Аудиторлық қызметті жүргізудің ережелері
ІШКІ АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРІС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 ІШКІ АУДИТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖҰМЫСЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Аудит функциялары мен объектілері, пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Ішкі аудитті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
Ішкі аудиттің ұйымдастырушы құрылымына әсер ететін факторлар.. ..23
2.1 ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...33
2.1 Ішкі аудиторлық тексеріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Аудит мақсаты көзқарасын қаржылық есептілікті құру және ұсынуға талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттейтін органдардың функциялары мен құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..48
3 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..60
3.1 Ақша аудитінің мақсаты, міндеттері және бағдарламасы ... ... ... ... ... 60
3.2 Аудиторлық тәуекелділік және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.3 Есеп айырысу шарттарының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .87
Кіріспе
Ішкі аудиттің мәнін түсіну үшін оның объектілерін анықтау қажет. Олардың ішіндегі маңыздыларының бірі есептік, жоспарлық және нормативті-анықтамалы мәліметтерден тұратын ақпараттық объект болуы тиіс. Келесі - қабылданған басқарушылық шешімдердің деңгейін бағалау. Сонымен қатар ең соңғысы технологиялық объект болуы тиіс, себебі жоғарыда аталған объектілері есеп жүргізу қажеттілігінен туындайды.
Осылайша, ішкі аудит дегеніміз - кеңес беру, аудит көрсеткіштерін талдау жолымен оның белгіленген параметрлерге сәйкестігін сандық - сапалық бағалау процесі.
Ішкі және сыртқы аудит тәсілдерінің бір объектілерге байланысты болуына, ұқсастығына қарамастан, олардың арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Ең басты айырмашылығы - ішкі аудит қызметі кәсіпорынның, басқару жүйесінің құрамдас бөлігі болуында және әкімшіліктің тікелей нұсқауы және бақылауы бойынша кызмет атқаруында.
Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылығы, ең алдымен, оларды жүзеге асырудың құқықтық, ұйымдастырушылық және әдістемелік үлгісінде. Ішкі аудит ауқымында активтердің сақталуын қатаң бақылау, меншік иесінің мүліктік мүддесін қорғау ғана емес, менеджмент сапасы мен саясатын бақылау да жүзеге асырылады.
Қаржылық-шаруашылық қызметті жетілдіру қажеттігі ішкі аудиттің көптеген бағыттарын анықтайды, бүл оның бірнеше түрлерге жіктелуіне әсер етеді.
Ішкі және сыртқы аудитті салыстыра отырып, көптеген авторлар олардың арасындағы айырмашылықты табуға тырысады. Мысалы, Ю.М. Иткин келесідей айырмашылықтарды айтады: объектілігі, біліктілігі, жүргізу шеңбері, әдісі, мақсаты және есеп беру үлгісі. Ал, К.Ш. Дүйсембаев объектілігін, мақсатын, міндетін, біліктілігін, өзара қарым-қатынастар түрін, әдісін, есеп беру үлгісін, төлемақысын, жауапкершілігін бөліп көрсетеді.
В.В. Бурцев та жоғарыдағы авторлар сияқты сол ерекше белгілерді атайды, бірақ оған тәуелсіздік принципін, регламент және өкілеттік мерзімімен толықтырады. И.П. Ульянов объектілігін, міндетін, біліктілігін, мақсатын, тәуелсіздік принципін, өкілеттік мерзімін және нәтижелердің пайдалануын атап отыр.
Ішкі аудит экономикалық субъекті де меншік иелерінің мүддесін қорғау мақсатында бухгалтерлік есепті жүргізудің белгіленген тәртібін сақтау, меншікті қорғау, ішкі бақылау жүйесінің Ішкі аудит сенімділігін арттыру бойынша ішкі құжаттармен бекітіліп, ұйымдастырылған сыртқы аудиттің құрамдас бөлігі.
Ішкі аудит институттарына экономикалық субъектінің меншік иелерімен тағайындалған ревизорлар, ревизиялық комиссиялар, ішкі аудиторлар жатады. Ішкі аудит кәсіпорын басшылығына тікелей бағынатын арнайы қызмет мамандарымен жүзеге асырылады. Дұрыс ұйымдастырылған жағдайда ішкі аудит кәсіпорынның құрылымдық бөлімдерінің басшылары мен материалды - жауапты тұлғалардың өз міндеттерін жауапты атқаруына ықпал етеді. Сонымен қатар, ішкі аудит заң талаптарына сәйкес міндетті түрде жүзеге асырылатын сыртқы аудиттің ақпараттық базасы болып табылады [1].
Диплом жұмысының тақырыбы: Ішкі аудиторлық тексеріс.
Диплом жұмысының өзектілігі: Аудиторлық қызмет бүгінгі таңда әлем дік тәжірибеде өзінің белсенді қолданылуын ХХ ғасырдың І жартысындағы әлемдік экономика дағдарысының кезінен экономикалық қатынастың ажырамас бөлігі ретінде, экономиканы басқару құралы және аудиторлық қызметтегі негізгі объектіге айналдыра отырып трансформацияның сферасымен анықталған.
Қазақстандағы шаруашыландырудың қазіргі этапы басқарудың жаңа концепциясының қалыптасуын сипаттайды, соған сәйкес қызмет саласы экономикалық дамуының жылжушы күшіне айналады. Жалпы әлемдік тенденциядағы қызмет көрсетудің алдыңғы қатарлы мемлекеттердің экономикасы соңғы 10 жылда Қазақстанда да көрініс табуда. Нарықтық қатынастардың дамуы нарықтық инфрақұрылымның даму және кеңеюінің негізгі факторы болып табылады, оның негізгі элементі болып аудиторлық және консалтингтік компания табылады.
Қазақстанда аудит және консалтингтің қалпытасу және дамуы 90-жылдардан бастап дамып келеді. 2 анықталған факторлар: бизнес қалыптасуының құқықтық негіздемесі және консалтингтік қызметтің қажеттілігінің артуы.
Диплом жұмысының мақсаты: ішкі аудиттің ұйымдастырушы құрылымына әсер ететін факторларды анықтау, ішкі аудиторлық тексерісті айқындау, ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттейтін органдардың функциялары мен құрылымдарын талдау.
Диплом жұмысының нысаны: ішкі аудиторлық тексеріс.
Диплом жұмысының пәні: аудит функциялары мен объектілері, аудит мақсаты көзқарасын қаржылық есептілікті құру және ұсынуға талаптар.
Диплом жұмысының дереккөздері: Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің Жарлықтары, Қаулылары, ҚР Президентінің Жолдаулары, ҚР Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасы статистика Агенттігі, еліміздің және шетелдік ақпараттық сайттар, ғылыми зерттеулер мен мақалалар, газет-журналдар, теларналар.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы негізі 4 бөлімге құрылған: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Кіріспе бөлім 3 бөлімшеден тұрады, негізгі бөлім 2 тақырып, 6 бөлімшеден тұрады.
ІШКІ АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРІС ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
Аудит функциялары мен объектілері, пәні
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында - ғылыми, білім мен практикалық қызметтің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді. Бұл - аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда тыңдаушы деген мағынада қолданылған. Осы орайда аудитор сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
Аудитор латынның audio деген сөзінен шыққан, яғни ол тыңдап тұр деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық - жұмыс барысына тиісті информацияны тексеруші тексеруші немесе бақылап басқарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда аудитор - тыңдаушы дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңғы жылдарына дейін барлық елде әріп танитын және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп - лауазымды қызметкерлердің қорытынды есебін тыңдауға тиісті қызметкерлерді аудитор деп атаған. Бір қызығы сол, алыс ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің жазбаша түрінен, ауызша түрінде информация есеп беруін артық санаған. өйткені кез келген жазба құжатты қолдан әр түрлі етіп жазуға, өзгертуге болады деп түсінген. Ал, ауызша есеп, мәлімет беруде көзбе көз отырғанда, есеп беруші өтірік айта алмайды деген.
Аудит бізге осы уақытқа дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда, оған бірден-бір негіз болатын, бухгалтерлік есеп және аудит қызметі екеніне үлкен көңіл бөлінген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастан арнайы бухгалтер-эксперт, аудитор дайындау өте қажет жұмыс деп табылған.
АҚШ-тағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарын, атқаратын функциясын зерртеу қорытындысында: бұл аудит қызметінің идеясы, мазмұны мен мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс, біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті басқару ісінде зор әлеуметтік ұйымдастырушылық және экономикалық эффект берер еді - деп жазған [2].
Аудит мамандарын шет елдерде әр түрлі атайды. Мысалы, АҚШ та олар қоғам бухгалтері, Англияда - ревизор, Францияда - бухгалтер-эксперт немесе шоттар комиссары, Германияда - шаруашылық басқарушысы және т.б. деп те атайды. Айтылуындағы өзгешеліктеріне қарамастан олардың барлығы бір ғана мақсатпен жұмыс істейді. Шаруашылық қызмет жасаушы субъектілердің бухгалтерлік қорытынды есебін тексеру, оның ішінде қаржылық деңгейін тексеріп анықтау ерекше орын алады. Аудитордың ең негізгі мақсаты сол тексеру нәтижесін тұжырым жасау арқылы аудиторлық қорытынды жасау.
Дамыған елдерде ерте кезден бастап аудит жұмысын шаруашылық субъектілеріне қызмет көрсету деп - атап кеткен. Оған себеп, кәсіпкер өз субъектісі туралы аудиторлық қорытынды алу үшін келісім-шарт жасау арқылы төлем жасайды, ал өз кезегінде келісім-шарт талабына сәйкес тексеру жасап, аудиторлық қорытынды береді. Аудитор өз кезегінде әр түрлі қызмет көрсетеді. Мысалы, бухгалтерлік есеп жұмысын ұйымдасьыру туралы салық мекемесімен есеп айырысу тәсілдері туралы, банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаға кеңес, тағы басқалай әр түрлі қызмет көрсете алады.
Аудит жұмысының тағы бір ерекшелігі ол шаруашылық субъектілеріне, өндіріс процесіне байланысты, өнімді сату процесіне, маркетинг проблемаларына қатысты түсініктемелер, кеңес берумен шұғылдануында. Олай дейтініміз, ірі аудит фирмалары үлкен информатика орталығын қолданып жұмыс жүргізеді.
Аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қаржысы мен кәсіпкерлік жасайтындардың яғни, қаржы компанияларының, банкілердің, биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін, ақпарат мәліметтерін тексеріп өзінің аудиторлық қорытындысын жасауы. өз кезегінде осы аудитор қорытындысы, ақша құнды қағаз айналу операцияларын жүргізетін брокерлере, делдал кәсіпкерлерге өзара немесе өндірістік кәсіпкерлер тобымен жұмыс істеуге кепілдік береді. Қорыта келгенде аудитор қорытындысына сүйене отырып, ақшамен, бизнеспен айналысатын кәсіпорындар, кәсіпкерлер күдіксіз өзара қарым-қатынасқа түседі. Мысалы, банк несие беру үшін шаруашылық субъектілерінің өндірісінің тиянақты жұмыс жүргізетінің қаржылық жағдайының тұрақты екенін аудит қорытындысы арқылы анықтайды. Сол сияқты кез-келген кәсіпорында өзара қарым-қатынасқа сенімді болу үшін аудитордың қорытындысы болу қажет.
Осы жоғарыда айтылған аудит ерекшеліктерін іс жүзінде қолдану үшін экономикасы жоғары дамыған елдерде, кәсіпорындардың мерзімдік қорытындылары, бухгалтерлік есебі тек қана аудитор қорытындысы болған жағдайда ғана басылымға шығады. Кәсіпкерлер сол басылымға шыққан отчет информацияларын зерттеп, талдау жасағаннан кейін ғана өзіне қажет, сенімді кәсіпорындармен қарым-қатынасқа түседі. Яғни, анық информация алу үшін мұқтаждығы бухгалтерлік отчеттардың дұрыстығын анықтайтын аудит жұмысының қажеттілігін тудырады.
Дүние жүзіндегі аудиторлық жүйені құрған бірінші мемлекет Қытай болып саналады. Қытайлардың көне жазулары бойынша, біздің эрамызға дейінгі 700 жылдарда Бас аудитордың орны болған, оның негізгі міндеті өкімет чиновниктерінің тазалығына кепіл болу, өзінің міндеті бойынша өкіметтің ақшасы мен мүліктеріне пайдалануға қызмет жөнінде құқығы болған.
Кейбір деректерде аудиттің тарихы 17 ғасырда пайда болды делінген. Барлық ақпараттарды қорыта келе, аудиттің көне заманда пайда болғаны байқалады.
1773 жылы Шотландияның орталығы- Эдинбургке арналған адрестік кітапшада жеті аудиторлардың есемі айтылған. Осыған сүйене отырып, кейбір авторлар кәсіпқой аудитор батыс елдерінде, Шотландияда 19 ғасырдың ортасында пайда болды деген ұғымға келеді.
Аудиттің одан әрі дамуына 1862 жылы Британ бірлестігі жөніндегі шыққан заң әсерін тигізді. Бұл заңда бірлестіктің шоттары мен есептерін ең аз дегенде жылына бір рет аудиторлар тексеруі қажет делінген. Америка Құрама Штаттарында аудиторлық жұмыс британдықтардың әсерінен пайда болған. 1896 жылы Нью-Йорк штатының заңды орындары аудиторлық қызметті реттеу жөнінде заң жобасын қабылдаған.
Қазіргі заманда нарық экономикасы дамыған дүние жүзіндегі барлық мемлекеттерде аудит жөнінде қоғамдық институттар құрылған. Көпшілік мемлекеттерде бухгалтер-аудит жөнінде кәсіби мекемелер құрылған. Мысалы, 1880 жылы Англияда машықтанған бухгалтерлер Институты құрылған, 1887 жылы АҚШ-та дипломатиялық бухгалтерлер Институты, Германияда- аудиторлар Институты, т.б.
Аудит Қазақстан республикасында жаңадан пайда бола бастады. 1990 жылы алғашқы аудиторлық фирма ҚР министрлер Кеңесінің 15.02.1990 жылғы №60 қаулысына байланысты ҚР Қаржы Министрлігінің құрамынан Қазақстан - аудит атты аудиторлық орталық құрылған. 1992 жылдан бастап ол өз бетінше ірі акционерлік бірлестікке айналып, Қазақстан территориясындағы кәсіпорындар мен мекемелерге билік формасына қарамастан аудиторлық қызмет пен кеңес беру жұмыстарын атқара бастады.
Аудиторлық жұмыстың әрі қарай дамуына 18.10.1993 жылы шыққан Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы заңы әсерін тигізді [3].
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында - ғылыми, білім мен практикалық қызметтің даму жолында жаңа ғылым.
Аудит дегеніміз - ол, кәсіпорынның табыстылық есебін тексеріп, онда көрсетілген шаруашылық табыстылық көрсеткіштерінің дұрыстығын анықтап, сонымен қатар бухгалтерлік есебін, қаржысын, салық заңдарын, банк және әлеуметтік есеп процесін келісім-шарт бойынша кәсіпкер ретінде тексеріп арнайы төлем арқылы қызмет көрсету.
Аудит - ол табыстылық отчетін немесе соған қатысты объектілер туралы информацияларды арнайы қорытынды жасау үшін дербес тексеру жүргізу
Аудит - ол шаруашылық, табыстылық операцияларының заңдылығын тексеріп, әртүрлі меншіктегі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі мен отчетының дұрытығын анықтап, арнай толем арқылы бақылау тексеру, түсініктеме беру, сараптау қызметін көрсету.
Кәсіпорын шаруашылығының жеке бір бөлігін немесе түгелдей шаруашылығын қамтитын аудит болса да алғашқы құжаттарды тексеру немесе алғашқы есепті тексеру міндетті түрде жүргізіледі. Аудит процесі одан әрі қарай бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен оның құрылымын - ұйымдастырылуын тексерумен жалғасатыны объективті жұмыс. Ондай болмаған жағдайда аудиттік тексеруді тиянақты, дұрыс жүргізілді деуге болмайды.
Нақты әр елдердегі аудит туралы анықтама берген авторларды қарастыратын болсақ, Англия ғалымы Рой Додж аудит - тәуелсіз, дербес тексеру және табыстылы ақпарат туралы өз пікірін айту - деп анықтама бернген. Басқа бір Англиядағы белгілі бухгалтерлік есеп аудит маманы Роджер Адамс Аудит негізінде кәсіпкерлік ретінде қызмет көрсету, қоғам үшін өте қажет информациялардың дұрыстығын анықтау мен кәсіпорынның табыстылық отчеттарын, ақпаратын тексеріп, басылымға шыққан мәліметтердің шындығын анықтау деп анықтама берген [4].
Америкалық профессор Джек Робертсон өзінің монографиясында Аудит - ол кәсіпорын ақпартындағы мәліметтердің пайдаланушылар үшін табыстылық отчет көрсеткіштеріндегі информациялық рискіні барынша азайту деп анықтама береді. Осы аты аталған үш авторлардың ойын қорытындылайтын болсақ, Англиялық есеп және аудит маманы Р.Адамс өз анықтамасында аудиттің мағынасына қоғамдық тұрғыдан қарайтындығын көрсетеді. Бұл ойдың мемлекеттер үшін, әр елдің экономикасының дамуына аудит жұмысының атқаратын рөлі өте жоғары деп бағалау. Себебі, аудит кәсіпорын шаруашылығының тиянақты дамуына кепілдік беретіні анық. Яғни, кәсіпорындардың тиянақты дамуы қамтамасыз етілген жағдайда ол елдің экономикасында даму болады деген сөз.
Аудит дегеніміз - дербес тәуелсіз аудит мамандарының кәсіпкерн ретінде келісім-шарт бойынша тапсырушылардың шаруашылық табыстылық ақпаратын, бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін тексеру арқылы анықтап, экономикалық талдау жасап, қажет болған жағдайда сараптау жүргізіп, аудитолық қорытынды жасау және әр түрлі түсініктеме қызметін көрсету деп ойлаймын. Себебі аудит жұмысының көлемі, объектісі шаруашылық субъектінің қалауында толық немесе бір бөлімін аудиттік тексеруді тапсыру тапсырушының еркінде. Екіншіден, қандай ақпарат болмасан оның мәліметтерінің дұрыстығы, қатесіздігі, тек қана бухгалтерлік есеп көрсеткіштері арқылы анықталады. Үшіншіден, аудиттің негізгі мақсаты - аудиторлық қорытынды жасау. Тапсырушының өз тарапына төлем жасап, аудит жасатуды бірден бір мақсаты - аудит қорытындысын алу. Себебі тек аудит қорытындысын алған шаруашылық субъектілерінің ақпараты басылымға шығады. Яғни, ол шаруашылық жүргізуіне кепілдік алады деген сөз. Барлық сыбайластарымен кідіргісіз қарым-қатынаста болады [5].
Аудиттің мазмұнын анықтамалары арқылы қарастырғаннан кейін оның негізі түсінікті болған сияқты.
Аудитор - кәсіпкер, табыс табу үшін кәсіпорындарға қызмет көрсетеді.
Шаруашылық субъектісі кәсіпорын, оған аудитор қорытындысы керек. Ол кезінде басылымға шығуына кепілдік береді.
Мемлекет, кәсіпорындардың жақсы жұмыс жүргізіп табысты болғанын қалайды, себебі олар салық төлейді, аудит жұмысына құштар болу себебі аудитор тексеру барысында табыстылық ақпаратын тексеріп кәсіпорын қанша табыс тапқанын, қанша салық төлейтінін анықтайды. Ал қажет болған жағдайда аудитор тікелей мемлекеттік салық инспекциясына мәлімет бере алады. Яғни, аудит жүргізілген кәсіпорындарда табыс сомасын жасырып қалу, салық төлемеу үшін қылмысқа немесе басқалай әр түрлі жалтарушылыққа жол берілмейді.
Аудит пәні және объектілері олардың алдына қойылған мақсаттар және міндеттер арқылы анықталады.
Аудит пәні дегеніміз шарт бойынша және келісім арқылы тәуелсіз эксперттік негізде және бухгалтерлік есепті талдау, т.б. кәсіпорындардың жұмыстарының дұрыстығын, анықтығын анықтай отырып, оған толық түрде объетивті баға беру, сонымен қатар ішкі аудиттің тексеру жүйелерінің қабылдаған есеп саясатына, нормативтік актілерге сәйкестігіне көңіл бөлу.
Егер аудит объекті шаруашылық субъектінің финанстық қызметі болса, онда оның мақсаты -- есеп берушіліктің толықтығын, нақтылығын, бекітілгендігін тиянақты түрде қарайды. Аудиттің мақсаты финанстық есеп бойынша аудиторлық қорытынды жасау, финанстық есептің бухгалтерлік есеп нормаларына және әрекет ететін заңдылықтарға сәйкестігін және нақтылығын тексеру болып табылады.
Егер аудит объекті бухгалтерлік есеп болса, онда аудит мақсаты барлық кәсіпорындарға мемлекетпен бекітілген заңдылықтарға, жалпы нормаларға, стандарттар мен ережелерге сәйкестігін тексеру болып табылады.
Егер аудит объекті барлық шаруашылық қызметі болса онда оның мақсаты осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығындарды азайту мүмкіншіліктерін айқындау, еңбек өнімділігін және өндірістің рентабельділігін арттыру, кәсіпорын қызметін жақсарту үшін рекомендациялар өңдеу болып табылады.
Консалтингтік қызметті жүзеге асырудағы аудит мақсаты аудиторлық фирма клиенттерінің коммерциялық қызметін жақсартуда (үшін) жоғары дәрежеде консультациялық қызмет көрсету және аудиторлардың беделін арттыру болып табылады. Аудит қызметі басқа қызметтер сияқты пайдасы көп болу керек. Осы мақсаттарыды жүзеге асыруда аудитор алдында келесідей негізгі міндеттер тұр:
1.Кәсіпорынның финанстық есеп берушілігінің нақтылығын қамтамасыз ету және финанстық есепті пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелділіктің деңгейін төмендету.
2.Компоненттік мәліметтерді жинау және бағалау.
3.Кәсіпорынның немесе оның жеке түрлерінің экономикасын жүйелі және жан-жақты талдау.
4.Кәсіпорын қызметінің оның уставына, бизнес-жоспарына сәйкестілігін тексеру.
5.Заңдылықтардың сақталуын, бухгалтерлік есеп, есеп берушіліктердің жүргізілуін және мемлекеттік органдардың шаруашылық субъектінің финанстық жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етілуін бақылау.
6.Алғашқы құжаттарды тексеру.
7.Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру және жүргізуде клиенттерге консультациялық қызметтер көрсету.
8.Клиенттермен қатынасты нығайту және өсуіне әрекет жасау [6].
Аудиттің көкейтесті мәселелерінің бірі - оның постулаттарын зерделеу болып табылады. Кең мағынасындағы постулат - бұл басқаша дәлелденбейінше, жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер. Дж.Робертсон "Постулат-бұл негізінде қызмет бағыты белгіленетін негізі бар аксиомалық бекіту". Постулаттардың көмегімен аудиторлық стандарттардың мазмұнын танып білуге болады. Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп жүйесінің негізінде жатады. Олар кез келген ғылыми теорияның дамуы үшін одан кейінгі логикалық құрылымды жасау базасына керекті бастапқы алғышарт пен болжаулар болып табылады. Іргелі постулаттарды негізге ала отырып, ең күрделі мәселелерді түсінуге болады. Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса мањызды болады. Батыс ғылымдары мен мамандары олардың қажеттілігін ерте сезінді. 1961 жылы Р.К.Маутц және Х.А.Шараф аудиттің 8 постулатын қалыптастырды. Олар өте әйгілі болып, аудит теориясында кеңінен қолданыла бастады. 1982 жылы америкалық ғылым Т.А.Ли өзінің постулатын қосты. Сондай-ақ Дж.Робертсон, Р.К.Мауц пен Х.А.Шараф постулаттарын "экономикалық тиімділіктің максимасы" деп аталатын тағы бір постулатпен толықтырды. Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А.Белкаоуи, Р.Адамс, Я.В.Соколов, К.Ш.Дүйсембаев, М.С.Ержанов және басқалары жекелеген постулаттардың мазмұнын нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру үшін өз нұсқаларын ұсынды.
Әр түрлі ғалымдар мен маман - практиктердің көзқарастарын жан-жақты зерделеу арқылы ғылыми негізделген постулаттар болып мыналар саналады:
1. Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
2. Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
3. Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру) мүмкіндігі.
4. Есептеме дұрыс жасалмаған.
5. Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында орындалса, онда аудитордың қызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
6. Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
7. Аудитордың пікірі оның мүдделеріне тәуелді.
8. Есеп беру мәліметтерінің обьективтілігі ішкі бақылаудың тиімділігіне тікелей пропорциональды.
9. Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің құндылығын кемітуі және әрдайым ақпараттылығы аз болады.
10. Аудитордың әрбір пайымдауы белгілі бір деңгейде иландырады.
11. Бұрынғы (алдыңғы) ақпараттың құндылығы.
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді ұдайы сақтау [8].
Осылайша, аудит саласын стандарттау жєне теориясын дамытудағы постулаттардың маңызы зор. Олар аудитордың тәжірибелік жұмыстарына міндетті түрде қажет болады. Оларды күнделікті іс-тәжірибеде біліп қолдану аудиттің мақсаттары мен техникасын, аудиторлық стандарттардың, нормалардың, мазмұнын терең түсінуге мүмкіндік береді. Аудиторлық стандарттарды жобалауда қолданылуы аудиторлық қызметтің тиімділігіне оң әсер ететін, кәсіби маман топтар талқыға салатын постулаттардың нақты жүйесі негізге алынуы керек.
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында - ғылыми, білім мен практикалық қызметтің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді, бұл аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда тыңдаушы деген мағынада қолданылған. Осы орайда аудитор сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
ТМД мемлекеттерінде шыққан арнайы әдебиеттерде аудит жөнінде әр түрлі анықтамалар кездеседі. Біреулері өте қысқаша түрде анықтама берсе, басқалары керісінше ұзақтау және қиындау түрінде береді, ал үшіншілері оның да, бұның да анықтамаларының қосындысынан айтылады.
Осыған орай аудит жөніндегі анықтама, Қазақстан Республикасының өз ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы заңында Аудитке төмендегідей анықтама береді. Аудит - бұл қаржы есеп беруді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің берген есебінің дұрыстығын анықтау мақсатында олардың қаржы-шаруашылық қызметі туралы алғашқы құжаттар мен басқа да ақпаратының есебін, оның толықтығын және қолданылып жүрген заңдар мен белгіленген нормативтерге сәйкестігін тәуелсіз түрде тексеру.
Аудитті шаруашылық жүргізуші субъектілермен (тапсырыс берушілермен) жасалған шарт негізінде тәуелсіз жеке адамдар, аудиторлық ұйымдар жүзеге асырады.
Аудиторлық тексерулер мемлекеттік органдар тарапынан Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес жүзеге асырылатын кәсіпорындар шаруашылық қызметінің заңлығына бақылау жасауды жоққа шығармайды.
Егер белгіленген тәртіп бойынша тіркелмеген және аудиторлық қызметпен айналысу құқығы біліктілік комиссиясының аттестациясынан өтпеген болса, бірде-бір заңды ұйым немесе нақты адам аудитор деп атала алмайды немесе өздерін аудиторлық қызметпен айналысушы ретінде көрсете алмайды.
Аудиттің маңызын анықтау шеңберінде олар төмендегідей негізгі компоненттердің қажеттілігін анықтау қажет. Оларға жататындар:
1.Шаруашылық жүргізуші субъектілер;
2.Ақпараттар;
3.Аудиторлардың кәсіби мамандылығы;
4.Материалдарды жинау және оларды бағалау;
5.Стандарттар мен критериялар(белгілер) [9].
Бірінші компонент - бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші субъектілердің параметрлерімен анықталады.
Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат. Аудиттің көптеген түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа ақпарат алуында.
Үшінші компонент - бұл аудиті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі. Аудитор ең алдымен өз ісінің құзыретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы қажет. Одан тәртіптің белгілі бір нормаларын, атап айтқанда, өз ісінің тәуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы тұра білу керек.
Аудиттің төртінші компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады. Фактісіз қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің нәтижесі ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе жалпы қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет.
Аудиттің алтыншы компоненті - аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтқан ескертпелері туралы хабарлайды [10].
Аудиттің мазмұнын анықтамалар арқылы қарастырғаннан кейін оның негізгі түсінікті болған сияқты. Сонымен қатар, аудиттің мазмұнын одан әрі тереңде қарастыру мақсатымен біз мына үш түсініктеме бердік.
1. Аудиторлық- кәсіпкер, табыс табу үшін кәсіпорындарға қызмет көрсетеді.
2. Шаруашылық субъектісі кәсіпорының, оғанаудитор қорытындысы керек.
3. Мемлекет, кәсіпорындардың жақсы жұмыс жүргізіп табысты болғанын қалайды, себебі олар салық төлейді.
Аудиторлық қызмет аудиттің негізгі қағидаларын сақтау негізінде жүргізіледі:
1. Ғылыми аудиттің бұл методологиясы ақиқат шындықты объективті неғұрлым толық бейнелейтін экономикалық теория мен диалектикалық тәсілге сүйенуі тиіс. Аудит нарықты экономика жағдайында әрекет жасаушы
талаптарға толық сәйкес жүргізілуі тиіс. Ғылыми басқару тұрғысынан алғанда аудиторлық қызмет көрсетуінде ғылыми зерттеу жұмыстарының элементтері де болады, өйткені ол ақиқат болып саналатын кейбір ғылыми жайларды
шаруашылықты басқару тәжірибесінде қалай іске асыруға болатынын тексеруге мүмкіндік береді. Сондықтан да аудитор есебінде көбінесе белгілі бір білім және дағдыны иемденетін ғылым әрекет етеді.
2. Жүйелілік, бүтіндік және комплекстік. Жүйелілік пен бүтінділік аудиторлық тексеру барысында зерттеу объектісін жекеше емес, керісінше жан-жақты өзара байланыста қарастыруды талап етеді. Аудит объектісі бүтіндей бір жүйе ретінде қарастырылады, мұның өзі тереңірек танып-білуді қамтамасыз етеді.
Комплекстік шаруашылық субъектінің әрекетінің көрсеткіштерін, құбылыстарды өзара тәуелділікте қарау, аудиторлық процедуралардың жүйелік реттерін сақтай отырып, әрі ұйымдасқан түрде жүргізілуін талап етеді.
3. Бақылаудың белгілі бір бөлімге жұмылдырылуы.
Аудиторлық тексеруде көп жағдайда кәсіпорын қызметінің барлық жағын, оған әсер ететін факторлар мен байланыстарын түгелдей зерттеу ақылға қонымсыз, әрі өте қиын. Сондықтан да бақылауды кәсіпорын қызметінің белгілі бір учаскесіне жұмылдыру қағидасының маңызды методологиялық мәні бар.
4. Объективтілік. Объективтілік- бұл берілген іске ғана қатысты фактілерді назарға алатын ойлау түрі. Аудитор өз жүмысында шыншыл, адал әрі тура, ойын ашық айтатын болуы тиіс [11].
Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есеп беруінің дұрыстығы жайлы өз пікірін көрсететін қорытындысында аудитор оның қаржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс. Шаруашылық субъектінің әрекетінің нәтижесін дәл, объективті бағалау-информацияны пайдаланушылардың дұрыс шаруашылық щешімдерін қабылдау үшін қажетті алғы шарт. Объективтілік-интеллектуалдық шыншылдықты көрсетеді, жай ғана жалпы мағынадағы шыншылдық емес, іске бүтіндей адал, әрі объектквті қарау. Өйткені сыртқы аудиторлар ешкімте тәуелсіз емес.
5. Адалдық. Аудитор өзі шындығына сенбейтін нәрсені растауға тиіс емес және ешқандай азғыруларғы ермеуі тиіс, көрсе қызарлыққа, пайда табуға, өз мүддесін ойлауға тиісті емес.
6.Тәуелсіздік. Аудиторлар қаржылық есептер мен өзге информацияларды ешқандай алдын-ала пайымдаусыз зерттеп, қаржылық информацияларды ұсынушылар мен оны қолданушыларға әділ болуы тиіс. Аудитор статусын қоғамдық мойыңдау - оның тәуелсіздігін мойындауға нетізделген. Әрбір аудитор өзінің пайымдауын өз бетінше қалыптастыруы тиіс және оның әділдігіне ешнәрсе ықпалын тигізуге тиіс емес. Аудитор, ол сырт жақтан әлдекімнің бақылауынан немесе әсерінен бос болғанда ғана тәуелсіз болады.
7. Профессионалдық, шеберлілік, білушілік және ұқыптылық. Аудит тиісті дайындық тәжірибесі бар және жіті білікті адамдармен, профессионалдықпен жүргізілуі тиіс. Профессионал аудитор тексеретін кәсіпорындарды, онда қабылдаған ішкі бақылау тәсілдерін зерттеуін, кәсіпорынның бухталтерлік проблемалары жайлы кез-келген информацияны алуын күтпеген жағдайларда тез әрекет етуін, зерттеуді бұзушылық бар екеніне (немесе жоқ екеніне) толық көзі жеткенше жүргізуін талап етеді. Ал бұл үшін ол жетік білікті маман болуы тиіс. Жетік білікті аудитордың аудит теориясы мен практакасын білетіндігімен, дайындық тәжірибе мен мамандық дәрежесінің белгілі деңгейде екендігімен, бухталтерлік және аудит сұрақтары бойынша халықаралық және үлттық стандарттар мен нормативтердің даму бағытын, сондай-ақ заң органдарымен белгіленген белгілі реттеуші талаптарды түсінетінімен шамаланады.
Шеберлілік - қандай да бір нәрсені жақсы істей алу қабілеті Аудитор болғысы келген талапкер шеберліліктің жоспарлау, аудиторлық тесттерді өңдеу және компыотермен зерттеу жүргізу секілді элементтерін оқиды.
Ұқыптылық - абайлылық сақтық секілді түсініледі: аудитор жұмысында сақ болуы тиіс, яғни ол өзі сенімділігіне көзі жетпейінше түсініктемелерді дұрыс деп санауына болмайды, ұқыпылық деп сондай-ақ орындалатын жұмысқа мұқият, әділ ниетпен қарауы түсініледі. Аудитор өзінің жұмысын дұрыс жоспарлап, содан кейін оның орындалуының дұрыстығын қамтамасыз етеді, яғни тесттерді толық көлемде орындалып және олардың нәтижелері бойынша адекватты қорытынды шығуын қамтамасыз етеді.
8. Құпиялылық немесе конфиденциялдық. Аудитор өзінің жұмыс барысында алған информацияны үшінші бір жаққа ерекше рұқсатсыз немесе мұндай заңды немесе мамандық міндеті болмаса беруіне болмайды.
9. Оперативтілік. Бұл қағида тапсырманы тез, анық әрі тиімді орындауын білдіреді. Аудиттің оперативтілігі аудиторлық процедуралардың өз уақытысында жүргізіліп және тапсырыс берушіге дер кезінде зерттеу нәтижелерін беруінде қорытындыланады. Осы нәтижелердің негізінде тиісті қаржылық, басқарушылық, өндірістік және өзге де шаруашылық шешімдер қабылданады.
10. Есеп берушілік. Аудитор көп жағдайларда акционерлердің мүддесін, сонымен бір уақытта шаруашылық процесінің өзге де қатынасушыларының мүдделерін ескере отырып қимыл жасауы тиіс.
11. Дайындау, пікір. Аудитор оның профессионалдық пікірлерін қолдануы тиіс.
12. Коммуникация. Аудитор өз пікірін білдіру үшін мәселені толық түсінуге қажеттілердің барлығын ашуы тиіс. Көпшіліктің мүддесі үшін аудиторлар, егер оларға кәсіпорын сақтауға тиіс болған ережені, заңды бұзғаны немесе алдау фактісі белгілі болса тиісті деңгейдегі басшыларға мәлімдеме жасауы мүмкін [12].
1.2 Ішкі аудитті ұйымдастыру
Қазақстанда нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық етудің формалары мен тәсілдерін түрлендірудің объективті қажеттілігін туындатады. Елде ғылыми-техникалық саясат белсенді түрде, әлеуметтік-экономикалық іс-әрекеттің жаңа прогрессивті нарықтық бағыттарын, белгілі ғылыми жұмыстардың жинақталуы үлкен білімнің маңызды теориялық және практикалық салаларына айналатын фундаменталды және қолданбалы зерттеулер жүргізілуде. Бухгалтерлік есеп, аудит және шаруашылық субъектілердің іс-әрекетін талдау сияқты арнайы ғылымдарға ерекше көңіл бөлінеді. Ал, олар елдің микроэкономикасын басқаруда қажетті құрал болып табылатындығын біз білеміз.
Осы мәселе бойынша ақпараттарды талдаулар көрсеткеніндей, бухгалтерлік есепті реформалау және аудитті ұйымдастырудың прогрессивті тәжірибесі Халықаралық Валюта Қорының (ХВҚ), Бүкіләлемдік банктің, Халықаралық даму жөніндегі Американдық агенттіктің (ЮСАИД), Европалық Одақтың және Британдық Кеңестің белсенді қатысуымен, негізіне ағылшын-американдық моделді алу арқылы таратылды.
Бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдіру жөніндегі ұсыныстар ҚР-ның Конституциясы, Азаматтық және салық Кодексі, заңдар және басқа да нормативті-құқықтық актілердің талаптарын ескеру арқылы жасалынды.
Сонымен қатар, ақпараттарды құратырушылар мен пайдаланушылардың әр түрлі көзқараста болуы, меншік түрлері бойынша бақылау объектілерінің шектеулілігі және нарық жағдайында пайда болатын басқа да шарттар нақты жағдайда қалыптасқан жайттарға мұқият аудит жүргізуді талап етеді. Микродеңгейдегі қабылданған шешімдердің сапасы алынған ақпараттардың шынайылығы мен оны негіздеуді талдаудың тереңдігіне тікелей байланысты болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр.
Аудитор аудитті жүргізу тәртібі мен оның ұсынылатын көлемін көрсететін аудит жоспарын ресми құжаттайды және жасайды. Оның өзінде аудиттің халықаралық стандарттарымен ұсынысы бойынша жоспарлау процессін аудиттің басталуына дейін емес, аудитті жүргізу уақытында орындау керек. Жалпы аудиторлардың тәжірибесін ескере отырып, халықты жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік мекеменің қызметінің ерекшеліктеріне байланысты өзгертілетін және толықтырылатын тексерудің типтік жоспары құрылған. Халықаралық стандарттар бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесін, тәуекелділік пен нақтылық, сипаты, процедуралардың мерзімі мен көлемі,, үйлестірілуі, бағыты, жұмыстың жетекшілігі мен шолуын түсінуі сияқты жағдайларға жетекшілік жасауды ұсынады.
Қаржылық есптілік аудитінің мақсаты - қаржылық есептілікте көрсетілген барлық ақпараттар оны құрудың негізі мен принциптеріне сәйкестігі туралы қорытынды алу үшін тексеру жүргізу екндігі белгілі. Қаржылық есептілік 1-ші форма Баланс, 2-ші форма Кірістер мен шығыстар туралы есеп, 3-ші форма Ақшалай құралдардың қозғалысы туралы есеп, 4-ші форма Меншікті капиталдың қозғалысы туралы есеп, есептілік саясаты мен түсіндірме жазбалардан тұрады. Сонымен қатар, есептілік ақпараттарды пайдаланушылар үшін қажетті есептіліктермен толықтырылуы мүмкін [13].
Қаржылық есептіліктің төрт негізгі сапалық сипаттамаларын бөліп көрсетуге болады: түсініктіліг, орындылығы, сенімділігі және ұйқастығы. Сонымен қатар, басқа да сапалық сипаттамалары болуы қажет: мәнділігі, шындықтықты көрсететіндігі, мазмұнының формасына қарағанда басымдығы, көрегендігі, тәуелсіздігі, толықтылығы.
Аудитордың есебі қаржылық есептілік дұрыстығының тәуелсіз куәсі болып табылады. Аудиттің халықаралық стандарты қаржылық есепті пайдаланушыларға түсінікті болу үшін есептің құрылымы аудиторлық қорытындыларды нақтылайтындай бірыңғай болуының қажеттілігіне бағыттайды. Аудитор ұйымның жетекшісіне қаржылық есеп туралы ойын білдіретін аудиторлық есепті (қорытындыны) ұсынады.
Аудиттің ақпараттық базасы ретінде жылдық немесе егер есептілік саясатымен қарастырылған болса, онда тоқсандық есептер, есептілік регистрлері (тіркеушілер), басты кітап, журнал-ордер, айналымдық тізбелер (ведомость), есептеулер, қосымшалар және бірінші ретті құжаттар қолданылады.
Халықты жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік мекемелердің жетекшілері есептілік саясатының дұрыстығына, ішкі бақылау жүйесіне және қаржылық есептілікке жауапты болады.
Қаржылық есептілік ҚР Қаржы министрлігінің 2003 жылғы 2 сәуірдегі №134 Қаржылық ақпараттардың формаларын толтыру, мемлекеттік кәсіпорындардың қызметіне талдау жүргізу ережелері бойынша нұсқаулықтарды бекіту туралы бұйрығымен бекітілген қаржылық есептілік формалары бойынша мемлекеттік өкілетті органдарға ұсынылады.
Қаржылық есептілік ондағы көрсетілген мәліметтердің дұрыстығы мен өз уақытында ұсынылатындығына жауапкершілік артатын жетекші және бас бухгалтермен қол қойылып, мөрмен расталады. Ұйым қаржылық есебін өкілетті мемлекеттік органға электронды тасымалдағышта және баспа түрінде тапсыруға міндетті.
Халықты жұмыспен қамту және мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 2004 жылғы 24 сәуірдегі №548-II ҚР Бюджеттік Кодексінің 53 бабына сәйкес аудандық (облыстық мәні бар қалалардың) бюджеттік шығындарына кіреді [14].
Бюджеттің орындалуы жөніндегі орталық өкілетті орган Бюджеттік Кодекстің 61 бабына сәйкес бюджеттік есепті жүргізудің тәртібін анықтайды және бюджеттік есеп пен есептіліктің орындалуына әдістемелік жетекшілікті жүзеге асырады.
Аудиторлық қызметті жүргізудің ережелері
Аудит жүргізу барысында аудитор мен әкімшілік арасында көзқарастардың қайшылықтарына жол бермеу ұйғарылады.
Қаржылық есептілік пен құжаттар дәл емес мәліметтерді көрсетпеуі тиіс немесе жасырмауы тиіс.
Қаржылық есептіліктің объективтілік деңгейі ішкі бақылаудың тиімділігіне байланысты анықталады.
Қаржылық есептілік оны құрудың концептуалды талаптарына сәйкес құрылуы қажет.
Қаржылық есептілікті бекіте отырып, аудитор ұйымның кем дегенде тағы бір жыл, яғни келесі аудитке дейін (әрекет етуші кәсіпорын принципі бойынша) қызмет ететіндігін ұйғаруы тиіс.
Аудитордың қорытындысы оның құзіреттілігіне (біліктілігіне) байланысты болады.
Аудитор мен оның көмекшісінің(ассистентінің) жұмыс көлемі айтарлықтай өзгеше болуы керек.
Қаржылық есептілік мәліметтерінің пайдалылығы оның тексеру дәрежесіне тікелей байланысты.
Сурет 1 - Мемлекеттік мекемелердегі аудиторлық қызметтің ережелері
құрастырылған
Бюджеттің орындалу принципі болып табылатындар:
бюджеттік құралдарды мақсатты пайдалану принципі - бюджеттік қаржыларды бюджеттік бағдарламалардың орындалуына сәйкес нормативтік-құқықтық актілермен, бюджеттік бағдарламалардың паспортымен анықталатын іс-шараларға пайдалану;
Уақыттылылық принципі - бюджетке түсімдерді аудару және бюджеттік қаржыларды пайдалану белгіленген мерзімде орындалуы тиіс;
Бюджеттің бірқалыпты орындалу принципі - төлемдердің қаржылық жылдың соңына жиналып қалуын болдырмау мақсатында бюджеттік қаржыларды қаржылық жыл бойына теңдей бөлу;
Кассаның біртұтастығы принципі - түсімдерді бірыңғай қазынашылық шотқа аудару және барлық қарастырылған шығындарды ұлттық валюта түрінде бірыңғай қазынашылық шоттан шығару. Бюджеттік жүйенің барлық деңгейіндегі бюджеттер кассалардың біртұтастығы принципі негізінде орындалады;
Біртұтас қазынашылық шот - бұл аудармалы операциялар мен олардың есебін орталықтан жүргізу үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі шот.
Мемлекеттік мекемелердің шоттары бюджеттік қаржылардың және басқа да ҚР-ның заңдылық актілерімен рұқсат етілген құралдарды есепке алу үшін арналған.
Мемлекеттік мекемелер республикалық немесе жергілікті бюджеттердің және басқа да құралдардың есебінен қаржыландырылады.
Мемлекеттік мекемелерде келесідей шоттар болады:
Бюджеттік шоттар - бюджеттік құралдардың есебінен орындалатын операцияларды есепке алу үшін ашылатын шоттар;
ұлттық валютамен төлемдерді жүргізу үшін бюджеттік инвестициялық жоба немесе бағдарламаларға ашылған арнайы шоттар.
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың паспорттары сәйкес қаржылық жылға Қазақстан Республикасының Үкіметімен бекітіледі. Жергілікті бюджеттік бағдарламалардың паспорты сәйкес қаржылық жылға жергілікті атқарушы органдармен бекітіледі.
Бюджеттік құралдарды игерудің мониторингі бюджетті орындау және қаржыландыру жоспарының жылдық сомасының айлық бөлінуін бағалау бойынша орталық және жергілікті өкілетті органдар жүзеге асырады.
Бюджетті орындау бойынша есептілік есептегі қателіктерді болдырмау және жасалынатын операциялардың айқындылығын сипаттайтын сапалық сипаттамаларға сәйкес келуі тиіс:
- Қазақстан Республикасы бюджеттік заңдарында көзделген, барлық талап етілген ақпараттарды айқындау қажет;
сәйкестігін бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің қызметінің ҚР заңдылықтарының талаптарына сәйкестігін бағалау;
қаржылық есептілікті бақылау - қаржылық есептілікті құрастырудың негізділігін, нақтылығын, өз мезгілдігін бағалау;
тиімділікті бақылау - мемлекеттік қаржылық нысанының қаражатты пайдаланудағы үнемдеуді, нәтижелілікті және өнімділікті тексеру мен бағалау;
Мемлекеттік қаржылық бақылау келесі түрлері арқылы жүргізіледі:
кешенді бақылау - жалпылама әдіспен нақты мерзімдегі тексеру және бағалау;
тақырыптық бақылау - жеке сұрақтар бойынша жалпылама әдіспен нақты мерзімде тексеру және бағалау;
қарама-қарсы бақылау - операциялардың бірлігімен өзара байланысқан құжаттарды дайындауда бақылау объектісіне қатысты ақпараттарды алудың қажеттілігінен туындаған үшінші тұлғаны бақылау.
Бюджеттік Кодекс және басқа да нормативтік актілерді сақтауды сипаттайды.
Бюджеттің атқарылуы бойынша есептіліктің құрамына мемлекеттік мекемелердің есептері, бюджеттік бағдарламалар жетекшілерінің есептері, бюджеттің атқарылуы бойынша өкілетті органдардың есептері жатады.
Есептіліктің формалары, мерзімділігі, мерзімі және құру тәртібі және ұсынылуы бюджеттің атқарылуы бойынша өкілетті орталық органдармен құрылады.
Маслихат бюджеттің атқарылуы бойынша жылдық есепті қарастырады, содан соң бекітеді. Қазақстан республикасы Ұлттық Қоры басқармасына байланысты қызметтердің ашықтылығын қамтамасыз ету мақсатында жыл сайын аудит жүргізіледі. Аудит немесе аудиторлық ұйымдарды таңдау Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес конкурстық негізде жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау (сыртқы және ішкі) - бюджеттің атқарылуы бойынша есептілік және есеп беруді жүргізу, объектілердің қызметтерін ҚР заңдарына сәйкестігін тексеру.
Сыртқы бақылау - республикалық бюджетті қолдану және бақылау бойынша есеп комитеті жүзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Ішкі бақылау - ішкі бақылау қызметтері және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 ІШКІ АУДИТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖҰМЫСЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Аудит функциялары мен объектілері, пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Ішкі аудитті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
Ішкі аудиттің ұйымдастырушы құрылымына әсер ететін факторлар.. ..23
2.1 ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...33
2.1 Ішкі аудиторлық тексеріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Аудит мақсаты көзқарасын қаржылық есептілікті құру және ұсынуға талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттейтін органдардың функциялары мен құрылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..48
3 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..60
3.1 Ақша аудитінің мақсаты, міндеттері және бағдарламасы ... ... ... ... ... 60
3.2 Аудиторлық тәуекелділік және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.3 Есеп айырысу шарттарының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .87
Кіріспе
Ішкі аудиттің мәнін түсіну үшін оның объектілерін анықтау қажет. Олардың ішіндегі маңыздыларының бірі есептік, жоспарлық және нормативті-анықтамалы мәліметтерден тұратын ақпараттық объект болуы тиіс. Келесі - қабылданған басқарушылық шешімдердің деңгейін бағалау. Сонымен қатар ең соңғысы технологиялық объект болуы тиіс, себебі жоғарыда аталған объектілері есеп жүргізу қажеттілігінен туындайды.
Осылайша, ішкі аудит дегеніміз - кеңес беру, аудит көрсеткіштерін талдау жолымен оның белгіленген параметрлерге сәйкестігін сандық - сапалық бағалау процесі.
Ішкі және сыртқы аудит тәсілдерінің бір объектілерге байланысты болуына, ұқсастығына қарамастан, олардың арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Ең басты айырмашылығы - ішкі аудит қызметі кәсіпорынның, басқару жүйесінің құрамдас бөлігі болуында және әкімшіліктің тікелей нұсқауы және бақылауы бойынша кызмет атқаруында.
Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылығы, ең алдымен, оларды жүзеге асырудың құқықтық, ұйымдастырушылық және әдістемелік үлгісінде. Ішкі аудит ауқымында активтердің сақталуын қатаң бақылау, меншік иесінің мүліктік мүддесін қорғау ғана емес, менеджмент сапасы мен саясатын бақылау да жүзеге асырылады.
Қаржылық-шаруашылық қызметті жетілдіру қажеттігі ішкі аудиттің көптеген бағыттарын анықтайды, бүл оның бірнеше түрлерге жіктелуіне әсер етеді.
Ішкі және сыртқы аудитті салыстыра отырып, көптеген авторлар олардың арасындағы айырмашылықты табуға тырысады. Мысалы, Ю.М. Иткин келесідей айырмашылықтарды айтады: объектілігі, біліктілігі, жүргізу шеңбері, әдісі, мақсаты және есеп беру үлгісі. Ал, К.Ш. Дүйсембаев объектілігін, мақсатын, міндетін, біліктілігін, өзара қарым-қатынастар түрін, әдісін, есеп беру үлгісін, төлемақысын, жауапкершілігін бөліп көрсетеді.
В.В. Бурцев та жоғарыдағы авторлар сияқты сол ерекше белгілерді атайды, бірақ оған тәуелсіздік принципін, регламент және өкілеттік мерзімімен толықтырады. И.П. Ульянов объектілігін, міндетін, біліктілігін, мақсатын, тәуелсіздік принципін, өкілеттік мерзімін және нәтижелердің пайдалануын атап отыр.
Ішкі аудит экономикалық субъекті де меншік иелерінің мүддесін қорғау мақсатында бухгалтерлік есепті жүргізудің белгіленген тәртібін сақтау, меншікті қорғау, ішкі бақылау жүйесінің Ішкі аудит сенімділігін арттыру бойынша ішкі құжаттармен бекітіліп, ұйымдастырылған сыртқы аудиттің құрамдас бөлігі.
Ішкі аудит институттарына экономикалық субъектінің меншік иелерімен тағайындалған ревизорлар, ревизиялық комиссиялар, ішкі аудиторлар жатады. Ішкі аудит кәсіпорын басшылығына тікелей бағынатын арнайы қызмет мамандарымен жүзеге асырылады. Дұрыс ұйымдастырылған жағдайда ішкі аудит кәсіпорынның құрылымдық бөлімдерінің басшылары мен материалды - жауапты тұлғалардың өз міндеттерін жауапты атқаруына ықпал етеді. Сонымен қатар, ішкі аудит заң талаптарына сәйкес міндетті түрде жүзеге асырылатын сыртқы аудиттің ақпараттық базасы болып табылады [1].
Диплом жұмысының тақырыбы: Ішкі аудиторлық тексеріс.
Диплом жұмысының өзектілігі: Аудиторлық қызмет бүгінгі таңда әлем дік тәжірибеде өзінің белсенді қолданылуын ХХ ғасырдың І жартысындағы әлемдік экономика дағдарысының кезінен экономикалық қатынастың ажырамас бөлігі ретінде, экономиканы басқару құралы және аудиторлық қызметтегі негізгі объектіге айналдыра отырып трансформацияның сферасымен анықталған.
Қазақстандағы шаруашыландырудың қазіргі этапы басқарудың жаңа концепциясының қалыптасуын сипаттайды, соған сәйкес қызмет саласы экономикалық дамуының жылжушы күшіне айналады. Жалпы әлемдік тенденциядағы қызмет көрсетудің алдыңғы қатарлы мемлекеттердің экономикасы соңғы 10 жылда Қазақстанда да көрініс табуда. Нарықтық қатынастардың дамуы нарықтық инфрақұрылымның даму және кеңеюінің негізгі факторы болып табылады, оның негізгі элементі болып аудиторлық және консалтингтік компания табылады.
Қазақстанда аудит және консалтингтің қалпытасу және дамуы 90-жылдардан бастап дамып келеді. 2 анықталған факторлар: бизнес қалыптасуының құқықтық негіздемесі және консалтингтік қызметтің қажеттілігінің артуы.
Диплом жұмысының мақсаты: ішкі аудиттің ұйымдастырушы құрылымына әсер ететін факторларды анықтау, ішкі аудиторлық тексерісті айқындау, ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттейтін органдардың функциялары мен құрылымдарын талдау.
Диплом жұмысының нысаны: ішкі аудиторлық тексеріс.
Диплом жұмысының пәні: аудит функциялары мен объектілері, аудит мақсаты көзқарасын қаржылық есептілікті құру және ұсынуға талаптар.
Диплом жұмысының дереккөздері: Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің Жарлықтары, Қаулылары, ҚР Президентінің Жолдаулары, ҚР Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасы статистика Агенттігі, еліміздің және шетелдік ақпараттық сайттар, ғылыми зерттеулер мен мақалалар, газет-журналдар, теларналар.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы негізі 4 бөлімге құрылған: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Кіріспе бөлім 3 бөлімшеден тұрады, негізгі бөлім 2 тақырып, 6 бөлімшеден тұрады.
ІШКІ АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРІС ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
Аудит функциялары мен объектілері, пәні
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында - ғылыми, білім мен практикалық қызметтің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді. Бұл - аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда тыңдаушы деген мағынада қолданылған. Осы орайда аудитор сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
Аудитор латынның audio деген сөзінен шыққан, яғни ол тыңдап тұр деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық - жұмыс барысына тиісті информацияны тексеруші тексеруші немесе бақылап басқарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда аудитор - тыңдаушы дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңғы жылдарына дейін барлық елде әріп танитын және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп - лауазымды қызметкерлердің қорытынды есебін тыңдауға тиісті қызметкерлерді аудитор деп атаған. Бір қызығы сол, алыс ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің жазбаша түрінен, ауызша түрінде информация есеп беруін артық санаған. өйткені кез келген жазба құжатты қолдан әр түрлі етіп жазуға, өзгертуге болады деп түсінген. Ал, ауызша есеп, мәлімет беруде көзбе көз отырғанда, есеп беруші өтірік айта алмайды деген.
Аудит бізге осы уақытқа дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда, оған бірден-бір негіз болатын, бухгалтерлік есеп және аудит қызметі екеніне үлкен көңіл бөлінген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастан арнайы бухгалтер-эксперт, аудитор дайындау өте қажет жұмыс деп табылған.
АҚШ-тағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарын, атқаратын функциясын зерртеу қорытындысында: бұл аудит қызметінің идеясы, мазмұны мен мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс, біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті басқару ісінде зор әлеуметтік ұйымдастырушылық және экономикалық эффект берер еді - деп жазған [2].
Аудит мамандарын шет елдерде әр түрлі атайды. Мысалы, АҚШ та олар қоғам бухгалтері, Англияда - ревизор, Францияда - бухгалтер-эксперт немесе шоттар комиссары, Германияда - шаруашылық басқарушысы және т.б. деп те атайды. Айтылуындағы өзгешеліктеріне қарамастан олардың барлығы бір ғана мақсатпен жұмыс істейді. Шаруашылық қызмет жасаушы субъектілердің бухгалтерлік қорытынды есебін тексеру, оның ішінде қаржылық деңгейін тексеріп анықтау ерекше орын алады. Аудитордың ең негізгі мақсаты сол тексеру нәтижесін тұжырым жасау арқылы аудиторлық қорытынды жасау.
Дамыған елдерде ерте кезден бастап аудит жұмысын шаруашылық субъектілеріне қызмет көрсету деп - атап кеткен. Оған себеп, кәсіпкер өз субъектісі туралы аудиторлық қорытынды алу үшін келісім-шарт жасау арқылы төлем жасайды, ал өз кезегінде келісім-шарт талабына сәйкес тексеру жасап, аудиторлық қорытынды береді. Аудитор өз кезегінде әр түрлі қызмет көрсетеді. Мысалы, бухгалтерлік есеп жұмысын ұйымдасьыру туралы салық мекемесімен есеп айырысу тәсілдері туралы, банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаға кеңес, тағы басқалай әр түрлі қызмет көрсете алады.
Аудит жұмысының тағы бір ерекшелігі ол шаруашылық субъектілеріне, өндіріс процесіне байланысты, өнімді сату процесіне, маркетинг проблемаларына қатысты түсініктемелер, кеңес берумен шұғылдануында. Олай дейтініміз, ірі аудит фирмалары үлкен информатика орталығын қолданып жұмыс жүргізеді.
Аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қаржысы мен кәсіпкерлік жасайтындардың яғни, қаржы компанияларының, банкілердің, биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін, ақпарат мәліметтерін тексеріп өзінің аудиторлық қорытындысын жасауы. өз кезегінде осы аудитор қорытындысы, ақша құнды қағаз айналу операцияларын жүргізетін брокерлере, делдал кәсіпкерлерге өзара немесе өндірістік кәсіпкерлер тобымен жұмыс істеуге кепілдік береді. Қорыта келгенде аудитор қорытындысына сүйене отырып, ақшамен, бизнеспен айналысатын кәсіпорындар, кәсіпкерлер күдіксіз өзара қарым-қатынасқа түседі. Мысалы, банк несие беру үшін шаруашылық субъектілерінің өндірісінің тиянақты жұмыс жүргізетінің қаржылық жағдайының тұрақты екенін аудит қорытындысы арқылы анықтайды. Сол сияқты кез-келген кәсіпорында өзара қарым-қатынасқа сенімді болу үшін аудитордың қорытындысы болу қажет.
Осы жоғарыда айтылған аудит ерекшеліктерін іс жүзінде қолдану үшін экономикасы жоғары дамыған елдерде, кәсіпорындардың мерзімдік қорытындылары, бухгалтерлік есебі тек қана аудитор қорытындысы болған жағдайда ғана басылымға шығады. Кәсіпкерлер сол басылымға шыққан отчет информацияларын зерттеп, талдау жасағаннан кейін ғана өзіне қажет, сенімді кәсіпорындармен қарым-қатынасқа түседі. Яғни, анық информация алу үшін мұқтаждығы бухгалтерлік отчеттардың дұрыстығын анықтайтын аудит жұмысының қажеттілігін тудырады.
Дүние жүзіндегі аудиторлық жүйені құрған бірінші мемлекет Қытай болып саналады. Қытайлардың көне жазулары бойынша, біздің эрамызға дейінгі 700 жылдарда Бас аудитордың орны болған, оның негізгі міндеті өкімет чиновниктерінің тазалығына кепіл болу, өзінің міндеті бойынша өкіметтің ақшасы мен мүліктеріне пайдалануға қызмет жөнінде құқығы болған.
Кейбір деректерде аудиттің тарихы 17 ғасырда пайда болды делінген. Барлық ақпараттарды қорыта келе, аудиттің көне заманда пайда болғаны байқалады.
1773 жылы Шотландияның орталығы- Эдинбургке арналған адрестік кітапшада жеті аудиторлардың есемі айтылған. Осыған сүйене отырып, кейбір авторлар кәсіпқой аудитор батыс елдерінде, Шотландияда 19 ғасырдың ортасында пайда болды деген ұғымға келеді.
Аудиттің одан әрі дамуына 1862 жылы Британ бірлестігі жөніндегі шыққан заң әсерін тигізді. Бұл заңда бірлестіктің шоттары мен есептерін ең аз дегенде жылына бір рет аудиторлар тексеруі қажет делінген. Америка Құрама Штаттарында аудиторлық жұмыс британдықтардың әсерінен пайда болған. 1896 жылы Нью-Йорк штатының заңды орындары аудиторлық қызметті реттеу жөнінде заң жобасын қабылдаған.
Қазіргі заманда нарық экономикасы дамыған дүние жүзіндегі барлық мемлекеттерде аудит жөнінде қоғамдық институттар құрылған. Көпшілік мемлекеттерде бухгалтер-аудит жөнінде кәсіби мекемелер құрылған. Мысалы, 1880 жылы Англияда машықтанған бухгалтерлер Институты құрылған, 1887 жылы АҚШ-та дипломатиялық бухгалтерлер Институты, Германияда- аудиторлар Институты, т.б.
Аудит Қазақстан республикасында жаңадан пайда бола бастады. 1990 жылы алғашқы аудиторлық фирма ҚР министрлер Кеңесінің 15.02.1990 жылғы №60 қаулысына байланысты ҚР Қаржы Министрлігінің құрамынан Қазақстан - аудит атты аудиторлық орталық құрылған. 1992 жылдан бастап ол өз бетінше ірі акционерлік бірлестікке айналып, Қазақстан территориясындағы кәсіпорындар мен мекемелерге билік формасына қарамастан аудиторлық қызмет пен кеңес беру жұмыстарын атқара бастады.
Аудиторлық жұмыстың әрі қарай дамуына 18.10.1993 жылы шыққан Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы заңы әсерін тигізді [3].
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында - ғылыми, білім мен практикалық қызметтің даму жолында жаңа ғылым.
Аудит дегеніміз - ол, кәсіпорынның табыстылық есебін тексеріп, онда көрсетілген шаруашылық табыстылық көрсеткіштерінің дұрыстығын анықтап, сонымен қатар бухгалтерлік есебін, қаржысын, салық заңдарын, банк және әлеуметтік есеп процесін келісім-шарт бойынша кәсіпкер ретінде тексеріп арнайы төлем арқылы қызмет көрсету.
Аудит - ол табыстылық отчетін немесе соған қатысты объектілер туралы информацияларды арнайы қорытынды жасау үшін дербес тексеру жүргізу
Аудит - ол шаруашылық, табыстылық операцияларының заңдылығын тексеріп, әртүрлі меншіктегі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі мен отчетының дұрытығын анықтап, арнай толем арқылы бақылау тексеру, түсініктеме беру, сараптау қызметін көрсету.
Кәсіпорын шаруашылығының жеке бір бөлігін немесе түгелдей шаруашылығын қамтитын аудит болса да алғашқы құжаттарды тексеру немесе алғашқы есепті тексеру міндетті түрде жүргізіледі. Аудит процесі одан әрі қарай бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен оның құрылымын - ұйымдастырылуын тексерумен жалғасатыны объективті жұмыс. Ондай болмаған жағдайда аудиттік тексеруді тиянақты, дұрыс жүргізілді деуге болмайды.
Нақты әр елдердегі аудит туралы анықтама берген авторларды қарастыратын болсақ, Англия ғалымы Рой Додж аудит - тәуелсіз, дербес тексеру және табыстылы ақпарат туралы өз пікірін айту - деп анықтама бернген. Басқа бір Англиядағы белгілі бухгалтерлік есеп аудит маманы Роджер Адамс Аудит негізінде кәсіпкерлік ретінде қызмет көрсету, қоғам үшін өте қажет информациялардың дұрыстығын анықтау мен кәсіпорынның табыстылық отчеттарын, ақпаратын тексеріп, басылымға шыққан мәліметтердің шындығын анықтау деп анықтама берген [4].
Америкалық профессор Джек Робертсон өзінің монографиясында Аудит - ол кәсіпорын ақпартындағы мәліметтердің пайдаланушылар үшін табыстылық отчет көрсеткіштеріндегі информациялық рискіні барынша азайту деп анықтама береді. Осы аты аталған үш авторлардың ойын қорытындылайтын болсақ, Англиялық есеп және аудит маманы Р.Адамс өз анықтамасында аудиттің мағынасына қоғамдық тұрғыдан қарайтындығын көрсетеді. Бұл ойдың мемлекеттер үшін, әр елдің экономикасының дамуына аудит жұмысының атқаратын рөлі өте жоғары деп бағалау. Себебі, аудит кәсіпорын шаруашылығының тиянақты дамуына кепілдік беретіні анық. Яғни, кәсіпорындардың тиянақты дамуы қамтамасыз етілген жағдайда ол елдің экономикасында даму болады деген сөз.
Аудит дегеніміз - дербес тәуелсіз аудит мамандарының кәсіпкерн ретінде келісім-шарт бойынша тапсырушылардың шаруашылық табыстылық ақпаратын, бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін тексеру арқылы анықтап, экономикалық талдау жасап, қажет болған жағдайда сараптау жүргізіп, аудитолық қорытынды жасау және әр түрлі түсініктеме қызметін көрсету деп ойлаймын. Себебі аудит жұмысының көлемі, объектісі шаруашылық субъектінің қалауында толық немесе бір бөлімін аудиттік тексеруді тапсыру тапсырушының еркінде. Екіншіден, қандай ақпарат болмасан оның мәліметтерінің дұрыстығы, қатесіздігі, тек қана бухгалтерлік есеп көрсеткіштері арқылы анықталады. Үшіншіден, аудиттің негізгі мақсаты - аудиторлық қорытынды жасау. Тапсырушының өз тарапына төлем жасап, аудит жасатуды бірден бір мақсаты - аудит қорытындысын алу. Себебі тек аудит қорытындысын алған шаруашылық субъектілерінің ақпараты басылымға шығады. Яғни, ол шаруашылық жүргізуіне кепілдік алады деген сөз. Барлық сыбайластарымен кідіргісіз қарым-қатынаста болады [5].
Аудиттің мазмұнын анықтамалары арқылы қарастырғаннан кейін оның негізі түсінікті болған сияқты.
Аудитор - кәсіпкер, табыс табу үшін кәсіпорындарға қызмет көрсетеді.
Шаруашылық субъектісі кәсіпорын, оған аудитор қорытындысы керек. Ол кезінде басылымға шығуына кепілдік береді.
Мемлекет, кәсіпорындардың жақсы жұмыс жүргізіп табысты болғанын қалайды, себебі олар салық төлейді, аудит жұмысына құштар болу себебі аудитор тексеру барысында табыстылық ақпаратын тексеріп кәсіпорын қанша табыс тапқанын, қанша салық төлейтінін анықтайды. Ал қажет болған жағдайда аудитор тікелей мемлекеттік салық инспекциясына мәлімет бере алады. Яғни, аудит жүргізілген кәсіпорындарда табыс сомасын жасырып қалу, салық төлемеу үшін қылмысқа немесе басқалай әр түрлі жалтарушылыққа жол берілмейді.
Аудит пәні және объектілері олардың алдына қойылған мақсаттар және міндеттер арқылы анықталады.
Аудит пәні дегеніміз шарт бойынша және келісім арқылы тәуелсіз эксперттік негізде және бухгалтерлік есепті талдау, т.б. кәсіпорындардың жұмыстарының дұрыстығын, анықтығын анықтай отырып, оған толық түрде объетивті баға беру, сонымен қатар ішкі аудиттің тексеру жүйелерінің қабылдаған есеп саясатына, нормативтік актілерге сәйкестігіне көңіл бөлу.
Егер аудит объекті шаруашылық субъектінің финанстық қызметі болса, онда оның мақсаты -- есеп берушіліктің толықтығын, нақтылығын, бекітілгендігін тиянақты түрде қарайды. Аудиттің мақсаты финанстық есеп бойынша аудиторлық қорытынды жасау, финанстық есептің бухгалтерлік есеп нормаларына және әрекет ететін заңдылықтарға сәйкестігін және нақтылығын тексеру болып табылады.
Егер аудит объекті бухгалтерлік есеп болса, онда аудит мақсаты барлық кәсіпорындарға мемлекетпен бекітілген заңдылықтарға, жалпы нормаларға, стандарттар мен ережелерге сәйкестігін тексеру болып табылады.
Егер аудит объекті барлық шаруашылық қызметі болса онда оның мақсаты осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығындарды азайту мүмкіншіліктерін айқындау, еңбек өнімділігін және өндірістің рентабельділігін арттыру, кәсіпорын қызметін жақсарту үшін рекомендациялар өңдеу болып табылады.
Консалтингтік қызметті жүзеге асырудағы аудит мақсаты аудиторлық фирма клиенттерінің коммерциялық қызметін жақсартуда (үшін) жоғары дәрежеде консультациялық қызмет көрсету және аудиторлардың беделін арттыру болып табылады. Аудит қызметі басқа қызметтер сияқты пайдасы көп болу керек. Осы мақсаттарыды жүзеге асыруда аудитор алдында келесідей негізгі міндеттер тұр:
1.Кәсіпорынның финанстық есеп берушілігінің нақтылығын қамтамасыз ету және финанстық есепті пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелділіктің деңгейін төмендету.
2.Компоненттік мәліметтерді жинау және бағалау.
3.Кәсіпорынның немесе оның жеке түрлерінің экономикасын жүйелі және жан-жақты талдау.
4.Кәсіпорын қызметінің оның уставына, бизнес-жоспарына сәйкестілігін тексеру.
5.Заңдылықтардың сақталуын, бухгалтерлік есеп, есеп берушіліктердің жүргізілуін және мемлекеттік органдардың шаруашылық субъектінің финанстық жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етілуін бақылау.
6.Алғашқы құжаттарды тексеру.
7.Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру және жүргізуде клиенттерге консультациялық қызметтер көрсету.
8.Клиенттермен қатынасты нығайту және өсуіне әрекет жасау [6].
Аудиттің көкейтесті мәселелерінің бірі - оның постулаттарын зерделеу болып табылады. Кең мағынасындағы постулат - бұл басқаша дәлелденбейінше, жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер. Дж.Робертсон "Постулат-бұл негізінде қызмет бағыты белгіленетін негізі бар аксиомалық бекіту". Постулаттардың көмегімен аудиторлық стандарттардың мазмұнын танып білуге болады. Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп жүйесінің негізінде жатады. Олар кез келген ғылыми теорияның дамуы үшін одан кейінгі логикалық құрылымды жасау базасына керекті бастапқы алғышарт пен болжаулар болып табылады. Іргелі постулаттарды негізге ала отырып, ең күрделі мәселелерді түсінуге болады. Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса мањызды болады. Батыс ғылымдары мен мамандары олардың қажеттілігін ерте сезінді. 1961 жылы Р.К.Маутц және Х.А.Шараф аудиттің 8 постулатын қалыптастырды. Олар өте әйгілі болып, аудит теориясында кеңінен қолданыла бастады. 1982 жылы америкалық ғылым Т.А.Ли өзінің постулатын қосты. Сондай-ақ Дж.Робертсон, Р.К.Мауц пен Х.А.Шараф постулаттарын "экономикалық тиімділіктің максимасы" деп аталатын тағы бір постулатпен толықтырды. Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А.Белкаоуи, Р.Адамс, Я.В.Соколов, К.Ш.Дүйсембаев, М.С.Ержанов және басқалары жекелеген постулаттардың мазмұнын нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру үшін өз нұсқаларын ұсынды.
Әр түрлі ғалымдар мен маман - практиктердің көзқарастарын жан-жақты зерделеу арқылы ғылыми негізделген постулаттар болып мыналар саналады:
1. Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
2. Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
3. Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру) мүмкіндігі.
4. Есептеме дұрыс жасалмаған.
5. Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында орындалса, онда аудитордың қызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
6. Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
7. Аудитордың пікірі оның мүдделеріне тәуелді.
8. Есеп беру мәліметтерінің обьективтілігі ішкі бақылаудың тиімділігіне тікелей пропорциональды.
9. Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің құндылығын кемітуі және әрдайым ақпараттылығы аз болады.
10. Аудитордың әрбір пайымдауы белгілі бір деңгейде иландырады.
11. Бұрынғы (алдыңғы) ақпараттың құндылығы.
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді ұдайы сақтау [8].
Осылайша, аудит саласын стандарттау жєне теориясын дамытудағы постулаттардың маңызы зор. Олар аудитордың тәжірибелік жұмыстарына міндетті түрде қажет болады. Оларды күнделікті іс-тәжірибеде біліп қолдану аудиттің мақсаттары мен техникасын, аудиторлық стандарттардың, нормалардың, мазмұнын терең түсінуге мүмкіндік береді. Аудиторлық стандарттарды жобалауда қолданылуы аудиторлық қызметтің тиімділігіне оң әсер ететін, кәсіби маман топтар талқыға салатын постулаттардың нақты жүйесі негізге алынуы керек.
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында - ғылыми, білім мен практикалық қызметтің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді, бұл аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда тыңдаушы деген мағынада қолданылған. Осы орайда аудитор сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
ТМД мемлекеттерінде шыққан арнайы әдебиеттерде аудит жөнінде әр түрлі анықтамалар кездеседі. Біреулері өте қысқаша түрде анықтама берсе, басқалары керісінше ұзақтау және қиындау түрінде береді, ал үшіншілері оның да, бұның да анықтамаларының қосындысынан айтылады.
Осыған орай аудит жөніндегі анықтама, Қазақстан Республикасының өз ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы заңында Аудитке төмендегідей анықтама береді. Аудит - бұл қаржы есеп беруді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің берген есебінің дұрыстығын анықтау мақсатында олардың қаржы-шаруашылық қызметі туралы алғашқы құжаттар мен басқа да ақпаратының есебін, оның толықтығын және қолданылып жүрген заңдар мен белгіленген нормативтерге сәйкестігін тәуелсіз түрде тексеру.
Аудитті шаруашылық жүргізуші субъектілермен (тапсырыс берушілермен) жасалған шарт негізінде тәуелсіз жеке адамдар, аудиторлық ұйымдар жүзеге асырады.
Аудиторлық тексерулер мемлекеттік органдар тарапынан Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес жүзеге асырылатын кәсіпорындар шаруашылық қызметінің заңлығына бақылау жасауды жоққа шығармайды.
Егер белгіленген тәртіп бойынша тіркелмеген және аудиторлық қызметпен айналысу құқығы біліктілік комиссиясының аттестациясынан өтпеген болса, бірде-бір заңды ұйым немесе нақты адам аудитор деп атала алмайды немесе өздерін аудиторлық қызметпен айналысушы ретінде көрсете алмайды.
Аудиттің маңызын анықтау шеңберінде олар төмендегідей негізгі компоненттердің қажеттілігін анықтау қажет. Оларға жататындар:
1.Шаруашылық жүргізуші субъектілер;
2.Ақпараттар;
3.Аудиторлардың кәсіби мамандылығы;
4.Материалдарды жинау және оларды бағалау;
5.Стандарттар мен критериялар(белгілер) [9].
Бірінші компонент - бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші субъектілердің параметрлерімен анықталады.
Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат. Аудиттің көптеген түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа ақпарат алуында.
Үшінші компонент - бұл аудиті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі. Аудитор ең алдымен өз ісінің құзыретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы қажет. Одан тәртіптің белгілі бір нормаларын, атап айтқанда, өз ісінің тәуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы тұра білу керек.
Аудиттің төртінші компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады. Фактісіз қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің нәтижесі ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе жалпы қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет.
Аудиттің алтыншы компоненті - аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтқан ескертпелері туралы хабарлайды [10].
Аудиттің мазмұнын анықтамалар арқылы қарастырғаннан кейін оның негізгі түсінікті болған сияқты. Сонымен қатар, аудиттің мазмұнын одан әрі тереңде қарастыру мақсатымен біз мына үш түсініктеме бердік.
1. Аудиторлық- кәсіпкер, табыс табу үшін кәсіпорындарға қызмет көрсетеді.
2. Шаруашылық субъектісі кәсіпорының, оғанаудитор қорытындысы керек.
3. Мемлекет, кәсіпорындардың жақсы жұмыс жүргізіп табысты болғанын қалайды, себебі олар салық төлейді.
Аудиторлық қызмет аудиттің негізгі қағидаларын сақтау негізінде жүргізіледі:
1. Ғылыми аудиттің бұл методологиясы ақиқат шындықты объективті неғұрлым толық бейнелейтін экономикалық теория мен диалектикалық тәсілге сүйенуі тиіс. Аудит нарықты экономика жағдайында әрекет жасаушы
талаптарға толық сәйкес жүргізілуі тиіс. Ғылыми басқару тұрғысынан алғанда аудиторлық қызмет көрсетуінде ғылыми зерттеу жұмыстарының элементтері де болады, өйткені ол ақиқат болып саналатын кейбір ғылыми жайларды
шаруашылықты басқару тәжірибесінде қалай іске асыруға болатынын тексеруге мүмкіндік береді. Сондықтан да аудитор есебінде көбінесе белгілі бір білім және дағдыны иемденетін ғылым әрекет етеді.
2. Жүйелілік, бүтіндік және комплекстік. Жүйелілік пен бүтінділік аудиторлық тексеру барысында зерттеу объектісін жекеше емес, керісінше жан-жақты өзара байланыста қарастыруды талап етеді. Аудит объектісі бүтіндей бір жүйе ретінде қарастырылады, мұның өзі тереңірек танып-білуді қамтамасыз етеді.
Комплекстік шаруашылық субъектінің әрекетінің көрсеткіштерін, құбылыстарды өзара тәуелділікте қарау, аудиторлық процедуралардың жүйелік реттерін сақтай отырып, әрі ұйымдасқан түрде жүргізілуін талап етеді.
3. Бақылаудың белгілі бір бөлімге жұмылдырылуы.
Аудиторлық тексеруде көп жағдайда кәсіпорын қызметінің барлық жағын, оған әсер ететін факторлар мен байланыстарын түгелдей зерттеу ақылға қонымсыз, әрі өте қиын. Сондықтан да бақылауды кәсіпорын қызметінің белгілі бір учаскесіне жұмылдыру қағидасының маңызды методологиялық мәні бар.
4. Объективтілік. Объективтілік- бұл берілген іске ғана қатысты фактілерді назарға алатын ойлау түрі. Аудитор өз жүмысында шыншыл, адал әрі тура, ойын ашық айтатын болуы тиіс [11].
Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есеп беруінің дұрыстығы жайлы өз пікірін көрсететін қорытындысында аудитор оның қаржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс. Шаруашылық субъектінің әрекетінің нәтижесін дәл, объективті бағалау-информацияны пайдаланушылардың дұрыс шаруашылық щешімдерін қабылдау үшін қажетті алғы шарт. Объективтілік-интеллектуалдық шыншылдықты көрсетеді, жай ғана жалпы мағынадағы шыншылдық емес, іске бүтіндей адал, әрі объектквті қарау. Өйткені сыртқы аудиторлар ешкімте тәуелсіз емес.
5. Адалдық. Аудитор өзі шындығына сенбейтін нәрсені растауға тиіс емес және ешқандай азғыруларғы ермеуі тиіс, көрсе қызарлыққа, пайда табуға, өз мүддесін ойлауға тиісті емес.
6.Тәуелсіздік. Аудиторлар қаржылық есептер мен өзге информацияларды ешқандай алдын-ала пайымдаусыз зерттеп, қаржылық информацияларды ұсынушылар мен оны қолданушыларға әділ болуы тиіс. Аудитор статусын қоғамдық мойыңдау - оның тәуелсіздігін мойындауға нетізделген. Әрбір аудитор өзінің пайымдауын өз бетінше қалыптастыруы тиіс және оның әділдігіне ешнәрсе ықпалын тигізуге тиіс емес. Аудитор, ол сырт жақтан әлдекімнің бақылауынан немесе әсерінен бос болғанда ғана тәуелсіз болады.
7. Профессионалдық, шеберлілік, білушілік және ұқыптылық. Аудит тиісті дайындық тәжірибесі бар және жіті білікті адамдармен, профессионалдықпен жүргізілуі тиіс. Профессионал аудитор тексеретін кәсіпорындарды, онда қабылдаған ішкі бақылау тәсілдерін зерттеуін, кәсіпорынның бухталтерлік проблемалары жайлы кез-келген информацияны алуын күтпеген жағдайларда тез әрекет етуін, зерттеуді бұзушылық бар екеніне (немесе жоқ екеніне) толық көзі жеткенше жүргізуін талап етеді. Ал бұл үшін ол жетік білікті маман болуы тиіс. Жетік білікті аудитордың аудит теориясы мен практакасын білетіндігімен, дайындық тәжірибе мен мамандық дәрежесінің белгілі деңгейде екендігімен, бухталтерлік және аудит сұрақтары бойынша халықаралық және үлттық стандарттар мен нормативтердің даму бағытын, сондай-ақ заң органдарымен белгіленген белгілі реттеуші талаптарды түсінетінімен шамаланады.
Шеберлілік - қандай да бір нәрсені жақсы істей алу қабілеті Аудитор болғысы келген талапкер шеберліліктің жоспарлау, аудиторлық тесттерді өңдеу және компыотермен зерттеу жүргізу секілді элементтерін оқиды.
Ұқыптылық - абайлылық сақтық секілді түсініледі: аудитор жұмысында сақ болуы тиіс, яғни ол өзі сенімділігіне көзі жетпейінше түсініктемелерді дұрыс деп санауына болмайды, ұқыпылық деп сондай-ақ орындалатын жұмысқа мұқият, әділ ниетпен қарауы түсініледі. Аудитор өзінің жұмысын дұрыс жоспарлап, содан кейін оның орындалуының дұрыстығын қамтамасыз етеді, яғни тесттерді толық көлемде орындалып және олардың нәтижелері бойынша адекватты қорытынды шығуын қамтамасыз етеді.
8. Құпиялылық немесе конфиденциялдық. Аудитор өзінің жұмыс барысында алған информацияны үшінші бір жаққа ерекше рұқсатсыз немесе мұндай заңды немесе мамандық міндеті болмаса беруіне болмайды.
9. Оперативтілік. Бұл қағида тапсырманы тез, анық әрі тиімді орындауын білдіреді. Аудиттің оперативтілігі аудиторлық процедуралардың өз уақытысында жүргізіліп және тапсырыс берушіге дер кезінде зерттеу нәтижелерін беруінде қорытындыланады. Осы нәтижелердің негізінде тиісті қаржылық, басқарушылық, өндірістік және өзге де шаруашылық шешімдер қабылданады.
10. Есеп берушілік. Аудитор көп жағдайларда акционерлердің мүддесін, сонымен бір уақытта шаруашылық процесінің өзге де қатынасушыларының мүдделерін ескере отырып қимыл жасауы тиіс.
11. Дайындау, пікір. Аудитор оның профессионалдық пікірлерін қолдануы тиіс.
12. Коммуникация. Аудитор өз пікірін білдіру үшін мәселені толық түсінуге қажеттілердің барлығын ашуы тиіс. Көпшіліктің мүддесі үшін аудиторлар, егер оларға кәсіпорын сақтауға тиіс болған ережені, заңды бұзғаны немесе алдау фактісі белгілі болса тиісті деңгейдегі басшыларға мәлімдеме жасауы мүмкін [12].
1.2 Ішкі аудитті ұйымдастыру
Қазақстанда нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық етудің формалары мен тәсілдерін түрлендірудің объективті қажеттілігін туындатады. Елде ғылыми-техникалық саясат белсенді түрде, әлеуметтік-экономикалық іс-әрекеттің жаңа прогрессивті нарықтық бағыттарын, белгілі ғылыми жұмыстардың жинақталуы үлкен білімнің маңызды теориялық және практикалық салаларына айналатын фундаменталды және қолданбалы зерттеулер жүргізілуде. Бухгалтерлік есеп, аудит және шаруашылық субъектілердің іс-әрекетін талдау сияқты арнайы ғылымдарға ерекше көңіл бөлінеді. Ал, олар елдің микроэкономикасын басқаруда қажетті құрал болып табылатындығын біз білеміз.
Осы мәселе бойынша ақпараттарды талдаулар көрсеткеніндей, бухгалтерлік есепті реформалау және аудитті ұйымдастырудың прогрессивті тәжірибесі Халықаралық Валюта Қорының (ХВҚ), Бүкіләлемдік банктің, Халықаралық даму жөніндегі Американдық агенттіктің (ЮСАИД), Европалық Одақтың және Британдық Кеңестің белсенді қатысуымен, негізіне ағылшын-американдық моделді алу арқылы таратылды.
Бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдіру жөніндегі ұсыныстар ҚР-ның Конституциясы, Азаматтық және салық Кодексі, заңдар және басқа да нормативті-құқықтық актілердің талаптарын ескеру арқылы жасалынды.
Сонымен қатар, ақпараттарды құратырушылар мен пайдаланушылардың әр түрлі көзқараста болуы, меншік түрлері бойынша бақылау объектілерінің шектеулілігі және нарық жағдайында пайда болатын басқа да шарттар нақты жағдайда қалыптасқан жайттарға мұқият аудит жүргізуді талап етеді. Микродеңгейдегі қабылданған шешімдердің сапасы алынған ақпараттардың шынайылығы мен оны негіздеуді талдаудың тереңдігіне тікелей байланысты болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр.
Аудитор аудитті жүргізу тәртібі мен оның ұсынылатын көлемін көрсететін аудит жоспарын ресми құжаттайды және жасайды. Оның өзінде аудиттің халықаралық стандарттарымен ұсынысы бойынша жоспарлау процессін аудиттің басталуына дейін емес, аудитті жүргізу уақытында орындау керек. Жалпы аудиторлардың тәжірибесін ескере отырып, халықты жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік мекеменің қызметінің ерекшеліктеріне байланысты өзгертілетін және толықтырылатын тексерудің типтік жоспары құрылған. Халықаралық стандарттар бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесін, тәуекелділік пен нақтылық, сипаты, процедуралардың мерзімі мен көлемі,, үйлестірілуі, бағыты, жұмыстың жетекшілігі мен шолуын түсінуі сияқты жағдайларға жетекшілік жасауды ұсынады.
Қаржылық есптілік аудитінің мақсаты - қаржылық есептілікте көрсетілген барлық ақпараттар оны құрудың негізі мен принциптеріне сәйкестігі туралы қорытынды алу үшін тексеру жүргізу екндігі белгілі. Қаржылық есептілік 1-ші форма Баланс, 2-ші форма Кірістер мен шығыстар туралы есеп, 3-ші форма Ақшалай құралдардың қозғалысы туралы есеп, 4-ші форма Меншікті капиталдың қозғалысы туралы есеп, есептілік саясаты мен түсіндірме жазбалардан тұрады. Сонымен қатар, есептілік ақпараттарды пайдаланушылар үшін қажетті есептіліктермен толықтырылуы мүмкін [13].
Қаржылық есептіліктің төрт негізгі сапалық сипаттамаларын бөліп көрсетуге болады: түсініктіліг, орындылығы, сенімділігі және ұйқастығы. Сонымен қатар, басқа да сапалық сипаттамалары болуы қажет: мәнділігі, шындықтықты көрсететіндігі, мазмұнының формасына қарағанда басымдығы, көрегендігі, тәуелсіздігі, толықтылығы.
Аудитордың есебі қаржылық есептілік дұрыстығының тәуелсіз куәсі болып табылады. Аудиттің халықаралық стандарты қаржылық есепті пайдаланушыларға түсінікті болу үшін есептің құрылымы аудиторлық қорытындыларды нақтылайтындай бірыңғай болуының қажеттілігіне бағыттайды. Аудитор ұйымның жетекшісіне қаржылық есеп туралы ойын білдіретін аудиторлық есепті (қорытындыны) ұсынады.
Аудиттің ақпараттық базасы ретінде жылдық немесе егер есептілік саясатымен қарастырылған болса, онда тоқсандық есептер, есептілік регистрлері (тіркеушілер), басты кітап, журнал-ордер, айналымдық тізбелер (ведомость), есептеулер, қосымшалар және бірінші ретті құжаттар қолданылады.
Халықты жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік мекемелердің жетекшілері есептілік саясатының дұрыстығына, ішкі бақылау жүйесіне және қаржылық есептілікке жауапты болады.
Қаржылық есептілік ҚР Қаржы министрлігінің 2003 жылғы 2 сәуірдегі №134 Қаржылық ақпараттардың формаларын толтыру, мемлекеттік кәсіпорындардың қызметіне талдау жүргізу ережелері бойынша нұсқаулықтарды бекіту туралы бұйрығымен бекітілген қаржылық есептілік формалары бойынша мемлекеттік өкілетті органдарға ұсынылады.
Қаржылық есептілік ондағы көрсетілген мәліметтердің дұрыстығы мен өз уақытында ұсынылатындығына жауапкершілік артатын жетекші және бас бухгалтермен қол қойылып, мөрмен расталады. Ұйым қаржылық есебін өкілетті мемлекеттік органға электронды тасымалдағышта және баспа түрінде тапсыруға міндетті.
Халықты жұмыспен қамту және мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 2004 жылғы 24 сәуірдегі №548-II ҚР Бюджеттік Кодексінің 53 бабына сәйкес аудандық (облыстық мәні бар қалалардың) бюджеттік шығындарына кіреді [14].
Бюджеттің орындалуы жөніндегі орталық өкілетті орган Бюджеттік Кодекстің 61 бабына сәйкес бюджеттік есепті жүргізудің тәртібін анықтайды және бюджеттік есеп пен есептіліктің орындалуына әдістемелік жетекшілікті жүзеге асырады.
Аудиторлық қызметті жүргізудің ережелері
Аудит жүргізу барысында аудитор мен әкімшілік арасында көзқарастардың қайшылықтарына жол бермеу ұйғарылады.
Қаржылық есептілік пен құжаттар дәл емес мәліметтерді көрсетпеуі тиіс немесе жасырмауы тиіс.
Қаржылық есептіліктің объективтілік деңгейі ішкі бақылаудың тиімділігіне байланысты анықталады.
Қаржылық есептілік оны құрудың концептуалды талаптарына сәйкес құрылуы қажет.
Қаржылық есептілікті бекіте отырып, аудитор ұйымның кем дегенде тағы бір жыл, яғни келесі аудитке дейін (әрекет етуші кәсіпорын принципі бойынша) қызмет ететіндігін ұйғаруы тиіс.
Аудитордың қорытындысы оның құзіреттілігіне (біліктілігіне) байланысты болады.
Аудитор мен оның көмекшісінің(ассистентінің) жұмыс көлемі айтарлықтай өзгеше болуы керек.
Қаржылық есептілік мәліметтерінің пайдалылығы оның тексеру дәрежесіне тікелей байланысты.
Сурет 1 - Мемлекеттік мекемелердегі аудиторлық қызметтің ережелері
құрастырылған
Бюджеттің орындалу принципі болып табылатындар:
бюджеттік құралдарды мақсатты пайдалану принципі - бюджеттік қаржыларды бюджеттік бағдарламалардың орындалуына сәйкес нормативтік-құқықтық актілермен, бюджеттік бағдарламалардың паспортымен анықталатын іс-шараларға пайдалану;
Уақыттылылық принципі - бюджетке түсімдерді аудару және бюджеттік қаржыларды пайдалану белгіленген мерзімде орындалуы тиіс;
Бюджеттің бірқалыпты орындалу принципі - төлемдердің қаржылық жылдың соңына жиналып қалуын болдырмау мақсатында бюджеттік қаржыларды қаржылық жыл бойына теңдей бөлу;
Кассаның біртұтастығы принципі - түсімдерді бірыңғай қазынашылық шотқа аудару және барлық қарастырылған шығындарды ұлттық валюта түрінде бірыңғай қазынашылық шоттан шығару. Бюджеттік жүйенің барлық деңгейіндегі бюджеттер кассалардың біртұтастығы принципі негізінде орындалады;
Біртұтас қазынашылық шот - бұл аудармалы операциялар мен олардың есебін орталықтан жүргізу үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі шот.
Мемлекеттік мекемелердің шоттары бюджеттік қаржылардың және басқа да ҚР-ның заңдылық актілерімен рұқсат етілген құралдарды есепке алу үшін арналған.
Мемлекеттік мекемелер республикалық немесе жергілікті бюджеттердің және басқа да құралдардың есебінен қаржыландырылады.
Мемлекеттік мекемелерде келесідей шоттар болады:
Бюджеттік шоттар - бюджеттік құралдардың есебінен орындалатын операцияларды есепке алу үшін ашылатын шоттар;
ұлттық валютамен төлемдерді жүргізу үшін бюджеттік инвестициялық жоба немесе бағдарламаларға ашылған арнайы шоттар.
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың паспорттары сәйкес қаржылық жылға Қазақстан Республикасының Үкіметімен бекітіледі. Жергілікті бюджеттік бағдарламалардың паспорты сәйкес қаржылық жылға жергілікті атқарушы органдармен бекітіледі.
Бюджеттік құралдарды игерудің мониторингі бюджетті орындау және қаржыландыру жоспарының жылдық сомасының айлық бөлінуін бағалау бойынша орталық және жергілікті өкілетті органдар жүзеге асырады.
Бюджетті орындау бойынша есептілік есептегі қателіктерді болдырмау және жасалынатын операциялардың айқындылығын сипаттайтын сапалық сипаттамаларға сәйкес келуі тиіс:
- Қазақстан Республикасы бюджеттік заңдарында көзделген, барлық талап етілген ақпараттарды айқындау қажет;
сәйкестігін бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің қызметінің ҚР заңдылықтарының талаптарына сәйкестігін бағалау;
қаржылық есептілікті бақылау - қаржылық есептілікті құрастырудың негізділігін, нақтылығын, өз мезгілдігін бағалау;
тиімділікті бақылау - мемлекеттік қаржылық нысанының қаражатты пайдаланудағы үнемдеуді, нәтижелілікті және өнімділікті тексеру мен бағалау;
Мемлекеттік қаржылық бақылау келесі түрлері арқылы жүргізіледі:
кешенді бақылау - жалпылама әдіспен нақты мерзімдегі тексеру және бағалау;
тақырыптық бақылау - жеке сұрақтар бойынша жалпылама әдіспен нақты мерзімде тексеру және бағалау;
қарама-қарсы бақылау - операциялардың бірлігімен өзара байланысқан құжаттарды дайындауда бақылау объектісіне қатысты ақпараттарды алудың қажеттілігінен туындаған үшінші тұлғаны бақылау.
Бюджеттік Кодекс және басқа да нормативтік актілерді сақтауды сипаттайды.
Бюджеттің атқарылуы бойынша есептіліктің құрамына мемлекеттік мекемелердің есептері, бюджеттік бағдарламалар жетекшілерінің есептері, бюджеттің атқарылуы бойынша өкілетті органдардың есептері жатады.
Есептіліктің формалары, мерзімділігі, мерзімі және құру тәртібі және ұсынылуы бюджеттің атқарылуы бойынша өкілетті орталық органдармен құрылады.
Маслихат бюджеттің атқарылуы бойынша жылдық есепті қарастырады, содан соң бекітеді. Қазақстан республикасы Ұлттық Қоры басқармасына байланысты қызметтердің ашықтылығын қамтамасыз ету мақсатында жыл сайын аудит жүргізіледі. Аудит немесе аудиторлық ұйымдарды таңдау Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес конкурстық негізде жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау (сыртқы және ішкі) - бюджеттің атқарылуы бойынша есептілік және есеп беруді жүргізу, объектілердің қызметтерін ҚР заңдарына сәйкестігін тексеру.
Сыртқы бақылау - республикалық бюджетті қолдану және бақылау бойынша есеп комитеті жүзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.
Ішкі бақылау - ішкі бақылау қызметтері және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz