Электр энергия станциясы
Қазақстан Республикасының электроэнергетикалық стратегиясының жүзеге асу
жағдайы мен шетелдік тәжірибе
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы, энергетикалық
ресурстар және оның
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..8
1.1 Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы және оның
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Энергетикалық ресурстар және оның
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 20
1.3 Энергетикалық ресурстарды қолданудың шетелдік тәжірибесі (Ресей
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2 Энергетика саласының дамуының қазіргі жағдайы, Қазақстан Республикасының
электроэнергиясының тұрақты даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.1 Энергетика саласының дамуының қазіргі жағдайы мен
мәселелері ... ... ... ..47
2.2 Қазақстан Республикасының электроэнергиясының тұрақты даму
стратегиясының жүзеге асырылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..62
2.3 Қазақстан Республикасының электроэнергиясының инновациялық-
технологиялық стратегиясының жүзеге асу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
3 Нарықтағы электроэнергетиканың бәсекегеқабілеттілігі
... ... ... ... ... ... ..97
3.1 Электрэнергиясының тауар ретіндегі бәсекегеқабілеттілігі
... ... ... ... ... ... ..97
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..105
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
109
Қысқартылған сөздердің, белгілердің және атаулардың тізімі
ҚР - Қазақстан Республикасы
АҚ - Акционерлік қоғам
ҚРСА - Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі
Агенттігі
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ЕО - ЕуроОдақ
ЕӘР - екінші деңгейлі экономикалық ресурстар
ҒТ - ғылыми техника
ӨЭК - өңірлік электр торабы компаниялары
ЭЖҰ - Электр жеткізуші ұйымдар
БЖ - Бағдарламалық жасақтама
ҰЭТ - Ұлттық электр торабы
БЭЖ - Бірыңғай энергетика жүйесі
ЖӨ - Жалпы өнім
ЖЭО - жылу электр станциялары
ИТС - инновациялық технологиялық стратегия
ЭЭ - электр энергиясы
РЭК - тарату электр желілік компаниялары
ҚКЭ - қалпына келетін энергия.
АСЭС - аймақтық су электр станциялары
СЭС - су электр станциялары
РБЭЭЖ - Ресейдің бірыңғай электроэнергетикалық жүйесіне АҚ
АЭС - атомдық электростанция
ҚКЭ - қалпына келетін энергия
ЭЭ - Электроэнергия
ҚИЭЖ - Қазақстанның интеллектуалдық энергожүйесі
ИТС - инновациялық – технологиялық стратегия
ҰЭЖ - Ұлттық энергетикалық желісі
ҚҚ - Қазақстандық қамту
тг - теңге
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ғасырлардың алмасуы дүниежүзілік
экономика және оның секторларының қарқынды дамуымен, халықаралық еңбек
бөлінісінің тереңдеуімен экономиканың жаңа үлгісінің дамуымен ерекшеленді.
Жер бетінде болып жатқан өзгерістер, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын,
тасымалдауды, қаржылық және халықаралық сауда айырбасындағы өзгерістер
еліміздің шаруашылық өміріне әсер етті. Бұл өзгерістер энергетика мен оның
маңызды құраушылары – мұнай, газ, электрэнергетикалық өнеркәсіптен алыс
кетпеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан халқына
Қазақстан – 2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
тақырыбындағы Жолдауында ел азаматтарының жеңіп шығуы қажет сын –
қатерлердің қатарынан жаһандық энергетикалық қауіпсіздік пен табиғи
ресурстардың сарқылуын айтқан болатын. Президент Н.Ә.Назарбаев осыған
байланысты мына міндеттерді атап өтті:
1. Қолайлы баға жағдайы кезеңінде табиғи ресурстарды өндіру мен сатуды
ұлғайту;
2. Табиғи ресурстарды өндіруге шетелдік компанияларды тек жаңа жоғары
технологияларды қолдану шартында тарту;
3. Көмірсутектердің стратегиялық қорын құру [1].
Аталған міндеттерді орындау үшін табиғи ресурстарды басқарудың жаңа
жүйесін жасақтап, оны қолданысқа енгізу қажет және жеке компаниялардың
қаржыларын ғылымға және жаңашылдық енгізуге ынталандыру қажет.
Электрэнергетикалық сала – қоғамдық аумақта ұдайы өндіріс үдерісінің
біртұтастығын қамтамасыз ететін халықшаруашылығы инфрақұрылымының маңызды
бөлігі. Бұл еліміздің барлық субъектілері мен салалары үшін өмір сүруді
қамтамасыз ететін жүйе.
Отандық экономиканың қазіргі қиын қыстау жағдайында қоғамдық
өндірістің жоғары тиімділігіне бағытталған жаңа шаруашылық механизмінің
жасақталуын қажет етіп отыр. Осыған байланысты бәсекелестік ортаны
қалыптастыру және нарықтық механизмді реттеу бағытында электрэнергетиканы
қарастыру мәселесі туындайды.
Қазақстан экономикасы қызмет көрсету үшін оған энергия қажет. Энергия
шаруашылық қызметінің барлық үдерістерін қамтиды. Энергетика секторы қатаң
реттеу жағдайында өз қызметін жүзеге асырып келеді, ал көптеген елдерде
реттеуге белсенді түрде мемлекет араласып келеді. Сонымен қатар, бұл салаға
жеке секторды тарту нарықтық қатынастардың тиімділігін көтеру үшін,
инвестициялық және операциялық міндеттерді шешу үшін маңызды рольге ие.
Энергия өндіруші ірі елдердің алдында табиғи ресурстарды басқару және
алынған құндылықтарды теңбе – тең бөлу мәселелеріне қатысты күрделі
міндеттер тұр. Энергетиканың барлық салалары ірі экоәлеуметтік нәтижелерге
ие. Энергетиканың осы ерекшеліктерінен экономиканың нарыққа бағытталуында
ерекше маңыздылыққа ие.
Энергетикадағы стратегиялық ынталандыру және қолдау болашақта ірі
жобаларды жүзеге асыруға арналған негізгі бағыттардың бірі болып табылады.
Энергетиканы тұрақты дамытудың және еліміздің энергетикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатындағы негізгі бағыттар мыналар болып
табылады: пайдалы қазбалардың жаңа технологиясын жасақтау, техникалық қайта
жарақтандыру және жаңа энергетикалық объектілердің құрылысы негізінде
энергетикалық ресурстарды қайта қалыптастыру және тасымалдау, энергетика
саласында инвесторлар үшін тартымды шаруашылық ортаны қалыптастыру, отын
және энергияның жаңа нарығын қалыптастыру.
Электр энергетикасын дамытудың негізгі мәселелері: ұлттық экономикалық
жүйе құрамындағы табиғи – монополиялық құрылымның бөлініп шығуы олардың
қызметін реттеу құралдарының және тәсілдерінің бөлініп шығуы.
Электрэнергетиканы мемлекеттік реттеу жүйесі басқа реттеу жүйелерінен
ерекшеленеді. Сонымен қатар, саланың жалпы деңгейі, параметрлер саны, осы
параметрлердің жағдайы туралы ақпараттардың белгісіздігінің деңгейі оны
күрделі көп параметрлі жүйе ретінде жіктеуге мүмкіндік береді. Өзара
байланысты негізгі параметрлерге экономикалық, технологиялық және
экологиялық аспектілері жатады. Олардың кері өзгерістері
электрэнергетиканың негізгі экономикалық функцияларының жүзеге асырылуына
кедергі жасайды.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасы экономикасының дамуы түбегейлі
отын – энергетикалық кешенге тікелей байланысты. Кәсіпорынның үздіксіз
қызметі энергия өндірісінің меншіктік көздерін қалыптастыру бойынша мұнай
және газ өндірісін жүргізу бойынша, мұнай өңдеуші зауыттың қуаттылықтарын
арттыру бойынша шараларды жүргізу есебінен қамтамасыз етілді. Шаруашылықтың
нарықтық экономикаға көшу электроэнергетика саласының заңдылығын да
өзгертті. ҒТП – ті қамти отырып, басқа салалардың дамуына зор үлес қосып
отыр.
Қазақстан Республикасының электрэнергиясының тұрақты дамуы
экономиканың жалпы еліміздің дамуының тұрақтылығын көрсетеді. Жалпы
Қазақстан Республикасын бұл сала отын және электр энергетикасымен сенімді
қамтамасыз етіп отыр.
Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық – инновациялық дамуының
мемлекеттік бағдарламасы аясында энергетикалық инфрақұрылымды дамыту
бойынша көптеген жобалар жүзеге асырылды. Заң жүзінде инновациялық
тартымдылықты арттыру механизмдері енгізілген 2015 жылдың аяғына дейін
электр энергияны тұтыну 100,5 млрд.квт сағ.жетеді деген болжам бар. Бүгінгі
күнде кейінге тастауға болмайтын шаралар қатарында мыналар бар:
- Тұтынушының электрмен жабдықталу сенімділігіне жауап беретін
құрал – жабдықтардың физикалық және моральдық тозуы;
- Электр энергиясының тұтынылу өсімін қамтамасыз ету үшін
генерациялық қуаттылықтың қажетті резервінің болмауы;
- Энергожүйеде өндіріс – тұтыну электроэнергия балансын қолдауға
қажетті қуаттылықтың болмауы;
- Салалық инвестициялық тартымдылық денгейінің төмен болуы.
Бүгін көмір өнеркәсібі Қазақстанда өндірілетін электр энергиясының 75
% қамтамасыз етіп отыр. Осылайша, көмір өнеркәсібінде арзан электр
энергиясын алу мақсатында электрэнергетикалық өндірістің жоғары үлесі
сақталады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде инновацияның
экономикалық мазмұны, оның қоғамда алатын орны мен көптеген пікірлер
жеткілікті деңгейде келтірілген. Инновация туралы теориялар әр кезеңде
бірнеше пікірлермен толықтырылып, бүгінгі күнде оның мағынасы туралы
түсініктер легі кеңейген. Инновацияны зерттеген алғашқы ғалымдар қатарына
Й.А.Шумпетер, Н.Д.Кондратьев, М.Портер және т.б. ғалымдардың еңбектерін
жатқызуға болады. Табиғи монополиямен байланысты әдістемелік мәселелерді
зерттеу отандық және шетелдік авторлардың еңбектерінде келтірілген
(Байнеева В., Балиева С., Брюс, Васильев С., Капков Э., Гвоздецкий В.,
Гительман Л., Горячев М., Гэлбрейт Дж., Делягин М., Данченко Б.,Дьяков А.,
Жиров А., Камаев Б., Катренко В., Королькова Е., Кудрин Б., Котлер П.,
Ливищ А., Макконнелл К., Мастепанов А., Хант С., Стиглиц Дж., О.С.Сәбден.,
Қ.Сағадиев, Қ.Қошанов, Д.Қ.Қабдиев, Ф.Ғ.Сулейменов, Б.Р.Сырлыбаева).
Бәсеке және шаруашылық мүдделерді реттеу мәселелері А.Богданов,
В.Платов, К.Юдаева, Д.О.Чухланцев, И.В. Шевченко, Ю.Шамрай, Д.А.Секхар
еңбектерінде жарық көрген Дж. Вонглинпарт құрылымдық өзгерістерді және үлгі
зерттеулерін Йозифтің үлгісі мен күн үлгісіне негізделген энергетикалық
саладағы инновациялық жүйенің технологиялық айырмашылықтарын бағалайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты болып
Қазақстан Республикасы электроэнергиясы саласының экономикалық даму
механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстарды жасақтау және шетелдік тәжірибені
қарастыру.
Диссертацияның мақсатына және Қазақстан Республикасы электроэнергиясы
саласының экономикалық даму тетіктері бойынша ұсыныс бағыттарына сәйкес,
келесі міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы және оның құрамының
қалыптасу негіздерін теориялық және әдістемелік зерттеу;
- Энергетика саласының дамуының қазіргі жағдайы мен мәселелерін
қарастыру;
- Қазақстан Республикасының электроэнергиясының тұрақты даму
стратегиясының жүзеге асырылу ерекшеліктерін айқындау, бағыттары
жөнінде ұсыныстар жасау.
-
- Қазақстан Республикасының электроэнергиясының инновациялық-
технологиялық стратегиясының жүзеге асу жағдайын талдау;
- Электрэнергиясының тауар ретіндегі бәсекегеқабілеттілігін
салыстырмалы айқындау.
Зерттеу нысаны (объектісі) – Қазақстан Республикасының энергетикалық
саласы.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасының электрэнергиясы жүйесінің
дамыту үдерісінде пайда болатын ұйымдық – экономикалық қатынастар әдістері.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін шетелдік және отандық
экономист - ғалымдардың ұлттық экономикалық кеңістік аумағындағы
экономикалық дамуын қарастырудағы іргелі еңбектері, Қазақстаннның 2030
жылға дейінгі даму Стратегиясы, экономикалық даму бағдарламалары мен
экономикалық интеграцияның негізгі шарттарын анықтаушы ҚР-ның
энергияүнемдеу және энерготиімділігі туралы Заңына сәйкес, Бюджет
Кодексіне, Салық Кодексіне, Табиғи монополия және реттелмелі нарық
туралы, Электроэнергетика туралы Заңдарына сәйкес, Мемлекеттік бақылау
және қадағалау туралы Заңдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің құқықтық
актілері мен қаулылары, Қазақстан Республикасының статистика бойынша
Агенттігінің статистикалық мәліметтері, дүниежүзі энергетика сайттарынан
алынған мәліметтер базасы.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Халықаралық қатынастарда энергетикалық фактор маңызды болып табылады.
Сондықтан да мемлекет энергетикалық қарым – қатынастар жағдайында
аймақтың және жаһандық деңгейдегі энергетикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету қажет.
2. Қазақстан энергетикасының дамуының екі аспектісі бар: ішкі және
сыртқы. Ішкісіне энергоресурстарды басқару – энергияны үнемдеу
мәселелері жатады.
3. Энергетика саласында мемлекеттік үдемелі – индустриалды – инновациялық
даму бағдарламасының жүзеге асуын талдау негізінде бүгінгі күні
жүргізіліп жатқан инновациялық саясат елеулі нәтижелер бермей отырғаны
анықталды.
4. Қазақстан Республикасында экономика – энергетика - экология
жүйесінің байланысы мен қарама – қайшылығы анықталды. Энергия тұтыну
экономикалық өсуді арттырғанымен, экологияға теріс әсер етеді.
Зерттеу тәсілдері: алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін
салыстырмалы, жүйелі, экономикалық – статистикалық талдау және жалпы ғылыми
тәсілдер (анализ және синтез) қолданылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары келесіден тұрады: зерттеу барысында
диссертацияның ғылыми жаңашылдығын анықтайтын келесі нәтижелер алынды:
- электрэнергиясының экономикалық дамуының теориялық негізіне сәйкес
келетін электрэнергиясы саласының ерекшеліктеріне ғылыми баға
берілген;
- аймақтық электрэнергетиканың жағдайы мен дамуын сипаттайтын,
энергетикалық ресурстардың тиімді қолданысын көрсететін, аймақтық
экономикалық энерготиімділігін бағалау критерияларын қамтитын
экономикалық көрсеткіштер жүйесі қалыптасты;
- энергия мен қуаттылықтың бәсекелі нарығына көшуде энергетикалық
компанияның қызмет көрсетуде кездесетін мәселелері анықталды;
- кәсіпорынның негізгі, айнымалы капиталын және кадрлық әлеуетін
қолдануда экономикалық табиғаты мен мүмкіндігін анықтау;
- электрэнергетика саласын дамытудың қазіргі жағдайлары мен
перспективаларын талдаудың әдістемелік аспектілері жүйелеген;
- Қазақстан Республикасының электр энергетика кешенінің даму
бағыттары қарастырылды;
- Энергетика саласында мемлкеттік индустриялық – инновациялық даму
бағдарламасының жүзеге асыру тиімділігі бағаланды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік құндылығы – энергетика саласы
кәсіпорындары диссертацияда қаралған тұжырымдамалар мен тәсілдемелерді
қолдана отырып, өз кәсіпорнының өсімін, бәсекеге қабілеттілігін арттыра
алады. Жұмыстың мазмұнында жасалған ұсыныстар мен тұжырымдамалар тұрақты
даму мәселелерімен айналысатын қаржылық институттар мен ЖОО – да
стратегияларды жасақтауда қолданылуы мүмкін.
Автордың мәселеге берген бағасын, зерттеу нәтижелерін Табиғатты
пайдалану экономикасы, Кәсіпорын экономикасы, Инновациялық менеджмент
курстарында курстарында қолдана алады.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Негізгі ережелер, тұжырымдар мен
ұсыныстар ғылыми – тәжірибелік конференциялар мен басылымдарда
қарастырылып, талқыланды: Экономиканы мемлекеттік реттеу механизмі атты
мақала Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы
– 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауын жүзеге асырудағы
студенттік ғылыми қауымдастықтың ролі атты ғылыми – тәжірибелік
конференциясында (Атырау 2014 ж, 11 сәуір), Қазақстанның энергетикалық
ресурстары және оларды үнемдеу шаралары атты мақала Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауын жүзеге асырудағы студенттік ғылыми
қауымдастықтың ролі атты ғылыми – тәжірибелік конференциясында (Атырау
2014 ж, 11 сәуір).
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан, оның
ішінде: 28 сурет, 3 сызба, 19 кестеден тұрады. Жалпы көлемі – 110 бет.
1 Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы, энергетикалық
ресурстар және оның қолданылуы
1.1 Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы және оның
құрамы
Отын-энергетикалық кешен - табиғи энергетикалық ресурстарының
табысының күрделі әрі дамыған жүйесі, олардың сапасын арттыру, энергия мен
энергия тасымалдаушының тұтастық түрін қалыптастыру, ұлттық шаруашылықтың
барлық салаларында энергия мен энергиятұтынушыларды тарату, тұтыну және
қолдану.
Еліміздің отын-энергетикалық кешені - өнеркәсіптің өзара байланысқан
электроэнергетиканың, мұнай шығаратын, мұнай өңдейтін, газ және көмір
салаларының жиынтығы.
Әртүрлі бөлшектердің осындай бірыңғай ұлттық шаруашылық кешенге
бірігуі олардың технологиялық бірлігін, ұйымдық өзара байланыстылығын және
өзара экономикалық тәуекелділігін білдіреді. Өндіру - қайта қалыптастыру –
жылжу – тарату – тұтыну – қолдану, үзіліссіз тізбегі отын-энергетикалық
кешенінің технологиялық бірлігін сипаттайды.
Кешен сапаларға, жүйелерге және кәсіпорындарға бөлінеді:
1. Өндіріспен айналысатын көмір өндіру, мұнай өндіру, газ өндіру, торф
өндіру, уран және т.б. ядролық материалдарды өндіру.
2. Қайта өңдейтін: мұнайды, көмірді, газ қайта өндіру, электроэнергетика,
атомдық энергетика, жергілікті энерготасымалдаушыларды алу
-қысымдалған ауа, газ, салқын және т.б.
3. Жылжымалы және таратушы: көмір тасымалдау, торф тасымалдау, мұнай және
мұнай өнімдерін тасымалдау, газ баллондарын, электрлік желілерді
тасымалдау, булау және жылу құбырлары, жергілікті
энерготасымалдаушының тұрбақұбырлары, газбаллондық шаруашылық.
Тұтынылатын және қолданылатын: ұлттық шаруашылықтың (технологиялық,
санитарлы-техникасының, коммуналды-тұрғын үй қажеттіліктері) барлық
салалары, ауыл шаруашылық энергетикасы, коммуналдық энергетика.
Отын энергетикалық кешеннің ұйымдастырылған бірлігі жоқ. Нарықтық
жағдайда мемлекеттік капиталды қолданып отырған АҚ-дар бөлініп шыға
бастады. Сонымен қатар, өндірістің және отын-энергетикасының ресурстарды
тұтынудың технологиялық бірлігі ОЭК-ң, оның ішінде электроэнергетиканың
бөлімдерінің арасында ақпараттық байланыстардың қажеттілігін көрсетеді.
Мұнда басқару деңгейіне (станция, желі, жүйе, еліміздің бірыңғай
энергожүйесі) және меншік формаларына (мемлекеттік, АҚ, ұжымдық, жеке
серіктестік) тәуелсіз энергетикалық объектілерді біріктіретін жедел түрде
басқарудың бірыңғай жүйесі қолданылады [2].
ОЭК-ң әртүрлі салалары мен құрамдық бөлшектері дүниежүзілік және
энергетикалық нарықта экономикалық түрде бірігеді:
1. Тура келісім-шарт бойынша;
2. Тауарлық-шикізат биржалары арқылы;
3. Мемлекеттік тапсырыстар бойынша;
4. Экспортқа квота бойынша және т.б.
Сонымен қатар, ОЭК-ң технологиялық бірлігі энергетикалық нарықтың
субъектілерін өзара тәуелді етеді. Табиғи монополияның пайда болуы (отын-
электроэнергетикалық салаларда) танысық емес. Тұтынушылар толығымен электр
және жылу желілеріне тәуелді. Электроэнергетика, мұнай және газ өнеркәсібі,
барлық өндіріс орындары, ірі компаниялармен бақылауға алынады. Мемлекет
тарапынан да бақылау қажет.
Электроэнергетикадағы монополизм көп жағдайда энергияны өндірушілер
мен тұтынушылар арасындағы нарықтық қатынастың дамуын қиындатады. Бұл
мәселенің шешілуі Қазақстандағы энергия нарығының қуатын ұйымдастыру және
дамыту арқылы жүзеге асады.
Қазақстанның энергетика жүйесі – электр энергиясы мен қуатын өндіру
және электрмен жабдықтау жүйесі; ұлттық экономиканың өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымындағы маңызды сала әрі өнеркәсіптің басқа салаларын
дамытудың басты базасы. Кеңестік билік дәуіріне дейінгі кезеңде өндіргіш
күштердің даму деңгейі төмен болуы себепті оның энергет. базасы Қазақстанда
тым кенже қалды. Деректер бойынша, қазақ жерінде барлық электр ст-лардың
қуаты 2,5 мың кВтсағ-тан аспаған, оларда жылына 1,3 млн. кВтсағ электр
қуаты өндірілген. Кен кәсіпорындарына қызмет көрсету үшін ұсақ локомобильді
немесе екі тактілі мұнай электр ст-лары қолданылған. Успенск сияқты
кеніштің барлық электр қуаты 32 кВт болған, ал Спасск зауытында 455 кВт-тан
аспаған. Тек 6 қалада ғана қуаты шағын қалалық электр ст. болған. Қарағанды
алабындағы таскөмір кенішінен алғаш көмір өндіру 1856 ж. басталғанымен
Қазақстанда отын өнеркәсібі де нашар дамыды. 1917 жылға Қазан төңкерісіне
дейінгі кезеңде мұнда 1182 мың т көмір өндірілді. Ленгір қоңыр көмір
кенішін (1869 жылдан), Екібастұз тас көмір кенішін (1898 жылдан) және басқа
кеніштерді қосқанда Қазақстанда төңкеріске дейінгі 67 жылда 1,6 млн. т
көмір өндірілген. 1900 – 18 ж. Ембі мұнай кенішінен 1377 т мұнай, соның
ішінде Доссор кенішінде (1911 жылдан) 1332 т мұнай өндірілген.
Сурет 1 - "Электр энергия станциясы"
Кеңестік дәуірдің бас кезінде қабылданған ГОЭЛРО жоспарының (1920)
елді электрлендірудегі экономика және саяси мәні зор болды. Бұл жоспардың
Қазақстанға да тікелей қатысы бар. Онда Сібір т. ж. бойындағы ірі сауда-
өнеркәсіп орталықтарының қатарында Петропавлды, Ертіс өзенінің бойындағы
Павлодар ауданын бірінші кезекте, ал Дала өлкесін екінші кезекте
электрлендіру, Павлодарда қуаты 15 мың кВт электр станциясын салу
межеленген. Осы жоспарға сай 1925 ж. Қарсақбай электр станциясының құрылысы
басталып, 1928 жылдары мұнда мыс қорыту зауыты іске қосылды.
Осы жылы Жоғарғы Харуиз СЭС-і пайдалануға беріліп, соның
негізінде Риддер қорғасын зауыты іске қосылды. 1925 – 26 ж.
Доссорда мұнайдың 41,2%-ы, Мақатта 87,8%-ы электр қуатын қолдана отырып
өндірілді. Осы жылдары мұнай оқпандарын бұрғылау және мұнайды барлау
үшін КСРО-да тұңғыш рет электр қуаты қолданылды. Қазақстандағы отын-
энергет. қорларды іздестіру жұмыстарының нәтижесінде көмір мен мұнайдың ірі
кеніштері табылды. Қазбалы отын қорлары бойынша Қазақстан Кеңес Одағында
екінші орынға шықты. Жалпы электр ст-лары қуатының артуына, электр қуатының
өндірілуіне, экономиканы электрлендіру деңгейіне жасалған талдау негізінде
кеңестік дәуірдегі Қазақстан электр энергетикасының даму жолын негізгі үш
кезеңге бөлуге болады: бірінші кезең 1918 – 45 жылдарды қамтиды, бұл
кезеңде сол уақыттың өлшемі бойынша ірі электр ст-лары салынып, алғашқы
энергет. тораптар пайда болды. Екінші кезеңде (1946 – 58 ж.) аймақтық
электр ст-ларында электр қуатын бір орталықтан өндіру күрт артты, алғашқы
энергет. жүйелер құрылды. Үшінші кезеңде (1959 – 90 ж.) республиканың
энергет. базасы жедел қарқынмен дамып, аймақтық энергет. жүйе қалыптасты.
Сөйтіп, Қазақстан өзінің электр қуаты жөніндегі мұқтаждарын толық
қамтамасыз ететін әрі оны өзге елдерге шығаратын ахуалға жетті. Бұл кезеңде
Алматыда, Қарағандыда, Петропавлда, Жамбылда, Шымкентте, Павлодарда ірі
аймақтық су электр станциялары (АСЭС) салынды. Ертіс өз-нде Өскемен және
Бұқтарма су электр станциялары (СЭС), Іледе Қапшағай СЭС-і жұмыс істеді.
Аса ірі Ақсу АСЭС-ы Екібастұз кенішінің арзан көмірін пайдаланды.
1990 жылы КСРО экономикасының құлдырауы қарсаңында республика электр
станциаларының қуаты 18 млн. кВт-тан асты, ал Қазақстанның жалпы электр
энергиясын тұтынуы 104,8 млрд. кВтсағатты құрады, оның 87,4 кВтсағаты
меншікті электр станцияларында өндірілді. 1990 ж республикада 131,5 млн. т
көмір, 25,5 млн. т мұнай мен газ конденсаты және 6,8 млрд. м3 газ
өндірілді. Өндірілген көмір мен мұнайдың едәуір бөлігі республикадан
тысқары шығарылды. 1990 ж. басқа елдерге 10 млн. т кокстелетін және 46,6
млн. т энергет. көмір (42,9%), 21 млн. т мұнай мен газ конденсаты (82,4%)
шығарылды. Республиканың отын балансындағы газдың үлесі 15% болды. 1990 ж.
республиканың ұлттық табысындағы үлесті энергия сыйымд. 1 сомға шаққанда
4,01 кг болды, мұның өзі өзге одақтас республикалармен салыстырғанда 28%-ға
көп [3].
Қазақстанның энергетика жүйесі 1991 жылдан дағдарысты жағдайды бастан
кешірді. Республиканың қолданыстағы энергетикалық қуаты 1990 жылдың басында
17000 мВт-қа жуық болса, 1998 ж. ортасына қарай бұл қуат 10000 мВт-қа дейін
қысқарды. 2000 жылдың қорытындысы бойынша электр қуатын тұтыну көрсеткіші
8560 мВт-қа дейін төмендеді. Қазақстан энергия өндіруші қуаттардың
тапшылығы және артық электр қуаты бар аймақтардан оны жеткізе алатын электр
желісінің жоқтығы себепті оңтүстік және батыс аймақтар үшін электр қуатын
сырттан алды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1996 жылы электр энергетикасының
қуат өндіруші және электр тораптары активтеріне мемлекеттік монополияны
реформалау, сөйтіп электр қуатының бәсекелі рыногін жасау қажеттігі туралы
шешім қабылдады. Осы мақсатта электр энергетикасын құрылымдық жағынан қайта
құрудың үкіметтік бағдарламасы әзірленді. Бұл бағдарламаны іске асыру
электр энергетикасының бәсекелі бөлігін (электр қуатын өндіру және оны
тұтыну) табиғи монополистерден ажыратып алу (электр энергиясын беру және
бөлу) қамтамасыз етілді. Ірі электр станциялары (МАЭС) инвесторларға
сатылды, ал аймақтық жылу электр станциялары (ЖЭО) жергілікті басқару
органдарының меншігіне берілді. 1120, 500 және 220 кВ кернеулі негізгі
тораптардың активтері негізінде Электр тораптарын басқару жөніндегі
Қазақстандық компания (“КЕGOC” ААҚ), 110 – 35, 6 – 10 және 0,4 кВ кернеулі
аймақтық электр тораптары негізінде бөлу электр тораптық акциондық
компаниялары (АЭК АҚ) құрылды. Бұл саланы одан әрі дамытудың 1997 –
2000 жылдарға арналған бағдарламасында электр қуаты рыногін ұйымдастырудың
мынадай үлгілері көзделді: ақырғы тұтынушыға жеткізілетін электр қуатының
бағасы бойынша бәсеке; бірыңғай электр қуаты рыногінің екі деңгейде
(көтерме сауда және бөлшек сауда) болуы; электр қуатымен сауда жасауды
ұйымдастыру; рынок субъектілерінің аймақаралық (“КЕGOC” ААҚ), аймақтық және
жергілікті (БЭК-тер) деңгейдегі тораптар бойынша электр қуатын тарату және
бөлу қызметтерін көрсету жөнінде шарттар жасасу. Осы үлгінің енгізілуі екі
жақты мерзімді келісімшарттар рыногін құруға мүмкіндік берді. Бір
орталықтан диспетчерлік басқару жүйесі қайта құрылды, ол электр қуатын
бәсекелі (электр қуатын өндіру мен тұтыну) және монополиялы (электр қуатын
тарату және бөлу) бөліктерінің бөлінісі жағдайында жұмыс істеуге
бейімделді, сондай-ақ, электр қуатының сапалық көрсеткіштері, атап
айтқанда, электр тогының жиілігі жақсартылды.
Электр энергетикасы секторын реформалау бағдарламасын дәйектілікпен
іске асыру нәтижесінде 2000 жылдан бастап оң өзгерістерге қол жеткізілді:
екі жақты мерзімдік (форвардтық) келісімшарттар рыногі құрылып, жұмыс істей
бастады. Қазақстанның электр энергетикасы секторының бастапқы экспорттық
әлеуеті 2001 жылдың басында 500 – 1000 мВт деп бағаланды. Мыс., Екібастұз
АЭС компаниясы 2001 жылдан Ресейге (Омбы қаласының маңына) 300 мВт электр
қуатын экспортқа шығара бастады. 2030 ж-ға дейін электр энергетикасын
дамыту бағдарламасы шеңберінде Қазақстанның электр энергетикасы жөнінен
тәуелсіздігін қамтамасыз етудің 2005 жылға дейінгі жоспары әзірленді.
Нарықтық экономика жағдайында электр энергетикасы секторындағы табиғи
монополияның барлық құрылымдары уәкілетті орган (Энергетика және табиғи
ресурстар мин.) тарапынан мемлекеттік бақылауға алынған. Электр қуатын
тарату және бөлу жөніндегі тарифтерді Қазақстан Республикасының Табиғи
монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттігі реттеп
отырады. 2000 ж. 1 сәуірде Тарифтер жөніндегі бөлімшеаралық комиссия
“КЕGOC” ААҚ-ның аймақаралық деңгейдегі электр тораптары бойынша электр
қуатын тарату жөніндегі қызмет көрсетуіне арналған тарифті есептеудің жаңа
әдістемесін қолданысқа енгізді. Электр энергетикасы секторындағы
реформаларды тереңдетудің 2000 жылдан басталған кезекті кезеңі Республика
электр қуатының көтерме сауда рыногін жетілдіру тұжырымдамасына негізделді.
Бұл тұжырымдамаға сәйкес электр қуаты рыногінің Қазақстандық операторы
құрылды, оған электр қуатын өндіру мен тұтыну процестерін нарықтық жолмен
басқару міндеті жүктелген.
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы секторын қайта құру
негізінде электр энергетикасы нысандары түрлі меншік иелерінің қолына
көшті: ірі электр ст-лары шет елдік компанияларға тиесілі, кернеуі 220 және
одан жоғары кВ электр тораптарын басқару, диспетчерлеу, т.б. мәселелерді
шешу міндеттері электр тораптарын басқару жөніндегі Қазақстандық компания –
KEGOC-қа жүктелді; кернеуі 110 және одан төмен кВ электр тораптары бұрынғы
энергетика жүйесі шеңберінде таратушы электр компанияларының басқаруында;
электр қуатын өндірушілерден сатып алу және оны тұтынушыларға сату міндеті
Электр қуаты рыногінің Қазақстандық операторына жүктелген.
Сурет 2 - "Су электр станциясы"
Қазақстанда қазір энергетика өнімнің 23-сіне жуығы ЖЭС-терде, қалған
бөлігі энергиясын СЭС-терде өндіріледі. Қазақстанның батыс аймағында
энергетикалық шикізат көзі мұнай ме н табиғи газ болғандықтан сұйық, газ
тәрізді және аралас типті отынмен жұмыс істейтін ст-лар дамытылған. Шығыс
және оңт. аймақтарда әзірге су қуатынан басқа меншікті энергет. көздері
жоқ. Осыған байланысты оларда ядр. отын, тасымал мұнай, газ, көмір
пайдаланылады. Электр қуатын тұтынудың есептік деңгейлеріне жасалған талдау
1990 жылдан бастап он жылдық кезеңде электр тұтыну көлемі жалпы респ. және
солт., бат. аймақтар бойынша 2 есе дерлік, ал оңт. аймақ бойынша 3 есе
дерлік кемігенін көрсетеді.
Соңғы 2 – 3 жылда электр энергиясын тұтынудың азаю қарқынының
баяулағаны байқалды, ал батыс аймақта ол өсе бастады. 2000 жылдың алғашқы
жартысында республикада 27,4 млрд. кВтсағ электр қуаты тұтынылған, мұның
өзі 1999 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 7,2%-ға көп. Электр қуатын
өндіру мен тұтыну көлемінің өсуі негізінен Батыс және Солтүстік аймақтарда
(Павлодар-Екібастұз өңірінде) байқалды. Қазақстанның Оңтүстік аймағында
(Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда облыст ары) жеткілікті
бастапқы энергет. қор жоқ болғандықтан оның электр энергетикасы тасып
әкелінетін көмірге, сырттан әкелінетін газ бен мазутке негізделген. Бұл
аймақтағы электр қуатының негізгі көздері – Жамбыл МАЭС-і, Шымкент ЖЭО-1,
Алматы ЖЭО, Қапшағай СЭС-і. Мұндағы тапшылық Солт. Қазақстанның ОЭС-ы, 220
– 500 кВ электр тораптары бойынша Орта Азия республикаларынан әкелінетін
электр қуаты есебінен өтеледі.
2000 жылы 15 маусымнан бастап Қазақстанның Бірыңғай энергетика
жүйесінің (БЭЖ) Солт. бөлігінде Ресейдің БЭЖ-імен қатарласқан жұмыс қалпына
келтірілді, ал 2000 ж. қыркүйектен Қазақстанның БЭЖ-і Ресей мен Орталық
Азияның энергетикалық жүйесімен қатарлас жұмысқа көшірілді. Қазір
Қазақстанның барлық облыстарында аймақтық электр тораптары компанияларымен
қатар көптеген делдалдар (трейдерлер) тұтынушыларды электр қуатымен
жабдықтайды. Қазақстанның электр тораптарының қазіргі құрылымында 1150, 500
және 220 кВ-тық кернеулі жоғары класты жүйе құраушы негізгі тораптардың
ұзындығы тиісінше 1423 км, 5470 км және 17900 км. Аймақтық және жергілікті
тораптардың көрсеткіштері мынадай: 110 кВ – 42000 км, 35 кВ – 61500 км, 6 –
10 кВ – 199400 км және 0,4 кВ – 115500 км. Республика экономиканың отын-
энергет. қорының қажеттігін анықтау кезінде өнеркәсіптің түрлі салалары мен
әлеум. аяда қуат үнемдейтін 100-ге жуық технол. мен шаралар ескерілді.
Қазақстан өзендерінің су энергетика әлеуеті 200 млрд. кВтсағ, ал
пайдалануға экон. тиімді су-энергия қоры 23 – 27 млрд. кВтсағ деп
бағаланды. Қазіргі кезде гидравлик. энергияның экон. әлеуетін пайдаға асыру
деңгейі небәрі 20%-ды құрайды. Жел қуатын пайдалану, үшін Жоңғар қақпасы
ауданында (100 – 110 млрд. кВтсағ), Маңғыстау тауларында (100 – 140 млрд.
кВтсағ), т.б. аудандарда қолайлы жағдайлар бар. Оңтүстік Қазақстан, Алматы
облыстарының аумағында негізінен жылытуға және ыстық сумен қамтамасыз етуге
жарамды геотермиялы су қорлары анықталды. Жер асты суын пайдалану жылына 1
млн. т шартты отын үнемдеуге мүмкіндік береді. Республикада күн энергиясы
мен биомассаның да белгілі бір әлеуеті бар. Энергияның мұндай әдеттен тыс
көздерінің тех. әлеуеті 13 млрд. кВтсағатқа бағаланып отыр, соның ішінде
жылына 5000 – 6000 сағатты қамтамасыз ететін кепілді қуат – 380 мВт.
Энергия өндірімі 1,9 – 2,3 млрд. кВтсағ [4].
Қазақстан Республикасының электр энергиясы нарығы
Электр энергиясы нарығы екі - деңгейден тұрады: электр энергиясының
көтерме және бөлшек сауда нарығы, жылу энергиясы нарағы бір деңгейден-
бөлшек нарықтан тұрады.
Жүйелік оператор, өңірлік электр тораптары компаниялары мен электр
тораптарын иеленуші өзге-де ұйымдар нарықтың барлық қатысушыларының ТМРА
белгілеген тәртіпте электр энергиясы желілеріне қол жетімділігі тең
талаптар негізінде болуын қамтамасыз етеді.
Нарықта электр немесе жылу энергиясын өндіру, жеткізу және тұтыну
кезінде туындаған қарым-қатынастар электр энергетикасында тиісті шарттармен
реттеледі.
Қазақстан Республикасы электр энергиясы көтерме сауда нарығының
қызметтік құрылымы мыналарды қамтиды:
- электр энергиясының орталықтандырылмаған сауда (электр
энергиясын сатып алу-сатудың екі жақты шарттары) нарығы;
- электр энергиясының орталықтандырылған сауда нарығы, мұнда
электр энергиясын сатып алу-сатудың қысқа мерзімді (спот-сауда-
саттығы), орта мерзімді (апта, ай) және ұзақ мерзімді (тоқсан,
жыл) негіздегі мәмілелері жасалады;
- нақты уақыт режиміндегі теңгермелі нарық, нарықтың бұл түрі
Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергиясы жүйесінде
операциялық тәулікте болатын электр энергиясын өндіру-
тұтынудыңқты және шарттық шамалары арасындағы сағаттық
теңсіздіктерді физикалық және қаржылық жағынан реттеу
мақсатында жұмыс істейді;
- жүйелік және қосалқы қызметтер нарығы, мұнда мемлекеттік
стандарттармен белгіленген ҚР БЭЖ жұмысының сенімділігі мен
электр энергиясының сапасын қамтамасыз ету үшін ҚР БЭЖ Жүйелік
операторы жүйелі қызметті және Қазақстан Республикасы электр
энергиясы нарығының субъектілерінен қосалқы қызметтерді сатып
алуды жүзеге асырады;
- кемінде 1 МВт қуатпен қосылған электр энергиясының барлық
тұтынушылары мен бәсекелестік жағдайында оларға электр
энергиясын сатуды жүзеге асыратын электрмен жабдықтаушы
ұйымдар электр энергиясының бөлшек нарығына қатысушылар болып
табылады [4].
Энергетика - энергетикалық ресурстарды, олардың өндірісін, табысын,
қалыптасуын, қуаттылығын, таратылуы мен бөлінуін қамтитын ұлттық
экономиканың, ғылым мен техниканың саласы.
Электроэнергетика еліміздің ОЭК-ң маңызды бөлігі және оны
өнеркәсіптің ешқандай саласымен байланыстырмайтын ерекшеліктерге ие.
Мазмұны бойынша ол еліміздің барлық саласын қамтитындықтан ұлттық
шаруашылық саласы болып танылуы тиіс.
Электроэнергетика - өнеркәсіптік және т.б. мүліктік объектілердің
жиынтығын құрайтын ҚР-ң экономикалық саласы болып табылады, сонымен қатар
экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
ҚР-ң бірыңғай энергетикалық жүйесі - еліміздің технологиялық режим
көлеміне біріктірілген, бірыңғай оперативті-диспечерлік басқармасы бар және
жергілікті халықпен салалық сапалы электрожабдықталуын қамтамасыз ететін
энергетикалық жүйелерді, электрлік және жылу станциялары мен жылу
желілерінің кешенін қамтитын энергетикалық жүйе.
Қазақстан Республикасының электроэнергетикасы:
- Экономиканы және әлеуметтік саланы сенімді әрі сапалы электроэнергия және
жылумен қамтамасыз етуге бағытталған саланың маңызды инфрақұрылымы болып
табылады;
- Табиғи-климаттық, экономикалық және тағы басқа факторларға тәуелді
еліміздің әртүрлі аймақтарындағы ерекшеленетін құрылымы бар;
- Күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайларда қызмет көрсетеді.
Электроэнергетиканың басты айрықша қасиеттері:
- тұрақты өндіріліп, тұтынылатындықтан электроэнергияның қорын қалыптастыру
мүмкіндігі жоқ;
- энергия өндірісінің көлемі тұтынушыларға тәуелді және оның өндірісін
энергетиктердің қалауы бойынша өндіру мүмкін емес;
- өнеркәсіптің және ұлттық шаруашылықтың басқа салалары секілді энергияны
өндіру және тұтыну көлемін 1 жылға ғана емес, сонымен қатар, энергетикалық
жүктемелердің сағаттық көлемін бағалау қажет.
- ұлттық шаруашылықтың жұмыстарының басты жағдайы болып табылатын
тұтынушылардың энергожабдықталуының үздіксіз қажеттілігі;
- энерготұтынуды әрбір тәулікке және сағатқа (жыл бойына жоспарлау), яғни
маусымды, ауа-райы жағдайын, апта күндері және тағы басқа факторларды
есепке ала отырып, әрбір күнге жүктеме кестелерінің қажеттілігіне
жоспарлау.
Бұл спецификалық жағдайлар электроэнергетикалық ұйымдарында, салалық
дәстүрлер қалыптасты және басты ерекшелігі елімізде қызмет көрсететін
бірыңғай энергетиканың жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Электроэнергетикалық саланың негізгі құрылымы әртүрлі типтегі
электрстанциялары болып табылады.
Электр энергиясының өндірісі үшін алғашқы энергоресурстары және
тұтынылуы бойынша электростанцияларды былай жіктейміз:
- Атомдық;
- Гидравлекалық;
- Газотурбиналық қондырғылар;
- Тағы басқа (күн, геотермалды, жел және тағы басқалар).
Жоғарыда көрсетілген электростанция түрлері әртүрлі көрсеткіштен
тұрады және соның әсерінен бірнеше салаларда қолданылады.
Энергетикалық өндірістің барлық экономикасын анықтайтын басты
көрсеткіштері мыналар болып табылады:
1. Капиталдық шығындар немесе әртүрлі электростанцияларды салыстыру үшін
үлесті капитал салымы, (KJPквт);
2. Энергия бірлігін қолдану бойынша немесе өз құны бойынша жылдық
шығындар. Квт-сағат.
Басқа технико-экономикалық көрсеткіштер осы көрсеткіштерге
негізделеді.
Энергетикалық жүйе көптеген энергетикалық объектілерден тұрады:
- Электрлік станциялар;
- Электрлік және жылу желілері (желілік кәсіпорындар);
- Өндірістік-басқару иерархиясынан тұратын оперативті-
диспечерлік басқару жүйесі. Орталық диспечерлік басқару,
аймақтық бірлестіктер, жергілікті-диспечерлік пункттер;
- Энергетикалық құралдарға орталық жөндеу жұмыстарын жүргізетін
энергожөндеу кәсіпорындары;
- Энергетикалық объектілердің кезеңдік реконструкциясын және
жаңа құрылысын жүзеге асатын құрылыс ұйымдары;
- Техника-экономикалық басқару жүйесі;
Көмекші кәсіпорындар мен ұйымдар, автокөлік және темір жол
шаруашылығы, қосымша қызметтер.
Электростанциялардан басқа энергетикалық жүйелердің басты элементі
энергетиканың коммуникация, оның ішінде электр жеткізу желілерін қамтитын
электр желісі болып табылады.
Функционалдық мазмұны бойынша электр желілері 2 үлкен топқа бөлінеді:
- Электр беретін құрылғының жүйеаралық желілері
-энерготасымалдау қызметін энергожүйелері және жеке
кәсіпорындар арасында жүзеге асырады. Бұл әдетте жоғары қуаты
бар желілер;
- Тарату желілері - энергияны тұтынушыларға дейін жеткізеді.
Электр беретін құрылғы желілеріне және подстанцияларға электрлік желі
кәсіпорындары қызмет көрсетеді.
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы мынадай секторлардан
тұрады:
- электр энергиясын өндіру;
- электр энергиясын жеткізу;
- электр энергиясымен жабдықтау;
- электр энергиясын тұтыну;
- электр энергетикасы саласындағы өзге де қызмет.
Электр энергиясын өндіру секторы:
Қазақстанда электр энергиясын өндіруді меншік нысаны әр түрлі 63
электр станциясы жүзеге асырады. Қазақстан электр станцияларының жалпы
белгіленген қуаты 18 992,7 МВт-ты, мүмкіндігі — 14 558,0 МВт-ты құрайды.
Электр станциялары ұлттық маңызы бар электр станциялары, өнеркәсіптік
мақсаттағы электр станциялары және өңірлік мақсаттағы электр станциялары
деп бөлінеді.
Ұлттық маңызы бар электр станцияларын электр энергиясын өндіруді
және Қазақстан Республикасының электр энергиясы нарығында тұтынушыларға
сатуды қамтамасыз ететін ірі жылу электр станциясы жатады:
- Екібастұз МАЭС-1 ЖШС;
- Екібастұз МАЭС-2 станциясы АҚ;
- Еуразия Энергетика Корпорациясы АҚ (Аксу МАЭС);
- Қазақмыс корпорациясы МАЭС ЖШС;
- Жамбыл МАЭС АҚ;
сондай-ақ қосымша және ҚР БЭЖ жүктеме кестесін реттеуге пайдаланылатын
қуаты күшті электр станциялары:
- Қазцинк АҚ Бұқтырма МЭК;
- AES Өскемен ГЭС ЖШС;
- AES Шульба ГЭС ЖШС.
Өнеркәсіптік мақсаттағы электр станцияларына электр және жылу
энергиясын қатар өндіретін ЖЭО жатады, олар ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар
мен жақын орналасқан елді мекендерді электрмен және жылумен жабдықтайды:
- ЖЭО-3 Қарағанды-Жылу ЖШС;
- ЖЭО ПВС, ЖЭО-2 Арселор Миттал Теміртау АҚ;
- Рудненский ЖЭО (ССГПО АҚ);
- Балқаш ЖЭО, Жезқазған ЖЭО Қазақмыс корпорациясы ЖШС;
- Павлодар ЖЭО-1 Қазақстан алюминийі АҚ;
- Шымкент ЖЭО-1,2 (Оңтүстікполиметал АҚ) және тағы басқа.
Өңірлік мақсаттағы электр станциялар - бұл аумақпен біріктірілген,
өңірлік электр тораптық компаниялар мен энергия жеткізуші ұйымдардың
торабы бойынша электр энергиясын сатуды жүзеге асыратын және жақын
орналасқан қалаларды жылумен жабдықтайтын ЖЭО.
Электр энергиясын жеткізу секторы
Қазақстан Республикасының электр жеткізу желілері кернеуі 0,4-1150 кВ
электр энергиясын жеткізуге және (немесе) таратуға арналған
қосалқы станциялардың, таратушы құрылғылардың, өңіраралық және (немесе)
мемлекетаралық электр жеткізу желілерінің жиынтығынан тұрады.
Қазақстанда жүйелерді топтастырушы торап қызметін Ұлттық электр
торабы (ҰЭТ) атқарады, республиканың өңірлері мен шектес мемлекеттердің
(Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы және Өзбекстан Республикасы)
энергия жүйелерінің арасында электр байланысын, сондай-ақ көтерме
тұтынушыларға электр станцияларымен электр энергиясын беру мен жеткізуді
қамтамасыз етеді. Қосалқы станциялар, таратушы құрылғылар,
өңіраралық және (немесе) мемлекетаралық электр жеткізу желілері мен
ҰЭТ құрамына кіретін кернеуі 220 кВ және одан жоғары электр станцияларынан
электр қуатын беретін электр жеткізу желілері Электр желілерін
басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы KEGOC АҚ теңгеріміне кіреді.
Өңірлік-деңгейдегі электр тораптары өңірлердің өз ішіндегі электр
байланыстарын, сондай-ақ электр энергиясының жеке тұтынушыларға жеткізілуін
қамтамасыз етеді. Өңірлік - деңгейдегі электр тораптары өңірлік электр
торабы компанияларының (ӨЭК) теңгерімінде және пайдаланысында болады.
Электр жеткізуші ұйымдар (ЭЖҰ) электр энергиясының келісім-шарт
негізінде меншіктегі немесе уақытша пайдаланыстағы (жалға алу, лизинг,
сенімгерлікпен басқару және өзге-де пайдалану түрлері) электр тораптары
арқылы көтерме және бөлшек сауда нарығының тұтынушыларына немесе энергия
жабдықтаушы ұйымдарға жеткізуді жүзеге асырады.
Электрмен жабдықтау секторы
Қазақстан Республикасының электр энергиясы нарығындағы электрмен
жабдықтау секторы электр өндіруші ұйымдардан немесе
орталықтандырылған сауда-саттықта э лектр энергиясын сатып алып, оны
кейіннен жеке тұтынушыларға сатуды жүзеге асыратын электрмен жабдықтаушы
ұйымдардан (ЭЖҰ) тұрады [5].
Энергетикалық жүйе және оның бірлестіктері қазіргі жағдайда Қазақстан
Республикасының даму негізі болып табылады. Энергожүйені дамыту арқылы ғана
ғылыми техниканың (ҒТ) дамуының жоғары қарқынын қамтамасыз ете аламыз. Оның
негізгі қағидалары:
- Концентрация.
- Орталықтандыру.
- Электрэнергиясы мен жылу өндірістік комбинациялау.
Әрбір энергетикалық объектінің өз иесі бар.
Электростанциялар электрэнергиясын электр желілері арқылы жүзеге
асырады, электроэнергия тұтынушыларға дейін жеткізеді. Сонымен қатар
электростанциялар мен желілер тұтынушыны электрмен камтамасыз ететін
бірыңғай экономикалық технологиялық тізбекті білдіреді.
Шаруашылық субъектілер санының көп болуы электростанцияларының
жүктелу жағдайына әсер етеді. Энергетикалық жүйе дегеніміз - бірыңғай
диспечерлік график бойынша желілер мен станциялардың жұмысын координациялау
үшін қуат резервіне және орталықтандырылған оперативті-диспечерлік
басқармаға ие параллельді жұмыс жасау үшін электрлік станцияларсыз электр
тасымалдау құрылғы желілерінің жиынтығын көрсетеді.
Энергияжүйесінің негізгі міндеті сәйкес аймақтарды орталықтан
энергиямен қамтамасыз ету, энергияның берілуі және таратылуы.
Энергетикалық жүйелерді қалыптастыру, ірілендіру және бірлестіру
базасында энергетиканы дамыту технико-экономикалық артықшылықтарға ие:
- Жеке электростанцияларға орналастырылған резервтерді икемді қолдану
есебінен тұтынушыларды электрмен қамту сенімділігі артады, қажетті қуат
резервісі қажеттілігі қысқарады, энергияның сапасы артады;
- Электрстанцияларының қуаттылығын арттыру арқылы және оларға қуатты
блоктарды орналастыру арқылы электрэнергиясының өндірісін шоғырландыруының
экономикалық мақсаттылығын қамтамасыз етеді.
- Әртүрлі типтегі агрегаторлар мен станциялар үшін тиімді жұмыс режимінің
мүмкіндігін арттырады.
- Әртүрлі энергетикалық ресурстарды қолдану тиімділігі артады, отынды темір
жол арқылы тасымалдау қысқарады, гидроэнергетикалық ресурстар үлкен
экономикалыұ тиімділікпен қолданылады. Ірі энергожүйелерде және оладың
бірлестіктеріндеэлектр тасымалдау құрылғыларының магистарльді желілерінің
бар болуы төмен сапалы отындардың тиімді қолданылуы (ұзақ жолға
шығалмайтын) қамтамасыз етіледі.
- Экономикалық емес тиімсіз станциялардың жаңа құрылысының алдын алу және
болдырмау үшін техникалық мүмкіндікті қалыптастыру.
- ОЭҚ-ң көрсеткіштері көрсеткіштері де жетілдіріледі.
Барлық жоғарыда аталған артықшылықтар қалыптастырады:
1. Капитал салымы мен отынды мах үнемдеуге қол жеткізу.
2. Еңбек өнімділігін арттыру.
3. Энергетикалық өндірістің рентабельділігін арттыру және табысты
арттыру.
Энергожүйелер қуаты бойынша, құрылымы және аймақтық қамтуы бойынша
жіктеледі:
1. Ірі энергожүйелерінің артықшылықтары.
2. Ірі агрегаттар мен станцияларды қолдану мүмкіндігі.
3. Жұмыс қуатын және резервтерді икемді қолдану.
4. Әртүрлі отын-энергетикалық ресурстарды тиімді қолдану.
Энергожүйенің құрылымы мен оладың дамуы бойынша өзгеріске ұшырайды.
Бұл өзгерістер жылда қуаттықт көлеміне сәйкес іске асырылады.
Экономиканың маңызды міндеттерінің бірі энергожүйелерінің
перспективалы құрылымын негіздеу. Энергетикадағы резервтеудің негізгі
мәселесі - мах сенімділікті қамтамасыз ету және энергоқолданудың
үздіксіздігі, сонымен қатар құрал – жабдықтарға жоспарлы және ағымдағы
жөндеулерді жүргізу. Электрмен қамтамаз ету тұтынушыларға экономикалық зиян
әкеледі.
Халық шаруашылық және өнеркәсіптік салалардың шығындарының себептері:
1. Өндірілетін өнім түріне байланысты.
2. Өндірістің техникалық ерекшеліктері.
3. Өндірістің өзіндік құны.
4. Кәсіпорын қуаты.
5. Энергиямен жабдықтаудың үзілу ұзақтығы.
Энергетикада генерациялайтын қуаттылық резервтің келесі түрлерін бөліп
көрсетуге болады:
1. Жөндеу резерві-электрлік станцияларға істен шығармай жоспарлы жөндеу
(ағымдағы, орт, капиталдық) түрлерін жүргізу.
2. Авариялық резерв-электростанциялардың негізі қ.жжы істен шыққан
жағдайда әрекеттің орнын жабу үшін қолданады. Ол барлық энергожүйенің
қуатына, саны мен электростанциядағы агрегаттардың типтеріне тәуелді
немесе жүйедегі ірі агрегат қуатының аз болмау қажет.
3. Халық шаруашылық резерв-жоспардан тыс пайда болған шығындардың орнын
жабу үшін қолданылады [6].
1.2 Энергетикалық ресурстар және оның қолданылуы
Энергетикалық ресурстар дегеніміз электрмен жабдықтау үшін
қолданылатын техника деңгейіндегі энергия қоры. Бұл түсініктің
энергетикалық ағымның табиғи көзінен энергияны тұтыну кезеңіне дейінгі
энергетикалық тізбектің кез келген тобына қатысты.
Энергоресурстар мақсатына және міндетіне сәйкес жіктеледі.
Энергетикалық ресурстардың, энергиясының және энерго тасымалдаушылардың
келесі түрлерін энергетикалық ағым кезеңі бойынша бөлуге болады:
- Табиғи энергетикалық ресурстар отын: органикалық отын, тез жанатын
материалдар болып бөлінеді.
- Сұйық емес: гидроэнергия, күн энергиясы, жел, теңіз толқыны, геотермалды
энергия және тағы басқалар.
- Байытылған энергоресурстар: брикет, сортталған көмір және тағы басқалар.
Қайта өңделген энергоресурстар: ашық түсті мұнай өнімдері, мазуттар, кокс,
смала, антроцит және тағы басқалар.
- Қайта қалыптасқан энергетикалық ресурста: электрэнергия, жылу энергиясы,
қысымдалған ауа, газдар.
- 2-ші деңгейлі энергоресурстар: жанатын өндірістік және өндірістік емес
қалдықтар, отын қалдықтары.
Отын энергетикалық ресурстардың дүниежүзілік қоры.
Дүниежүзілік отын энергетика қорын есепке алу және оларды қолдану
перспективалы дүниежүзілік ғылыми қоғамды қозғайтын жаһандық мәселені
ұсынады..
Энергияны тұтыну жыл сайын 2 есеге артып отыр. Бұл ХХ ғасырдан
басталды. Бұл кезде дүниежүзілік энергетика дамуы төмен деңгейде болды және
отындық кен орындары әлі де дұрыс зерттелмеген еді, ал кейбірі тіпті
ашылмаған еді. Сол кезде дүниежүзілік қоғам өсіп келе жатқан
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін энергияның жаңа түрлерін іздеудің
қажеттілігін сезінді. Сол кезде энергияның қайта қалыптасатын түрлері
белгілі болды: күн энергиясы, геотермальдық, жел энергиясы, жел қозғалысы,
теңіздің термикалық әлеуетінің айырмашылықтары және тағы басқалар.
Қосымша зерттеулерде және нақтылауда 1980 жылдары дүниежүзілік
қорларды инвентаризациялау кезінде табиғи органикалықт отын 21 ғасырға
толығымен жетеді деген пікір қалыптасқан. Бұл болжамның барлығы жылдық
басында қайта қалыптасатын энергоресурстарды іздеуге себеп болып отыр.
ОЭРесурстар әртүрлі болып келеді. Адаммен бүгінгі күнде қолданылатыны:
1. Көмір-кеңінен қолданылатын табиғи отынның ағаштан кейінгі түрі болып
табылады.
2. Мұнай - Юнеско бағасы бойынша әйгілі және қол жетімді дүниежүзілік
қорларының 13 ғана қолданылады. Соңғы жылдары жылдық тұтыну көлемінен
артық мұнай қоры табылуда. Қазіргі кезде мұнай мах түрде табылып, мах
формада қолданылып келеді.
3. Табиғи газ-бүгінгі күні әйгілі дүниежүзілік қордың 40% қолданылған, ал
ол мұнайға қарағанда жақсы тұтынылып отыр. Оны мах өндіру мен тұтыну
2020 ж күт отыр, себебі ол кезде қазіргіге қарағанда 3 есе артуы
мүмкін деген болжам бар.
Қайтадан қалпына келетін энергия көздеріне келесілері жатады:
-Геотерминальды энергия - бұл ядролық энергияның әртүрлілігі. Бүгінгі күнде
дүниежүзі бойынша 20 геотерминалды станция қолданады.
- Дүниежүзілік мұхиттың құйылмалы толқындары. Энергияның бұл түрі кейбір
аймақтарда ғана рентабельді мыс, ламанша, Ирланд теңізі, Солтүстік
Американың жағалауы, Австралия және Ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жағдайы мен шетелдік тәжірибе
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы, энергетикалық
ресурстар және оның
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..8
1.1 Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы және оның
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Энергетикалық ресурстар және оның
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 20
1.3 Энергетикалық ресурстарды қолданудың шетелдік тәжірибесі (Ресей
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2 Энергетика саласының дамуының қазіргі жағдайы, Қазақстан Республикасының
электроэнергиясының тұрақты даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.1 Энергетика саласының дамуының қазіргі жағдайы мен
мәселелері ... ... ... ..47
2.2 Қазақстан Республикасының электроэнергиясының тұрақты даму
стратегиясының жүзеге асырылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..62
2.3 Қазақстан Республикасының электроэнергиясының инновациялық-
технологиялық стратегиясының жүзеге асу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
3 Нарықтағы электроэнергетиканың бәсекегеқабілеттілігі
... ... ... ... ... ... ..97
3.1 Электрэнергиясының тауар ретіндегі бәсекегеқабілеттілігі
... ... ... ... ... ... ..97
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..105
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
109
Қысқартылған сөздердің, белгілердің және атаулардың тізімі
ҚР - Қазақстан Республикасы
АҚ - Акционерлік қоғам
ҚРСА - Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі
Агенттігі
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ЕО - ЕуроОдақ
ЕӘР - екінші деңгейлі экономикалық ресурстар
ҒТ - ғылыми техника
ӨЭК - өңірлік электр торабы компаниялары
ЭЖҰ - Электр жеткізуші ұйымдар
БЖ - Бағдарламалық жасақтама
ҰЭТ - Ұлттық электр торабы
БЭЖ - Бірыңғай энергетика жүйесі
ЖӨ - Жалпы өнім
ЖЭО - жылу электр станциялары
ИТС - инновациялық технологиялық стратегия
ЭЭ - электр энергиясы
РЭК - тарату электр желілік компаниялары
ҚКЭ - қалпына келетін энергия.
АСЭС - аймақтық су электр станциялары
СЭС - су электр станциялары
РБЭЭЖ - Ресейдің бірыңғай электроэнергетикалық жүйесіне АҚ
АЭС - атомдық электростанция
ҚКЭ - қалпына келетін энергия
ЭЭ - Электроэнергия
ҚИЭЖ - Қазақстанның интеллектуалдық энергожүйесі
ИТС - инновациялық – технологиялық стратегия
ҰЭЖ - Ұлттық энергетикалық желісі
ҚҚ - Қазақстандық қамту
тг - теңге
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ғасырлардың алмасуы дүниежүзілік
экономика және оның секторларының қарқынды дамуымен, халықаралық еңбек
бөлінісінің тереңдеуімен экономиканың жаңа үлгісінің дамуымен ерекшеленді.
Жер бетінде болып жатқан өзгерістер, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын,
тасымалдауды, қаржылық және халықаралық сауда айырбасындағы өзгерістер
еліміздің шаруашылық өміріне әсер етті. Бұл өзгерістер энергетика мен оның
маңызды құраушылары – мұнай, газ, электрэнергетикалық өнеркәсіптен алыс
кетпеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан халқына
Қазақстан – 2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
тақырыбындағы Жолдауында ел азаматтарының жеңіп шығуы қажет сын –
қатерлердің қатарынан жаһандық энергетикалық қауіпсіздік пен табиғи
ресурстардың сарқылуын айтқан болатын. Президент Н.Ә.Назарбаев осыған
байланысты мына міндеттерді атап өтті:
1. Қолайлы баға жағдайы кезеңінде табиғи ресурстарды өндіру мен сатуды
ұлғайту;
2. Табиғи ресурстарды өндіруге шетелдік компанияларды тек жаңа жоғары
технологияларды қолдану шартында тарту;
3. Көмірсутектердің стратегиялық қорын құру [1].
Аталған міндеттерді орындау үшін табиғи ресурстарды басқарудың жаңа
жүйесін жасақтап, оны қолданысқа енгізу қажет және жеке компаниялардың
қаржыларын ғылымға және жаңашылдық енгізуге ынталандыру қажет.
Электрэнергетикалық сала – қоғамдық аумақта ұдайы өндіріс үдерісінің
біртұтастығын қамтамасыз ететін халықшаруашылығы инфрақұрылымының маңызды
бөлігі. Бұл еліміздің барлық субъектілері мен салалары үшін өмір сүруді
қамтамасыз ететін жүйе.
Отандық экономиканың қазіргі қиын қыстау жағдайында қоғамдық
өндірістің жоғары тиімділігіне бағытталған жаңа шаруашылық механизмінің
жасақталуын қажет етіп отыр. Осыған байланысты бәсекелестік ортаны
қалыптастыру және нарықтық механизмді реттеу бағытында электрэнергетиканы
қарастыру мәселесі туындайды.
Қазақстан экономикасы қызмет көрсету үшін оған энергия қажет. Энергия
шаруашылық қызметінің барлық үдерістерін қамтиды. Энергетика секторы қатаң
реттеу жағдайында өз қызметін жүзеге асырып келеді, ал көптеген елдерде
реттеуге белсенді түрде мемлекет араласып келеді. Сонымен қатар, бұл салаға
жеке секторды тарту нарықтық қатынастардың тиімділігін көтеру үшін,
инвестициялық және операциялық міндеттерді шешу үшін маңызды рольге ие.
Энергия өндіруші ірі елдердің алдында табиғи ресурстарды басқару және
алынған құндылықтарды теңбе – тең бөлу мәселелеріне қатысты күрделі
міндеттер тұр. Энергетиканың барлық салалары ірі экоәлеуметтік нәтижелерге
ие. Энергетиканың осы ерекшеліктерінен экономиканың нарыққа бағытталуында
ерекше маңыздылыққа ие.
Энергетикадағы стратегиялық ынталандыру және қолдау болашақта ірі
жобаларды жүзеге асыруға арналған негізгі бағыттардың бірі болып табылады.
Энергетиканы тұрақты дамытудың және еліміздің энергетикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатындағы негізгі бағыттар мыналар болып
табылады: пайдалы қазбалардың жаңа технологиясын жасақтау, техникалық қайта
жарақтандыру және жаңа энергетикалық объектілердің құрылысы негізінде
энергетикалық ресурстарды қайта қалыптастыру және тасымалдау, энергетика
саласында инвесторлар үшін тартымды шаруашылық ортаны қалыптастыру, отын
және энергияның жаңа нарығын қалыптастыру.
Электр энергетикасын дамытудың негізгі мәселелері: ұлттық экономикалық
жүйе құрамындағы табиғи – монополиялық құрылымның бөлініп шығуы олардың
қызметін реттеу құралдарының және тәсілдерінің бөлініп шығуы.
Электрэнергетиканы мемлекеттік реттеу жүйесі басқа реттеу жүйелерінен
ерекшеленеді. Сонымен қатар, саланың жалпы деңгейі, параметрлер саны, осы
параметрлердің жағдайы туралы ақпараттардың белгісіздігінің деңгейі оны
күрделі көп параметрлі жүйе ретінде жіктеуге мүмкіндік береді. Өзара
байланысты негізгі параметрлерге экономикалық, технологиялық және
экологиялық аспектілері жатады. Олардың кері өзгерістері
электрэнергетиканың негізгі экономикалық функцияларының жүзеге асырылуына
кедергі жасайды.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасы экономикасының дамуы түбегейлі
отын – энергетикалық кешенге тікелей байланысты. Кәсіпорынның үздіксіз
қызметі энергия өндірісінің меншіктік көздерін қалыптастыру бойынша мұнай
және газ өндірісін жүргізу бойынша, мұнай өңдеуші зауыттың қуаттылықтарын
арттыру бойынша шараларды жүргізу есебінен қамтамасыз етілді. Шаруашылықтың
нарықтық экономикаға көшу электроэнергетика саласының заңдылығын да
өзгертті. ҒТП – ті қамти отырып, басқа салалардың дамуына зор үлес қосып
отыр.
Қазақстан Республикасының электрэнергиясының тұрақты дамуы
экономиканың жалпы еліміздің дамуының тұрақтылығын көрсетеді. Жалпы
Қазақстан Республикасын бұл сала отын және электр энергетикасымен сенімді
қамтамасыз етіп отыр.
Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық – инновациялық дамуының
мемлекеттік бағдарламасы аясында энергетикалық инфрақұрылымды дамыту
бойынша көптеген жобалар жүзеге асырылды. Заң жүзінде инновациялық
тартымдылықты арттыру механизмдері енгізілген 2015 жылдың аяғына дейін
электр энергияны тұтыну 100,5 млрд.квт сағ.жетеді деген болжам бар. Бүгінгі
күнде кейінге тастауға болмайтын шаралар қатарында мыналар бар:
- Тұтынушының электрмен жабдықталу сенімділігіне жауап беретін
құрал – жабдықтардың физикалық және моральдық тозуы;
- Электр энергиясының тұтынылу өсімін қамтамасыз ету үшін
генерациялық қуаттылықтың қажетті резервінің болмауы;
- Энергожүйеде өндіріс – тұтыну электроэнергия балансын қолдауға
қажетті қуаттылықтың болмауы;
- Салалық инвестициялық тартымдылық денгейінің төмен болуы.
Бүгін көмір өнеркәсібі Қазақстанда өндірілетін электр энергиясының 75
% қамтамасыз етіп отыр. Осылайша, көмір өнеркәсібінде арзан электр
энергиясын алу мақсатында электрэнергетикалық өндірістің жоғары үлесі
сақталады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде инновацияның
экономикалық мазмұны, оның қоғамда алатын орны мен көптеген пікірлер
жеткілікті деңгейде келтірілген. Инновация туралы теориялар әр кезеңде
бірнеше пікірлермен толықтырылып, бүгінгі күнде оның мағынасы туралы
түсініктер легі кеңейген. Инновацияны зерттеген алғашқы ғалымдар қатарына
Й.А.Шумпетер, Н.Д.Кондратьев, М.Портер және т.б. ғалымдардың еңбектерін
жатқызуға болады. Табиғи монополиямен байланысты әдістемелік мәселелерді
зерттеу отандық және шетелдік авторлардың еңбектерінде келтірілген
(Байнеева В., Балиева С., Брюс, Васильев С., Капков Э., Гвоздецкий В.,
Гительман Л., Горячев М., Гэлбрейт Дж., Делягин М., Данченко Б.,Дьяков А.,
Жиров А., Камаев Б., Катренко В., Королькова Е., Кудрин Б., Котлер П.,
Ливищ А., Макконнелл К., Мастепанов А., Хант С., Стиглиц Дж., О.С.Сәбден.,
Қ.Сағадиев, Қ.Қошанов, Д.Қ.Қабдиев, Ф.Ғ.Сулейменов, Б.Р.Сырлыбаева).
Бәсеке және шаруашылық мүдделерді реттеу мәселелері А.Богданов,
В.Платов, К.Юдаева, Д.О.Чухланцев, И.В. Шевченко, Ю.Шамрай, Д.А.Секхар
еңбектерінде жарық көрген Дж. Вонглинпарт құрылымдық өзгерістерді және үлгі
зерттеулерін Йозифтің үлгісі мен күн үлгісіне негізделген энергетикалық
саладағы инновациялық жүйенің технологиялық айырмашылықтарын бағалайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты болып
Қазақстан Республикасы электроэнергиясы саласының экономикалық даму
механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстарды жасақтау және шетелдік тәжірибені
қарастыру.
Диссертацияның мақсатына және Қазақстан Республикасы электроэнергиясы
саласының экономикалық даму тетіктері бойынша ұсыныс бағыттарына сәйкес,
келесі міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы және оның құрамының
қалыптасу негіздерін теориялық және әдістемелік зерттеу;
- Энергетика саласының дамуының қазіргі жағдайы мен мәселелерін
қарастыру;
- Қазақстан Республикасының электроэнергиясының тұрақты даму
стратегиясының жүзеге асырылу ерекшеліктерін айқындау, бағыттары
жөнінде ұсыныстар жасау.
-
- Қазақстан Республикасының электроэнергиясының инновациялық-
технологиялық стратегиясының жүзеге асу жағдайын талдау;
- Электрэнергиясының тауар ретіндегі бәсекегеқабілеттілігін
салыстырмалы айқындау.
Зерттеу нысаны (объектісі) – Қазақстан Республикасының энергетикалық
саласы.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасының электрэнергиясы жүйесінің
дамыту үдерісінде пайда болатын ұйымдық – экономикалық қатынастар әдістері.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін шетелдік және отандық
экономист - ғалымдардың ұлттық экономикалық кеңістік аумағындағы
экономикалық дамуын қарастырудағы іргелі еңбектері, Қазақстаннның 2030
жылға дейінгі даму Стратегиясы, экономикалық даму бағдарламалары мен
экономикалық интеграцияның негізгі шарттарын анықтаушы ҚР-ның
энергияүнемдеу және энерготиімділігі туралы Заңына сәйкес, Бюджет
Кодексіне, Салық Кодексіне, Табиғи монополия және реттелмелі нарық
туралы, Электроэнергетика туралы Заңдарына сәйкес, Мемлекеттік бақылау
және қадағалау туралы Заңдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің құқықтық
актілері мен қаулылары, Қазақстан Республикасының статистика бойынша
Агенттігінің статистикалық мәліметтері, дүниежүзі энергетика сайттарынан
алынған мәліметтер базасы.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Халықаралық қатынастарда энергетикалық фактор маңызды болып табылады.
Сондықтан да мемлекет энергетикалық қарым – қатынастар жағдайында
аймақтың және жаһандық деңгейдегі энергетикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету қажет.
2. Қазақстан энергетикасының дамуының екі аспектісі бар: ішкі және
сыртқы. Ішкісіне энергоресурстарды басқару – энергияны үнемдеу
мәселелері жатады.
3. Энергетика саласында мемлекеттік үдемелі – индустриалды – инновациялық
даму бағдарламасының жүзеге асуын талдау негізінде бүгінгі күні
жүргізіліп жатқан инновациялық саясат елеулі нәтижелер бермей отырғаны
анықталды.
4. Қазақстан Республикасында экономика – энергетика - экология
жүйесінің байланысы мен қарама – қайшылығы анықталды. Энергия тұтыну
экономикалық өсуді арттырғанымен, экологияға теріс әсер етеді.
Зерттеу тәсілдері: алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін
салыстырмалы, жүйелі, экономикалық – статистикалық талдау және жалпы ғылыми
тәсілдер (анализ және синтез) қолданылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары келесіден тұрады: зерттеу барысында
диссертацияның ғылыми жаңашылдығын анықтайтын келесі нәтижелер алынды:
- электрэнергиясының экономикалық дамуының теориялық негізіне сәйкес
келетін электрэнергиясы саласының ерекшеліктеріне ғылыми баға
берілген;
- аймақтық электрэнергетиканың жағдайы мен дамуын сипаттайтын,
энергетикалық ресурстардың тиімді қолданысын көрсететін, аймақтық
экономикалық энерготиімділігін бағалау критерияларын қамтитын
экономикалық көрсеткіштер жүйесі қалыптасты;
- энергия мен қуаттылықтың бәсекелі нарығына көшуде энергетикалық
компанияның қызмет көрсетуде кездесетін мәселелері анықталды;
- кәсіпорынның негізгі, айнымалы капиталын және кадрлық әлеуетін
қолдануда экономикалық табиғаты мен мүмкіндігін анықтау;
- электрэнергетика саласын дамытудың қазіргі жағдайлары мен
перспективаларын талдаудың әдістемелік аспектілері жүйелеген;
- Қазақстан Республикасының электр энергетика кешенінің даму
бағыттары қарастырылды;
- Энергетика саласында мемлкеттік индустриялық – инновациялық даму
бағдарламасының жүзеге асыру тиімділігі бағаланды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік құндылығы – энергетика саласы
кәсіпорындары диссертацияда қаралған тұжырымдамалар мен тәсілдемелерді
қолдана отырып, өз кәсіпорнының өсімін, бәсекеге қабілеттілігін арттыра
алады. Жұмыстың мазмұнында жасалған ұсыныстар мен тұжырымдамалар тұрақты
даму мәселелерімен айналысатын қаржылық институттар мен ЖОО – да
стратегияларды жасақтауда қолданылуы мүмкін.
Автордың мәселеге берген бағасын, зерттеу нәтижелерін Табиғатты
пайдалану экономикасы, Кәсіпорын экономикасы, Инновациялық менеджмент
курстарында курстарында қолдана алады.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Негізгі ережелер, тұжырымдар мен
ұсыныстар ғылыми – тәжірибелік конференциялар мен басылымдарда
қарастырылып, талқыланды: Экономиканы мемлекеттік реттеу механизмі атты
мақала Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы
– 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауын жүзеге асырудағы
студенттік ғылыми қауымдастықтың ролі атты ғылыми – тәжірибелік
конференциясында (Атырау 2014 ж, 11 сәуір), Қазақстанның энергетикалық
ресурстары және оларды үнемдеу шаралары атты мақала Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауын жүзеге асырудағы студенттік ғылыми
қауымдастықтың ролі атты ғылыми – тәжірибелік конференциясында (Атырау
2014 ж, 11 сәуір).
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан, оның
ішінде: 28 сурет, 3 сызба, 19 кестеден тұрады. Жалпы көлемі – 110 бет.
1 Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы, энергетикалық
ресурстар және оның қолданылуы
1.1 Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласы және оның
құрамы
Отын-энергетикалық кешен - табиғи энергетикалық ресурстарының
табысының күрделі әрі дамыған жүйесі, олардың сапасын арттыру, энергия мен
энергия тасымалдаушының тұтастық түрін қалыптастыру, ұлттық шаруашылықтың
барлық салаларында энергия мен энергиятұтынушыларды тарату, тұтыну және
қолдану.
Еліміздің отын-энергетикалық кешені - өнеркәсіптің өзара байланысқан
электроэнергетиканың, мұнай шығаратын, мұнай өңдейтін, газ және көмір
салаларының жиынтығы.
Әртүрлі бөлшектердің осындай бірыңғай ұлттық шаруашылық кешенге
бірігуі олардың технологиялық бірлігін, ұйымдық өзара байланыстылығын және
өзара экономикалық тәуекелділігін білдіреді. Өндіру - қайта қалыптастыру –
жылжу – тарату – тұтыну – қолдану, үзіліссіз тізбегі отын-энергетикалық
кешенінің технологиялық бірлігін сипаттайды.
Кешен сапаларға, жүйелерге және кәсіпорындарға бөлінеді:
1. Өндіріспен айналысатын көмір өндіру, мұнай өндіру, газ өндіру, торф
өндіру, уран және т.б. ядролық материалдарды өндіру.
2. Қайта өңдейтін: мұнайды, көмірді, газ қайта өндіру, электроэнергетика,
атомдық энергетика, жергілікті энерготасымалдаушыларды алу
-қысымдалған ауа, газ, салқын және т.б.
3. Жылжымалы және таратушы: көмір тасымалдау, торф тасымалдау, мұнай және
мұнай өнімдерін тасымалдау, газ баллондарын, электрлік желілерді
тасымалдау, булау және жылу құбырлары, жергілікті
энерготасымалдаушының тұрбақұбырлары, газбаллондық шаруашылық.
Тұтынылатын және қолданылатын: ұлттық шаруашылықтың (технологиялық,
санитарлы-техникасының, коммуналды-тұрғын үй қажеттіліктері) барлық
салалары, ауыл шаруашылық энергетикасы, коммуналдық энергетика.
Отын энергетикалық кешеннің ұйымдастырылған бірлігі жоқ. Нарықтық
жағдайда мемлекеттік капиталды қолданып отырған АҚ-дар бөлініп шыға
бастады. Сонымен қатар, өндірістің және отын-энергетикасының ресурстарды
тұтынудың технологиялық бірлігі ОЭК-ң, оның ішінде электроэнергетиканың
бөлімдерінің арасында ақпараттық байланыстардың қажеттілігін көрсетеді.
Мұнда басқару деңгейіне (станция, желі, жүйе, еліміздің бірыңғай
энергожүйесі) және меншік формаларына (мемлекеттік, АҚ, ұжымдық, жеке
серіктестік) тәуелсіз энергетикалық объектілерді біріктіретін жедел түрде
басқарудың бірыңғай жүйесі қолданылады [2].
ОЭК-ң әртүрлі салалары мен құрамдық бөлшектері дүниежүзілік және
энергетикалық нарықта экономикалық түрде бірігеді:
1. Тура келісім-шарт бойынша;
2. Тауарлық-шикізат биржалары арқылы;
3. Мемлекеттік тапсырыстар бойынша;
4. Экспортқа квота бойынша және т.б.
Сонымен қатар, ОЭК-ң технологиялық бірлігі энергетикалық нарықтың
субъектілерін өзара тәуелді етеді. Табиғи монополияның пайда болуы (отын-
электроэнергетикалық салаларда) танысық емес. Тұтынушылар толығымен электр
және жылу желілеріне тәуелді. Электроэнергетика, мұнай және газ өнеркәсібі,
барлық өндіріс орындары, ірі компаниялармен бақылауға алынады. Мемлекет
тарапынан да бақылау қажет.
Электроэнергетикадағы монополизм көп жағдайда энергияны өндірушілер
мен тұтынушылар арасындағы нарықтық қатынастың дамуын қиындатады. Бұл
мәселенің шешілуі Қазақстандағы энергия нарығының қуатын ұйымдастыру және
дамыту арқылы жүзеге асады.
Қазақстанның энергетика жүйесі – электр энергиясы мен қуатын өндіру
және электрмен жабдықтау жүйесі; ұлттық экономиканың өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымындағы маңызды сала әрі өнеркәсіптің басқа салаларын
дамытудың басты базасы. Кеңестік билік дәуіріне дейінгі кезеңде өндіргіш
күштердің даму деңгейі төмен болуы себепті оның энергет. базасы Қазақстанда
тым кенже қалды. Деректер бойынша, қазақ жерінде барлық электр ст-лардың
қуаты 2,5 мың кВтсағ-тан аспаған, оларда жылына 1,3 млн. кВтсағ электр
қуаты өндірілген. Кен кәсіпорындарына қызмет көрсету үшін ұсақ локомобильді
немесе екі тактілі мұнай электр ст-лары қолданылған. Успенск сияқты
кеніштің барлық электр қуаты 32 кВт болған, ал Спасск зауытында 455 кВт-тан
аспаған. Тек 6 қалада ғана қуаты шағын қалалық электр ст. болған. Қарағанды
алабындағы таскөмір кенішінен алғаш көмір өндіру 1856 ж. басталғанымен
Қазақстанда отын өнеркәсібі де нашар дамыды. 1917 жылға Қазан төңкерісіне
дейінгі кезеңде мұнда 1182 мың т көмір өндірілді. Ленгір қоңыр көмір
кенішін (1869 жылдан), Екібастұз тас көмір кенішін (1898 жылдан) және басқа
кеніштерді қосқанда Қазақстанда төңкеріске дейінгі 67 жылда 1,6 млн. т
көмір өндірілген. 1900 – 18 ж. Ембі мұнай кенішінен 1377 т мұнай, соның
ішінде Доссор кенішінде (1911 жылдан) 1332 т мұнай өндірілген.
Сурет 1 - "Электр энергия станциясы"
Кеңестік дәуірдің бас кезінде қабылданған ГОЭЛРО жоспарының (1920)
елді электрлендірудегі экономика және саяси мәні зор болды. Бұл жоспардың
Қазақстанға да тікелей қатысы бар. Онда Сібір т. ж. бойындағы ірі сауда-
өнеркәсіп орталықтарының қатарында Петропавлды, Ертіс өзенінің бойындағы
Павлодар ауданын бірінші кезекте, ал Дала өлкесін екінші кезекте
электрлендіру, Павлодарда қуаты 15 мың кВт электр станциясын салу
межеленген. Осы жоспарға сай 1925 ж. Қарсақбай электр станциясының құрылысы
басталып, 1928 жылдары мұнда мыс қорыту зауыты іске қосылды.
Осы жылы Жоғарғы Харуиз СЭС-і пайдалануға беріліп, соның
негізінде Риддер қорғасын зауыты іске қосылды. 1925 – 26 ж.
Доссорда мұнайдың 41,2%-ы, Мақатта 87,8%-ы электр қуатын қолдана отырып
өндірілді. Осы жылдары мұнай оқпандарын бұрғылау және мұнайды барлау
үшін КСРО-да тұңғыш рет электр қуаты қолданылды. Қазақстандағы отын-
энергет. қорларды іздестіру жұмыстарының нәтижесінде көмір мен мұнайдың ірі
кеніштері табылды. Қазбалы отын қорлары бойынша Қазақстан Кеңес Одағында
екінші орынға шықты. Жалпы электр ст-лары қуатының артуына, электр қуатының
өндірілуіне, экономиканы электрлендіру деңгейіне жасалған талдау негізінде
кеңестік дәуірдегі Қазақстан электр энергетикасының даму жолын негізгі үш
кезеңге бөлуге болады: бірінші кезең 1918 – 45 жылдарды қамтиды, бұл
кезеңде сол уақыттың өлшемі бойынша ірі электр ст-лары салынып, алғашқы
энергет. тораптар пайда болды. Екінші кезеңде (1946 – 58 ж.) аймақтық
электр ст-ларында электр қуатын бір орталықтан өндіру күрт артты, алғашқы
энергет. жүйелер құрылды. Үшінші кезеңде (1959 – 90 ж.) республиканың
энергет. базасы жедел қарқынмен дамып, аймақтық энергет. жүйе қалыптасты.
Сөйтіп, Қазақстан өзінің электр қуаты жөніндегі мұқтаждарын толық
қамтамасыз ететін әрі оны өзге елдерге шығаратын ахуалға жетті. Бұл кезеңде
Алматыда, Қарағандыда, Петропавлда, Жамбылда, Шымкентте, Павлодарда ірі
аймақтық су электр станциялары (АСЭС) салынды. Ертіс өз-нде Өскемен және
Бұқтарма су электр станциялары (СЭС), Іледе Қапшағай СЭС-і жұмыс істеді.
Аса ірі Ақсу АСЭС-ы Екібастұз кенішінің арзан көмірін пайдаланды.
1990 жылы КСРО экономикасының құлдырауы қарсаңында республика электр
станциаларының қуаты 18 млн. кВт-тан асты, ал Қазақстанның жалпы электр
энергиясын тұтынуы 104,8 млрд. кВтсағатты құрады, оның 87,4 кВтсағаты
меншікті электр станцияларында өндірілді. 1990 ж республикада 131,5 млн. т
көмір, 25,5 млн. т мұнай мен газ конденсаты және 6,8 млрд. м3 газ
өндірілді. Өндірілген көмір мен мұнайдың едәуір бөлігі республикадан
тысқары шығарылды. 1990 ж. басқа елдерге 10 млн. т кокстелетін және 46,6
млн. т энергет. көмір (42,9%), 21 млн. т мұнай мен газ конденсаты (82,4%)
шығарылды. Республиканың отын балансындағы газдың үлесі 15% болды. 1990 ж.
республиканың ұлттық табысындағы үлесті энергия сыйымд. 1 сомға шаққанда
4,01 кг болды, мұның өзі өзге одақтас республикалармен салыстырғанда 28%-ға
көп [3].
Қазақстанның энергетика жүйесі 1991 жылдан дағдарысты жағдайды бастан
кешірді. Республиканың қолданыстағы энергетикалық қуаты 1990 жылдың басында
17000 мВт-қа жуық болса, 1998 ж. ортасына қарай бұл қуат 10000 мВт-қа дейін
қысқарды. 2000 жылдың қорытындысы бойынша электр қуатын тұтыну көрсеткіші
8560 мВт-қа дейін төмендеді. Қазақстан энергия өндіруші қуаттардың
тапшылығы және артық электр қуаты бар аймақтардан оны жеткізе алатын электр
желісінің жоқтығы себепті оңтүстік және батыс аймақтар үшін электр қуатын
сырттан алды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1996 жылы электр энергетикасының
қуат өндіруші және электр тораптары активтеріне мемлекеттік монополияны
реформалау, сөйтіп электр қуатының бәсекелі рыногін жасау қажеттігі туралы
шешім қабылдады. Осы мақсатта электр энергетикасын құрылымдық жағынан қайта
құрудың үкіметтік бағдарламасы әзірленді. Бұл бағдарламаны іске асыру
электр энергетикасының бәсекелі бөлігін (электр қуатын өндіру және оны
тұтыну) табиғи монополистерден ажыратып алу (электр энергиясын беру және
бөлу) қамтамасыз етілді. Ірі электр станциялары (МАЭС) инвесторларға
сатылды, ал аймақтық жылу электр станциялары (ЖЭО) жергілікті басқару
органдарының меншігіне берілді. 1120, 500 және 220 кВ кернеулі негізгі
тораптардың активтері негізінде Электр тораптарын басқару жөніндегі
Қазақстандық компания (“КЕGOC” ААҚ), 110 – 35, 6 – 10 және 0,4 кВ кернеулі
аймақтық электр тораптары негізінде бөлу электр тораптық акциондық
компаниялары (АЭК АҚ) құрылды. Бұл саланы одан әрі дамытудың 1997 –
2000 жылдарға арналған бағдарламасында электр қуаты рыногін ұйымдастырудың
мынадай үлгілері көзделді: ақырғы тұтынушыға жеткізілетін электр қуатының
бағасы бойынша бәсеке; бірыңғай электр қуаты рыногінің екі деңгейде
(көтерме сауда және бөлшек сауда) болуы; электр қуатымен сауда жасауды
ұйымдастыру; рынок субъектілерінің аймақаралық (“КЕGOC” ААҚ), аймақтық және
жергілікті (БЭК-тер) деңгейдегі тораптар бойынша электр қуатын тарату және
бөлу қызметтерін көрсету жөнінде шарттар жасасу. Осы үлгінің енгізілуі екі
жақты мерзімді келісімшарттар рыногін құруға мүмкіндік берді. Бір
орталықтан диспетчерлік басқару жүйесі қайта құрылды, ол электр қуатын
бәсекелі (электр қуатын өндіру мен тұтыну) және монополиялы (электр қуатын
тарату және бөлу) бөліктерінің бөлінісі жағдайында жұмыс істеуге
бейімделді, сондай-ақ, электр қуатының сапалық көрсеткіштері, атап
айтқанда, электр тогының жиілігі жақсартылды.
Электр энергетикасы секторын реформалау бағдарламасын дәйектілікпен
іске асыру нәтижесінде 2000 жылдан бастап оң өзгерістерге қол жеткізілді:
екі жақты мерзімдік (форвардтық) келісімшарттар рыногі құрылып, жұмыс істей
бастады. Қазақстанның электр энергетикасы секторының бастапқы экспорттық
әлеуеті 2001 жылдың басында 500 – 1000 мВт деп бағаланды. Мыс., Екібастұз
АЭС компаниясы 2001 жылдан Ресейге (Омбы қаласының маңына) 300 мВт электр
қуатын экспортқа шығара бастады. 2030 ж-ға дейін электр энергетикасын
дамыту бағдарламасы шеңберінде Қазақстанның электр энергетикасы жөнінен
тәуелсіздігін қамтамасыз етудің 2005 жылға дейінгі жоспары әзірленді.
Нарықтық экономика жағдайында электр энергетикасы секторындағы табиғи
монополияның барлық құрылымдары уәкілетті орган (Энергетика және табиғи
ресурстар мин.) тарапынан мемлекеттік бақылауға алынған. Электр қуатын
тарату және бөлу жөніндегі тарифтерді Қазақстан Республикасының Табиғи
монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттігі реттеп
отырады. 2000 ж. 1 сәуірде Тарифтер жөніндегі бөлімшеаралық комиссия
“КЕGOC” ААҚ-ның аймақаралық деңгейдегі электр тораптары бойынша электр
қуатын тарату жөніндегі қызмет көрсетуіне арналған тарифті есептеудің жаңа
әдістемесін қолданысқа енгізді. Электр энергетикасы секторындағы
реформаларды тереңдетудің 2000 жылдан басталған кезекті кезеңі Республика
электр қуатының көтерме сауда рыногін жетілдіру тұжырымдамасына негізделді.
Бұл тұжырымдамаға сәйкес электр қуаты рыногінің Қазақстандық операторы
құрылды, оған электр қуатын өндіру мен тұтыну процестерін нарықтық жолмен
басқару міндеті жүктелген.
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы секторын қайта құру
негізінде электр энергетикасы нысандары түрлі меншік иелерінің қолына
көшті: ірі электр ст-лары шет елдік компанияларға тиесілі, кернеуі 220 және
одан жоғары кВ электр тораптарын басқару, диспетчерлеу, т.б. мәселелерді
шешу міндеттері электр тораптарын басқару жөніндегі Қазақстандық компания –
KEGOC-қа жүктелді; кернеуі 110 және одан төмен кВ электр тораптары бұрынғы
энергетика жүйесі шеңберінде таратушы электр компанияларының басқаруында;
электр қуатын өндірушілерден сатып алу және оны тұтынушыларға сату міндеті
Электр қуаты рыногінің Қазақстандық операторына жүктелген.
Сурет 2 - "Су электр станциясы"
Қазақстанда қазір энергетика өнімнің 23-сіне жуығы ЖЭС-терде, қалған
бөлігі энергиясын СЭС-терде өндіріледі. Қазақстанның батыс аймағында
энергетикалық шикізат көзі мұнай ме н табиғи газ болғандықтан сұйық, газ
тәрізді және аралас типті отынмен жұмыс істейтін ст-лар дамытылған. Шығыс
және оңт. аймақтарда әзірге су қуатынан басқа меншікті энергет. көздері
жоқ. Осыған байланысты оларда ядр. отын, тасымал мұнай, газ, көмір
пайдаланылады. Электр қуатын тұтынудың есептік деңгейлеріне жасалған талдау
1990 жылдан бастап он жылдық кезеңде электр тұтыну көлемі жалпы респ. және
солт., бат. аймақтар бойынша 2 есе дерлік, ал оңт. аймақ бойынша 3 есе
дерлік кемігенін көрсетеді.
Соңғы 2 – 3 жылда электр энергиясын тұтынудың азаю қарқынының
баяулағаны байқалды, ал батыс аймақта ол өсе бастады. 2000 жылдың алғашқы
жартысында республикада 27,4 млрд. кВтсағ электр қуаты тұтынылған, мұның
өзі 1999 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 7,2%-ға көп. Электр қуатын
өндіру мен тұтыну көлемінің өсуі негізінен Батыс және Солтүстік аймақтарда
(Павлодар-Екібастұз өңірінде) байқалды. Қазақстанның Оңтүстік аймағында
(Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда облыст ары) жеткілікті
бастапқы энергет. қор жоқ болғандықтан оның электр энергетикасы тасып
әкелінетін көмірге, сырттан әкелінетін газ бен мазутке негізделген. Бұл
аймақтағы электр қуатының негізгі көздері – Жамбыл МАЭС-і, Шымкент ЖЭО-1,
Алматы ЖЭО, Қапшағай СЭС-і. Мұндағы тапшылық Солт. Қазақстанның ОЭС-ы, 220
– 500 кВ электр тораптары бойынша Орта Азия республикаларынан әкелінетін
электр қуаты есебінен өтеледі.
2000 жылы 15 маусымнан бастап Қазақстанның Бірыңғай энергетика
жүйесінің (БЭЖ) Солт. бөлігінде Ресейдің БЭЖ-імен қатарласқан жұмыс қалпына
келтірілді, ал 2000 ж. қыркүйектен Қазақстанның БЭЖ-і Ресей мен Орталық
Азияның энергетикалық жүйесімен қатарлас жұмысқа көшірілді. Қазір
Қазақстанның барлық облыстарында аймақтық электр тораптары компанияларымен
қатар көптеген делдалдар (трейдерлер) тұтынушыларды электр қуатымен
жабдықтайды. Қазақстанның электр тораптарының қазіргі құрылымында 1150, 500
және 220 кВ-тық кернеулі жоғары класты жүйе құраушы негізгі тораптардың
ұзындығы тиісінше 1423 км, 5470 км және 17900 км. Аймақтық және жергілікті
тораптардың көрсеткіштері мынадай: 110 кВ – 42000 км, 35 кВ – 61500 км, 6 –
10 кВ – 199400 км және 0,4 кВ – 115500 км. Республика экономиканың отын-
энергет. қорының қажеттігін анықтау кезінде өнеркәсіптің түрлі салалары мен
әлеум. аяда қуат үнемдейтін 100-ге жуық технол. мен шаралар ескерілді.
Қазақстан өзендерінің су энергетика әлеуеті 200 млрд. кВтсағ, ал
пайдалануға экон. тиімді су-энергия қоры 23 – 27 млрд. кВтсағ деп
бағаланды. Қазіргі кезде гидравлик. энергияның экон. әлеуетін пайдаға асыру
деңгейі небәрі 20%-ды құрайды. Жел қуатын пайдалану, үшін Жоңғар қақпасы
ауданында (100 – 110 млрд. кВтсағ), Маңғыстау тауларында (100 – 140 млрд.
кВтсағ), т.б. аудандарда қолайлы жағдайлар бар. Оңтүстік Қазақстан, Алматы
облыстарының аумағында негізінен жылытуға және ыстық сумен қамтамасыз етуге
жарамды геотермиялы су қорлары анықталды. Жер асты суын пайдалану жылына 1
млн. т шартты отын үнемдеуге мүмкіндік береді. Республикада күн энергиясы
мен биомассаның да белгілі бір әлеуеті бар. Энергияның мұндай әдеттен тыс
көздерінің тех. әлеуеті 13 млрд. кВтсағатқа бағаланып отыр, соның ішінде
жылына 5000 – 6000 сағатты қамтамасыз ететін кепілді қуат – 380 мВт.
Энергия өндірімі 1,9 – 2,3 млрд. кВтсағ [4].
Қазақстан Республикасының электр энергиясы нарығы
Электр энергиясы нарығы екі - деңгейден тұрады: электр энергиясының
көтерме және бөлшек сауда нарығы, жылу энергиясы нарағы бір деңгейден-
бөлшек нарықтан тұрады.
Жүйелік оператор, өңірлік электр тораптары компаниялары мен электр
тораптарын иеленуші өзге-де ұйымдар нарықтың барлық қатысушыларының ТМРА
белгілеген тәртіпте электр энергиясы желілеріне қол жетімділігі тең
талаптар негізінде болуын қамтамасыз етеді.
Нарықта электр немесе жылу энергиясын өндіру, жеткізу және тұтыну
кезінде туындаған қарым-қатынастар электр энергетикасында тиісті шарттармен
реттеледі.
Қазақстан Республикасы электр энергиясы көтерме сауда нарығының
қызметтік құрылымы мыналарды қамтиды:
- электр энергиясының орталықтандырылмаған сауда (электр
энергиясын сатып алу-сатудың екі жақты шарттары) нарығы;
- электр энергиясының орталықтандырылған сауда нарығы, мұнда
электр энергиясын сатып алу-сатудың қысқа мерзімді (спот-сауда-
саттығы), орта мерзімді (апта, ай) және ұзақ мерзімді (тоқсан,
жыл) негіздегі мәмілелері жасалады;
- нақты уақыт режиміндегі теңгермелі нарық, нарықтың бұл түрі
Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергиясы жүйесінде
операциялық тәулікте болатын электр энергиясын өндіру-
тұтынудыңқты және шарттық шамалары арасындағы сағаттық
теңсіздіктерді физикалық және қаржылық жағынан реттеу
мақсатында жұмыс істейді;
- жүйелік және қосалқы қызметтер нарығы, мұнда мемлекеттік
стандарттармен белгіленген ҚР БЭЖ жұмысының сенімділігі мен
электр энергиясының сапасын қамтамасыз ету үшін ҚР БЭЖ Жүйелік
операторы жүйелі қызметті және Қазақстан Республикасы электр
энергиясы нарығының субъектілерінен қосалқы қызметтерді сатып
алуды жүзеге асырады;
- кемінде 1 МВт қуатпен қосылған электр энергиясының барлық
тұтынушылары мен бәсекелестік жағдайында оларға электр
энергиясын сатуды жүзеге асыратын электрмен жабдықтаушы
ұйымдар электр энергиясының бөлшек нарығына қатысушылар болып
табылады [4].
Энергетика - энергетикалық ресурстарды, олардың өндірісін, табысын,
қалыптасуын, қуаттылығын, таратылуы мен бөлінуін қамтитын ұлттық
экономиканың, ғылым мен техниканың саласы.
Электроэнергетика еліміздің ОЭК-ң маңызды бөлігі және оны
өнеркәсіптің ешқандай саласымен байланыстырмайтын ерекшеліктерге ие.
Мазмұны бойынша ол еліміздің барлық саласын қамтитындықтан ұлттық
шаруашылық саласы болып танылуы тиіс.
Электроэнергетика - өнеркәсіптік және т.б. мүліктік объектілердің
жиынтығын құрайтын ҚР-ң экономикалық саласы болып табылады, сонымен қатар
экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
ҚР-ң бірыңғай энергетикалық жүйесі - еліміздің технологиялық режим
көлеміне біріктірілген, бірыңғай оперативті-диспечерлік басқармасы бар және
жергілікті халықпен салалық сапалы электрожабдықталуын қамтамасыз ететін
энергетикалық жүйелерді, электрлік және жылу станциялары мен жылу
желілерінің кешенін қамтитын энергетикалық жүйе.
Қазақстан Республикасының электроэнергетикасы:
- Экономиканы және әлеуметтік саланы сенімді әрі сапалы электроэнергия және
жылумен қамтамасыз етуге бағытталған саланың маңызды инфрақұрылымы болып
табылады;
- Табиғи-климаттық, экономикалық және тағы басқа факторларға тәуелді
еліміздің әртүрлі аймақтарындағы ерекшеленетін құрылымы бар;
- Күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайларда қызмет көрсетеді.
Электроэнергетиканың басты айрықша қасиеттері:
- тұрақты өндіріліп, тұтынылатындықтан электроэнергияның қорын қалыптастыру
мүмкіндігі жоқ;
- энергия өндірісінің көлемі тұтынушыларға тәуелді және оның өндірісін
энергетиктердің қалауы бойынша өндіру мүмкін емес;
- өнеркәсіптің және ұлттық шаруашылықтың басқа салалары секілді энергияны
өндіру және тұтыну көлемін 1 жылға ғана емес, сонымен қатар, энергетикалық
жүктемелердің сағаттық көлемін бағалау қажет.
- ұлттық шаруашылықтың жұмыстарының басты жағдайы болып табылатын
тұтынушылардың энергожабдықталуының үздіксіз қажеттілігі;
- энерготұтынуды әрбір тәулікке және сағатқа (жыл бойына жоспарлау), яғни
маусымды, ауа-райы жағдайын, апта күндері және тағы басқа факторларды
есепке ала отырып, әрбір күнге жүктеме кестелерінің қажеттілігіне
жоспарлау.
Бұл спецификалық жағдайлар электроэнергетикалық ұйымдарында, салалық
дәстүрлер қалыптасты және басты ерекшелігі елімізде қызмет көрсететін
бірыңғай энергетиканың жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Электроэнергетикалық саланың негізгі құрылымы әртүрлі типтегі
электрстанциялары болып табылады.
Электр энергиясының өндірісі үшін алғашқы энергоресурстары және
тұтынылуы бойынша электростанцияларды былай жіктейміз:
- Атомдық;
- Гидравлекалық;
- Газотурбиналық қондырғылар;
- Тағы басқа (күн, геотермалды, жел және тағы басқалар).
Жоғарыда көрсетілген электростанция түрлері әртүрлі көрсеткіштен
тұрады және соның әсерінен бірнеше салаларда қолданылады.
Энергетикалық өндірістің барлық экономикасын анықтайтын басты
көрсеткіштері мыналар болып табылады:
1. Капиталдық шығындар немесе әртүрлі электростанцияларды салыстыру үшін
үлесті капитал салымы, (KJPквт);
2. Энергия бірлігін қолдану бойынша немесе өз құны бойынша жылдық
шығындар. Квт-сағат.
Басқа технико-экономикалық көрсеткіштер осы көрсеткіштерге
негізделеді.
Энергетикалық жүйе көптеген энергетикалық объектілерден тұрады:
- Электрлік станциялар;
- Электрлік және жылу желілері (желілік кәсіпорындар);
- Өндірістік-басқару иерархиясынан тұратын оперативті-
диспечерлік басқару жүйесі. Орталық диспечерлік басқару,
аймақтық бірлестіктер, жергілікті-диспечерлік пункттер;
- Энергетикалық құралдарға орталық жөндеу жұмыстарын жүргізетін
энергожөндеу кәсіпорындары;
- Энергетикалық объектілердің кезеңдік реконструкциясын және
жаңа құрылысын жүзеге асатын құрылыс ұйымдары;
- Техника-экономикалық басқару жүйесі;
Көмекші кәсіпорындар мен ұйымдар, автокөлік және темір жол
шаруашылығы, қосымша қызметтер.
Электростанциялардан басқа энергетикалық жүйелердің басты элементі
энергетиканың коммуникация, оның ішінде электр жеткізу желілерін қамтитын
электр желісі болып табылады.
Функционалдық мазмұны бойынша электр желілері 2 үлкен топқа бөлінеді:
- Электр беретін құрылғының жүйеаралық желілері
-энерготасымалдау қызметін энергожүйелері және жеке
кәсіпорындар арасында жүзеге асырады. Бұл әдетте жоғары қуаты
бар желілер;
- Тарату желілері - энергияны тұтынушыларға дейін жеткізеді.
Электр беретін құрылғы желілеріне және подстанцияларға электрлік желі
кәсіпорындары қызмет көрсетеді.
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы мынадай секторлардан
тұрады:
- электр энергиясын өндіру;
- электр энергиясын жеткізу;
- электр энергиясымен жабдықтау;
- электр энергиясын тұтыну;
- электр энергетикасы саласындағы өзге де қызмет.
Электр энергиясын өндіру секторы:
Қазақстанда электр энергиясын өндіруді меншік нысаны әр түрлі 63
электр станциясы жүзеге асырады. Қазақстан электр станцияларының жалпы
белгіленген қуаты 18 992,7 МВт-ты, мүмкіндігі — 14 558,0 МВт-ты құрайды.
Электр станциялары ұлттық маңызы бар электр станциялары, өнеркәсіптік
мақсаттағы электр станциялары және өңірлік мақсаттағы электр станциялары
деп бөлінеді.
Ұлттық маңызы бар электр станцияларын электр энергиясын өндіруді
және Қазақстан Республикасының электр энергиясы нарығында тұтынушыларға
сатуды қамтамасыз ететін ірі жылу электр станциясы жатады:
- Екібастұз МАЭС-1 ЖШС;
- Екібастұз МАЭС-2 станциясы АҚ;
- Еуразия Энергетика Корпорациясы АҚ (Аксу МАЭС);
- Қазақмыс корпорациясы МАЭС ЖШС;
- Жамбыл МАЭС АҚ;
сондай-ақ қосымша және ҚР БЭЖ жүктеме кестесін реттеуге пайдаланылатын
қуаты күшті электр станциялары:
- Қазцинк АҚ Бұқтырма МЭК;
- AES Өскемен ГЭС ЖШС;
- AES Шульба ГЭС ЖШС.
Өнеркәсіптік мақсаттағы электр станцияларына электр және жылу
энергиясын қатар өндіретін ЖЭО жатады, олар ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар
мен жақын орналасқан елді мекендерді электрмен және жылумен жабдықтайды:
- ЖЭО-3 Қарағанды-Жылу ЖШС;
- ЖЭО ПВС, ЖЭО-2 Арселор Миттал Теміртау АҚ;
- Рудненский ЖЭО (ССГПО АҚ);
- Балқаш ЖЭО, Жезқазған ЖЭО Қазақмыс корпорациясы ЖШС;
- Павлодар ЖЭО-1 Қазақстан алюминийі АҚ;
- Шымкент ЖЭО-1,2 (Оңтүстікполиметал АҚ) және тағы басқа.
Өңірлік мақсаттағы электр станциялар - бұл аумақпен біріктірілген,
өңірлік электр тораптық компаниялар мен энергия жеткізуші ұйымдардың
торабы бойынша электр энергиясын сатуды жүзеге асыратын және жақын
орналасқан қалаларды жылумен жабдықтайтын ЖЭО.
Электр энергиясын жеткізу секторы
Қазақстан Республикасының электр жеткізу желілері кернеуі 0,4-1150 кВ
электр энергиясын жеткізуге және (немесе) таратуға арналған
қосалқы станциялардың, таратушы құрылғылардың, өңіраралық және (немесе)
мемлекетаралық электр жеткізу желілерінің жиынтығынан тұрады.
Қазақстанда жүйелерді топтастырушы торап қызметін Ұлттық электр
торабы (ҰЭТ) атқарады, республиканың өңірлері мен шектес мемлекеттердің
(Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы және Өзбекстан Республикасы)
энергия жүйелерінің арасында электр байланысын, сондай-ақ көтерме
тұтынушыларға электр станцияларымен электр энергиясын беру мен жеткізуді
қамтамасыз етеді. Қосалқы станциялар, таратушы құрылғылар,
өңіраралық және (немесе) мемлекетаралық электр жеткізу желілері мен
ҰЭТ құрамына кіретін кернеуі 220 кВ және одан жоғары электр станцияларынан
электр қуатын беретін электр жеткізу желілері Электр желілерін
басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы KEGOC АҚ теңгеріміне кіреді.
Өңірлік-деңгейдегі электр тораптары өңірлердің өз ішіндегі электр
байланыстарын, сондай-ақ электр энергиясының жеке тұтынушыларға жеткізілуін
қамтамасыз етеді. Өңірлік - деңгейдегі электр тораптары өңірлік электр
торабы компанияларының (ӨЭК) теңгерімінде және пайдаланысында болады.
Электр жеткізуші ұйымдар (ЭЖҰ) электр энергиясының келісім-шарт
негізінде меншіктегі немесе уақытша пайдаланыстағы (жалға алу, лизинг,
сенімгерлікпен басқару және өзге-де пайдалану түрлері) электр тораптары
арқылы көтерме және бөлшек сауда нарығының тұтынушыларына немесе энергия
жабдықтаушы ұйымдарға жеткізуді жүзеге асырады.
Электрмен жабдықтау секторы
Қазақстан Республикасының электр энергиясы нарығындағы электрмен
жабдықтау секторы электр өндіруші ұйымдардан немесе
орталықтандырылған сауда-саттықта э лектр энергиясын сатып алып, оны
кейіннен жеке тұтынушыларға сатуды жүзеге асыратын электрмен жабдықтаушы
ұйымдардан (ЭЖҰ) тұрады [5].
Энергетикалық жүйе және оның бірлестіктері қазіргі жағдайда Қазақстан
Республикасының даму негізі болып табылады. Энергожүйені дамыту арқылы ғана
ғылыми техниканың (ҒТ) дамуының жоғары қарқынын қамтамасыз ете аламыз. Оның
негізгі қағидалары:
- Концентрация.
- Орталықтандыру.
- Электрэнергиясы мен жылу өндірістік комбинациялау.
Әрбір энергетикалық объектінің өз иесі бар.
Электростанциялар электрэнергиясын электр желілері арқылы жүзеге
асырады, электроэнергия тұтынушыларға дейін жеткізеді. Сонымен қатар
электростанциялар мен желілер тұтынушыны электрмен камтамасыз ететін
бірыңғай экономикалық технологиялық тізбекті білдіреді.
Шаруашылық субъектілер санының көп болуы электростанцияларының
жүктелу жағдайына әсер етеді. Энергетикалық жүйе дегеніміз - бірыңғай
диспечерлік график бойынша желілер мен станциялардың жұмысын координациялау
үшін қуат резервіне және орталықтандырылған оперативті-диспечерлік
басқармаға ие параллельді жұмыс жасау үшін электрлік станцияларсыз электр
тасымалдау құрылғы желілерінің жиынтығын көрсетеді.
Энергияжүйесінің негізгі міндеті сәйкес аймақтарды орталықтан
энергиямен қамтамасыз ету, энергияның берілуі және таратылуы.
Энергетикалық жүйелерді қалыптастыру, ірілендіру және бірлестіру
базасында энергетиканы дамыту технико-экономикалық артықшылықтарға ие:
- Жеке электростанцияларға орналастырылған резервтерді икемді қолдану
есебінен тұтынушыларды электрмен қамту сенімділігі артады, қажетті қуат
резервісі қажеттілігі қысқарады, энергияның сапасы артады;
- Электрстанцияларының қуаттылығын арттыру арқылы және оларға қуатты
блоктарды орналастыру арқылы электрэнергиясының өндірісін шоғырландыруының
экономикалық мақсаттылығын қамтамасыз етеді.
- Әртүрлі типтегі агрегаторлар мен станциялар үшін тиімді жұмыс режимінің
мүмкіндігін арттырады.
- Әртүрлі энергетикалық ресурстарды қолдану тиімділігі артады, отынды темір
жол арқылы тасымалдау қысқарады, гидроэнергетикалық ресурстар үлкен
экономикалыұ тиімділікпен қолданылады. Ірі энергожүйелерде және оладың
бірлестіктеріндеэлектр тасымалдау құрылғыларының магистарльді желілерінің
бар болуы төмен сапалы отындардың тиімді қолданылуы (ұзақ жолға
шығалмайтын) қамтамасыз етіледі.
- Экономикалық емес тиімсіз станциялардың жаңа құрылысының алдын алу және
болдырмау үшін техникалық мүмкіндікті қалыптастыру.
- ОЭҚ-ң көрсеткіштері көрсеткіштері де жетілдіріледі.
Барлық жоғарыда аталған артықшылықтар қалыптастырады:
1. Капитал салымы мен отынды мах үнемдеуге қол жеткізу.
2. Еңбек өнімділігін арттыру.
3. Энергетикалық өндірістің рентабельділігін арттыру және табысты
арттыру.
Энергожүйелер қуаты бойынша, құрылымы және аймақтық қамтуы бойынша
жіктеледі:
1. Ірі энергожүйелерінің артықшылықтары.
2. Ірі агрегаттар мен станцияларды қолдану мүмкіндігі.
3. Жұмыс қуатын және резервтерді икемді қолдану.
4. Әртүрлі отын-энергетикалық ресурстарды тиімді қолдану.
Энергожүйенің құрылымы мен оладың дамуы бойынша өзгеріске ұшырайды.
Бұл өзгерістер жылда қуаттықт көлеміне сәйкес іске асырылады.
Экономиканың маңызды міндеттерінің бірі энергожүйелерінің
перспективалы құрылымын негіздеу. Энергетикадағы резервтеудің негізгі
мәселесі - мах сенімділікті қамтамасыз ету және энергоқолданудың
үздіксіздігі, сонымен қатар құрал – жабдықтарға жоспарлы және ағымдағы
жөндеулерді жүргізу. Электрмен қамтамаз ету тұтынушыларға экономикалық зиян
әкеледі.
Халық шаруашылық және өнеркәсіптік салалардың шығындарының себептері:
1. Өндірілетін өнім түріне байланысты.
2. Өндірістің техникалық ерекшеліктері.
3. Өндірістің өзіндік құны.
4. Кәсіпорын қуаты.
5. Энергиямен жабдықтаудың үзілу ұзақтығы.
Энергетикада генерациялайтын қуаттылық резервтің келесі түрлерін бөліп
көрсетуге болады:
1. Жөндеу резерві-электрлік станцияларға істен шығармай жоспарлы жөндеу
(ағымдағы, орт, капиталдық) түрлерін жүргізу.
2. Авариялық резерв-электростанциялардың негізі қ.жжы істен шыққан
жағдайда әрекеттің орнын жабу үшін қолданады. Ол барлық энергожүйенің
қуатына, саны мен электростанциядағы агрегаттардың типтеріне тәуелді
немесе жүйедегі ірі агрегат қуатының аз болмау қажет.
3. Халық шаруашылық резерв-жоспардан тыс пайда болған шығындардың орнын
жабу үшін қолданылады [6].
1.2 Энергетикалық ресурстар және оның қолданылуы
Энергетикалық ресурстар дегеніміз электрмен жабдықтау үшін
қолданылатын техника деңгейіндегі энергия қоры. Бұл түсініктің
энергетикалық ағымның табиғи көзінен энергияны тұтыну кезеңіне дейінгі
энергетикалық тізбектің кез келген тобына қатысты.
Энергоресурстар мақсатына және міндетіне сәйкес жіктеледі.
Энергетикалық ресурстардың, энергиясының және энерго тасымалдаушылардың
келесі түрлерін энергетикалық ағым кезеңі бойынша бөлуге болады:
- Табиғи энергетикалық ресурстар отын: органикалық отын, тез жанатын
материалдар болып бөлінеді.
- Сұйық емес: гидроэнергия, күн энергиясы, жел, теңіз толқыны, геотермалды
энергия және тағы басқалар.
- Байытылған энергоресурстар: брикет, сортталған көмір және тағы басқалар.
Қайта өңделген энергоресурстар: ашық түсті мұнай өнімдері, мазуттар, кокс,
смала, антроцит және тағы басқалар.
- Қайта қалыптасқан энергетикалық ресурста: электрэнергия, жылу энергиясы,
қысымдалған ауа, газдар.
- 2-ші деңгейлі энергоресурстар: жанатын өндірістік және өндірістік емес
қалдықтар, отын қалдықтары.
Отын энергетикалық ресурстардың дүниежүзілік қоры.
Дүниежүзілік отын энергетика қорын есепке алу және оларды қолдану
перспективалы дүниежүзілік ғылыми қоғамды қозғайтын жаһандық мәселені
ұсынады..
Энергияны тұтыну жыл сайын 2 есеге артып отыр. Бұл ХХ ғасырдан
басталды. Бұл кезде дүниежүзілік энергетика дамуы төмен деңгейде болды және
отындық кен орындары әлі де дұрыс зерттелмеген еді, ал кейбірі тіпті
ашылмаған еді. Сол кезде дүниежүзілік қоғам өсіп келе жатқан
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін энергияның жаңа түрлерін іздеудің
қажеттілігін сезінді. Сол кезде энергияның қайта қалыптасатын түрлері
белгілі болды: күн энергиясы, геотермальдық, жел энергиясы, жел қозғалысы,
теңіздің термикалық әлеуетінің айырмашылықтары және тағы басқалар.
Қосымша зерттеулерде және нақтылауда 1980 жылдары дүниежүзілік
қорларды инвентаризациялау кезінде табиғи органикалықт отын 21 ғасырға
толығымен жетеді деген пікір қалыптасқан. Бұл болжамның барлығы жылдық
басында қайта қалыптасатын энергоресурстарды іздеуге себеп болып отыр.
ОЭРесурстар әртүрлі болып келеді. Адаммен бүгінгі күнде қолданылатыны:
1. Көмір-кеңінен қолданылатын табиғи отынның ағаштан кейінгі түрі болып
табылады.
2. Мұнай - Юнеско бағасы бойынша әйгілі және қол жетімді дүниежүзілік
қорларының 13 ғана қолданылады. Соңғы жылдары жылдық тұтыну көлемінен
артық мұнай қоры табылуда. Қазіргі кезде мұнай мах түрде табылып, мах
формада қолданылып келеді.
3. Табиғи газ-бүгінгі күні әйгілі дүниежүзілік қордың 40% қолданылған, ал
ол мұнайға қарағанда жақсы тұтынылып отыр. Оны мах өндіру мен тұтыну
2020 ж күт отыр, себебі ол кезде қазіргіге қарағанда 3 есе артуы
мүмкін деген болжам бар.
Қайтадан қалпына келетін энергия көздеріне келесілері жатады:
-Геотерминальды энергия - бұл ядролық энергияның әртүрлілігі. Бүгінгі күнде
дүниежүзі бойынша 20 геотерминалды станция қолданады.
- Дүниежүзілік мұхиттың құйылмалы толқындары. Энергияның бұл түрі кейбір
аймақтарда ғана рентабельді мыс, ламанша, Ирланд теңізі, Солтүстік
Американың жағалауы, Австралия және Ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz