Төл және төл қабаттарының дамуы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе
Негізгі бөлім

Эмбрион және оның даму сатылары.
Төл және төл қабаттарының дамуы және сипаттама

Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Ұрықтану - аналық және аталық торшалардың бір-бірімен қосылып, оның нәтижесінде диплойдты хромосомдары бар жаңа торшаның, яғни зигота пайда болатын өте күрделі биологиялық үрдіс. Зиготаның бойында аталық және аналық организмнің қасиеттері жиналған, ол тұқым қуалайды. Сондықтан бұл жыныстық торшалардың биологиялық қасиеттері қайшылықтары неғұрлым күшті болса, зиготаның да өміршеңдігі сыртқы ортаның әсеріне бейімделуі, төзімділігі мықты болады.

Буаздық - ұрғашы жануарлардың аналық клеткасынан ұрық дамып жетілгенге дейінгі физиологиялық күйі. Буаздықтың алғашқы кезеңінде жануарлар жақсы қоректеніп, семіре бастайды. Буаздық мерзімінің 2-жартысында ұрыққа қоректік заттар көбірек қажет болғандықтан, буаз мал арықтайды. Әр түрлі жануарлардың Буаздық мерзімі әр түрлі болады. Мысалы, сиырда 285 күн, жылқыда 340 күн, қой мен ешкіде 150 күн, түйеде 365 күн, есекте 380 күн, шошқада 114 күн, қоянда 30 күн, итте 62 күн, т. б. Буаздық мерзімі жануарлардың жеке түрлерінің ішінде тіршілік ортасына, жыл кезеңіне, жалқы, егіз немесе одан көп ұрпақ табуына, т. б. себептерге байланысты өзгеріп отырады. Буаз малға ерекше күтім қажет, Буаздық кезіндегі мал ауруларына іш тастау, ісіп-кебу, ерте төлдеу, жатыр жарығы, жатырдың бұрылуы не түйілуі жатады. Іш тастаудың үш түрі бар: індеттік іш тастау сарыптан, бактериялық және паративтік аурулардан; паразиттер арқылы іш тастау жыныс аурулары салдарынан, індетке қатыссыз іш тастау малды дұрыс азықтандырмаудан, азықта витаминдер мен минералдық заттардың жетіспеуінен, малдың бір нәрсеге соқтығып құлауынан, кейде жүрек, бүйрек, бауыр, т. б. мүшелерінің ауруынан болады. Іш тастау қаупі білінген малды бірден бөліп, оның тұрған қорасына зарарсыздандыру жүргізіледі, төсеніші алмастырылады. Буаз малдың ісіп-кебінуі малдың қан айналымының бұзылуынан, жүрек пен бүйрек ауыруынан, малды өріске шығармаудан, т. б. болады.

Негізгі бөлім

Эмбрионның дамуы, даму сатылары.

Эмбрион (грек, embryon - ұрық) аталық және аналық жыныс жасушаларынын қосылуы нәтижесінде пайда болады. Ұрықтану - жануарлар мен адам организмінде жатыр түтігінің жоғарғы бөлігінде, ал суда тіршілік ететін жануарларда - сулы ортада жүреді. К. Бэр - эмбриологияның негізін қалаушы. Эмбриондық даму кезеңін эмбриология ғылымы зерттейді.

Эмбриология ( embryologia , грек, embryon - ұрық, logos - ілім) - ұрықтың пайда болуы және дамуы туралы ілім. Эмбриология жыныс жасушаларының қалыптасуын, дамуын, құрылысын және эмбриондық дамудың негізгі кезеңдерін, ұрықтан тыс мүшелердің дамуын зерттейтін морфология ғылымының саласы. Ол биология ғылымдарының жедел дамып келе жатқан саласы. Эмбриологияның соңғы қол жеткен ғылыми жетістіктері биологияда, медицина мен ветеринарияда кеңінен қолданылуда. Атап айтқанда, қолдан ұрықтандыру, ұрықтануды аналық организмнен тыс пробиркада жүргізіп, ұрықтарды мұздату әдістері, клондау, мал шаруашылығындағы суперовуляция және ұрықтарды басқа организмдерге көшіру және т. б. өдістер. Эмбриология - медициналық және ветеринарлық пәндердің (акушерлік, педиатрия, гинекология) іргетасын қалайды.

Ұрықтық немесе эмбрионның дамуы тірі ағзаның дамуы анасының ағзасынан тыс немесе оның ішінде жұмыртқа қабықтарында болады. Осы эмбрионның даму барысында аналық жасушадан өз бетінше өмір сүруге қабілетті әртүрлі органдар мен тіндерден тұратын көп жасушалы организм пайда болады. Барлық жануарларда эмбрионның дамуы жұмыртқаның ұрықтандыруын немесе партеногенез жағдайында, оның активтендірілуін қамтиды, одан кейін ұсақтау, гаструляция, органогенез кезеңдері жүреді, одан кейін жұмыртқа қабығынан шығу немесе туылу. Эмбрионның дамуы ана ағзасында немесе су ортасында болады. Ұрықтандыру үшін жұмыртқаны ұсақтау керек, оның барысында ол біртіндеп және бірнеше рет бластомерлерге бөлінеді-алдымен ірі, содан кейін одан да көп және одан да көп ұсақ жасушалар.

Нәтижесінде көп жасушалы организм - эмбрионды даму сатылары басталады. Ұсақтаудың бөлу тізбегі саралаудың пайда болуына, яғни ұрықтың бөліктері арасындағы айырмашылықтың пайда болуына алғышарттар жасайды. Жұмыртқаның әртүрлі бөліктерінен пайда болған жасушалардың цитоплазмасының біртекті емес құрамын бастапқы саралау. Эмбрионалды жасушалардың қозғалу қабілеті де ересек ағзаның ағзаларын қалыптастыру үшін маңызды. Гаструляция кезеңінде ұрық жапырақтары оқшауланады, нәтижесінде үш қабатты құрылым пайда болады - эктодерма (сыртқы қабат), энтодерма (ішкі қабат), мезодерма (аралық қабат) . Ерте даму сатысында эмбриональды жасушалар әртүрлі бағыттарда дами алады, бірқатар факторлардың әсерінен олар біртіндеп детерминацияланады (тек бір ғана белгілі бағытта дами алады) .

Эмбрионның дамуы кезеңінде, ең алдымен, жасушалық қозғалыстармен және жасушалардың өздерін саралаумен қамтамасыз етіледі, ұрық жапырақтары мүшелер мен жүйелердің ұрықтарына бөлінеді, оның барысында ірі ұрықтар неғұрлым ұсақ ұрықтарға сараланады және нәтижесінде тұтас ағзаның неғұрлым күрделі құрылымы құрылады. Мысалы, жүйке жүйесінің ұрығын құрайтын эктодерманың бір бөлігінен ми бөлінеді. Оның ішінде көз ұршықтары, торлы қабықтар бөлінеді, ал онда мамандандырылған көру жасушалары - таяқшалар мен колбочкалар сараланады. Жануарлардың әр түрлі топтарының ұрықтық дамуы біркелкі емес: балықтардың ұрықтарында үлкен сарғыш қап пайда болады, құстарға сарғыш қап және ерекше мүшелер - аллантоис пен амнион, ал сүтқоректілерге, сонымен қатар трофобласт пен плацентке тән.

Көбею тәсіліне қарамастан, жаңа ағзаның басы тұқым қуалайтын қарыншаларды қамтитын және бүкіл ағзаның барлық тән белгілері мен қасиеттеріне ие бір жасушаны береді. Жеке даму ата-аналардан алынған мұрагерлік ақпаратты біртіндеп іске асыру болып табылады. Эволюциялық эмбриологияның негізін орыс ғалымдары А. О. Ковалевский және И. И. Мечников салды. Олар алғаш рет үш ұрық парағын тауып, Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың даму принциптерін анықтады. Онтогенез немесе жеке даму зиготаның пайда болған сәтінен бастап ағзаның өлуіне дейінгі барлық кезең деп аталады. Онтогенез екі кезеңге бөлінеді:

эмбрионалды кезең: зиготаның пайда болуынан туғанға дейін немесе жұмыртқа қабығынан шыққанға дейін;
эмбрионнан кейінгі кезең: жұмыртқа қабығынан шығу немесе туғаннан организм өлгенге дейін.

Эмбриогинездің негізгі 4 даму сатылары бар.

Бірінші саты бөлшектену,
Екінші саты гаструляция,
Үшінші саты нейруляция,
Төртінші саты органогенез деп аталады.

Бөлшектену кезеңі . Бөлшектену (лат. flssio - бөлшектену) - ұрықтанған біржасушалы организмнің (зиготаның) митоз арқылы бөлініп, көпжасушалы ұрыққа (бластулага) айналуының эмбриондық кезеңі. Бөлшектену кезінде пайда болған жасушаларды бластомерлер деп атайды. Бөлшектенудің белгілі кезеңіне дейін бластомерлер саны көбейгенмен, зиготаның мөлшері өзгермейді. Бластомерлер бөлінген сайын, олардың саны көбейіп, мөлшері кішірейе береді. Бөлшектену кезеңі - бластуланың (қуысы сұйыққа толған көпжасушалы ұрықтың) түзілуімен аяқталады. Бластула әр түрлі жануарларда түрліше болады. Ол: сүтқоректілерде - бластоциста (стерробластула), Құстарда, бауырымен жорғалаушыларда - дискобластула, қосмекенділерде - амфибластула, қандауыршада - целобластула деп аталады. Гаструляция кезеңі Гаструляция-бұл эмбриональді жасушалардың қозғалу процесі, нәтижесінде ұрықтың 2 немесе 3 қабаты пайда болады. Екі қабатты гаструла сыртқы жапырақ- эктодермадан және ішкі қабат - энтодермадан тұрады. Гаструляцияның соңғы кезеңінде эктодерма мен энтодерманың аралығында мезодерма дамып жетіледі. Алғашқы мүшелердің қалыптасуы - органогенез, жүйке түтігінің түзілуін - нейруляция дейді. Ұрық жапырақшаларынан жануарлар ағзасы тіндерінің қалыптасуы - гистогенез, ал тіндерден органдардың түзілуін - органогенез, органдардан жүйелердің қалыптасуын - системогенез деп атайды.

Эмбрионның даму барысында бір ұрықтар басқа ұрықтардың (эмбрионалды индукция) дамуына әсер етеді. Ұрықтың бөліктерінің өзара әрекеттесуі оның тұтастығының негізі болып табылады. Эмбрионның даму кезеңінде ұрық орта факторларының әсеріне өте сезімтал. Алкоголь, темекі, есірткі сияқты зиянды әсерлер даму барысын бұзуы және әртүрлі ауытқуларға әкелуі мүмкін. Эмбрионнан кейінгі немесе ұрықтан кейінгі даму жұмыртқа қабығынан шыққан немесе туған сәттен басталады және ағза өлгенге дейін созылады. Бұл екі түрі бар: тікелей және жанама.

2) Төл және төл қабаттарының дамуы

Төлдің өсіп дамуы . Ұрықтану үрдісінің нәтижесінде пайда болған зигота 10-15 минут өткен соң-ақ алдымен екі бластомерге содан соң 4-8, 16, 32, тағы сол сияқты бластомерге бөліне бастайды. Мұндай бөліну ұрық түтікшесінде басталып, жатырға түскенде аяқталады. Бұл кезде зародыш (тұқым) көп клеткалы шарға ұқсайды, оны морула деп атайды. Алғашқы кезде моруланың сыртындағы аналық ұрық клеткасының мөлдір қабығы сақталып тұрады да, жатыр ішіне түскен соң ферменттердің әсерінен мөлдір қабық еріп ыдырап кетеді де, морула сыртқы бластомерлерімен тікелей жатыр кілегей қабығына тиіп тұрады. Бұл кезде бластомерлер екі топқа бөлініп оқшаулана бастайды: сыртқы шеңбер бойымен орналасқан ұсақ бластомерлерді трофобласт деп атайды, ал ішкі бір жерге топтасқан ірі бластомерлерді эмбриобласт деп атайды. Трофобласттың әрбір клеткасы жатыр эпителийінің торшаларын ерітіп, оны қоймалжың қоректік затқа айналдырып, оны бойына сіңіре бастайды, зигота кілегейлі қабықтың астына тереңдептамыр жая береді. Сөйтіп трофобластадан амнион, хорион деген қағанақ қабықтары пайда болады да, эмбриобластадан төлдің денесі өсіп жетіледі және аллантоис-зәрлі қағанақ қабығы пайда болады.

Эмбрионның жатырға бекуі (телінуі) ұрықтанғаннан кейін сиырларында 15 күн, қой мен ешкіде 10-20 күн, мегежінде 10-12 күн, биеде 40 күн өткенде болатын үрдіс.

Сулы қабық (amnion) . Амнион төлді қоршап жататын ен ішкі қабық, төлдің кіндік тұсына келіп, ол төлдің терісіне айналып кетеді. Амнион қабығының ішінде мөлдір кілегей тәрізді сұйық жиналады, төл осы сұйықтың ішінде аударылып-төңкеріліп жүзіп жүреді. Бұл сұйық төлдің мүшелерінің пропорционалды өсіп дамуына мүмкіндік туғызады, сырттан тиетін соққыдан сақтайды, жатырдың тонусын күшейтеді, туу кезінде жатыр мойынын ашуға көмектеседі, туу жолдарын ылғандандырады.

Биенің амнион қабығы аллантоистың ішкі қабатымен тығыз жабысып жатады, ал күйіс малдарында және мегежінде амнион негізінен хорионмен бірігіп жатады.

Амнион сұйығының көлемі сиырларда 3-5 л, биеде 3-7 л, қой мен ешкіде 0, 4-1, 0 л. Ол шошқа және ит, мысықтарда өте аз мөлшерде болады. Төл өскен сайын өзінің қажетінше осы сұйықты жұтып, денесіндегі су алмасу үрдісін қамтамасыз етеді.

Зәрлі қабығы (allantois) . Төлдің ішкі қабатынан түзіліп, оның кіндік тесігі арқылы сыртқа созылып шыққан қапшық. Өте жұқа қабық, оның қабырғасы арқылы жатырдың хорионға, хорионнан төлге қан тамырлары өтеді. Зәр қабығын төлмен жалғастырып тұратын зәр түтікшесін урахус деп атайды, ол кіндік бауының құрамында болады.

Төлдің зат алмасу үрдісінің нәтижесінде бөлініп шығатын қажетсіз заттар (зәр, нәжіс) осы түтікше арқылы несеп қапшығына жинала береді. Буаздықтың соңына қарай биеде бұл сұйықтың көлемі 7-10 л, сиырда 5-6 л, қой мен ешкіде 0, 5 л, мегежінде зәр сұйығы өте аз, тіпті мүлде болмауы да мүмкін.

Биенің, ит, мысық пен қоянның зәрлі қабығы төлдің амнион қабығын түгелдей қоршап жатады да, алланто-амнион және аллонто-хорион қабығын түзейді. Ал күйіс малдарында, мегежінде аллантойс амнионды түгел қоршай алмайды, тек астыңғы жағынан ғана жанасады.

Зәр сұйығының шамадан тыс көбейіп кетуі (ірі малда 20 л, ұсақ малда 3-5 л. ) бөсір ауруының белгісі болып табылады.

Зәр сұйығы да амнион сұйығындай төлді сыртқы ортаның соққысынан сақтайды, туу актісі кезінде жатыр мойнының ашылуына көмектесіп, туу жолдарын ылғалдап, оны езіліп-жыртылуынан сақтайды.

Тамырлы қабығы (chorion) . Бұл ең сыртқы қабық. Оның сыртында көптеген түктер болады. Түктердің әрқайсысы бір қатар эпителиалды торшадан, дәнекер ұлпадан және кіндік-тамырларының артерия, вена тармақтарынан тұрады. Мұндай түктер жатырдың кілегейлі қабығына, оның крипттарына: қосылып плацентаны құрайды.

Тамырлы қабықтың негізгі қызметі төлді анасымен жалғастырып, қажетті қоректік заттармен қамтамасыз етіп отырады, ол плацента арқылы іске асады.

Жоғарыда айтылғандай қағанақ қабықтары өзара қатынасының малдың түлігіне қарай ерекшеліктері болады.

Плацента ( Placenta ) . Бұл тамырлы қабық пен жатырдың кілегейлі қабығының ұлпаларынан тұратын өте күрделі орган, оның атқаратын қызметі де күрделі. Плацента арқылы төл ана организмінен оттегін алып, көмір қышқыл газын шығарып отырады, қоректік заттар плацентаға түскен мезгілде-ақ жеке молекулаларға ыдырап, төл сіңіре алатындай басқа құрамдағы заттарға айналып барып, төл организіміне өтеді. Плацента төлді ауру қоздырғыш әртүрлі микробтардан, зиянды, улы заттардан сақтайды.

Плацента екі бөліктен тұрады: аналық бөлігі ( p. uterina ) (криптер) және төл бөлігі - ( p. fetalis ) (хорион түктері) .

Хорион түктерінің орналасуына байланысты плацентаны төрт түрге бөлеміз: шашыраңқы плацента ( p. dizeminata ) -бие, мегжін плацентасы; шоғырланған плацента ( p. multiplex ) -күйіс малдарында; зональді (белдік тәрізді) плацента ( p. zonaria ) -ит, мысықта; дөңгелек (диск тәрізді) плацента ( p. dizcoidea ) кеміргіштерде, маймылда.

Плацента аналық бөлігі мен төлдік бөлігінің байланысу сипатына байлансты: эпителиохориялды плацента (бие, мегежін плацентасы) ; десмохориялды плацента (күйіс малдары) ; э дотелиохориялды плацента (ит, мысықта) ; гемохориялды плацента (кеміргіштерде, маймылда, адамда) деп төрт түрге бөлінеді.

Туу үрдісінің ақыры шудың бөлініп түсуімен аяқталады, сонда плацентаның хориондағы төл бөлігі жатырдағы аналық бөлігінен ажырағанда оның бүтіндігінің бүлінуіне немесе бүлінбеуіне байланысты плацента:

-көшіп түсетін плацента p. decidua -(ит, мысық, қоян) ;

-көшіп түспейтін плацента p. adecidua -(ауылшаруашылық малында) болып екі түрге бөлінеді.

Бие мен мегежіннің плацентасының сиппаттамасы: хорион бетіндегі түк біркелкі шашырап орналасқан, ол өзінің эпителий қабатымен жатыр кілегейлі қабатының эпителий торшаларына жанасып тұрады да, шу түскенде әрбір түк жатыр криптасынан оңай ажырап шығып кете береді. Жатыр кілегей қабаты бүлінбейді (көрші түспейтін плацента) .

Күйіс малының плацентасының сипаттампсы: хорион бетінің түктері әржеріне шоғырланып орналасқан, соған сәйкес жатыр кілегейлі қабатының криптілері де шоғырланып орналасады, кілегейлі қабатының бетінен томпайып шығып тұрады, оларды карункул деп, ал хориондағы түктердің шоғырлануын коктелидондар деп атайды. Хорион түктері жатыр кілегелі қабатының астына дәнекер ұлпа өткендіктен десмохориялды плацентаға жатады, бірақ шу бөлініп түскенде жатыр кілегейлі қабаты жарақаттанбайды, сондықтан ол көшіп түспейтін плацента.

Ит, мысықтың плацентасының сипаттамасы: хорион түктері тек бір бөлігі зонада ғана белбеу тәрізді айнала орналасады, олар жатыр кілегей қабатының астына тереңге, қан тамырларының эндотелийіне дейін жетеді. Байланыс едәуір мықты болғандықтан шу бөлініп түскенде жатыр қан тамырлары жыртылады, аздап қан ағуы мүмкін. Сондықтан мұндай плацента эндотелиохориалді, көшіп түсетін плацентаға жатады.

Кеміргіштер мен приматтардың плацентасының сипаттамасы: хорион түктері тек бір жерге ғана шеңберленіп шоғырланған, өте тереңге тамыр жайып, қан тамырларының ішіне дейін өтіп қанға малынып тұрады. Түктер мен крипттердің байланысы өте мықты, шу бөлініп