ие
Қазақстанның энергетикалық ресурстарын тиімді қолданыста болу – елдің
социалды-экономикалық тұрақты жетілуінің ұзақ кезеңдегі басымдықтарының
құрамында екендігі анықталған [1].
ҚР Президенті – Ұлт көшбасшысы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан -2050
стратегиясында осы даралап алынған бағытты электроэнергияны
модернизациялау және инновациялық жетілдіруды жалғастыруға ұсыныс берді.
Бұл жерде энергетикалық ресурстарды қайта өңдеу ынтымақтастықта шикізат
беруді кеміте отырып, оны өзгерген технологиялармен айырбастау міндетін
қойып отыр.
Бұған дейін электроэнергия өндірісі, сонымен қатар жаңартылған
энергетиканы қолдау шараларын құқықтық, экономикалық және альтернативалы
энергия көздерін тәжірибеде қолдану және таратуды ынталандырудың басқа да
негіздерін бекіту үшін Жаңартылған энергия көздерін қолданыста болуды
қолдау туралыҚР Заңы қабылданған болатын (2009 жыл 4 шілде, №165-N).
Экономикамыздағы энергетиканың үлесі мен басқа да проблемалар отын -
энергетикалық энергия көздерін тиімсіз қолданыста болуға жол ашып,
экономикамыздың бәсекелестік қабілетін әлсіретіп, қоршаған ортаны
ластандыруға, атап айтқанда көкөністі (парник) газдардың зияндығын атап
өтуге болады. Экологиялық және экономикалық тәуекелділікті ескерсек,
инвесторлар үшін энергия көзімен қамту аумағы оларды ынталандырмай отыр.
Ал, электро энергетиканың инвестициялық жобалары қаржыны көп қажет етеді,
әрі қымбат тұрады. Міне, осыған орай, дәстүрлі емес, қалыптасқан энергия
көздеріне назар аударудың маңызы зор.
Экономика ғылымында көмірсутек энергия көздері бағасының өсу
қажеттілігі сақталып, әрі экологиялық стандарттың қатаң жағдайында
қалыптасып отырған альтернативалы энергетиканы жетілдірудың экономикалық
негізінің қажеттілігі, қажетті энергия көздерінің дәстүрлі
энергоресурстармен салыстыру жөніндегі бәсекелестікке қабілеттіліктің
ғылыми негіздерінің болмауы, ЭКСПО -2017 халықаралық көрсеге әзірлік
қарсаңында дәстүрлі емес энергия түрлерінің энергетикалық үлесін қарастыру
ауқымында жаңа энергетикалық бағыт қалыптастырудың мүмкіндігін қарастыру
проблемалары біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Дүниежүзілік деңгейде танымал
болған Э.Долан, Д. Кейнс, К.Макконел, Д.Персон, К.Ридле, Дж. Твайделл,
А.Уэйр, Ч.Фритте, С.Чу, У.Шарп, А.Швандер және басқа да экономист –ғалымдар
түрлі энергетикалық жобаларды іске асырудың тиімділігін зерттеумен
өзгеріссіз жағдайда айналысуда.
Кәсіпорындардың ұйымдық сипаты, экономикалық механизмдері, бұл қызмет
нда инвестиция тарту тетіктерімен қатар электроэнергия өндірушілерді
ынталандыру мен альтернативалы энергия көздерін (БЭК) игерудің тиімділігі
мен экономикалық тетіктерін зерттеудегі отандық экономист – ғалымдар, оның
ішінде К.Окаев, Б.Алдияров, К.Дукенбаев, А.Ералы, Е.Сулейменов,
Р.Рахметова, Р.Ниязбекова, Ш.Чокин және басқалары да көптен бері айналысып,
бұл салаға елеулі үлес қосып келеді.
Зерттеу жұмысында қолданған эконометрикалық талдау мен экономико –
математикалық тәсілдер шет елдік ғалымдар К. Грейндтер, К.Доугерти,
П.Катышев, Я.Магнус, А.Пересецкий, М.Турунцев, Р.Энгл жазбаларынде кеңінен
қарастырылған.
Қалыптасқан республика ретінде өркендеу жолына түскен Қазақстан
Республикасы үшін альтернативалы электр энергиясы проблемаларын шешудің
өзектілігі және оны экономикалық және елдің энергетикалық стратегиясын
қалыптастыру проблемаларында қолданылатын энергия көздерін жетілдіру
бойынша бірыңғай әдіснамалық тәсілдерін зерттеу жақтарынан өзара
байланысының аз қарастырылуы зерттеу тақырыбын таңдауымызды анықтады.
Зерттеудің мақсаты баламалы энергия көздерін енгізудің теориялық -
әдіснамалық жақтарын негіздей отырып, экономикалық тұжырымдамаілеріне
талдау жасау арқылы, Қазақстандағы ЭКСПО - 2017 көрмесін өткізу
шеңберіндегі энергетикалық бағытты одан әрі жетілдіру және жетілдіру
бойынша тәжірибелік ұсыныстар дайындау.
Осы мақсатты іске асыру келесі міндеттердің шешілуін қарастырады:
-еліміздегі альтернативалы энергетиканың тиімділігі және оны жетілдірудың
экономикалық тұжырымдамаілерінің теориялық және әдіснамалық негіздерін
жүйелеу;
- дәстүрлі емес энергия түрлерін қолданыста болудағы қазіргі
дүниежүзілік процестері мен шетелдік тәжірибені зерттеу;
- ЭКСПО-2017 көрмесіне әзірлік барысындағы Қазақстанның энергетика
секторы өркендеуының негізгі көздерінің қарқындылығына талдау жасау;
- энергетика ндағы кәсіпорындардың инвестиция және шаруашылық
қызметінің тиімділігіне баға беру;
Зерттеу нысаны - Қазақстанның баламалы энергетикалық кәсіпорындары.
Зерттеу пәні - ҚР-ның кәсіпорындарында шаруашылық қызметін ұйымдастыру
процесіндегі әлеуметтік - экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік базасы болып экономикалық теория классиктерінің жазбалары,
альтернативалы электр энергиясы және оның өркендеуына әсер ететін
әлеуметтік – экономикалық факторларды қарастырған қазіргі экономикалық
мектептің өкілдерінің ғылыми жұмыстары, сондай – ақ эконометрикалық
моделдеу, экономикалық зерттеулерге математикалық әдістерді қолдану ндағы
ғалымдардың жазбалары болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Жұмыста Қазақстан Республикасының
заңнамалық және нормативтік актілері пайдаланылды. Президенттің жыл сайынғы
жолдаулары, Үкімет Қаулылары, Ұлттық экономика министрлігінің, ҚР
Статистика агентігінің жыл сайын жариялайтын жинақтары, ресми қазақстандық
Интернет - порталдардағы энергетикалық компаниялардың ресми материалдары
қолданылды. Еліміздің, Ресейдің, шетелдік ғалымдардың жазбалары. Самұрық -
Қазына, ҰӘҚ-ы АҚ-ның және оның серіктес кәсіпорындары (KEGOC АҚ-ы,
Самұрық-Энерго АҚ-ы,) күнделікті ақпарат құралдарының, халықаралық
ұйымдар мен агенттіктерінің материалдары, альтернативалы
электроэнергетикалық проблемалар жөніндегі халықаралық (рецензия) пікір
жазатын журналдағы республикамыздың энергетикалық проблемасіне орай
жарияланған мақалалар экономикалық зерттеулердің нәтижелері жұмыстың
ақпараттық негізін құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмысты зерттеу барысында
ғылыми жаңашылдығы бар келесі нәтижелерге қол жеткізілді:
- альтернативалы энергия көздері түсінігі нақтыланды және
альтернативалы энергетика көздерінің экономикалық өркендеуы ұғымына
анықтама берілді;
- дамыған аймақтардың республикалық энергетикалық бағытының жалпы
модаймақтарі, жаңартылған энергия түрлерін қолдану, тәжірибеде қолдану және
тарату тәжірибесі қарастырылды, дүниежүзілік энергетика өркендеуының
тұрақсыздандыру процестері зерттелді;
- электроэнергетикалық өркендеудың маңызды көрсеткіштері бойынша
республиканың энергетикалық потенциаліне кешенді талдау жасалды,
энергетикалық бағытты жүзеге асыратын жауапты институттары қарастырылып,
жасыл энергияны модернизациялаудың өркендеу жолдары дәйектелді;
- ҚР республикалық энергетикалық бағытын іске асыру шеңберінде
инвестициялық жобаларды есепке ала отырып орта мерзімді болашаққа арналған
болжаулар жасалынды, сондай – ақ экологиялық қайтаданлану жағдайында
жаңартылған энергоресурстарының бәсекелестік нарығын қалыптастырудың
басымдықтары дәйектелді.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдамалар:
- алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені қолдану негізінде отандық электр
энергиясын өндірудің әлеуметтік - экономикалық өзгешеліктерін ескере
отырып, альтернативалы энергетиканың инновациялық жобаларын іске асырудың
экономикалық тетіктері ұсынылды;
- альтернативалы энергетиканы жетілдірудағы кәсіпорындардың
экономикалық қызметінің проблемалары нақтыланды және жүйеленді, елдің
энергиялық тәуелділігінің қауіптері және оларды шешу тәсілдері көрсетілді;
- экономика - математикалық модельдерді қолдану арқылы БЭК
инновациялық жобаларға капиталдық салымдарды тартудың орта мерзімді
болжамдары әзірленді, жаңартылған энергоресурстарының бәсекелестік нарығын
қалыптастырудың басымдықтары дәйектелді;
- альтернативалы энергия потенциалінің стратегиялық өркендеуына және
ЭКСПО -2017 көрмесін өткізуде энергетикалық бағытты жетілдіру бойынша
ұсыныстар әзірленді.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Жұмыстың ғылыми –
тәжірибелік нәтижелері жинақталған мәліметтер, қорытындылар, ұсыныстар бұл
бағыттың әрі қарай зерттеуде әдістемелік, ал әлеуметтік - экономикалық
бағытта альтернативалы энергияны жетілдіруға арналған кешенді іс-шаралар
жүргізуде жергілікті және республикалық органдардың қолдануда
практикалық маңызы бар.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Негізгі ережелер, тұжырымдар мен
ұсыныстар ғылыми – тәжірибелік конференциялар мен басылымдарда
қарастырылып, талқыланды: Отандық энергетика ның өркендеуының қазіргі
жағдайы мен проблемалары атты мақала Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті, Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігінің 25 жылдығына,
Әлихан Бөкейханның 150-жылдығына арналған Қазақстан – менің Отаным атты
ІІ республикалық студенттік ғылыми-тәжірибелік конференция (Қарағанды, 2016
ж, 9-10 желтоқсан, Б 201-204).
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған оқулық тізімінен, оның ішінде: 10 сурет, 8
кестеден тұрады. Жалпы көлемі – 50 бет.
1 Қазіргі нарықты экономикада альтернативалы энергетиканы жетілдірудың
теориялық - әдіснамалық тұжырымдамаілері
1.1 Энергияның альтернативалы көздерін қолданудың маңызы мен
объективті саралануы және қажеттілігі
Республикамыздың энергия көзімен қамтылуы – бұл экономикалық өрлеудің
аса маңызды факторы, өндіргіштік күштерді жетілдірудың базасы әрі оның
ғылыми – техникалық алға басуының негізі. Өркендеудың қазіргі жағдайында
дүниежүзілік шаруашылық елдің экономикалық қуатын үнемі арттыруды және
ондағы энергия ресурстарын тиімді қолданыста болудың арттыруды талап етуде.
Оның үстінде энергияның қайталама қолданыста болу көздері (мұнайдың,
көмірдің, газдың) шектеулі энергетиканың құрылымын өзгерту және энергияның
дәстүрлі емес, альтернативалы көздерінің (әрі қарау ЭБК – энергияның
альтернативалы көздері) қажеттілігіне көзімізді жеткізе түсуде. Сондықтан
Біріккен Ұлттар Ұйымына (БҰҰ) мүше республиканың және мүдделі ұйымдардың
қолдауымен ЮНЕСКО-ның бастамасымен 90-шы жылдардан бастап энергияның жаңа
түрлерін кеңінен қолданыста болу идеяларын алға шығарудың шаралары қолға
алынып келеді [2].
Нақты кезеңдеәлемнің бірнеше аймақтарында энергияның қайталамалы
түрлеріне қызығушылықтың артып келе жатқандығы байқалады. Бұл қазбалы
энергия көздері қорының үздіксіз азайып, экологиялық жағдайдың нашарлап
келе жатқандығына, сондай- ақ энергетика көздеріне сыртқы саяси ықпалды
бәсеңсету ұмтылысымен байланысты. Дүниежүзілік тәжірибеде энергияның
қайтамалы көздерін (әрі қарай ЭҚК – энергияның қайтамалы көздері) шартты
түрде екі топқа жіктеу қабылданған:
- дәстүрлі (қуаттылығы 30МВт-дан артық гидроэлектростанцияларда (ГЭС)
пайдаланылатын барлық энергия түрлеріне жататын гидравикалық
энергия: дәстүрлі жағу тәсілмен жылу алуға пайдаланылатын (отын,
торф және пеш отынының басқа да түрлері) биомассалық энергия;
гелиотермальды энергия;
- дәстүрлі емес немесе альтернативалы (күн, жел, теңіз толқынының,
ағысының, тасқынының және мұхиттың энергиясы, кішкентай және шағын
ГЭС- терде энергия түрінде пайдаланылатын гидравикалық энергия,
дәстүрлі тәсілдермен жылу алу үшін пайдаланылмайтын биомасса
энергиясы, потенциалі аз жылу энергиясы және басқалар).
Энергияның дәстүрлі емес және альтернативалы көздері арасындағы
өзгешелік көп жағдайда шартты түрде ғана, сондықтан да экономикалық
бағыттағы ғылыми оқулықде бұл терминдер синоним ретінде қолданылады, мұны
В.С. Самсонов, О.В. Свидерская, Э.Э. Шпильрайн, Ф.А. Фаррет сынды
ғалымдардың жазбалары айғақтайды, солай бола тұрса да, олардың
энергетикалық потенциалін жұмсауға қайта өндіруді жеделдете түсу ұмтылысы –
энергияның дәстүрлі емес көздерінің негізгі өзгешеліктері болып табылады.
Энергияның альтернативалы көздері ұғымы тарихи өркендеу барысында
өзгерістерге түсіп, қайтадан мазмұнмен толықты. Аталған терминдер 1-
суреттегіге сәйкес әр түрлі түсініктемеге ие.
1 сурет - Энергияның альтернативалы көздері ұғымына ғылыми тұрғыдан
келу
Қазіргі қолда бар сөздіктерден энергияның альтернативалы көздеріне
қатысты мынадай анықтаманы жиі оқуға болады.
Энергияның альтернативалы көздері – бұл қайта жаңатылатын немесе іс
жүзінде таусылмайтын табиғат ресурстары мен құбылыстарынан алынатын және
мұнаймен, газбен немесе көмірмен жұмыс істейтін дәстүрлі энергия көздерін
алмастыратын энергиядан электр энергиясын (немесе басқа бір керекті
энергия түрін) алуға мүмкіндік беретін тәсіл, қондырғы немесе ғимарат.
Дж. Твайделл мен А.Уэйр энергияның альтернативалы (қайтамалы) көздері
деп қоршаған ортада өзгеріссіз жағдайда бар немесе пайда болып тұратын
энергияны атайды. Алайда қоршаған ортада қайталама энергия адамның мақсатты
жұмысы арқылы жасалмағандықтан, бұл оның өзгешелік белгісі болып
табылмайды.
Ғаламдық энергия халықаралық сыйлығының лауреаты (2005ж.), неміс
ғалымы Клаус Ридле ЭҚК –і энергия көздерінің жалпы санын жоспарлы түрде
қысқартатын тиімді экономикалық бағыттың құралы болып табылады деген пікір
білдіреді.
Нобель сыйлығының иеленушісі, АҚШ- тың ертедегі энергетика министрі,
физик Стивен Чу (Steven Chu) аймақтардың мұнай және мұнай өнімдеріне
тәуелділігін жылжытуға мүмкіндік беретін энергияның альтернативалы көздері
болашақта экономиканың көміртегі аз түрі ғаламдық экономика глюкозасының
негізі бола алады деп мәлімдейді. Ол күн сәулесі молынан түсетін
тропикалық аймақтарда глюкозаға айналдыруға жарамды дақылдарды көптеп
өсіруді ұсынады (себебі өсімдіктің құрғақ салмағының басым бөлігін құрайтын
целлюлоза полимер болып табылады) [3].
Глюкоза кейіннен биоотын мен биопластика өндіру үшін қолданылады. Бұл
жерде ғалымның мамандандыру бағыты альтернативалы, энергетика, атап
айтқанда, күн энергиясы екендігін атап көрсеткен жөн. С.Чудың айтуынша,
таяудағы 10 жылда ЭБК- ін қолдану дәстүрлі энергия көздеріне қарағанда
арзан болмақ. Сондықтан да ол энергияның жаңартылатын түрлерін қолдануға
негізделген жасыл экономикаға тезірек көшу қажеттігін ұсынып отыр.
Бұлардың түрлерін нақтылап көрсетіп алмайынша энергияның қайталама
көздерінің мәні мен мағынасын толық түсіну мүмкін емес. Ғылыми оқулықде
ерекше белгілеріне байланысты қарастырылатын энергияның альтернативалы
көздерін жіктеудің бірнеше түрлері бар. Мысалы, БҰҰ-ы Бас Ассамблеясының
№33148 қарарына (1978ж.) сәйкес ЭБК-не: күн, жел, геотермальды, теңіз
толқындары, тасқындары мен мұхит энергиясы, биомасса энергиясы, ағаш, ағаш
көмір, торф, сланец, битумды құмдақтар мен үлкен және шағын су ағарлардың
гидроэнергиясы жатқызылған. ЭБК- нің басқаша жіктелуі 1 - кестеге сәйкес
беріліп отыр.
1 кесте - БЭК-нің бастапқы көздері мен олардың жіктелуіне байланысты
негізгі түрлері
Бастапқы Энергияның Энергияның техникалық Қосалқы
энергия табиғи өзгеруі өзгеруі пайдаланатын
көздері энергия
Жердің Геотермалды
Жер геотермалды электростанциялар
жылуы
Электроқуаты
Атмосфералық Гидроэлектростанциялар
ылғалдың булануы(қысымды және өз
еркінмен)
Күн
Атмосфералық Жел энергетикалық
ауаның қозғалысықұралдар
Теңіз ағысы Теңіз электростанциялары
Толқын қозғалысыТолқынды
электростанциялар
Мұздың еруі Мұздағы
электростанциялар
Фотосинтез Биоотынды
электростанциялар
Фотоэлектрлері
Ай Толқынның келіп Толқынды
қайтуы электростанциялар
Әлемде қуаттылығы әртүрлі 30мыңнан астам жел құралдары қызмет
көрсетеді. Жел энергиясының қолданысы бойынша Еуропалық одақ (ЕО) жақсы
үлгі бола алады. Мысалы, Швеция 90-шы жылдар бойына ерекше қолайлы жерлерге
54 мың пайдалылығы жоғары энергия құралдарын салу мен орналастыру бойынша
нақты шешімге келген.
Жел энергиясының маңызды өзгешеліктерінің – энергияны қолданыста болу
көздерінің экологиялық тазалығы. Мысалы, қуаттылығы 1МВт жел генераторы жыл
сайын ауаға 1800 тонна көмірқышқыл газын, 9 тонна күкірт газын, 4 тонна
окситті азот шығаруды азайтады. Сонымен қатар, дәстүрлі жылу
электростанцияларынан (ЖЭС) айырмашылығы сол, жел электр станциялары
ойдағыдай алмастыра алады. Дегенмен жел энергиясының бірқатар елеулі
кемшіліктері де бар, оларға:
- жел энергиясының үйірмешілдігі мен тұрақсыздығы;
- жел құралдарының механикалық және аэродинамикалық шуы;
- жел электр станциясын орналастыру үшін ауқымды аумақты қолданыста
болу;
- елді мекендерден алыстығы және электр берудің қосалқы желілерін
тарту қажеттігі;
- ауа райының салқын мезетінде дымқылдылықтың жоғары болуына
байланысты қолданыста болу мезгілінде қалақтарында қатты қарлардың орын
алуы және басқалар.
Германия желден өз электр энергиясының 10% алып отыр, ал бүкіл Батыс
Еуропада жел 2500 МВт электр энергиясын береді.
Жел энергетикасының осындай өзгешеліктері олардан алынатын электр
энергиясын қымбаттатады әрі саланың өркендеуына кедергі келтіреді. Алайда
қазіргі инновациялық технологиялар дамыған кезде бұл кемшіліктерді кемітуге
болады. Қазіргі мезетте тіпті аз ғана желдің өзінде өнімді қызмет
көрсетуге қабілетті жел энергиясының құралдары дайындалған. Жел бағытын
ауысвтыратын ірі фермалар салынуда. Бұл жағдайда жел құралдары ауыл
шаруашылығының қажеті үшін пайдаланылатын кеңістікте қатарыласа орналасады
[4].
2 сурет – Энергияның альтернативалы көздерінің классификациясы
Жел фермаларының бүкіл аумағының 1% ғана турбиналар алады. Ал ферма
аумағының қалған 99% ауыл шаруашылығына немесе басқа бір кәдеге жарату
мүмкіндігі бар, себебі осыған ұқсас жағдайлар Дания, Нидерландия, Германия,
Франция, Англия, АҚШ, Канада сынды халқы тығыз орналасқан аймақтарда
қайталады.
Геотермальды энергетика – электр энергиясын жер қойнауы есебінен
өндіру. Жер қойнауында орасан зор, іс жүзінде энергияның сарқылмайтын
көздері жатыр. Біздің планетамызда ішкі жылудың жыл сайынғы сәуле шашуы
2,1*1014 млрд. кВтч құрайды. Жердің энергиясын коммерциялық қолданыста
болу Италияда алғашқы геотермальды станциялар (ГеоЭС) құрылысы басталған
біздің ғасырымыздың тек 20-шы жылдарында ғана қолға алынды. Геотермальды
энергияның 4 қажетті ерекшеліктерін атауға болады:
Біріншіден, сарқылмайтын энергия қоры. Ғалымдардың есептеуінше, 10 км
тереңдікке дейін оның ауқымы минералдық отынның дәстүрлі түрлері қорынан
3,5 мың есе асып түседі.
Екіншіден, геотермальды энергия мейлінше кеңінен таралған. Жер
планетасы ауқымында жекелеген перспективалы геотермальды аймақтарды (АҚШ -
тағы Калифорния, Жаңа Зеландия, Жапония, Исландия, Камчатка, Ресейдегі
Солтүстік Кавказ) жекелеп алуға болады. Кеңес үкіметі кезінде ысық су мен
будың жер асты бассейндерінің 50-ге жуығы ашылған.
Үшіншіден, геотермальды энергияны қолдану көп шығысты қажт етпейді,
себебі энергияның бұл көздері қайта қалыптасуды қажетсінбейді.
Төртіншіден, геотермальды энергия табиғатқа кері әсерін тигізбейді.
Гелиоэнергетика энергияның қайталама көздерін пайдаланады сонымен
қатар аз қалдықты болады, яғни қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізетін
қалдықтарды өндірмейді. Электр қуатын күн сәулесінен алу тәсілдері:
- электр қуатын фотоэлементтер арқылы алу;
- жылу машиналары: су буын пайдаланатын бу (поршеньді немесе
турбиналы), көмір қышқыл газын, пропан – бутанды, фреондарды пайдаланатын
машиналардың арқылы электр шаруашылығында күн энергиясын өндіру;
- стирлинг двигателі;
-термоауа электр станциялары (күн энергиясын турбогенераторға
бағытталатын ауа тасқыны энергиясына айналдыру);
-күн аэростатты электр станциялары (селективті – бойына тартқыш
жамылғымен жабылған аэростаттың сыртын күн сәулесімен қыздыру есебінен
аэростаттың ішіндегі баллонның су буының генерациялануы). Осы электр
станциясының артықшылығы сол, баллондағы су қорының тәуліктің қараңғы
мезетында да электр станциясының қызмет көрсетуіне жеткілікті болатындығы.
Күн энергияның таусылмайтын көзі ретінде, әр секунд сайын жерге 80
триллион киловатт береді, бұл әлемдегі электр станцияларының барлығы
қосылып беретіндігінен бірнеше мыңдаған есе көп. Осы энергияның басым
бөлігі ауаға таралады, әсіресе бұлтты жұтып жібереді, тек оның үштен бірі
ғана жер бетіне жетеді. Күн энергиясының бар болғаны 0,0125% қолданыста
болу дүниежүзілік энергетиканың бүгінгі барлық сұранысын қамтамасыз етеді,
ал 0,5% қолданыста болу болашақта сұранысты толық жаба алар еді. Өкінішке
қарай, осы энергияның тек аздаған бөлігі ғана іс жүзінде пайдаланылуда.
Күн энергиясын қолданыста болуға Африкада, Оңтүстік Америкада, Жапонияда,
Израильде, Австралияда , АҚШ-тың жекелеген аудандарында (Флоридада,
Калифорнияда) қолайлы жағдайлар бар екендігі дәлелденген. ТМД-да бұған
қолайлы жағдайлар бар екендігі дәлелденген. ТМД-да бұған қолайлы аймақтарда
шамамен 130 млн., 1Вт қуатының құны 4,5 АҚШ долларына тең, бұл отынды
дәстүрлі жолмен жағудан алынатын энергияның 1 кВт бағасынан 6 есе қымбат.
Оның үстіне, күн энергиясын қолданыста болуға кедергі келтіріп отырған
басқа да бірқатар қиындықтар, атап айтқанда:
- энергияның едәуір бөлігінің таралып кететіндігі және күннің энергия
көзімен қамтамасыз етуының тұрақсыздық проблемасы;
-күн батареяларының пайдалы әсер коэффициентінің (ПӘК) салыстырмалы
түрде алғаннан төмендігі;
- күн құралдарын өндіру салаларындағы материалдық шығынның көптігі;
- коллекторлық үстіңгі жағының, күн энергиясын жинастыру алаңының
аумақтылығы және т.б.
Гидроэнергия - бұл табиғи қозғалыстың, яғни суағарлар арналарындағы су
массасының ағыстары мен құламаларының, тасқынды қозғалыстардың энергиясын
қолданыста болу.
ГЭС - экологиялық тазалыққа бәсекелес бола алатын энергия көздерінің
бірі. Гидроэлектр станцияларының құндылығы сол, электр энергиясын өндіру
үшін олар қайталамалы табиғи ресурстарды пайдаланады. ГЭС үшін қосалқы отын
қажеттілігі болмайтындықтан, электр станцияларының басқа түрлерін
қолданыста болуға қарағанда, алынатын электр энергиясының түпкілікті құны
біршама төмен.
ГЭС - тің артықшылықтары ретінде мынандай елеулі өзгешіліктерді атап
көрсетуге болады:
- ГЭС электр энергиясының өзіндік құны жылу электр станцияларына
қарағанда 2 еседен астамға төмен;
- электр станцияларының басқа түрлеріне қарағанда ауа ортасына әсер
етуі біршама аз;
- әдетте ГЭС құрылысы қаржыны көп қажет етеді;
- көп жағдайда су қоймалары ауқымды аумақты алып жатады және
тұтынушылардан шалғайда орналасады:
- ГЭС қуаты судың қысымына, сондай –ақ пайдаланатын генератордың ПӘК-
не тікелей тәуелді [5].
Бүкіл әлемдегі тұтынылатын энергияның шамамен 15 бөлігін ГЭС
өндіреді. Ол құлама су энергиясын турбинаның айналдыру энергиясына ауыстыра
отырып, электр өндіретін генераторды айналдыру арқылы алынады.
Гидростанциялар өте қуатты болып келеді. Мысалы, Бразилия мен Парагвай
шекарасы аралығындағы Парана өзеніндегі Итапу станциясы қуатын 13000
млн.кВт- қа дейін арттыра алады.
Қазіргі энергетика салалары үшін болашағы анағұрлым маңызды энергия
түрлеріне мұхиттардың тасқындары мен толқындары жатады. Бүгінде тасқынды
электр станциялары (ТЭС) бар, оларда тасқын мен кері лықсу мезгілінде
тасқынды суды ұстап қалып отырады. Бұдан кейін суды жібереді, ол
гидротурбинаны айналдырады. Тасқынды толқынның бойында орасан зор
энергетикалық потенциал- 3 млрд.кВт бар. Сондықтан ТЭС, жалпы энергетикалық
жағдайды өзгерте алуы үшін оларды салуға жарамды орындар Жер бетінде көп
еместігіне қарамастан, жергілікті сипатқа тән құнды энергетика бәсекелесі
бола алады.Тасқынды энергияның анағұрлым қажетті қоры мына аумақтарда
басым:
- Атлант мұхиты (АҚШ пен Канада, Франция, Англия);
- Тынық мұхит (Қытай, Корея, Канада, Чили, Мексика);
- Солтүстік мұзды мұхит аумағы (Ресей, Еуропа аймақтарі);
- Үнді мұхиты (Индия, Австралия).
Дамыған аймақтарде қолданылатын ЭБК ндағы жаңа технология көмір
қышқыл газы мен басқа да зиянды заттарды шығаруды азайтып қана қоймай,
сонымен қатар қазба отынның органикалық қорына тәуелділігін азайта отырып,
энергия өндірісі үдерісіне икемділік береді. Алайда мұндай энергияны
үнемдеушілік өркендеушы аймақтар сынды жаңа ауқымы үлкен энергияны
тұтынушылардың пайда болуы салдарынан тежелуде, себебі 2030 жылға қарай
олардың мұнайға сұраныс үлесінің өсуі 80%- ға, ал оны дүниежүзілік тұтынуы
23 есені құрайды [6].
1.2 Энергетикалық сала кәсіпорындары қызметінің тиімділігін
бағалаудағы экономикалық көрсеткіштер
Энергетикалық сектор ұлттық шаруашылықтың барлық салаларының өмір
тіршілігін қамтамасыз етеді, көп жағдайда республиканың негізгі
қаржылық – экономикалық көрсеткіштерін қалыптастыруды айқындайды.
Экономиканың энергетикалық кешеніндегі табиғи отын - энергетикалық
ресурстары, өндірістік, ғылыми - техникалық және кадрлық потенциалі ұлттық
байлық болып табылады. Оны тиімді қолданыста болу ел экономикасын халықтың
тұрмыс жағдайын жақсарту мен деңгейін арттыруды қамтамасыз ететін
өркендеудың тұрақты жолына шығаратын қажетті алғы шарттарды жасайды.
Сондықтан да республика тікелей және жанама реттеу түрінде де бұл
салаларға қолдау жасауды іске асыруы тиіс.
Энергияның барлық түрлерімен ел экономикасын және халқын тұрақты
қамтамасыз ету үшін ұзақ мерзімді энергетикалық бағыт ғылыми тұрғыдан
негізделуі және қоғам мен республикалық билік институттары тарапынан
қолдау табуы қажет, мұны ұлттық байлықты, сыртқы және ішкі қатерлерден
республиканың табиғи энергетикалық ресурстарын қорғау және энергетикалық
жұмыстар мен оның нәтижелері негізінде белгілі бір мақсаттарға жету
жөніндегі энергетикасындағы республикалық жұмыстың басты бағыты деп
түсінген абзал.
Сонымен қатар республиканың іс – қимылының жүйелілігі мен
энергожүйе элементтерінің өзара байланыстары сынды механизмдерді жасау
энергетикалық бағытты іске асырудың қажетті шарты болып табылады. Оның
үстіне республиканың энергетикалық бағытының тиімділігін қамтамасыз
етудің механизмі аса күрделі құрылым, оның құрамына көрсетілген элементтер
кіреді.
Ұсынылып отырған тұжырымдама ауқымындағы энергетика бағытының негізгі
элементтері – оның субьектілері мен нысандары. Барлық деңгейдегі заң
шығарушы және атқарушы билік органдары (жалпы республикалық,
аймақтық, жергілікті), сондай-ақ қоғамдық бірлестіктер, өркендеу
институттары мен басқа да ұйымдар республиканың энергетикалық бағытының
субьектілері саналады.
Энергетика ндағы республикалық реттеу нысандары ЖЭК –дері,
сонымен қатар мына жағдайларда туындайтын процестер мен қатынастар:
- өндіру, өңдеу, тасымалдау, сақтау мен тұтыну мезгіліндегі
энергетикалық ресурстарды тиімді қолданыста болу;
-энергетикалық ресурстарды тиімді қолданыста болуға
республикалық қадағалауды іске асыру;
- энергетикалық ресурстардың анағұрлым қымбат және тапшы түрлерін
айырбастауға қабілетті отынның альтернативалы түрлерін жетілдіру;
- энергиялық тиімді технологияларды, энергия тұтынатын жабдықтарды,
құрастырмалық және оқшаулау материалдарын, энергетикалық ресурстарды жұмсау
есебіне және олардың пайдаланылуына арналған құралдар, автоматтандырылған
басқару жүйелерін жасау және қолданыста болу;
- өндірілетін және тұтынылатын энергетикалық ресурстарды есептеуге
қатысты өлшемдердің дәлдігін, дұрыстығын және бірыңғайлылығын қамтамасыз
ету.
Энергетикалық бағытты қалыптастырудың мақсатын айқындауда бір – біріне
қайшы келмейтін және қайталамайтын қағидалар мен міндеттерді дұрыс қою
маңызды.Ұзақ мерзімді республикалық энергетикалық бағытты жүргізу
мына қағидалар арқылы жүзеге асырылуы тиіс:
- энергетиканы жетілдірудың аса маңызды стратегиялық бағдарларын іске
асыру жөніндегі республика тарапынан жүргізілетін әрекеттердің реттілігі;
- энергетикалық ресурстарды тиімді қолданыста болу;
- сыртқы нарықта елді лайықты танытатын және ішкі нарықта табысты
жұмыс істейтін күшті және тұрақты энергетикалық компаниялар құруға мүдделі
болу;
3 сурет - Өңіріміздегі энергетикалық бағыттың тиімділігін қамтамасыз ету
механизмінің негізгі элементтері
- жабдықтарға, материалдар мен конструкцияларға, көлік құралдарына
олардың энерготиімділігі көрсеткіштеріне республикалық стандарттарын
дайындау;
- республика бағыт мақсаттарын, оның ішінде инвестииялық салада да
іске асыруға жеке кәсіпкерлік бастамшылықты ынталандыруға бағытталған
республикалық негіздеу мен болжамдар жасау;
- заңды тұлғалардың олардың өндіретін немесе жұмсайтын энергия
ресурстарына, сондай –ақ жеке тұлғалардың олардан алатын энергетикалық
ресурстарына есеп жүргізу міндеттілігін енгізу;
- энергетикалық ресурстарды тұтынушылардың, жеткізушілердің және
өндірушілерінің мүдделерін ұштастыру [7].
Электр энергетикасы ндағы республикалық реттеу мына мақсаттарда
жүзеге асырылады:
1) энергияны тұтынушылардың сұраныстарын барынша қанағаттандыру және
тұтынушыларға электр энергиясын берушілерді таңдау құқын кепілдендіретін
нарықтағы бәсекелестік жағдайды туғызу арқылы электр және жылу энергиясы
нарығына қатысушылардың құқықтарын қорғау;
2) елдің электр энергетикасы кешенінің қауіпсіз және тұрақты қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
3) елдің шаруашылық - экономикалық және әлеуметтік кешендерінің өмір
сүруінің айрықша маңызды жүйесі ретіндегі электр энергетикасы кешендерін
басқарудың біртұтастығын қалыптастыру.
Энергетикалық қауіпсіздік республиканың ұлттық қауіпсіздігінің аса
маңызды шарты. Энеретикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің аса маңызды
қағидалары мыналары:
- елдің экономикасы мен халқын толық көлемде және түрлі сипаттағы
қатер немесе төтенше жағдайлар туындай қалғанда аздаған қажетті көлемде
энергия көзімен кепілді және сенімді қамтамасыз ету;
-сарқылатын ресурстарды толықтыру;
- отын мен энергияның пайдаланылатын түрлерін әртараптандыру;
- қоршаған ортаны қорғаудың өскелең талаптарына сай энергетиканы
жетілдіруды шендестіру;
- энергияны ысырап етуді болдырмау;
- ішкі және сыртқы нарыққа энергоресурстарын берудің тиімділігін және
экспорттық құрылымдарының ұтымдылығын қамтамасыз ететін жағдайлар жасау.
Энергетикалық пайдалылықті арттыру дәрежесі тек энергетикалық
сектордың ғана емес, жалпы экономиканың ұзақ мерзімді перспективалық
өркендеуын айқындайды. Экономикада энергияны есепсіз тұтынудың өсуіне бағыт
ұстау технологиялық артта қалушылықты консервациялау қатерін туғызып қана
қоймай, сонымен қатар энергоресурстарына ішкі сұранысты өлшеусіз арттыруға
соқтырады [8].
республикалық бағыт құралдарының бірі - энергия көзімен
қамтамасыз ету ндағы мамандандырылған бизнесті қолдау, бұл энергия жұмсауды
кемітуға бағытталған оңтайлы ғылыми, жобалау – технологиялық, өндірістік
шешімдерді ұсынатын және жүзеге асыратын экономикалық агенттерді (энергия
үнемдейтін компанияларды) қалыптастыруға жағдай жасайды.
Бюджеттік пайдалылық принциптеріне негізделген энергетикадағы
республикалық инвестициялық бағыт екі: инвестициялық көлемді арттыруды
және олардың құрылымдарын өзгерту міндеттерін шешуді қарастырады.
Инвестицияны республикалық қолдау шараларына мыналар жатады:
-кәсіпкерлік ахуалды жақсарту, компаниялардың экономикалық жұмысының
ашықтығы мен тұрақты тәртібін қалыптастыру,
- амортизациялық бағытты жетілдіру;
- табиғи монополия нда республикалық бағалық (тарифтік) реттеуді
жетілдіру;
-тарифтік реттеу қолданылатын салаларда инвесторларға ұзақ мерзімді
экономикалық кепілдік беру;
- инвестициялаудың кәсіпкерлік және коммерциялық емес тәуекелге баруын
кеміту, кешенді сақтандыру бағдарламасын қолдау;
- осы салаға отын –энергетикалық ресурстарда өнімді шығару, өндіру
және тасымалдау нысандарын құруға инвесторларды (оның ішінде шетелдік)
қатыстырудың, оның ішінде бірегей және қымбат тұратын жобаларды іске асыру
үшін республика жеке әріптестікті орынымен қолданыста болуды негіздеудің
номативтік – құқықтық базасын жетілдіру;
- лизингтік қатынастарды жетілдіру;
- лицензиялық бағытты жетілдіру, негізсіз әкімшіліктік араласушылықты
кеміту.
Тұрақты жетілдіріліп отырылатын нормативтік-құқықтық база
республиканың энергетикалық бағытын іске асырудың негізі болуы тиіс. Оны
жетілдіру энергетика секторы жұмысының түрлі тараптарына, қоғамның осы
маңызды на тұрақтылықты, толыққанды әрі бір –біріне қайшы келмейтін
заңдылық негіздерді қамтамасыз ететін заңнамаларды одан әрі қалыптастыруға
тікелей әсер ететін заңдармен реттеп отыруды талап етеді.
Ұсынылған механизмге сәйкес энергетика бағытының тиімділігін, жүзеге
асырылатын шаралар өлшемдері мен көрсеткіштер жүйесінің тиімділігін
қамтамасыз ету көрсеткіштерінің тұрақтылық пен экономикалық пайдалылықтің
негізгі екі бөліктен тұрады. Жалпы алғанда, энергетика кәсіпорындары
жұмысының тиімділігін бағалау құралдарын қалыптастыру үшін интегралдық
көрсеткіштердің төрт тобын бөліп қарастырамыз:
- пайдалылықтің экономикалық көрсеткіштері өндірістік активтерді
басқару мезгіліндегі ресурстарды қолданыста болу және негізгі бағалық
көрсеткіштері орындалуының дәрежесімен бағаланады;
- пайдалылықтің ғылыми – техникалық көрсеткіштері техникалық жарақтану
деңгейін көрсетеді;
- пайдалылықтің әлеуметтік көрсеткіштері адамдар тұрмысының сапасы
мен деңгейін арттыратын әлеуметтік ортаны жақсарудағы кәсіпорынның
инновациялық жұмысының қосқан үлесін танытады;
- пайдалылықтің экологиялық көрсеткіштері экологиялық қауіпсіздік
жөніндегі инновациялық іс- әрекеттердің салдарын бағалайды.
Барлық жоғарыда айтылғандарды жинақтай келгенде, республикалық
реттеудің бір - біріне қайшы келмейтін және икемді жүйесін жасау
энергетикалық бағыттың экономикалық тиімділігінің аса маңызды міндеттері
мен алғышарттары санатына жатады [9].
4 сурет – Энергетика ндағы экономикалық – ұйымдастырушылық әдістер
Энергетикалық кешеннің (тарифті, салықты, кеденді, антимонополиялық
реттеуді қоса алғандағы) қызмет көрсетуі үшін қолайлы экономикалық орта
жасау, экономиканың энергия тиімділігін арттыруды қоса алғандағы
энергетиканы жетілдірудың аса маңызды басымдылықтары мен бағдарларын
басқаруды арттыратын және ынталандыруды жүзеге асыратын перспективалық
техникалық регламенттер, ұлттық стандарттар мен нормалар жүйесін енгізу,
шаруашылық жүргізуші субъектілерді, инвестициялық, инновациялық, энергия
үнемдеу, экологиялық және басқа салаларға стратегиялық бастамаларын
ынталандыру мен қолдау оны іске асырудың басты құралы қызметін атқарады
[10].
2 Қазақстан Республикасының альтернативалы энергия көздерін және ЭКСПО-
2017 көрмесінің ұйымдастырылуын талдау
2.1 Қазақстанның энергетикалық ресурстарының экономикалық потенциалін
өркендеуы және ЭКСПО - 2017 көрмесін ұйымдастыруы
Электр энергетикасы республикадағы өнеркәсіп өндірісінің шамамен 5%
қамтамасыз ете отырып, отын - энергетика кешенінің аса маңызды
элементтерінің бірі болып табылады.
Қазақстанның барлық электр станцияларының жиынтық белгіленген
қуаттылығы 18992,7 МВт электр энергиясын құрайды, пайдаланылатын қуаты
-14558,0 МВт. Елдегі электр энергиясының 70% - көмірден, 12%-
гидроресурстардан. 10,6% - газдан, 4,9 % - мұнайдан өндіріледі. ҚР-ның
энергокомплексіне электр энергиясы өндірісіндегі құрама тәсілдерінің
үлесінің басымдылығы тән (энергия көздері құрылымында электр және жылу
энергиясын өндіретін жылу – энергоорталықтарының (ЖЭО) басымдылыққа ие).
Өндірілген электр энергиясы былайша жіктеледі: жылу электр станциялары
87,7%, гидроэлектр станциялары шамамен - 12,1% өндіреді, қалған электр
станцияларының үлесі 0,2% -дан аз.
Қазақстанда электр энергиясының негізгі көлемін Екібастұз, Майкөбе,
Торғай және Қарағанды бассейндерінің көмірімен жұмыс істейтін 37 жылу
электр станциясы өндіреді. Қазақстанда салынған ең ірі Екібастұз ГРЭС -1
әрқайсысының қуаттылығы 500МВт 8 блоктан тұрады. Нақты кезеңдестанцияның
қуаты тек 2250 МВт ғана. Электр энергиясын анағұрлым көбірек өндіретіні
Ақсу (Ермак) ГРЭС-і. Мысалы, 2013 жылы бұл станция елде өндірілген бүкіл
электр энергетикасының 15%- дан астамын берді. Ірі өнеркәсіп орындары мен
жақын маңдағы елді мекендерді жылу және электр энергиясымен қамтамасыз
етуды жүзеге асыратын ірі ЖЭО –ның қатарына Павлодар, Шымкент, Балқаш,
Рудненск ЖЭО –ы және басқалар кіреді [11].
Қазақстандағы су ресурстары мол, елдің барлық гидроресурстарының
потенциалдылық қуаттылығы жылына 170 млрд. кВтс сипаттайды. Экономикалық
көзқарастан тиімді гидроресурстар елдің шығысы мен оңтүстігінде орналасқан.
Республиканың электрэнергияға деген қажеттілігінің 10% Бұқтарма, Шульба,
Өскемен (Ертіс өзеніндегі), Қапшағай (Іле өзеніндегі) елдің ең ірі ГЭС-і
қамтамасыз етеді. Мойнақ ГЭС-і 2011 жылы қолданысқа берілді, оның қуаты
300 МВт құрайды. Нақты кезеңде қуаттылығы тиісінше 78 және 50 МВт болатын
Бұлақ және Кербұлақ ГЭС-і, сонымен қатар шағын ГЭС- тер жобасы іске
асырылып жатыр.
Мына жағдайды атап өту қажет, МАГАТЭ-нің ақпараты негізінде елде 900
мың тонна уран қоры бар екендігіне қарамастан, қазақстанда атом
энергетикасы пайдаланылмайды. Уранның негізгі қоры оңтүстікте (Оңтүстік
Қазақстан мен Қызылорда облысында), батыста Маңғыстауда, солтүстікте
Семізбай кен орнында орын тепкен. Елде шама бойынша 5 ғылыми ядролық
реактор қолданылады. Жедел қозғалатын нейтрондармен әрекет ететін,
қуаттылығы 350МВт болатын Қазақстандағы атом электр станциясы Ақтау
қаласында орын тпкен, қызмет көрсету мерзімі 1973 - 1990 жылдар аралығы.
Қазақстан энергожүйесінің негізгі сипаты сол, оның нысандарының елдің
бүкіл аумағында біркелкі орналастырылмағандығы. Жалпы алғанда, отандық
энергокешенді шартты түрде 2.1-кесте үш ірі аймақтарға бөлуге болады [12].
2 кесте - Қазақстан аймақтарындағы энергетикалық кешендер
Энергетикалық Аймақ (облыс) Көрші Мінездеме
аймақ Ақмола, Шығыс республикалармен Көмір электр
Солтүстік және Қазақстан, Қарағанды,энергетикалық энергетикасы басым
орталық Қостанай және жүйесімен байланысөздерін электр –
Павлодар) Ресей федерациясы энергетикалық
қамтамасыз ете
алады және де
сыртқа сату
мүмкіндігі бар
Оңтүстік Алматы, Жамбыл, Қырғызстан және Өздерінің отын
Қызылорда және Өзбекстан көздері, ірі
Оңтүстік қазақстан электростанциялары
жоқ, көрші
республикадан
электрэнергияны
сатып алады
Батыс Ақтөбе, Атырау,Батыс Ресей федерациясы Көмірсутекті
Қазақстан және шикізат қорлары
Маңғыстау бар болса да,
электрэнергияға
деген сұранысты
сырттан сатып
алады.
Аса ірі энергиялық қуаттылықтары: Екібастұз ГРЭС- мен ГРЭС-2, Ақсу
ГРЭС-і, Қарағанды №3 ЖЭО- ы, Өскемен ЖЭО-ы, Шульба ГЭС-і. Екібастұз электр
станциясында электр энергиясы 4000 МВт- ға дейін өндіріледі.
1998 жылы Қазақстанның Оңтүстік аймағында Солтүстік және Орталық
бөлігін энергия көздерімен байланыстыратын екінші аймақтың проблемасын шешу
үшін қуаттылығы 500 кв Екібастұз – Нұра – Ағадыр – Оңтүстік ГРЭС - Алматы
транзитті электр желісі іске қосылды. Сонымен салыстырмалы түрде алғанда
орталық азия елдерінен болатын энергиялық тәуекелділіктен қалды. Бірінші
аймақ сынды батыс аймақ та энергия шаруашылығы дербес жұмыс істейтін Ақтөбе
облысын қоспағанда, ресейдің энергия жүйесімен тығыз байланысты. Алдағы
уақытта өз қажеттілігімізді қанағаттандыру үшін алыс аймақтарға энергияны
тасымалдау үшін болашақ энергия көздерін тасымалдауға, өндіруге қажетті
қуаттылықтың құрылысы жоспарға қойылып отыр[13].
Қазақстандағы энергетикалық саланың тағы бір ерекшелігі – бұл
басқарудың бірбеткей, көлдеңен жүйесінің ұйымдастырылғандығы (5 - сурет).
5 сурет – ҚРда энергетикалық кешендерді басқару жүйесінің негізгі
элементтері
Қазақстан Республикасының Инвестиция және өркендеу министрлігі (ИДМ,
бұрынғы Индустрия және жаңа технология министрлігі) энергетикалық бағытты
іске асыруға жауапты республикалық биліктің басты органы болып
табылады. Республикада электроэнергетиканы, энергия көзімен қамтамасыз
етуді және энергияның қайталама көздерін көбейту үшін жетілдіру
институттарының жұмысы ұйымдастырылуда. Мысалы, 2005 жылы Kazenergy
ассоциясы құрылды, ол электрэнергетиканы жетілдіруды заңдылық реттеу
жөніндегі ұсыныстардың мониторингін жүргізеді. Үкіметке арналған
ұсыныстарды қалыптастырады, энергетика ндағы салалық министрліктерге
арналған бағдарламалық құжаттарды жасау мен іске асыруға қатысады. Самұрық
- Қазына Ұлттық әл-ауқат қорының құрамынан электр станцияларының жиынтық
белгіленген қуатының 18,9% құрайтын Самұрық - Энерго электрэнергиясының
активтерін басқаратын холдинг жұмыс істелді [14].
ҚР- да жоғары вольтты электр басқаруды республикалық
Энергетикалық желілерді басқару жөніндегі қазақстандық компания (KEGOK)
қамтамасыз етеді. 2013 жылдың басындағы жағдай бойынша компанияның
балансында қуаты 0,4-1150 кВ және жүйесінің ұзындығы 24,5 мың км 310 электр
беретін желі, қуаттылығы 33,6 ГВА трансформаторлар орнатылған 74 электр
станция болды. Компания Қазақстанның аймақтық желілері мен іргелес
республиканың электр жүйелері арасындағы электр энергиясын беру ндағы
табиғи монополия болып табылады.
Республикада 63 электр станциясы жұмыс істейді, олардың 8-нің ұлттық
маңызы бар, 52-і аймақтық электр станциясы, 22 аймақтық электр желілері
компаниясы (ЭЖК) бар. 16 ЭЖК-ның мүліктік кешендері жеке меншікте, 2 ЭЖК –
Шығыс Қазақстан ЭЖК (ШҚ ЭЖК) АҚ мен ШҚ ЭЖК АҚ- ның Семей филиалы
инвестициялық міндеттемемен жеке компанияның сенімді басқаруына берілген.
Республикалық меншікте - 4 ЭЖК, олардың акцияларының республикалық
пакетінің 93,78% Самұрық - Қазына АҚ-на берілген Маңғыстау ЭЖКАҚ
акцияларының республикалық пакетінің 100% Батыс Қазақстан облысы
әкімдігінің сенімді басқаруындағы Батыс Қазақстан ЭЖКАҚ бар.
Астана қаласындағы Қалалық электр жүйесіАҚ, Қостанай оңтүстік
электрсервисМКК коммуналдық меншіктік қарауында.
Салалар бойынша ҚР- дағы өнеркәсіп өндірісінің құрылымдарына жасалған
талдаулар 22 жылда, яғни 2013 жылы электр энергетикасының үлесі 1991 жылғы
деңгейге жетіп, бар болғаны 5% құрағандығын көрсетті. Осы көрсеткіштің
анағұрлым көп мөлшері 18,9% құрайтын 1994 жылға, ең аз шамасы -3,5%
құрайтын 2007 жылға тиесілі. Соңғы жылдарда өнеркәсіп өндірісінің жалпы
көлемінде электр энергетикасы ның үлесі артып келе жатқандығы байқалады,
бұл республика пен бизнес тарапынан экономиканың осы на көңіл
аударушылықтың күшеюіне, инвестиция құйылуының өсуіне және бірқатар салалық
бағдарламалардың қабылдануына байланысты.
2013 жылы Қазақстанда 91,9 млрд.кВтс электр энергиясы өндірілді, ол
мұның алдындағы жылмен салыстырғанда 3,6% көп. Электр энергиясы құрылымында
ЖЭС-ның үлесі 91%, ГЭС- да- 9%. ЭБК- де-0,3% -данда аз.
ҚР-ның электр энергиясы өндірісінде қарастырылып отырған кезеңде екі
тренд айқын аңғарылады: өндірілетін энергия көлемінің төмендеуі (1991-
1999жж.) және осы көрсеткіштердің өсуі (2000-2013жж). Мысалы, электр
энергиясын өндіру 2013 жылы 1991 жылғы деңгейден 7% және 1999 жылмен
салыстырғанда 2 есеге жуық артты. 2013 жылы электр энергиясын тұтыну 92,7
млрд.кВтс жетті, бұл мұның алдындағы жылдағыдан 3,3% көп. Электр
энергиясын тұтынуда өндірумен байланысты екі процес байқалады [15].
Сондықтан, 2000 жылдан бастап, жыл сайыңғы өсім қарқыны шамамен 4%
құрады, әсіресе бұл елдің энергия көздері тапшы батыс және оңтүстік
аймақтарында айрықша байқалды.
Қазақстанда электр энергиясын тұтыну құрылымында өнеркәсіп ерекше орын
алады, оның үлесіне жалпы көлемнің шамамен 70% тиесілі. Бұдан басқа, елдің
халқы бүкіл электр энергиясының шамамен 10%, қызмет көрсету секторы -8 %,
көлік пен байланыс шамамен 6%, ауыл шаруашылығы шамамен 1%, басқа салалар
5% тұтынады.
Аймақтар бойынша алғанда ҚР-да электр энергиясын өндірудің анағұрлым
көп мөлшері Павлодар мен Қарағанды облыстарына тиесілі, бұлардағы оның
көлемі 58%- дан артық. Ал Ақмола, Жамбыл облыстарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Отандық кәсіпорынға баламалы энергетика жобаларын енгізу
Отандық кәсіпорынға баламалы энергетика жобаларын енгізу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Қазіргі нарықты экономикада баламалы энергетиканы дамытудың теориялық -
әдіснамалық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Энергияның баламалы көздерін қолданудың маңызы мен объективті саралануы
және
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...9
1.2 Энергетикалық сала кәсіпорындары қызметінің тиімділігін бағалаудағы
экономикалық
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 15
2 Қазақстан Республикасының баламалы энергия көздерін және ЭКСПО-2017
көрмесінің ұйымдастырылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 Қазақстанның энергетикалық ресурстарының экономикалық әлеуетін дамуы
және ЭКСПО -2017 көрмесін
ұйымдастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...21
2.2 Отандық кәсіпорындағы баламалы энергетика жобаларын жүзеге асырудың
тиімділігін бағалау және
кедергілер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..33
3 Қазақстан экономикасына дәстүрлі емес энергия түрлерін енгізу
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..46
3.1 Баламалы энергетиканы енгізу саласында экономикалық тиімділікті
арттыруды қамтамасыз ету
болжамдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Белгіленулер және қысқартулар
АС – автокорреляциялық қызмет
ЖАС – жеке автокорреляциялық қызмет
R- құрылымдастыру коэффициент
БЭК – баламалы энергия көздері
АҚ- акционерлік қоғам
ЭЖК - электр желілерін үйлестіру компаниясы
АЭС – атом электр станциясы
ІЖӨ - ішкі жалпы өнім
ҚЭЖ – қатынас келтіру электр жүйелері
ЖЭС – жел электр станциялары
ЖЭҚ – жел электр қондырғылары
ГеоЭС – геотермальды электр станциялары
ҚРИДЖ- ҚР-ның индустриалды – инновациялық дамуының жеделдету
жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы
МАЭ- мемлекеттік аудандық электростанциясы
ГТЭС- газды турбиналы электростанциясы
МЖБ – мемлекеттік жеке бәсекелестік
ГЭС – гидроэлектростанциясы
БЭЖ – бірыңғай электроэнергетикалық жүйе
ПӘК – пайдалы әсер коэффициенті
АЭЖХА – атом энергетикасы жөніндегі халықаралық агенттік
ҚЖЖДБ – қайта жарақтандыру және даму халықаралық банкі
МВт- мегаватт
ИЖДМ – инвестиция және даму министрлігі
КЖӘ - кішігірім шаршы әдістері
БЖҒМ – білімі және ғылым министрлігі
ХЭА – халықаралық энергетикалық агенттік
ҰЭЖ – ұлттық энергетикалық жүйе
ЕЫЖХҰ- Еуропадағы ынтымақтастық және қауіпсіздік жөніндегі ұйым
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
МСШҰ – мұнайды сыртқа шығаратын ұйым
ЭҚЖДҰ – экономикалық қызмет және даму ұйымы
АЭСТ – ағымды электр станциясы
ЭЖҮС – электр желілерін үйлестіру станциясы
ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
ККЭ – күн көзінің электростанциясы
ЖЭК – жанармай энргетикалық кешен
ЖЭС – жылу электр станциясы
ЖЭО – жылу электр орталығы
ШЖ –шартты жанармай
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысы Қазақстанда эконометрикалық амал-тәсілдерді қолданыста
болу арқылы мекемелер мен ұйымдардың инвестициялық әрекетінде
альтернативалы энергия көздерін жетілдірудің экономикалық тұжырымдамаларын
қарастыруға бағытталған. Электроэнергетика аясында альтернативалы энергия
түрлерінің экономикалық өркендеуын жетілдіру оның тұжырымдамалық негіздерін
терең зерттеуді талап етеді. Сонымен қатар ЭКСПО - 2017 көрмесінің
анықтамаларын іске асыруда өңірлердің энергетикалық потенциалының
пайдалылығы мен іскерлігін ескере отырып, қайта өзгерген
энергоресурстарын тәжірибеде қолдануға көңіл бөлуді арттыру қажеттігі
сипатталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі дәстүрлі энергия ресурстарының кемуі
мен электроэнергияға қолданушылықтың өсуінен оларға дүние жүзілік бағаның
өсуі проблемаларымен анықталады. Бұл процестер Қазақстанға да, сондай –ақ
барлық жаһандық қауымдастыққа да тән. Олардың факторнен дамыған аймақтарде,
өркендеушы аймақтарде энерго қолданылу түрі өзгеріске ұшырайды. АҚШ,
Англия, Германия және Жапония сынды республикалар көмір қышқылды энергия
көздерін сырттан әкелудің тәуелділігін төмендету мақсатында өздерінің
энергетикалық қуат құрылымдарына альтернативалы энергия көздерін енгізуде.
Бірнеше аймақтар экологиялық апатты болдырмау, адамзаттың денсаулығы
мен барлық жерлерге айтарлықтай кері фактордан дәстүрлі энергия
көздерінің қолданысын азайтып отыр.
Қазақстан-2030 стратегиясында энергия көздерінің мол қорына ие
Қазақстанның энергетикалық ресурстарын тиімді қолданыста болу – елдің
социалды-экономикалық тұрақты жетілуінің ұзақ кезеңдегі басымдықтарының
құрамында екендігі анықталған [1].
ҚР Президенті – Ұлт көшбасшысы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан -2050
стратегиясында осы даралап алынған бағытты электроэнергияны
модернизациялау және инновациялық жетілдіруды жалғастыруға ұсыныс берді.
Бұл жерде энергетикалық ресурстарды қайта өңдеу ынтымақтастықта шикізат
беруді кеміте отырып, оны өзгерген технологиялармен айырбастау міндетін
қойып отыр.
Бұған дейін электроэнергия өндірісі, сонымен қатар жаңартылған
энергетиканы қолдау шараларын құқықтық, экономикалық және альтернативалы
энергия көздерін тәжірибеде қолдану және таратуды ынталандырудың басқа да
негіздерін бекіту үшін Жаңартылған энергия көздерін қолданыста болуды
қолдау туралыҚР Заңы қабылданған болатын (2009 жыл 4 шілде, №165-N).
Экономикамыздағы энергетиканың үлесі мен басқа да проблемалар отын -
энергетикалық энергия көздерін тиімсіз қолданыста болуға жол ашып,
экономикамыздың бәсекелестік қабілетін әлсіретіп, қоршаған ортаны
ластандыруға, атап айтқанда көкөністі (парник) газдардың зияндығын атап
өтуге болады. Экологиялық және экономикалық тәуекелділікті ескерсек,
инвесторлар үшін энергия көзімен қамту аумағы оларды ынталандырмай отыр.
Ал, электро энергетиканың инвестициялық жобалары қаржыны көп қажет етеді,
әрі қымбат тұрады. Міне, осыған орай, дәстүрлі емес, қалыптасқан энергия
көздеріне назар аударудың маңызы зор.
Экономика ғылымында көмірсутек энергия көздері бағасының өсу
қажеттілігі сақталып, әрі экологиялық стандарттың қатаң жағдайында
қалыптасып отырған альтернативалы энергетиканы жетілдірудың экономикалық
негізінің қажеттілігі, қажетті энергия көздерінің дәстүрлі
энергоресурстармен салыстыру жөніндегі бәсекелестікке қабілеттіліктің
ғылыми негіздерінің болмауы, ЭКСПО -2017 халықаралық көрсеге әзірлік
қарсаңында дәстүрлі емес энергия түрлерінің энергетикалық үлесін қарастыру
ауқымында жаңа энергетикалық бағыт қалыптастырудың мүмкіндігін қарастыру
проблемалары біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Дүниежүзілік деңгейде танымал
болған Э.Долан, Д. Кейнс, К.Макконел, Д.Персон, К.Ридле, Дж. Твайделл,
А.Уэйр, Ч.Фритте, С.Чу, У.Шарп, А.Швандер және басқа да экономист –ғалымдар
түрлі энергетикалық жобаларды іске асырудың тиімділігін зерттеумен
өзгеріссіз жағдайда айналысуда.
Кәсіпорындардың ұйымдық сипаты, экономикалық механизмдері, бұл қызмет
нда инвестиция тарту тетіктерімен қатар электроэнергия өндірушілерді
ынталандыру мен альтернативалы энергия көздерін (БЭК) игерудің тиімділігі
мен экономикалық тетіктерін зерттеудегі отандық экономист – ғалымдар, оның
ішінде К.Окаев, Б.Алдияров, К.Дукенбаев, А.Ералы, Е.Сулейменов,
Р.Рахметова, Р.Ниязбекова, Ш.Чокин және басқалары да көптен бері айналысып,
бұл салаға елеулі үлес қосып келеді.
Зерттеу жұмысында қолданған эконометрикалық талдау мен экономико –
математикалық тәсілдер шет елдік ғалымдар К. Грейндтер, К.Доугерти,
П.Катышев, Я.Магнус, А.Пересецкий, М.Турунцев, Р.Энгл жазбаларынде кеңінен
қарастырылған.
Қалыптасқан республика ретінде өркендеу жолына түскен Қазақстан
Республикасы үшін альтернативалы электр энергиясы проблемаларын шешудің
өзектілігі және оны экономикалық және елдің энергетикалық стратегиясын
қалыптастыру проблемаларында қолданылатын энергия көздерін жетілдіру
бойынша бірыңғай әдіснамалық тәсілдерін зерттеу жақтарынан өзара
байланысының аз қарастырылуы зерттеу тақырыбын таңдауымызды анықтады.
Зерттеудің мақсаты баламалы энергия көздерін енгізудің теориялық -
әдіснамалық жақтарын негіздей отырып, экономикалық тұжырымдамаілеріне
талдау жасау арқылы, Қазақстандағы ЭКСПО - 2017 көрмесін өткізу
шеңберіндегі энергетикалық бағытты одан әрі жетілдіру және жетілдіру
бойынша тәжірибелік ұсыныстар дайындау.
Осы мақсатты іске асыру келесі міндеттердің шешілуін қарастырады:
-еліміздегі альтернативалы энергетиканың тиімділігі және оны жетілдірудың
экономикалық тұжырымдамаілерінің теориялық және әдіснамалық негіздерін
жүйелеу;
- дәстүрлі емес энергия түрлерін қолданыста болудағы қазіргі
дүниежүзілік процестері мен шетелдік тәжірибені зерттеу;
- ЭКСПО-2017 көрмесіне әзірлік барысындағы Қазақстанның энергетика
секторы өркендеуының негізгі көздерінің қарқындылығына талдау жасау;
- энергетика ндағы кәсіпорындардың инвестиция және шаруашылық
қызметінің тиімділігіне баға беру;
Зерттеу нысаны - Қазақстанның баламалы энергетикалық кәсіпорындары.
Зерттеу пәні - ҚР-ның кәсіпорындарында шаруашылық қызметін ұйымдастыру
процесіндегі әлеуметтік - экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік базасы болып экономикалық теория классиктерінің жазбалары,
альтернативалы электр энергиясы және оның өркендеуына әсер ететін
әлеуметтік – экономикалық факторларды қарастырған қазіргі экономикалық
мектептің өкілдерінің ғылыми жұмыстары, сондай – ақ эконометрикалық
моделдеу, экономикалық зерттеулерге математикалық әдістерді қолдану ндағы
ғалымдардың жазбалары болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Жұмыста Қазақстан Республикасының
заңнамалық және нормативтік актілері пайдаланылды. Президенттің жыл сайынғы
жолдаулары, Үкімет Қаулылары, Ұлттық экономика министрлігінің, ҚР
Статистика агентігінің жыл сайын жариялайтын жинақтары, ресми қазақстандық
Интернет - порталдардағы энергетикалық компаниялардың ресми материалдары
қолданылды. Еліміздің, Ресейдің, шетелдік ғалымдардың жазбалары. Самұрық -
Қазына, ҰӘҚ-ы АҚ-ның және оның серіктес кәсіпорындары (KEGOC АҚ-ы,
Самұрық-Энерго АҚ-ы,) күнделікті ақпарат құралдарының, халықаралық
ұйымдар мен агенттіктерінің материалдары, альтернативалы
электроэнергетикалық проблемалар жөніндегі халықаралық (рецензия) пікір
жазатын журналдағы республикамыздың энергетикалық проблемасіне орай
жарияланған мақалалар экономикалық зерттеулердің нәтижелері жұмыстың
ақпараттық негізін құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмысты зерттеу барысында
ғылыми жаңашылдығы бар келесі нәтижелерге қол жеткізілді:
- альтернативалы энергия көздері түсінігі нақтыланды және
альтернативалы энергетика көздерінің экономикалық өркендеуы ұғымына
анықтама берілді;
- дамыған аймақтардың республикалық энергетикалық бағытының жалпы
модаймақтарі, жаңартылған энергия түрлерін қолдану, тәжірибеде қолдану және
тарату тәжірибесі қарастырылды, дүниежүзілік энергетика өркендеуының
тұрақсыздандыру процестері зерттелді;
- электроэнергетикалық өркендеудың маңызды көрсеткіштері бойынша
республиканың энергетикалық потенциаліне кешенді талдау жасалды,
энергетикалық бағытты жүзеге асыратын жауапты институттары қарастырылып,
жасыл энергияны модернизациялаудың өркендеу жолдары дәйектелді;
- ҚР республикалық энергетикалық бағытын іске асыру шеңберінде
инвестициялық жобаларды есепке ала отырып орта мерзімді болашаққа арналған
болжаулар жасалынды, сондай – ақ экологиялық қайтаданлану жағдайында
жаңартылған энергоресурстарының бәсекелестік нарығын қалыптастырудың
басымдықтары дәйектелді.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдамалар:
- алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені қолдану негізінде отандық электр
энергиясын өндірудің әлеуметтік - экономикалық өзгешеліктерін ескере
отырып, альтернативалы энергетиканың инновациялық жобаларын іске асырудың
экономикалық тетіктері ұсынылды;
- альтернативалы энергетиканы жетілдірудағы кәсіпорындардың
экономикалық қызметінің проблемалары нақтыланды және жүйеленді, елдің
энергиялық тәуелділігінің қауіптері және оларды шешу тәсілдері көрсетілді;
- экономика - математикалық модельдерді қолдану арқылы БЭК
инновациялық жобаларға капиталдық салымдарды тартудың орта мерзімді
болжамдары әзірленді, жаңартылған энергоресурстарының бәсекелестік нарығын
қалыптастырудың басымдықтары дәйектелді;
- альтернативалы энергия потенциалінің стратегиялық өркендеуына және
ЭКСПО -2017 көрмесін өткізуде энергетикалық бағытты жетілдіру бойынша
ұсыныстар әзірленді.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Жұмыстың ғылыми –
тәжірибелік нәтижелері жинақталған мәліметтер, қорытындылар, ұсыныстар бұл
бағыттың әрі қарай зерттеуде әдістемелік, ал әлеуметтік - экономикалық
бағытта альтернативалы энергияны жетілдіруға арналған кешенді іс-шаралар
жүргізуде жергілікті және республикалық органдардың қолдануда
практикалық маңызы бар.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Негізгі ережелер, тұжырымдар мен
ұсыныстар ғылыми – тәжірибелік конференциялар мен басылымдарда
қарастырылып, талқыланды: Отандық энергетика ның өркендеуының қазіргі
жағдайы мен проблемалары атты мақала Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті, Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігінің 25 жылдығына,
Әлихан Бөкейханның 150-жылдығына арналған Қазақстан – менің Отаным атты
ІІ республикалық студенттік ғылыми-тәжірибелік конференция (Қарағанды, 2016
ж, 9-10 желтоқсан, Б 201-204).
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған оқулық тізімінен, оның ішінде: 10 сурет, 8
кестеден тұрады. Жалпы көлемі – 50 бет.
1 Қазіргі нарықты экономикада альтернативалы энергетиканы жетілдірудың
теориялық - әдіснамалық тұжырымдамаілері
1.1 Энергияның альтернативалы көздерін қолданудың маңызы мен
объективті саралануы және қажеттілігі
Республикамыздың энергия көзімен қамтылуы – бұл экономикалық өрлеудің
аса маңызды факторы, өндіргіштік күштерді жетілдірудың базасы әрі оның
ғылыми – техникалық алға басуының негізі. Өркендеудың қазіргі жағдайында
дүниежүзілік шаруашылық елдің экономикалық қуатын үнемі арттыруды және
ондағы энергия ресурстарын тиімді қолданыста болудың арттыруды талап етуде.
Оның үстінде энергияның қайталама қолданыста болу көздері (мұнайдың,
көмірдің, газдың) шектеулі энергетиканың құрылымын өзгерту және энергияның
дәстүрлі емес, альтернативалы көздерінің (әрі қарау ЭБК – энергияның
альтернативалы көздері) қажеттілігіне көзімізді жеткізе түсуде. Сондықтан
Біріккен Ұлттар Ұйымына (БҰҰ) мүше республиканың және мүдделі ұйымдардың
қолдауымен ЮНЕСКО-ның бастамасымен 90-шы жылдардан бастап энергияның жаңа
түрлерін кеңінен қолданыста болу идеяларын алға шығарудың шаралары қолға
алынып келеді [2].
Нақты кезеңдеәлемнің бірнеше аймақтарында энергияның қайталамалы
түрлеріне қызығушылықтың артып келе жатқандығы байқалады. Бұл қазбалы
энергия көздері қорының үздіксіз азайып, экологиялық жағдайдың нашарлап
келе жатқандығына, сондай- ақ энергетика көздеріне сыртқы саяси ықпалды
бәсеңсету ұмтылысымен байланысты. Дүниежүзілік тәжірибеде энергияның
қайтамалы көздерін (әрі қарай ЭҚК – энергияның қайтамалы көздері) шартты
түрде екі топқа жіктеу қабылданған:
- дәстүрлі (қуаттылығы 30МВт-дан артық гидроэлектростанцияларда (ГЭС)
пайдаланылатын барлық энергия түрлеріне жататын гидравикалық
энергия: дәстүрлі жағу тәсілмен жылу алуға пайдаланылатын (отын,
торф және пеш отынының басқа да түрлері) биомассалық энергия;
гелиотермальды энергия;
- дәстүрлі емес немесе альтернативалы (күн, жел, теңіз толқынының,
ағысының, тасқынының және мұхиттың энергиясы, кішкентай және шағын
ГЭС- терде энергия түрінде пайдаланылатын гидравикалық энергия,
дәстүрлі тәсілдермен жылу алу үшін пайдаланылмайтын биомасса
энергиясы, потенциалі аз жылу энергиясы және басқалар).
Энергияның дәстүрлі емес және альтернативалы көздері арасындағы
өзгешелік көп жағдайда шартты түрде ғана, сондықтан да экономикалық
бағыттағы ғылыми оқулықде бұл терминдер синоним ретінде қолданылады, мұны
В.С. Самсонов, О.В. Свидерская, Э.Э. Шпильрайн, Ф.А. Фаррет сынды
ғалымдардың жазбалары айғақтайды, солай бола тұрса да, олардың
энергетикалық потенциалін жұмсауға қайта өндіруді жеделдете түсу ұмтылысы –
энергияның дәстүрлі емес көздерінің негізгі өзгешеліктері болып табылады.
Энергияның альтернативалы көздері ұғымы тарихи өркендеу барысында
өзгерістерге түсіп, қайтадан мазмұнмен толықты. Аталған терминдер 1-
суреттегіге сәйкес әр түрлі түсініктемеге ие.
1 сурет - Энергияның альтернативалы көздері ұғымына ғылыми тұрғыдан
келу
Қазіргі қолда бар сөздіктерден энергияның альтернативалы көздеріне
қатысты мынадай анықтаманы жиі оқуға болады.
Энергияның альтернативалы көздері – бұл қайта жаңатылатын немесе іс
жүзінде таусылмайтын табиғат ресурстары мен құбылыстарынан алынатын және
мұнаймен, газбен немесе көмірмен жұмыс істейтін дәстүрлі энергия көздерін
алмастыратын энергиядан электр энергиясын (немесе басқа бір керекті
энергия түрін) алуға мүмкіндік беретін тәсіл, қондырғы немесе ғимарат.
Дж. Твайделл мен А.Уэйр энергияның альтернативалы (қайтамалы) көздері
деп қоршаған ортада өзгеріссіз жағдайда бар немесе пайда болып тұратын
энергияны атайды. Алайда қоршаған ортада қайталама энергия адамның мақсатты
жұмысы арқылы жасалмағандықтан, бұл оның өзгешелік белгісі болып
табылмайды.
Ғаламдық энергия халықаралық сыйлығының лауреаты (2005ж.), неміс
ғалымы Клаус Ридле ЭҚК –і энергия көздерінің жалпы санын жоспарлы түрде
қысқартатын тиімді экономикалық бағыттың құралы болып табылады деген пікір
білдіреді.
Нобель сыйлығының иеленушісі, АҚШ- тың ертедегі энергетика министрі,
физик Стивен Чу (Steven Chu) аймақтардың мұнай және мұнай өнімдеріне
тәуелділігін жылжытуға мүмкіндік беретін энергияның альтернативалы көздері
болашақта экономиканың көміртегі аз түрі ғаламдық экономика глюкозасының
негізі бола алады деп мәлімдейді. Ол күн сәулесі молынан түсетін
тропикалық аймақтарда глюкозаға айналдыруға жарамды дақылдарды көптеп
өсіруді ұсынады (себебі өсімдіктің құрғақ салмағының басым бөлігін құрайтын
целлюлоза полимер болып табылады) [3].
Глюкоза кейіннен биоотын мен биопластика өндіру үшін қолданылады. Бұл
жерде ғалымның мамандандыру бағыты альтернативалы, энергетика, атап
айтқанда, күн энергиясы екендігін атап көрсеткен жөн. С.Чудың айтуынша,
таяудағы 10 жылда ЭБК- ін қолдану дәстүрлі энергия көздеріне қарағанда
арзан болмақ. Сондықтан да ол энергияның жаңартылатын түрлерін қолдануға
негізделген жасыл экономикаға тезірек көшу қажеттігін ұсынып отыр.
Бұлардың түрлерін нақтылап көрсетіп алмайынша энергияның қайталама
көздерінің мәні мен мағынасын толық түсіну мүмкін емес. Ғылыми оқулықде
ерекше белгілеріне байланысты қарастырылатын энергияның альтернативалы
көздерін жіктеудің бірнеше түрлері бар. Мысалы, БҰҰ-ы Бас Ассамблеясының
№33148 қарарына (1978ж.) сәйкес ЭБК-не: күн, жел, геотермальды, теңіз
толқындары, тасқындары мен мұхит энергиясы, биомасса энергиясы, ағаш, ағаш
көмір, торф, сланец, битумды құмдақтар мен үлкен және шағын су ағарлардың
гидроэнергиясы жатқызылған. ЭБК- нің басқаша жіктелуі 1 - кестеге сәйкес
беріліп отыр.
1 кесте - БЭК-нің бастапқы көздері мен олардың жіктелуіне байланысты
негізгі түрлері
Бастапқы Энергияның Энергияның техникалық Қосалқы
энергия табиғи өзгеруі өзгеруі пайдаланатын
көздері энергия
Жердің Геотермалды
Жер геотермалды электростанциялар
жылуы
Электроқуаты
Атмосфералық Гидроэлектростанциялар
ылғалдың булануы(қысымды және өз
еркінмен)
Күн
Атмосфералық Жел энергетикалық
ауаның қозғалысықұралдар
Теңіз ағысы Теңіз электростанциялары
Толқын қозғалысыТолқынды
электростанциялар
Мұздың еруі Мұздағы
электростанциялар
Фотосинтез Биоотынды
электростанциялар
Фотоэлектрлері
Ай Толқынның келіп Толқынды
қайтуы электростанциялар
Әлемде қуаттылығы әртүрлі 30мыңнан астам жел құралдары қызмет
көрсетеді. Жел энергиясының қолданысы бойынша Еуропалық одақ (ЕО) жақсы
үлгі бола алады. Мысалы, Швеция 90-шы жылдар бойына ерекше қолайлы жерлерге
54 мың пайдалылығы жоғары энергия құралдарын салу мен орналастыру бойынша
нақты шешімге келген.
Жел энергиясының маңызды өзгешеліктерінің – энергияны қолданыста болу
көздерінің экологиялық тазалығы. Мысалы, қуаттылығы 1МВт жел генераторы жыл
сайын ауаға 1800 тонна көмірқышқыл газын, 9 тонна күкірт газын, 4 тонна
окситті азот шығаруды азайтады. Сонымен қатар, дәстүрлі жылу
электростанцияларынан (ЖЭС) айырмашылығы сол, жел электр станциялары
ойдағыдай алмастыра алады. Дегенмен жел энергиясының бірқатар елеулі
кемшіліктері де бар, оларға:
- жел энергиясының үйірмешілдігі мен тұрақсыздығы;
- жел құралдарының механикалық және аэродинамикалық шуы;
- жел электр станциясын орналастыру үшін ауқымды аумақты қолданыста
болу;
- елді мекендерден алыстығы және электр берудің қосалқы желілерін
тарту қажеттігі;
- ауа райының салқын мезетінде дымқылдылықтың жоғары болуына
байланысты қолданыста болу мезгілінде қалақтарында қатты қарлардың орын
алуы және басқалар.
Германия желден өз электр энергиясының 10% алып отыр, ал бүкіл Батыс
Еуропада жел 2500 МВт электр энергиясын береді.
Жел энергетикасының осындай өзгешеліктері олардан алынатын электр
энергиясын қымбаттатады әрі саланың өркендеуына кедергі келтіреді. Алайда
қазіргі инновациялық технологиялар дамыған кезде бұл кемшіліктерді кемітуге
болады. Қазіргі мезетте тіпті аз ғана желдің өзінде өнімді қызмет
көрсетуге қабілетті жел энергиясының құралдары дайындалған. Жел бағытын
ауысвтыратын ірі фермалар салынуда. Бұл жағдайда жел құралдары ауыл
шаруашылығының қажеті үшін пайдаланылатын кеңістікте қатарыласа орналасады
[4].
2 сурет – Энергияның альтернативалы көздерінің классификациясы
Жел фермаларының бүкіл аумағының 1% ғана турбиналар алады. Ал ферма
аумағының қалған 99% ауыл шаруашылығына немесе басқа бір кәдеге жарату
мүмкіндігі бар, себебі осыған ұқсас жағдайлар Дания, Нидерландия, Германия,
Франция, Англия, АҚШ, Канада сынды халқы тығыз орналасқан аймақтарда
қайталады.
Геотермальды энергетика – электр энергиясын жер қойнауы есебінен
өндіру. Жер қойнауында орасан зор, іс жүзінде энергияның сарқылмайтын
көздері жатыр. Біздің планетамызда ішкі жылудың жыл сайынғы сәуле шашуы
2,1*1014 млрд. кВтч құрайды. Жердің энергиясын коммерциялық қолданыста
болу Италияда алғашқы геотермальды станциялар (ГеоЭС) құрылысы басталған
біздің ғасырымыздың тек 20-шы жылдарында ғана қолға алынды. Геотермальды
энергияның 4 қажетті ерекшеліктерін атауға болады:
Біріншіден, сарқылмайтын энергия қоры. Ғалымдардың есептеуінше, 10 км
тереңдікке дейін оның ауқымы минералдық отынның дәстүрлі түрлері қорынан
3,5 мың есе асып түседі.
Екіншіден, геотермальды энергия мейлінше кеңінен таралған. Жер
планетасы ауқымында жекелеген перспективалы геотермальды аймақтарды (АҚШ -
тағы Калифорния, Жаңа Зеландия, Жапония, Исландия, Камчатка, Ресейдегі
Солтүстік Кавказ) жекелеп алуға болады. Кеңес үкіметі кезінде ысық су мен
будың жер асты бассейндерінің 50-ге жуығы ашылған.
Үшіншіден, геотермальды энергияны қолдану көп шығысты қажт етпейді,
себебі энергияның бұл көздері қайта қалыптасуды қажетсінбейді.
Төртіншіден, геотермальды энергия табиғатқа кері әсерін тигізбейді.
Гелиоэнергетика энергияның қайталама көздерін пайдаланады сонымен
қатар аз қалдықты болады, яғни қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізетін
қалдықтарды өндірмейді. Электр қуатын күн сәулесінен алу тәсілдері:
- электр қуатын фотоэлементтер арқылы алу;
- жылу машиналары: су буын пайдаланатын бу (поршеньді немесе
турбиналы), көмір қышқыл газын, пропан – бутанды, фреондарды пайдаланатын
машиналардың арқылы электр шаруашылығында күн энергиясын өндіру;
- стирлинг двигателі;
-термоауа электр станциялары (күн энергиясын турбогенераторға
бағытталатын ауа тасқыны энергиясына айналдыру);
-күн аэростатты электр станциялары (селективті – бойына тартқыш
жамылғымен жабылған аэростаттың сыртын күн сәулесімен қыздыру есебінен
аэростаттың ішіндегі баллонның су буының генерациялануы). Осы электр
станциясының артықшылығы сол, баллондағы су қорының тәуліктің қараңғы
мезетында да электр станциясының қызмет көрсетуіне жеткілікті болатындығы.
Күн энергияның таусылмайтын көзі ретінде, әр секунд сайын жерге 80
триллион киловатт береді, бұл әлемдегі электр станцияларының барлығы
қосылып беретіндігінен бірнеше мыңдаған есе көп. Осы энергияның басым
бөлігі ауаға таралады, әсіресе бұлтты жұтып жібереді, тек оның үштен бірі
ғана жер бетіне жетеді. Күн энергиясының бар болғаны 0,0125% қолданыста
болу дүниежүзілік энергетиканың бүгінгі барлық сұранысын қамтамасыз етеді,
ал 0,5% қолданыста болу болашақта сұранысты толық жаба алар еді. Өкінішке
қарай, осы энергияның тек аздаған бөлігі ғана іс жүзінде пайдаланылуда.
Күн энергиясын қолданыста болуға Африкада, Оңтүстік Америкада, Жапонияда,
Израильде, Австралияда , АҚШ-тың жекелеген аудандарында (Флоридада,
Калифорнияда) қолайлы жағдайлар бар екендігі дәлелденген. ТМД-да бұған
қолайлы жағдайлар бар екендігі дәлелденген. ТМД-да бұған қолайлы аймақтарда
шамамен 130 млн., 1Вт қуатының құны 4,5 АҚШ долларына тең, бұл отынды
дәстүрлі жолмен жағудан алынатын энергияның 1 кВт бағасынан 6 есе қымбат.
Оның үстіне, күн энергиясын қолданыста болуға кедергі келтіріп отырған
басқа да бірқатар қиындықтар, атап айтқанда:
- энергияның едәуір бөлігінің таралып кететіндігі және күннің энергия
көзімен қамтамасыз етуының тұрақсыздық проблемасы;
-күн батареяларының пайдалы әсер коэффициентінің (ПӘК) салыстырмалы
түрде алғаннан төмендігі;
- күн құралдарын өндіру салаларындағы материалдық шығынның көптігі;
- коллекторлық үстіңгі жағының, күн энергиясын жинастыру алаңының
аумақтылығы және т.б.
Гидроэнергия - бұл табиғи қозғалыстың, яғни суағарлар арналарындағы су
массасының ағыстары мен құламаларының, тасқынды қозғалыстардың энергиясын
қолданыста болу.
ГЭС - экологиялық тазалыққа бәсекелес бола алатын энергия көздерінің
бірі. Гидроэлектр станцияларының құндылығы сол, электр энергиясын өндіру
үшін олар қайталамалы табиғи ресурстарды пайдаланады. ГЭС үшін қосалқы отын
қажеттілігі болмайтындықтан, электр станцияларының басқа түрлерін
қолданыста болуға қарағанда, алынатын электр энергиясының түпкілікті құны
біршама төмен.
ГЭС - тің артықшылықтары ретінде мынандай елеулі өзгешіліктерді атап
көрсетуге болады:
- ГЭС электр энергиясының өзіндік құны жылу электр станцияларына
қарағанда 2 еседен астамға төмен;
- электр станцияларының басқа түрлеріне қарағанда ауа ортасына әсер
етуі біршама аз;
- әдетте ГЭС құрылысы қаржыны көп қажет етеді;
- көп жағдайда су қоймалары ауқымды аумақты алып жатады және
тұтынушылардан шалғайда орналасады:
- ГЭС қуаты судың қысымына, сондай –ақ пайдаланатын генератордың ПӘК-
не тікелей тәуелді [5].
Бүкіл әлемдегі тұтынылатын энергияның шамамен 15 бөлігін ГЭС
өндіреді. Ол құлама су энергиясын турбинаның айналдыру энергиясына ауыстыра
отырып, электр өндіретін генераторды айналдыру арқылы алынады.
Гидростанциялар өте қуатты болып келеді. Мысалы, Бразилия мен Парагвай
шекарасы аралығындағы Парана өзеніндегі Итапу станциясы қуатын 13000
млн.кВт- қа дейін арттыра алады.
Қазіргі энергетика салалары үшін болашағы анағұрлым маңызды энергия
түрлеріне мұхиттардың тасқындары мен толқындары жатады. Бүгінде тасқынды
электр станциялары (ТЭС) бар, оларда тасқын мен кері лықсу мезгілінде
тасқынды суды ұстап қалып отырады. Бұдан кейін суды жібереді, ол
гидротурбинаны айналдырады. Тасқынды толқынның бойында орасан зор
энергетикалық потенциал- 3 млрд.кВт бар. Сондықтан ТЭС, жалпы энергетикалық
жағдайды өзгерте алуы үшін оларды салуға жарамды орындар Жер бетінде көп
еместігіне қарамастан, жергілікті сипатқа тән құнды энергетика бәсекелесі
бола алады.Тасқынды энергияның анағұрлым қажетті қоры мына аумақтарда
басым:
- Атлант мұхиты (АҚШ пен Канада, Франция, Англия);
- Тынық мұхит (Қытай, Корея, Канада, Чили, Мексика);
- Солтүстік мұзды мұхит аумағы (Ресей, Еуропа аймақтарі);
- Үнді мұхиты (Индия, Австралия).
Дамыған аймақтарде қолданылатын ЭБК ндағы жаңа технология көмір
қышқыл газы мен басқа да зиянды заттарды шығаруды азайтып қана қоймай,
сонымен қатар қазба отынның органикалық қорына тәуелділігін азайта отырып,
энергия өндірісі үдерісіне икемділік береді. Алайда мұндай энергияны
үнемдеушілік өркендеушы аймақтар сынды жаңа ауқымы үлкен энергияны
тұтынушылардың пайда болуы салдарынан тежелуде, себебі 2030 жылға қарай
олардың мұнайға сұраныс үлесінің өсуі 80%- ға, ал оны дүниежүзілік тұтынуы
23 есені құрайды [6].
1.2 Энергетикалық сала кәсіпорындары қызметінің тиімділігін
бағалаудағы экономикалық көрсеткіштер
Энергетикалық сектор ұлттық шаруашылықтың барлық салаларының өмір
тіршілігін қамтамасыз етеді, көп жағдайда республиканың негізгі
қаржылық – экономикалық көрсеткіштерін қалыптастыруды айқындайды.
Экономиканың энергетикалық кешеніндегі табиғи отын - энергетикалық
ресурстары, өндірістік, ғылыми - техникалық және кадрлық потенциалі ұлттық
байлық болып табылады. Оны тиімді қолданыста болу ел экономикасын халықтың
тұрмыс жағдайын жақсарту мен деңгейін арттыруды қамтамасыз ететін
өркендеудың тұрақты жолына шығаратын қажетті алғы шарттарды жасайды.
Сондықтан да республика тікелей және жанама реттеу түрінде де бұл
салаларға қолдау жасауды іске асыруы тиіс.
Энергияның барлық түрлерімен ел экономикасын және халқын тұрақты
қамтамасыз ету үшін ұзақ мерзімді энергетикалық бағыт ғылыми тұрғыдан
негізделуі және қоғам мен республикалық билік институттары тарапынан
қолдау табуы қажет, мұны ұлттық байлықты, сыртқы және ішкі қатерлерден
республиканың табиғи энергетикалық ресурстарын қорғау және энергетикалық
жұмыстар мен оның нәтижелері негізінде белгілі бір мақсаттарға жету
жөніндегі энергетикасындағы республикалық жұмыстың басты бағыты деп
түсінген абзал.
Сонымен қатар республиканың іс – қимылының жүйелілігі мен
энергожүйе элементтерінің өзара байланыстары сынды механизмдерді жасау
энергетикалық бағытты іске асырудың қажетті шарты болып табылады. Оның
үстіне республиканың энергетикалық бағытының тиімділігін қамтамасыз
етудің механизмі аса күрделі құрылым, оның құрамына көрсетілген элементтер
кіреді.
Ұсынылып отырған тұжырымдама ауқымындағы энергетика бағытының негізгі
элементтері – оның субьектілері мен нысандары. Барлық деңгейдегі заң
шығарушы және атқарушы билік органдары (жалпы республикалық,
аймақтық, жергілікті), сондай-ақ қоғамдық бірлестіктер, өркендеу
институттары мен басқа да ұйымдар республиканың энергетикалық бағытының
субьектілері саналады.
Энергетика ндағы республикалық реттеу нысандары ЖЭК –дері,
сонымен қатар мына жағдайларда туындайтын процестер мен қатынастар:
- өндіру, өңдеу, тасымалдау, сақтау мен тұтыну мезгіліндегі
энергетикалық ресурстарды тиімді қолданыста болу;
-энергетикалық ресурстарды тиімді қолданыста болуға
республикалық қадағалауды іске асыру;
- энергетикалық ресурстардың анағұрлым қымбат және тапшы түрлерін
айырбастауға қабілетті отынның альтернативалы түрлерін жетілдіру;
- энергиялық тиімді технологияларды, энергия тұтынатын жабдықтарды,
құрастырмалық және оқшаулау материалдарын, энергетикалық ресурстарды жұмсау
есебіне және олардың пайдаланылуына арналған құралдар, автоматтандырылған
басқару жүйелерін жасау және қолданыста болу;
- өндірілетін және тұтынылатын энергетикалық ресурстарды есептеуге
қатысты өлшемдердің дәлдігін, дұрыстығын және бірыңғайлылығын қамтамасыз
ету.
Энергетикалық бағытты қалыптастырудың мақсатын айқындауда бір – біріне
қайшы келмейтін және қайталамайтын қағидалар мен міндеттерді дұрыс қою
маңызды.Ұзақ мерзімді республикалық энергетикалық бағытты жүргізу
мына қағидалар арқылы жүзеге асырылуы тиіс:
- энергетиканы жетілдірудың аса маңызды стратегиялық бағдарларын іске
асыру жөніндегі республика тарапынан жүргізілетін әрекеттердің реттілігі;
- энергетикалық ресурстарды тиімді қолданыста болу;
- сыртқы нарықта елді лайықты танытатын және ішкі нарықта табысты
жұмыс істейтін күшті және тұрақты энергетикалық компаниялар құруға мүдделі
болу;
3 сурет - Өңіріміздегі энергетикалық бағыттың тиімділігін қамтамасыз ету
механизмінің негізгі элементтері
- жабдықтарға, материалдар мен конструкцияларға, көлік құралдарына
олардың энерготиімділігі көрсеткіштеріне республикалық стандарттарын
дайындау;
- республика бағыт мақсаттарын, оның ішінде инвестииялық салада да
іске асыруға жеке кәсіпкерлік бастамшылықты ынталандыруға бағытталған
республикалық негіздеу мен болжамдар жасау;
- заңды тұлғалардың олардың өндіретін немесе жұмсайтын энергия
ресурстарына, сондай –ақ жеке тұлғалардың олардан алатын энергетикалық
ресурстарына есеп жүргізу міндеттілігін енгізу;
- энергетикалық ресурстарды тұтынушылардың, жеткізушілердің және
өндірушілерінің мүдделерін ұштастыру [7].
Электр энергетикасы ндағы республикалық реттеу мына мақсаттарда
жүзеге асырылады:
1) энергияны тұтынушылардың сұраныстарын барынша қанағаттандыру және
тұтынушыларға электр энергиясын берушілерді таңдау құқын кепілдендіретін
нарықтағы бәсекелестік жағдайды туғызу арқылы электр және жылу энергиясы
нарығына қатысушылардың құқықтарын қорғау;
2) елдің электр энергетикасы кешенінің қауіпсіз және тұрақты қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
3) елдің шаруашылық - экономикалық және әлеуметтік кешендерінің өмір
сүруінің айрықша маңызды жүйесі ретіндегі электр энергетикасы кешендерін
басқарудың біртұтастығын қалыптастыру.
Энергетикалық қауіпсіздік республиканың ұлттық қауіпсіздігінің аса
маңызды шарты. Энеретикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің аса маңызды
қағидалары мыналары:
- елдің экономикасы мен халқын толық көлемде және түрлі сипаттағы
қатер немесе төтенше жағдайлар туындай қалғанда аздаған қажетті көлемде
энергия көзімен кепілді және сенімді қамтамасыз ету;
-сарқылатын ресурстарды толықтыру;
- отын мен энергияның пайдаланылатын түрлерін әртараптандыру;
- қоршаған ортаны қорғаудың өскелең талаптарына сай энергетиканы
жетілдіруды шендестіру;
- энергияны ысырап етуді болдырмау;
- ішкі және сыртқы нарыққа энергоресурстарын берудің тиімділігін және
экспорттық құрылымдарының ұтымдылығын қамтамасыз ететін жағдайлар жасау.
Энергетикалық пайдалылықті арттыру дәрежесі тек энергетикалық
сектордың ғана емес, жалпы экономиканың ұзақ мерзімді перспективалық
өркендеуын айқындайды. Экономикада энергияны есепсіз тұтынудың өсуіне бағыт
ұстау технологиялық артта қалушылықты консервациялау қатерін туғызып қана
қоймай, сонымен қатар энергоресурстарына ішкі сұранысты өлшеусіз арттыруға
соқтырады [8].
республикалық бағыт құралдарының бірі - энергия көзімен
қамтамасыз ету ндағы мамандандырылған бизнесті қолдау, бұл энергия жұмсауды
кемітуға бағытталған оңтайлы ғылыми, жобалау – технологиялық, өндірістік
шешімдерді ұсынатын және жүзеге асыратын экономикалық агенттерді (энергия
үнемдейтін компанияларды) қалыптастыруға жағдай жасайды.
Бюджеттік пайдалылық принциптеріне негізделген энергетикадағы
республикалық инвестициялық бағыт екі: инвестициялық көлемді арттыруды
және олардың құрылымдарын өзгерту міндеттерін шешуді қарастырады.
Инвестицияны республикалық қолдау шараларына мыналар жатады:
-кәсіпкерлік ахуалды жақсарту, компаниялардың экономикалық жұмысының
ашықтығы мен тұрақты тәртібін қалыптастыру,
- амортизациялық бағытты жетілдіру;
- табиғи монополия нда республикалық бағалық (тарифтік) реттеуді
жетілдіру;
-тарифтік реттеу қолданылатын салаларда инвесторларға ұзақ мерзімді
экономикалық кепілдік беру;
- инвестициялаудың кәсіпкерлік және коммерциялық емес тәуекелге баруын
кеміту, кешенді сақтандыру бағдарламасын қолдау;
- осы салаға отын –энергетикалық ресурстарда өнімді шығару, өндіру
және тасымалдау нысандарын құруға инвесторларды (оның ішінде шетелдік)
қатыстырудың, оның ішінде бірегей және қымбат тұратын жобаларды іске асыру
үшін республика жеке әріптестікті орынымен қолданыста болуды негіздеудің
номативтік – құқықтық базасын жетілдіру;
- лизингтік қатынастарды жетілдіру;
- лицензиялық бағытты жетілдіру, негізсіз әкімшіліктік араласушылықты
кеміту.
Тұрақты жетілдіріліп отырылатын нормативтік-құқықтық база
республиканың энергетикалық бағытын іске асырудың негізі болуы тиіс. Оны
жетілдіру энергетика секторы жұмысының түрлі тараптарына, қоғамның осы
маңызды на тұрақтылықты, толыққанды әрі бір –біріне қайшы келмейтін
заңдылық негіздерді қамтамасыз ететін заңнамаларды одан әрі қалыптастыруға
тікелей әсер ететін заңдармен реттеп отыруды талап етеді.
Ұсынылған механизмге сәйкес энергетика бағытының тиімділігін, жүзеге
асырылатын шаралар өлшемдері мен көрсеткіштер жүйесінің тиімділігін
қамтамасыз ету көрсеткіштерінің тұрақтылық пен экономикалық пайдалылықтің
негізгі екі бөліктен тұрады. Жалпы алғанда, энергетика кәсіпорындары
жұмысының тиімділігін бағалау құралдарын қалыптастыру үшін интегралдық
көрсеткіштердің төрт тобын бөліп қарастырамыз:
- пайдалылықтің экономикалық көрсеткіштері өндірістік активтерді
басқару мезгіліндегі ресурстарды қолданыста болу және негізгі бағалық
көрсеткіштері орындалуының дәрежесімен бағаланады;
- пайдалылықтің ғылыми – техникалық көрсеткіштері техникалық жарақтану
деңгейін көрсетеді;
- пайдалылықтің әлеуметтік көрсеткіштері адамдар тұрмысының сапасы
мен деңгейін арттыратын әлеуметтік ортаны жақсарудағы кәсіпорынның
инновациялық жұмысының қосқан үлесін танытады;
- пайдалылықтің экологиялық көрсеткіштері экологиялық қауіпсіздік
жөніндегі инновациялық іс- әрекеттердің салдарын бағалайды.
Барлық жоғарыда айтылғандарды жинақтай келгенде, республикалық
реттеудің бір - біріне қайшы келмейтін және икемді жүйесін жасау
энергетикалық бағыттың экономикалық тиімділігінің аса маңызды міндеттері
мен алғышарттары санатына жатады [9].
4 сурет – Энергетика ндағы экономикалық – ұйымдастырушылық әдістер
Энергетикалық кешеннің (тарифті, салықты, кеденді, антимонополиялық
реттеуді қоса алғандағы) қызмет көрсетуі үшін қолайлы экономикалық орта
жасау, экономиканың энергия тиімділігін арттыруды қоса алғандағы
энергетиканы жетілдірудың аса маңызды басымдылықтары мен бағдарларын
басқаруды арттыратын және ынталандыруды жүзеге асыратын перспективалық
техникалық регламенттер, ұлттық стандарттар мен нормалар жүйесін енгізу,
шаруашылық жүргізуші субъектілерді, инвестициялық, инновациялық, энергия
үнемдеу, экологиялық және басқа салаларға стратегиялық бастамаларын
ынталандыру мен қолдау оны іске асырудың басты құралы қызметін атқарады
[10].
2 Қазақстан Республикасының альтернативалы энергия көздерін және ЭКСПО-
2017 көрмесінің ұйымдастырылуын талдау
2.1 Қазақстанның энергетикалық ресурстарының экономикалық потенциалін
өркендеуы және ЭКСПО - 2017 көрмесін ұйымдастыруы
Электр энергетикасы республикадағы өнеркәсіп өндірісінің шамамен 5%
қамтамасыз ете отырып, отын - энергетика кешенінің аса маңызды
элементтерінің бірі болып табылады.
Қазақстанның барлық электр станцияларының жиынтық белгіленген
қуаттылығы 18992,7 МВт электр энергиясын құрайды, пайдаланылатын қуаты
-14558,0 МВт. Елдегі электр энергиясының 70% - көмірден, 12%-
гидроресурстардан. 10,6% - газдан, 4,9 % - мұнайдан өндіріледі. ҚР-ның
энергокомплексіне электр энергиясы өндірісіндегі құрама тәсілдерінің
үлесінің басымдылығы тән (энергия көздері құрылымында электр және жылу
энергиясын өндіретін жылу – энергоорталықтарының (ЖЭО) басымдылыққа ие).
Өндірілген электр энергиясы былайша жіктеледі: жылу электр станциялары
87,7%, гидроэлектр станциялары шамамен - 12,1% өндіреді, қалған электр
станцияларының үлесі 0,2% -дан аз.
Қазақстанда электр энергиясының негізгі көлемін Екібастұз, Майкөбе,
Торғай және Қарағанды бассейндерінің көмірімен жұмыс істейтін 37 жылу
электр станциясы өндіреді. Қазақстанда салынған ең ірі Екібастұз ГРЭС -1
әрқайсысының қуаттылығы 500МВт 8 блоктан тұрады. Нақты кезеңдестанцияның
қуаты тек 2250 МВт ғана. Электр энергиясын анағұрлым көбірек өндіретіні
Ақсу (Ермак) ГРЭС-і. Мысалы, 2013 жылы бұл станция елде өндірілген бүкіл
электр энергетикасының 15%- дан астамын берді. Ірі өнеркәсіп орындары мен
жақын маңдағы елді мекендерді жылу және электр энергиясымен қамтамасыз
етуды жүзеге асыратын ірі ЖЭО –ның қатарына Павлодар, Шымкент, Балқаш,
Рудненск ЖЭО –ы және басқалар кіреді [11].
Қазақстандағы су ресурстары мол, елдің барлық гидроресурстарының
потенциалдылық қуаттылығы жылына 170 млрд. кВтс сипаттайды. Экономикалық
көзқарастан тиімді гидроресурстар елдің шығысы мен оңтүстігінде орналасқан.
Республиканың электрэнергияға деген қажеттілігінің 10% Бұқтарма, Шульба,
Өскемен (Ертіс өзеніндегі), Қапшағай (Іле өзеніндегі) елдің ең ірі ГЭС-і
қамтамасыз етеді. Мойнақ ГЭС-і 2011 жылы қолданысқа берілді, оның қуаты
300 МВт құрайды. Нақты кезеңде қуаттылығы тиісінше 78 және 50 МВт болатын
Бұлақ және Кербұлақ ГЭС-і, сонымен қатар шағын ГЭС- тер жобасы іске
асырылып жатыр.
Мына жағдайды атап өту қажет, МАГАТЭ-нің ақпараты негізінде елде 900
мың тонна уран қоры бар екендігіне қарамастан, қазақстанда атом
энергетикасы пайдаланылмайды. Уранның негізгі қоры оңтүстікте (Оңтүстік
Қазақстан мен Қызылорда облысында), батыста Маңғыстауда, солтүстікте
Семізбай кен орнында орын тепкен. Елде шама бойынша 5 ғылыми ядролық
реактор қолданылады. Жедел қозғалатын нейтрондармен әрекет ететін,
қуаттылығы 350МВт болатын Қазақстандағы атом электр станциясы Ақтау
қаласында орын тпкен, қызмет көрсету мерзімі 1973 - 1990 жылдар аралығы.
Қазақстан энергожүйесінің негізгі сипаты сол, оның нысандарының елдің
бүкіл аумағында біркелкі орналастырылмағандығы. Жалпы алғанда, отандық
энергокешенді шартты түрде 2.1-кесте үш ірі аймақтарға бөлуге болады [12].
2 кесте - Қазақстан аймақтарындағы энергетикалық кешендер
Энергетикалық Аймақ (облыс) Көрші Мінездеме
аймақ Ақмола, Шығыс республикалармен Көмір электр
Солтүстік және Қазақстан, Қарағанды,энергетикалық энергетикасы басым
орталық Қостанай және жүйесімен байланысөздерін электр –
Павлодар) Ресей федерациясы энергетикалық
қамтамасыз ете
алады және де
сыртқа сату
мүмкіндігі бар
Оңтүстік Алматы, Жамбыл, Қырғызстан және Өздерінің отын
Қызылорда және Өзбекстан көздері, ірі
Оңтүстік қазақстан электростанциялары
жоқ, көрші
республикадан
электрэнергияны
сатып алады
Батыс Ақтөбе, Атырау,Батыс Ресей федерациясы Көмірсутекті
Қазақстан және шикізат қорлары
Маңғыстау бар болса да,
электрэнергияға
деген сұранысты
сырттан сатып
алады.
Аса ірі энергиялық қуаттылықтары: Екібастұз ГРЭС- мен ГРЭС-2, Ақсу
ГРЭС-і, Қарағанды №3 ЖЭО- ы, Өскемен ЖЭО-ы, Шульба ГЭС-і. Екібастұз электр
станциясында электр энергиясы 4000 МВт- ға дейін өндіріледі.
1998 жылы Қазақстанның Оңтүстік аймағында Солтүстік және Орталық
бөлігін энергия көздерімен байланыстыратын екінші аймақтың проблемасын шешу
үшін қуаттылығы 500 кв Екібастұз – Нұра – Ағадыр – Оңтүстік ГРЭС - Алматы
транзитті электр желісі іске қосылды. Сонымен салыстырмалы түрде алғанда
орталық азия елдерінен болатын энергиялық тәуекелділіктен қалды. Бірінші
аймақ сынды батыс аймақ та энергия шаруашылығы дербес жұмыс істейтін Ақтөбе
облысын қоспағанда, ресейдің энергия жүйесімен тығыз байланысты. Алдағы
уақытта өз қажеттілігімізді қанағаттандыру үшін алыс аймақтарға энергияны
тасымалдау үшін болашақ энергия көздерін тасымалдауға, өндіруге қажетті
қуаттылықтың құрылысы жоспарға қойылып отыр[13].
Қазақстандағы энергетикалық саланың тағы бір ерекшелігі – бұл
басқарудың бірбеткей, көлдеңен жүйесінің ұйымдастырылғандығы (5 - сурет).
5 сурет – ҚРда энергетикалық кешендерді басқару жүйесінің негізгі
элементтері
Қазақстан Республикасының Инвестиция және өркендеу министрлігі (ИДМ,
бұрынғы Индустрия және жаңа технология министрлігі) энергетикалық бағытты
іске асыруға жауапты республикалық биліктің басты органы болып
табылады. Республикада электроэнергетиканы, энергия көзімен қамтамасыз
етуді және энергияның қайталама көздерін көбейту үшін жетілдіру
институттарының жұмысы ұйымдастырылуда. Мысалы, 2005 жылы Kazenergy
ассоциясы құрылды, ол электрэнергетиканы жетілдіруды заңдылық реттеу
жөніндегі ұсыныстардың мониторингін жүргізеді. Үкіметке арналған
ұсыныстарды қалыптастырады, энергетика ндағы салалық министрліктерге
арналған бағдарламалық құжаттарды жасау мен іске асыруға қатысады. Самұрық
- Қазына Ұлттық әл-ауқат қорының құрамынан электр станцияларының жиынтық
белгіленген қуатының 18,9% құрайтын Самұрық - Энерго электрэнергиясының
активтерін басқаратын холдинг жұмыс істелді [14].
ҚР- да жоғары вольтты электр басқаруды республикалық
Энергетикалық желілерді басқару жөніндегі қазақстандық компания (KEGOK)
қамтамасыз етеді. 2013 жылдың басындағы жағдай бойынша компанияның
балансында қуаты 0,4-1150 кВ және жүйесінің ұзындығы 24,5 мың км 310 электр
беретін желі, қуаттылығы 33,6 ГВА трансформаторлар орнатылған 74 электр
станция болды. Компания Қазақстанның аймақтық желілері мен іргелес
республиканың электр жүйелері арасындағы электр энергиясын беру ндағы
табиғи монополия болып табылады.
Республикада 63 электр станциясы жұмыс істейді, олардың 8-нің ұлттық
маңызы бар, 52-і аймақтық электр станциясы, 22 аймақтық электр желілері
компаниясы (ЭЖК) бар. 16 ЭЖК-ның мүліктік кешендері жеке меншікте, 2 ЭЖК –
Шығыс Қазақстан ЭЖК (ШҚ ЭЖК) АҚ мен ШҚ ЭЖК АҚ- ның Семей филиалы
инвестициялық міндеттемемен жеке компанияның сенімді басқаруына берілген.
Республикалық меншікте - 4 ЭЖК, олардың акцияларының республикалық
пакетінің 93,78% Самұрық - Қазына АҚ-на берілген Маңғыстау ЭЖКАҚ
акцияларының республикалық пакетінің 100% Батыс Қазақстан облысы
әкімдігінің сенімді басқаруындағы Батыс Қазақстан ЭЖКАҚ бар.
Астана қаласындағы Қалалық электр жүйесіАҚ, Қостанай оңтүстік
электрсервисМКК коммуналдық меншіктік қарауында.
Салалар бойынша ҚР- дағы өнеркәсіп өндірісінің құрылымдарына жасалған
талдаулар 22 жылда, яғни 2013 жылы электр энергетикасының үлесі 1991 жылғы
деңгейге жетіп, бар болғаны 5% құрағандығын көрсетті. Осы көрсеткіштің
анағұрлым көп мөлшері 18,9% құрайтын 1994 жылға, ең аз шамасы -3,5%
құрайтын 2007 жылға тиесілі. Соңғы жылдарда өнеркәсіп өндірісінің жалпы
көлемінде электр энергетикасы ның үлесі артып келе жатқандығы байқалады,
бұл республика пен бизнес тарапынан экономиканың осы на көңіл
аударушылықтың күшеюіне, инвестиция құйылуының өсуіне және бірқатар салалық
бағдарламалардың қабылдануына байланысты.
2013 жылы Қазақстанда 91,9 млрд.кВтс электр энергиясы өндірілді, ол
мұның алдындағы жылмен салыстырғанда 3,6% көп. Электр энергиясы құрылымында
ЖЭС-ның үлесі 91%, ГЭС- да- 9%. ЭБК- де-0,3% -данда аз.
ҚР-ның электр энергиясы өндірісінде қарастырылып отырған кезеңде екі
тренд айқын аңғарылады: өндірілетін энергия көлемінің төмендеуі (1991-
1999жж.) және осы көрсеткіштердің өсуі (2000-2013жж). Мысалы, электр
энергиясын өндіру 2013 жылы 1991 жылғы деңгейден 7% және 1999 жылмен
салыстырғанда 2 есеге жуық артты. 2013 жылы электр энергиясын тұтыну 92,7
млрд.кВтс жетті, бұл мұның алдындағы жылдағыдан 3,3% көп. Электр
энергиясын тұтынуда өндірумен байланысты екі процес байқалады [15].
Сондықтан, 2000 жылдан бастап, жыл сайыңғы өсім қарқыны шамамен 4%
құрады, әсіресе бұл елдің энергия көздері тапшы батыс және оңтүстік
аймақтарында айрықша байқалды.
Қазақстанда электр энергиясын тұтыну құрылымында өнеркәсіп ерекше орын
алады, оның үлесіне жалпы көлемнің шамамен 70% тиесілі. Бұдан басқа, елдің
халқы бүкіл электр энергиясының шамамен 10%, қызмет көрсету секторы -8 %,
көлік пен байланыс шамамен 6%, ауыл шаруашылығы шамамен 1%, басқа салалар
5% тұтынады.
Аймақтар бойынша алғанда ҚР-да электр энергиясын өндірудің анағұрлым
көп мөлшері Павлодар мен Қарағанды облыстарына тиесілі, бұлардағы оның
көлемі 58%- дан артық. Ал Ақмола, Жамбыл облыстарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz