Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ КАПИТАЛЫН ТАРТУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... 6
1. Шетел капиталын тартудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... 6
2. Экономиканы құрылымдық түрлендіру кезеңінде шетел капиталын тартудың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..16
3. Елімізге шетел капиталдарын тартудың
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ КАПИТАЛДАРЫН ТАРТУДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1 Шетелдік инвестициялар және олардың Қазақстан экономикасындағы
атқаратын қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..32
2.2 Шетел капиталын тартуды және оны тиімді пайдалануды іске асырудағы
мемлекеттік реттеу
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..40
2.3 Қазақстанда инвестициялық жобаларды бағалаудағы әлемдік тәжірибені
қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 48
3 ЭКОНОМИКАНЫҢ НАҚТЫ СЕКТОРЫНА ШЕТЕЛ КАПИТАЛЫН ТАРТУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... 53
3.2 Елімізге шетел капиталдарын тартудың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.3 Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... .77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .96
Кіріспе
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы тәуелсіз сыртқы
нарықтарға шығуға мүмкіндік алды. Бірақ, Қазақстанның сыртқы
экономикалық қызметті жүргізуде жеткілікті тәжірибесі жоқ және
сондықтан белгілі бір проблемалар туындайды. Қазақстан Республикасының
үкіметінің маңызды проблемаларының бірі шетелдік инвестицияларды
тиімді түрде тарту мен бөлу болып табылады. Ең алдымен инвестициялар
бұл экономикалық маңызды фактор, оның көмегімен алдыңғы қатарлы
технологиялар меңгеріледі, нарықтардың отандық тауарлармен толуы
жүреді, экспорттық өнімнің бәсеке қабілеттігі көтеріледі.
Қазақстан экономикасының қазіргі дамуында шетелдік инвестициялардың
маңыздылығы сөзсіз. Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде
құрылуынан бастап шетелдік инвестициялардың көлемі екпінді өсуін байқаймыз.
Әлемдік шаруашылық дамуының, қазіргі деңгейінде шет инвестициялардың
өсуінің күшеюі байқалады, оның қарқыны халықаралық сауда өсуінің
қарқынынан асып түседі. Барлық елдер экономикалық даму дәрежесіне
қарамастан экономикалық өсімге жету үшін шетел инветицияларын
тартудың әдістері мен жолдарын жетілдірумен айналысады. Сауда
ағымдарының, шетел инвестицияларының ағымдарының және технологияның
айырбасының либерализациясы жағдайында компаниялардың нарықтағы күресі
одан әрі агресивті болып жатыр. Капиталдың болуы, иновациялық қызмет
технологиялармен, квалификацияланған адам ресурстарымен қамтамассыз
етілуі және тиімді ұйымдастырушылық және басқарушылық практикасы -
осы факторлардың бәрі кәсіпорынның бәсеке қабілеттігін қамтамассыз
етуде маңызды рол атқарады және сәйкес макроэкономикалық жағдайларда
қабылдаушы елдердің экономикалық даму көрсеткіштерін жақсартуға
көмектеседі. Бірақ, көп ел инвестиция алғысы келетінін және оған деген
бәсекенің жоғары деңгейде екендігін ескеру керек. Сондықтан да шетел
инвестицияларды тартуды зерттеу осы таңда өзекті мәселелердің бірі деп
айтуымызға әбден болады. “ Қазақстан Республикасындағы шетелдік
инвестицияларды реттеу: жағдайларымен мәселелері ” тақырыбын таңдай отырып,
курстық жұмысты жазуда келесі мақсат көзделді: шетел инвестициясы, оның
ішінде тікелей инвестицияның Қазақстан экономикасындағы атқаратын орнын
және мәнін анықтау.
Осы мақсатқа қол жеткізуде келесі мәселелерді шешу қажет:
• ұлттық экономиканың дамуындағы шетелдік инвестициялардың және олардың
нысандарының рөлін анықтау;
• шетелдік тікелей инвестициялаудың себептерін және экономикалық
тиімділігін талдау; шетелдік тікелей инвестицияларды тартудың механизімін
қарастыру;
• Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан
реттеуді зерттеу; Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың
хал-ахуалының жағдайын сараптау;
• Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсуіне
талдау жасау;
• шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелерін қарастыру;
• шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын табу.
Курстық жұмыс кіріспеден, ұш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Шетел инвестицияларының мәнін және мазмұнын
оның халықаралық экономикалық қатынастардағы рөлін, даму тенденциаларын
және Қазақстандағы шетел инвестициясының құқықтық аспектілерін зерттеуге
жұмыстың бірінші тарауында қол жеткізілмек.
Екінші тарауда шетел инвестициясының оның ішінде тікелей шетел
инвестициасының Қазақстан экономикасындағы орнын, көлемін, даму барысын,
экономикалық дамуға тигізетін әсерін, сонымен қатар республикадағы тікелей
шетел инвестициясын тартудағы және мемлекет тарапынан оларды реттеудегі
шараларды зерттеп талдау мақсаттары шешіледі.
Үшінші тарауда теориалық білімдерді тәжірибелік шындықпен салыстыра
отырып, Қазақстан Республикасына шетел инвестициясын тартудағы негізгі
мәселелерді айқындау және оны жетілдіру жолдарын іздестіруді көздеу
мәселелері қойылмақ [1].
Диплом жұмысының тақырыбы: Шетел капиталын тартудағы Қазақстандық
ерекшеліктері.
Диплом жұмысының өзектілігі: экономиканы құрылымдық түрлендіру кезеңінде
шетел капиталын тартудың қажеттілігі өте маңызды. Себебі экономиканың өсуі
халықтың жағдайына оң әсерін тигізеді. Сонымен бiрге инвестициялық iс-
әрекеттiң дамуы экономиканың нақты секторындағы дағдарыстың алдын алу үшiн
қажеттi шаралар жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады, өйткенi
экономиканың, жеке кәсiпорынның бiртұтас дамуы экономикалық потенциалдың
өсуiнсiз, сондай-ақ қазiргi технологияларды пайдалану және қызметтi ұлғайту
мүмкiн емес, яғни бұларды жүзеге асыру инвестициялық процестi бейнелейдi.
Инвестициялық ресурстар, сондай-ақ қаржылық және өндiрiстiк ресурстарды
тиiмдi пайдалану қажеттiлiгi туып отыр, сонымен бiрге осы инвестицияларды
пайдаланудың тиiмдiлiгiн бағалау да байланысты. Бұл бағытта шетел
инвестициясын тарту сферасындағы әлемдiк тәжiрибенi танып бiлу және
пайдалану маңызды. Шетелдiк тәжiрибенi танып бiлу және оны қолдану
экономиканың нақты секторын көтеруге айтарлықтай себебiн тигiзедi, және
инвестиция сферасының дамуындағы кедергiлердi оңай жеңуге көмектеседi.
Диплом жұмысының мақсаты: шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру
жолдары, шетел капиталын тартуды және оны тиімді пайдалануды іске асырудағы
мемлекеттік реттеу сипатын анықтау, экономикаға әсер етуін айқындау
Диплом жұмысының міндеттері:
– зерттеліп отырған тақырып бойынша теориялық аспектілерін айқындау;
– зерттеу жүргізілген тақырыптың жалпы сипаттамасы және экономикалық
тұрғыда талдау жасау;
– шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының нысаны: шетел инвестицияларын тартудың негізгі
мәселелері, елімізге шетел капиталдарын тартудың дамуы.
Диплом жұмысының пәні: шетел капиталдарын тарту және мемлекеттік қолдау
нысандары.
Диплом жұмысының әдістері: Қазақстандағы шетел капиталдарын тарту
қолдау, әлемдік тәжірибені қолдану.
Диплом жұмысының дереккөздері: еліміздің және шетелдік ақпараттық
сайттар, ғылыми зерттеулер мен мақалалар, газет-журналдар, теларналар.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы негізі 4 бөлімге құрылған:
кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Кіріспе
бөлім 3 бөлімшеден тұрады, негізгі бөлім 2 тақырып, 6 бөлімшеден тұрады.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ КАПИТАЛЫН ТАРТУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.2 Шетел капиталын тартудың теориялық негіздері
Қазіргі уақытта капиталдың халықаралық қозғалысы, әлемдік шаруашылықтың
және ұлттық экономикалардың дамуында маңызды роль атқарады.
Әлемдегі нарықтағы инвестициялық капиталдық сұранысымен ұсынысына
шиелініскен баланста Қазақстан мен ТМД-ның басқа мемлекетінің позициялары
өте төмен болып саналады. Бұл мәселелерге енді тек қана өз араларында,
әлемдік капитал нарығының өте шағын сигментінде бәсекелесуге ғана болады.
Ал тікелей және портфельді инвестицияларға келсек, бұл аймақта олардың
ликвидтіліктері экономиканың құрылымдық өзгермелі мәселелерімен, ішкі
қаржылық нарықтық көбірек болуымен шектелуі.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы халықаралық сауданың
себептері өндіріс факторлары мен қамтамасыз етілуінде айырмашылықтар
болатын жағдайда сауданы алмастырады.
Егер сауда негізінде өндіріс факторларымен қамтамасыз ету
ерекшеліктерінен басқа себептері жатса, өндіріс факторларының халықаралық
қозғалысы халықаралық сауданы тауармен толықтырады (салыстырмалы
артықшылық, масштаб эффектісі, технологиялық өзгерістер).
Елдердің өндірістік факторлармен қамтамасыз етілуінің үлкен
өзгешеліктері жағдайында өндірістік факторлардың халықаралық қозғалысы
салааралық сауданы алмастырады және ішкі-салалық сауданы толықтырады.
Өндірістік фактормен қамтамасыз ету деңгейі өзгеше болса, әр ел тауа
рлар өндірісіне маманданады және өндірістік факторлардың халықаралық
қозғалысы болмайды. Елдер арасында тек сала аралық сауда мүмкін болды.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы әдетте халықаралық
саудадан гөрі қатаң мемлекеттік реттеудің құралы болып табылады. Әлемнің
көптеген елдерінде, соның ішінде дамыған Батыс Еуропа елдерінде, капитал
қозғалысына және жұмыс күші миграциясына өте маңызды шектеулер әлі күнге
дейін іс жүргізуде [2].
Капиталдың халықаралық қозғалысының екі ағымын анықтауға болады:
капиталдың экспорты және импорты.
Капиталдың халықаралық қозғалысының экспортының және импортының
себептері әр түрлі болады. Басты себептері – бұл капиталды максималды
табыстарды әкелетін және салымдарының деңгейін қысқартуға мүмкіндік беретін
және тәуекелділікті жоятын салаға және елге капиталды орналастыруға
тырыстыру.
Капиталды экспорттаудың себептері:
• технологиялық алға шығу. Корпарациядағы стау көлемдерінде НИОКР – ға
шығын үлесі жоғары болған сайын шетелге тікелей инвестициясының экспортының
көлемі жоғары болады және керісінше, шетелге тікелей инвестицияларды апара
отырып, корпарациялар оларға бәсекелестік артықшылықты беретін
технологияларға бақылау жасауға ұмтылады;
• жұмыс күшінің квалификациясындағы артықшылықтар. Олар жұмысшыларға
еңбегін төлеудің орташа деңгейімен өлшенеді. Корпорацияда еңбекті төлеудің
деңгейі жоғары болған сайын, тікелей инвестицияларды экспорттаудың көлемі
де жоғары болады және керісінше;
• жарнамалаудағы артықшылық. Ол халықаралық маркетингтегі жиналған
тәжірибені көрсетеді. Корпорациялардың сатылуында жарнамаға кеткен
шығындарды салмағы жоғары болған сайын, тікелей инвестицияның экспортының
көлемі де жоғары болады және керісінше;
• масштаб экономикасы. Ішкі нарықтағы корпорацияны өндіріс өлшемі
болған сайын, тікелей инвестицияларының экспорт көлемі де жоғары болады
және керісінше;
• корпорация өлшемі. Копорация өлшемі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялары экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• өндіріс концентрациясының деңгейі. Корпорация шегіндегі белгілі бір
тауардың өндірісіндегі концентрация деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялар экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• табиғи ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету. Белгілі бір табиғи
ресурста корпорациялардың қажеттіліктері жоғары болған сайын, осы ресурсы
бар елге тікелей инвестицияларды экспорттаудың көлемі де сол құрылым жоғары
болады және керісінше.
Капитал экспортының басқа да себептері:
• тұтынушыға жақын кәсіпорындарды құру арқылы, оған тауарды жеткізуге
кететін көліктік шығындарды қысқарту;
• шет елдерінің территориясында реттуші өндірісті құру арқылы, сол
елдің импорттық шектеулерін жеңу.
Капитал импортының себептері:
• психологиялық алға шығу;
• жұмыс күшінің квалификациясының деңгейі;
• жарнамадағы артықшылық;
• масштаб экономикасы;
• корпорация өлшемі;
• өндірісті концентрациялау деңгейі;
• капиталдағы қажеттілік;
• ұлттық фирмалардың саны. Ел ішінде корпорацияның бөлімшелері көп
болған сайын, тікелей инвестицияларының импорты да солғұрлым жоғары
болады;
• өндіріс шығындары. Қабылдаушы елдің өндіріс шығындары төмен болған
сайын, тікелей инвестициялары импортының көлемі соғұрлым жоғары болады;
• ішкі тауарлы нарықты қорғаудың деңгейі. Елдің ішкі тауарлары нарығын
қорғаудың кедендік және басқа да деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестицияларының импорты соғұрлым жоғары болады;
• нарықтық өлшемі. Елдің ішкі нарығының өлшемі жоғары болған сайын,
тікелей инвестиция көлемі соғұрлым жоғары болады.
Капитал миграциясының басқа да факторлары:
• шетелдік тікелей инвестициялары арқылы негізделген өндірістің
экспорттық бағыттылығы;
• экономикалық дамудың үкметтік бағдарламаларының бар болуы [3].
Инвестициялық климатты модельдеу мемлекеттің шетелдік инвестицияны
қолдану және тарту саясатын жасаудың маңызды түйіні болып табылатын себебі,
ол біріншіде, шетелдік инвесторға әсерін тигізетін факторларды жүйелі
елестетуге мүмкіндік береді. Екіншіден, елдегі жағдайды тереңірек бағалауға
мүмкіндік береді. Үшіншіден, шетелдік серіктес іс-қимылының ынталануын
сезінуге мүмкіндік береді.
Капитал миграциясының осы ғалымдар анықтаған бір себебі – капиталға
деген сұраныс пен ұсыныстың әр елде бір қалыпты болмауы.
Капитал көп жағдайда оған деген сұранысы бар және де сұраныс мөлшері көп
еледрде шығарылады.
Негізінен, капиталды оған деген сұранысы көп елдер емес, ұсынысы көп
елдер шығарады.
Неоклассиктердің бірі Б. Олин өзінің сауда концепциясында былай деген:
“Өндіріс факторы әр бір елдегі оған деген сұраныспен анықталады, демек,
олар шектеулі өнімділігі аз жерден көп жерлерге қарай көшеді”.
Р. Нурксенің тұжырымы бойынша, тауарды сыртқа көп тасымалдаушы дамыған
елде капиталға деген сұраныс тез өседі, осыған сәйкес олар капиталды ішке
енгізе бастайды (немесе керісінше).
Неоклассиктермен бірге бұл сұраққа неокейнсиандықтар да жауап беруге
тырысты. Неокейнсиандық теория негізінен капитал қозғалысы мен төлем
балансының арақатынасын анықтайды.
Кейнстің айтуы бойынша, “капитал миграциясының бірден бір себебі – бұл
әрбір елдің төлем баланстарының бір қалыпты болмауы”. Кейнстің осы
көзқарасын Ф. Махлуп пен Р.Ф. Харрод дамытты.
Ф. Махлуп осы арақатынасты үш тұрғыда қарастырды:
1. белгілі бір елдің төлем балансының сальдосы плюс (+) таңбалы болса,
онда капиталды шетке шығарушы ел сатып алушы елге өз тауарын көбірек сата
отырып. Ішке капитал енгізе отырып, ішке капитал енгізу арқылы экспорт пен
импортты теңестіреді. Осының нәтижесінде капиталды шетке шығарушы елдің
ұлттық табысы ұлғаяды;
2. егер белгілі бір елдің инвестициясы көбеймесе, бірақ қаржы жинау
қабілеті зор болса, онда капиталды шетке шығару экспортер елдің ұлттық
табысын ұлғайтады және жұмыстың белсенділігін күшейтеді;
3. капиталдың шеттен әкелінуі импортер елдің ішкі экономикалық жағдайына
әсер етеді, яғни шеттен әкелетін капитал формаларының ішінде портфельдік
инвестициядан гөрі, тікелей төте инвестицияны енгізу әлде қайда тиімді
болып табылады.
Р.Ф. Харродтың “Экономикалық динамика” моделі бойынша, капиталы мол
елдердің экономикалық өсу қарқыны неғұрлым төмен болған сайын, олардың
капиталды шетке шығару тенденциясыда соғұрлым күшейе түседі.
Капиталдың халықаралық қозғалысы әртүрлі нысандарға ие болады.
Пайда болу көздері бойынша әлемдік нарықта қозғалыстағы капитал ресми
және жеке болып бөлінеді. Ресми (мемлекеттік) капитал – үкметтердің
шешімімен және де үкмет аралық ұыймдар шешімімен шетелге жіберілетін немесе
шетелден әкелінетін мемлекеттік бюджеттің қаржылары. Капитал қозғалысының
бұл категориясына үкмет аралық келісімдер негізінде бір елмен екінші елге
берілетін мемлекеттік қарыздар, кредиттер, гранттар, көмектер жатады.
Ресми капиталдың көздері мемлекеттік бюджеттің құжаттары болып
табылады, яғни нәтижесінде салық төлеушілердің ақшалары. Сондықтан да
шетелге сауда капиталдарының орын ауыстыруы туралы шешім үкметпен және
парламентпен шешіледі.
Жеке (мемлекетті емес) капитал – басқарушы органдары мен
бірлестіктерінің шешімімен, шетелге шығарылатын немесе шетелден әкелінетін
жеке фирмалардың, банктердің және басқа да мемлекеттік емес ұйымдардың
қаражаттары.
Капитал қозғалысының , бұл категорияға шетел фирмаларымен шетелге
капиталды инвестициялау, сауда несиелерін беру, яғни банк аралық несиелер.
Бұл капиталдық құрылу көзі мемлекеттік бюджетпен байланыспаған өзіндік
немесе қарыздық жеке фирмалардың қаржылары. Бірақ фирмалардың автономды
қатыстылығына қарамағанда, өздерінің капиталдарының халықаралық орын
ауыстыру туралы шешім қабылдауда, әдетте үкмет оны реттеуге және бақылауға
құқығын өз артында қалдырады.
Қолдану мінездемесі бойынша капитал екіге бөлінеді:
1. Кәсіпкерлік капитал – табыс табу мақсатында қаражаттар өндіріске тура
және жанама түрінде салынады. Кәсіпкерлік капитал ретінде көбінесе жеке
капитал қолданылады, бірақ не мемлекеттің өзі де, мемлекетке бағыныштылар
да шетелге қаражат сала алады.
2. Қарыз капитал – пайзды алу мақсатында қарызға берілетін қаражат.
Халықаралық масштапта, жеке көздерден халықаралық несиелеу айтарлықтай
көлемдерге жетсе де қарыз капитал ретінде негізінен ресми капитал
қолданылады [4].
Салу мерзіміне қарай капитал орта мерзімді және ұзақ мерзімді капитал
болып бөлінеді.
Орта мерзімді капиталда капитал бір жылдан жоғары мерзімге
салынады. Қарыз капиталы сияқты тікелей және портфельді инвестициялары
түріндегі кәсіпкерлік капиталдың барлық салымдары әдетте ұзақ мерзімді
болып табылады.
Қысқа мерзімді капиталда капитал салымдары бір жылдан кем мерзімге
беріледі.
Салым мақсаты бойынша капитал тікелей және портфельді инвестиция
болып бөлінеді:
Тікелей инвестициялар - инвестродың капитал орналасқан объектіге
бақылау жасауды қамтамасыз ететін капитал салынған елдегі ұзақ мерзімді
экономикалық қызығушылықты иемдену мақсатындағы капитал салымдары.
Мемлекеттік фирмалар бойынша қатысты емес шетелдік инвестициялардың
көлемін санамағанда, олар толығымен жеке кәсіпкерлік капиталды шетке
шығарумен байланысты.
Портфельді инвестициялар - бұл инвесторға инвестицияланған объектіге
нақты бақылау жасау құқығын беретін шетелдік бағалау қағаздарына капитал
салымдары.
Халықаралық капитал қозғалысының нысандары әр белгілі бір елмен
мойындалады, әдетте ол өзінің инвестициялық және банктік заңдылықтары мен
орналастырылады.
Тікелей шетел инвестицияларына қатысты:
• капитал шығарудың субъектілері;
• тікелей шетел инвестициялаудың себептері;
• тікелей инвестицияларының экономикалық эффекттері;
• тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау.
Қазіргі таңда әр түрлі сфераларға салынатын тікелей шетел
инвестицияларының тез өсу тенденциясы айқындала түсті. Капиталды шетке
шығарудың алғашқы кезеңінде капиталдар көп жағдайда дамыған елдерден
алынып, тәуелді елдерге шығарылды.
Ал қазіргі уақытта капиталдың миграциясы көбінесе дамыған елдердің
арасында жүреді, яғни тікелей шетел инвестициялардың 70 – 75 % - ті
өнеркәсібі дамыған елдердің үлесінде болып тұр. Тікелей инвестициялардың
ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында жалпы көлемінің 25,8%-ті дамушы елдерге,
18,2%-ті АҚШ-қа, 99 %-ті Ұлыбританияға, 26,6%-і Батыс Еуропаның басқа
елдеріне, 10%-і Канадаға, 9,5%-ті әлемнің басқа елдеріне салынады [5].
Дамыған елдердің арасында капитал миграциясының өсуінің бірден-бір
себебі, дамушы елдерде ғылымды көп қажет ететін, жоғары білімді мамандармен
қамтамасыз етілетін өнім өндірісін ұйымдастыру өте қиын. Сонымен бірге,
өнеркәсібі дамыған елдерде өте ірі қаржылар мен сиымды ішкі нарықтар бар.
ФРГ мен Жапонияның шетелдерге қаржы бөлуі ХХ ғасырдың 60 жылдарының
ортасынан бастап, жылдамдатылды. Олардың тікелей инвестицияларының өсу
қарқыны АҚШ пен салыстырғанда, екі еседей көп болды. Капиталды салу
сфераларына бәсекелестік күшейді. Мемлекеттің капитал экспортеры ретіндегі
рөлі кенеттен өсіп кетті.
Қазіргі уақытта елдер арасындағы капиталдың қарама-қарсы қозғалысы кең
дамуда, яғни олардың әр қайсысы бір мезетте әрі экспортер, әрі импортер
рөлін атқарады, яғни капиталдың айқасқан айырбасы деген қозғалыс пайда
болды. Сонымен бірге, елдің ішінде капиталдың жетіспеуінен экспорттың
жүзеге асырылуына, ал импорттың шетелдік капиталдың ұлттық капиталды
бірнеше рет ығыстыруына әкеліп соғуы мүмкін. Капитал миграциясы пайда
болған кезеңнен бастап, ХХ ғасырдың 70 жылдарының аяғына дейін Батыс Еуропа
капиталдардың байланысқан айырбасының ең үлкен аймағы болып саналады. Бұл
ең алдымен экономикалық одақтастықтың Еуропалық Одақ ішіндегі интеграциялық
процесстердің дамуы салдарынан пайда болған. Батыс Еуропаның ішіндегі
қаржылардың үлесі ХХ ғасырдың 70 жылдарының аяғынан бастап, азая бастады,
сонымен бір мезгілде АҚШ-та капитал экспорты өсе бастады. Ұлттық
экономиканың ішінде ХХ ғасырдың 80 жылдарында жұмсалған шетелдік капиталдың
көлемі бойынша дүние жүзінде бірінші орын алды. Қазіргі уақытта капитал
миграциясының тағы бір ерекшелігі – дамушы елдерге, атап айтқанда, мұнай
табатын ОПЕК – ке кіретін елдерде капитал экспортының пайда болуы.
ОПЕК – мұнай экспорттаушы елдердің ұйымы. Капитал нарығында ОПЕК елдері
белсенді рөл атқаруда. Мысалы, Кувейттің жеке меншік секторының
инвестицияларының шетелдегі мөлшері (1995 ж.) 100 млрд. долл., ал
мемлекеттік секторының инвестициялары – 30 млрд. долл. болды.
Мемлекеттегі қолайлы инвестициялық климатты жасау дегеніміз – бұл
қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы инвестициялық климатты бағалаудың,
салыстырмалы талдаудың негізі болып табылады, толық көрсеткіштер жүйесін
құрайтын әр түрлі әдістер кешенінің жиынтығы:
• мемлекеттің нарық потенциалының мінездемесі;
• табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуі;
• экономикалық реформалардың күйі және дамуы;
• инвестициялық іс-әрекет үшін заңдылық база;
• мемлекеттік ограндарда жүргізу, басқару кепілдерін қабылдаудың
реттелуі;
• валюталық нарықтың және нарық инфрақұрылымының дамуы;
• банктық жүйенің тұрақтылылығы;
• саяси климаттың тұрақтылылығы және бағыттылылығы.
Инвестордың типіне, инвестициялық мақсаттар мен тәуекел дәрежесіне
байланысты шетел инвестицияларының түрлерін бөліп көрсетеді. Сонғы жылдары
қаржылар әр түрлі, бұның көмегімен шетел инвестициялары жүзеге асырылады.
Бұл электрондық коммуникация шеңберіндегі жетістіктердің арасындағы
байланысты жақсартқан және жаңа инвестициялық механизмдерді дамытқан
жетістіктердің арқасында мүмкін болды.
Капитал қозғалысының осындай механизмдерінің бірі тікелей шетел
инвесторы болып табылады, бұларды шетел компанияларымен мемлекетке жүзеге
асыру арқылы инвесторлар рыноктан тез кету мүмкіндігінен айырылады. Бірақ
олар жоғары дәрежедегі тәуекелмен байланысты ұзақмерзімді салымдар салуға
дайын, өйткені бұл жағдайда салым тәуекелімен байланысты шығындардай пайда
жоғары болатынына сенімді болады. Тікелей шетел инвестициялар тікелей емес
инвестицияларға қарағанда капиталдың маңызды сомаларын құрайды.
Инвестицияның өте жоғары көлемі мен капиталсалымның ұзақ мерзімімен
үйлестіруде, инвестициялаудың бұл формалары алушы елдер үшін табысты болып
табылады. Осыдан, Қазақстан инвестицияның мұндай формасын тартуға құштар
екенін көруге болады [6].
Тікелей инвестициялар арқылы шетелге өндіріс факторларының қозғалысы
сыртқы сауданы ынталандырады, өйткені келесілерді жабдықтау талап етіледі:
• қосалқы бөлшектер;
• қосымша өнімдерді;
• еншілес фирмалар үшін құрал – жабдықтарды кәсіпорындар мен үкімет
төмендегілер үшін тікелей инвестицияға қатысуға тырысады;
• рыноктарды кеңейту;
• материалдар немесе ресурстарды сатып алу үшін.
Сонымен қатар үкімет саяси артықшылықтарға сай келуге тырысады. Бүгінгі
күні шетел капиталын тарту немесе тартпау сұрағы қойылмайды. Проблема
басқада: оны қай сфераға тарту керек және қандай жағдайда, нақты
инвестициялар пайда болатындығын анықтау. Ал соңында әр бір нақты нысанның
ұлттық мүдделерге сәйкес келуі туралы айтылады. Бұл мәселелер бойынша
біздің шаруашылығымызда барлығы жақсы емес.
Шетел капиталының импортер елдегі келесі себептерге байланысты шетел
инвестициясын тартуға ынталанады:
• елдің экономикалық дамуын қаржыландыруға жалпы қаражаттардың
жетіспеуі, халықтың жұмыс бастылық деңгейін көтеру қажеттілігі, төлем
балансының тапшылығын меңгеру және тағыда басқа;
• орташа және жоғары дамыған елде шаруашылықтың аймақты құрылымын
жетілдіру, жаңа техника мен технология алу, бәсеке қабілеттілікті көтеру
үшін шетел капиталын тартады;
• шетел капитал қатынасына таңдаулы саясатты (жеке аймақ және сала
бойынша шектеу және ынталандыру) кейбір орташа дамыған елдер, сонымен қатар
өте бай елдер де (Кувейт, Сауд Аравиясы, Сингапур) жүргізеді, олар
экономиканың жалпы қарқынында ғана емес, белгілі саланың және технологияның
дамуында қызығушылық танытады;
• көп мемлекеттер шетел капиталын ұлттық экономикаға екі жақты негізде
енгізеді, яғни өзара сауда саяси инвестициялық жол беру шеңберінде (мысалы
ЕО-ның ішенде капитал қозғалысының либерализациясы немесе Жапонияның
ағылшын инвестиция қатынасына қарағанда, АҚШ-тың Жапондық инвестициясына
либералдық қарым-қатынасымен байланысты АҚШ-тың Жапонияға шығындануы).
Басқа елдермен экономикалық ынтымақтастық бойынша келісімдерге қол
қойғанда, халықаралық ұйымдарға кіргенде, келісімнің қатысушылары ұлттық
экономикаға шетел инвестициясының жіберілуін либерализациялауға мәжбүр
болады.
Қазақстан үшін екі, бірінші себеп дәл келеді. Шетелден инвестициялар
белгілі салаларда, техника және технология түрінде және аймақтарға қажет
КСРО-ның құлдырау нәтижесінде пайда болған диспропорцияны жеңу және жиналып
келе жатқан артта қалушылықты жеңу.
Қазақстан Республикасында экономикалық өсу және оны тұрақтандыру үшін
шетел капиталын әкелу және игеру басты бағыттардың бірі, халық шаруашылығы
объектілері және салаларының өмір сүруіне қолайлы болуы үшін шетел
капиталының экономикалық қаржылық және ұйымдастырушылық регламентациясы
инвестициялаудың қауіпсіздігін табыстылығын нормативті-құқықтық қамтамасыз
ету және қолайлы жағдай туғызу болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық жағдай да Қазақстанның даму жолы ұзақ мерзімді
перспективада әлеуметтік және саяси тұрақтылықты сақтау, тиімді басқару,
жағымды ұстап тұруды қажет етеді. Елдің ұлттық артықшылығы иілгіш және
балансталған экономиканы құруға бағыттау керек, ол халықаралық деңгейде
бәсекелесе алуы тиіс, бұл жеделдетілген экономикалық өсуге елдің тұрмысының
қолайлы жағдайда болуына себебін тигізеді.
Инвестициялық преференциялар. Инвестицияны реттеудің және қолдаудың
әдістері инвестициялық преференцияның көрінісі ретінде ел заңында
көрсетіледі, яғни нақтылық сипатқа ие – инвестициялық, салықтық
преференция. Инвестициялық преференция берудің негізгі шарттары –
инвестицияны экономиканың приоритеті секторларына салу, олардың тізімін ел
үкіметі бекітеді.
Инвестициялық салықтық преференциялар келесідей түрде беріледі:
инвесторларға корпоративтік табыс салығы, егер инвестор жаңа өндіріс ашатын
болса немесе кеңейтетін болса жеңілдіктер беріледі [7].
Капитал негізінен екпінді түрде дамушы елдерге ағылады, әрине
Қазақстанға шетел капиталын тартуда бәсекелестер бар. “Капитал елге
келу үшін” инвестициялық климот деп аталатын көптеген факторлардың
болуын қажет етеді. Сол факторлардың ішінен:
• нарықтың потенциалы;
• ұлттық экономиканың ресурспен қамтамассыз етуі;
• реформалардың қадамы;
• экономикалық коньюктураның жағдайы;
• инвестициялар үшін заңды базасы;
• саяси климот;
• бюрократия, жемқорлық, криминогендік жағдай.
Басқа да қажетті жағдайлар:
• заңдардың тұрақтылығы;
• кедендік, қаржылық, салықтық реттеуде кәсіпкерлікке нақты
құқықтық база жасау;
• салықтардың, тарифтердің және жеңілдіктер деңгейінің бәсеке
қабілеттілігі.
Шетел инвесторлары үшін ұлттық инвесторларға сияқты жағдай жасау
қажет. Мұндай талаптардың орындалуы инвестициялық тәуекелді
төмендетуге мүмкіндік береді. Американың “Наследие” деген мемлекеттік
қоры инвестиция салғанда елді таңдаудың 9 факторын атап айтты:
• эконоимкалық өсімнің деңгейі немесе басқаша жалпы ішкі өнімнің
өсімшесі;
• саяси тұрақтылық;
• нарықтың көлемі (бір адамға шаққанда жалпы ішкі өнімнің
көлемін халық санына көбейтумен анықталады);
• шетел көмегіне тәуекел (экономикалық еркіндікте қозғалып келе
жатқан көптеген елдер, зерттеушілердің айтуынша, шетел көмегінен
тәуелсіз. Олар өзінің дамуында тек өз ресурстарына сенеді);
• сыртқы қарыз мөлшері (әрине, бұл проблема шешімсіз емес, егер
қарызға алынған ақша жол құрылысына, инфроқұрлымды дамытуға жұмсалса,
бұл экономикалық даму үшін жақсы);
• волютаның басқа валютаға еркін түрде айырбасталуы (пайданың
репотриациялану мүмкіндігі кез-келген салым үшін қажет жағдай. Бұл
мүмкіндік заңмен кепілденеді. Ол жергілікті волютамен бекітіледі);
• волюта күші (бұл волютаның инфляцияға қатысты тұрақтылығы);
• ішкі қорлардың деңгейі (эксперттердің айтуынша, экономиканың
дамуы үшін ЖІӨ ішкі қорлануы 24 % болу қажет. Мұндай қорлану ЖІӨ-ң 4-
5 % өсуге мүмкіндік береді;
• инфрақұрылымның деңгейі.
Тікелей инвестицияны кәсіпорынға салу кезінде инвесторды бәрінен бұрын
қызықтырады:
• ақпараттың бар болуы;
• жетімділігі;
• толықтылығы;
• шынайылығы;
• оны берудің оперативтілігі (уақыттылылығы).
“Жекешелендіру” туралы заңда акцияның мемлекеттік пакеті қор биржа
арқылы сатылу қажет, бірақ қазіргі таңда Қазақстанның көптеген
кәсіпорындары тікелей сатылады. Жергілікті инвесторлар акцияны сатып
алуға мүмкіндік береді. Мәселе сауда немесе қор биржасы арқылы
реттеледі, акциядан дивидендтер экономикаға қайта инвестицияланады.
Сонымен бірге, биржалық сауда тікелей немесе жанама түрде халыққа
акция алуға мүмкіндік береді. Егер кәсіпорын шетел мемлекеттерінен
несие алса, биржаның листингтің тізіміне енеді. Бұл шара берілген
несиелерді бақылауға мүмкіндік туғызады.
Инвестициялық қызметті халықаралық – құқықтық реттеу. Ерекше назарды
халықаралық келісімдердің маңызына, бәрінен бұрын – инвестицияны өзара
қорғау шартына мән берген жөн [8].
Жоғарыда барлық айтылған инвестициялық климатты жақсартуға байланысты
мемлекеттік саясат мемлекетшілік және халықаралық денгейде орын алады
Тәуелсіздіктің бірінші кезеңінен бастап шетелдік инвестицияларды тартуға
қолайлы жағдайлар туғызылады. 1993-2006 ж.ж. аралығында ел экономикасына
шетел инвестицияларының 46 млрд. долл. астам көлемі тартылған. Жан басына
шаққандағы ТШИ көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің ішінде жоғарғы
орындарға ие.
Дегемен, шетел инвестицияларын экономикаға тарту мәселесі әлі де өзекті.
Бұған себепші келесі факторлар: Біріншіден, экономикалық жүйені реформалау
кезеңінде ішкі қаржылық ресурстар азайып кетіп, экономика салалары өзінің
өндірістік аппаратын жаңарта алмады. Екіншіден, өңдеуші саладағы инвестиция
көлемі әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім шығаруға жеткіліксіз.
Инвесторлардың көзқарастары экономиканың нақты қажеттеріне сай
еместігінен инвестициялардың жеткіліксіздігі орын алып отыр. Өнеркәсіптің
еркін қаржылары күнделікті қажеттіліктерге жұмсалып отыр. Сонымен қатар,
коммерциялық банктер әлі де экономиканың нақты секторын қаржыландыру көзі
болмай отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономикалық өсу шетел капиталының
әсерінен болады. Бірақ, шетел инвесторлары үшін шикізат өндіруші салалар,
әсіресе, мұнай-газ салалары басымды болып отыр. Осындай жағдайда
экономиканың қалыпты және қарқынды дамуы қолайлы инвестициялық саясатқа
тәуелді. Экономикалық дамудың, құрылымдық қайта құруды ұтымды жүзеге
асырудың, әлемдік нарықта бәсекелестік позицияларды бекітудің қажетті шарты
болып инвестициялық ресурстар табылады. Оңтүстік-Шығыс Азияның “жаңа
индустриалды елдері” экономикалық феноменінің пайда болуы, қазіргі заманғы
ғылыми негіздегі салалардың кең бағытта дамуға көшуі бұл елдер
экономикасындағы инвестицияның қарқындап өсуінің арқасында мүмкін болды.
Сондықтан мемлекет шетел инвестицияларын тартудың бағыттарының
басымдылығын белгілеу керек. Шетел инвестициялары Қазақстан экономикасының
бәсеке қабілеттілігін жоғарылататын факторға айналуы қажет. Шетелдік
инвестицияларды мемлекеттік реттеу күшейген сайын Қазақстан шын мәнінде
әлемдегі ең бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына кіреді. Оған дәлел 2005
жылдың 18-ақпандағы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
Онда еліміздің 1990- жылдардың басындағы экономикалық ахуалынан неден
басталғаны туралы айтылады. Қазақстанның ішкі өнімінің екі есе ұлғаюына,
нарықтық экономиканың құрылуына инвестицияның тигізген әсері мол болды.
Жолдауда Экономикаға 30 миллиард АҚШ долларындай тікелей шетел
инвестициясы тартылды. Бұл бүгінгі Қазақстанның тұрақты, тиімді әрі сенімді
әріптес екенін барша инвесторларға көрсетеді деп айтылуы инвесторлармен
қатар еліміздің экономикасының даму жолына түскендігін, әлем Қазақстанға өз
қаржысын салғысы келетінін көрсетеді. Өйткені инвестиция дегеніміз табыс
табу және капиталды ұлғайту мақсатымен өндірістік және басқа да қызметтерге
қаржы жұмсау болып табылады, яғни қаржы үнемі жұмыс істеуге, басқаша
айтқанда, қандай да бір табыс түсетін жұмысты немесе іске жұмсалынуы тиіс.
Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тартудың қазіргі беталысы
мен заңдылықтары отандық өндірістің мақсаттары мен міндеттеріне сай емес
және оның күшті бәсекелестік ортада қарқынды дамуына әкеліп соқпайды.
Экономиканы инвестицияландыру теориясының тәсілдері, ішкі инвестициялық
қорларды пайдалануды жандандыру мәселелері, инвестицияландырудың басымды
бағыттарын анықтау әлі де толықтай зерттелмеген. Сонымен, мәселенің
өзектілігі, зерттеудің теориялық, тәжірибелік маңызы және бұл бағыттың
толықтай зерттелмегендігі дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауға себебші болды.
Осыған байланысты жұмыстың келесі мақсаты мен міндеттері анықталды [9].
1.2 Экономиканы құрылымдық түрлендіру кезеңінде шетел капиталын тартудың
қажеттілігі
Қазақстан өркениетке, экономикалық дербестікке аяқ басқан 10 жылдан
астам уақыт ішінде өзінің табиғи ресурстар қорымен көптеген мемлекеттердің
экономикалық сұранысын арттырып отыр.
Инвестиция - кәсіпорынға, өндіріс орнына немесе жеке адамға көп жылға
қайтарымсыз берілетін капитал. Ал, капитал құюшы тұлға немесе компания
ішкі есебін мүлт жібермеуге тырысатыны белгілі. Қазақстанда инвестициялық
климат қалыптасты мa? Инвесторларға қойылатын талаптар қандай?
Инвестициялық саясатта неге ұлттық мүдде кем? Осы сауалдар төңірегінде
және Қазақстанның экономикалық потенциалы хақында әңгіме өрбітіп көрсек.
Экономикалық реформаларды ойдағыдай жүргізуде шетелдік инвестицияны
тікелей өндіріске жұмылдыру мен оны ұтымды пайдалану кез келген мемлекет
үшін маңызды. Әлемдік тәжірибе бұл мәселеде екі тарапқа да ортақ
:халықаралық бірлескен реформалар тікелей шетелдік инвестицияның
тиімділігіне мән берсе, инвестицияның көлемі өндірісіне күш сала тын
мемлекеттің экономикалық жағдайына тәуелді болып келеді. Сондықтан да
Қазақстан бұл процестен бейтарап қала алмайды. Экономикалық қайта құру мен
стратегиялық даму жоспарын шетелдік инвестициялар арқылы іске асырғанын жөн
санайды. Инвестициялық климат қалыптастыру үшін инвесторлар барымтасына
қарай қарымтасы деген саясатты берік ұстануға тырысады. Өйткені, ешқандай
инвестор өзі пайда табатын саланың болашағы жоқ болса, екі жеп биге шықпақ
түгілі, есі барда елін табуға әрекет қылатыны даусыз.
Стратегиялық жоспарлау агенттігі мен республикалық қоғамдық пікірді
анықтау орталығының зерттеуіне сүйенсек, шетелдік инвестицияны құлдыратуға
заңның солқылдақтығы мен оның қайта - қайта өзгеруі әкеп соғады екен.
Шетелдік инвесторлардың айтуынша, басқа елдерге қарағанда , олар үшін
Қазақстан нарығы оңтайлы көрінеді. Өйткені, Қазақстан пайдалы қазбалар қоры
мен ауыл шаруашылығына жарайтын жерлерге бай, сондай-ақ, ірі өндірістік
потенциал мен білікті жұмыс күшіне ие. Алайда, бұлардың шашауын шығармай
пайдалану үшін инвестиция ауадай қажет. Қазақстандағы шетелдік инвесторлар
үшін жағымды факторлар қатарына мыналар жатады:
Біріншіден, табиғи ресурстардың болуы. Бұл әсіресе, жер қойнауында
пайдаға молынан кенелтетін мұнай мен газ, түрлі- түсті және сирек
кездесетін металдардың ұшырасуымен құнды. Шетелдік сарапшылар бұл байлықты
әзірше 9 трлн. АҚШ долларына бағалап отыр. Мамандардың болжауынша,
Қазақстанның мұнай қоры Ирак пен Иранның қара алтын қорынан да асып
түседі екен. Алдағы жүзжылдықта Қазақстан жылына 100 млн. тонна мұнай
экспорттайтын алып мұнай державасына айналуына мүмкіндігі мол.
Екіншіден, Орталық Азия көліктік құрылымындағы ұтымды геостратегиялық
құрлықта орналасуы және 2 миллиардтан астам халқы бар елдердің нарығына
шыға алуы. Бұл-мұнай экспортынан мұрты майланғалы тұрған Қазақстан үшін
табыстың алғышарты болып табылады.
Үшіншіден, қоғамның дамуы мен экономикалық гүлденуі жөнінен Қазақстан
достастық елдері арасында көшбасшылық тізгінге ие.
Еліміздің инвестициялық ахуал анықтайтын жайттар :
- инвестиция жұмылдыру процесі;
- инвестиция үшін жағымды жағдай;
- инвестицияландырудағы тәуекелшілдік .
Қазақстанның инвестициялық тәуекелшілдікке бас тігетін кәсіпкерлік
климаты ел ішіндегі саяси- экономикалық, әлеуметтік жағдайларға тығыз
байланысты. Инвесторларға жүргізілген сауалнама нәтижесі көрсеткендей,
шетелдік инвестиция ағымын азайтатын ең басты фактор- шенеуніктердің
коррупциялық қысымы (51.3 пайыз) мен билік жүйесіндегі саяси сананың
жабайлылығы, яғни бюрократизм (44.9 пайыз) екен [10].
Инвестициялық климат туғызудағы ең басты назар аударатын жайттың бірі –
елімізде шетелдік инвесторларға салынатын салық пен берілетін
жеңілдіктердің заңдық тұрғыдан өзара үйлесімді болуында. Ел президентінің
Жарлығымен Бюджетке түсетін салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
туралы заңға өзгерістер мен толықтырулардың енгізілуі инвестициялық
климаттың құқықтық базасын жетілдіруге жәрдемдесті. 1997 жылы Нарықтағы
құнды қағаздар туралы заңның шығуы қор биржасының белсенділігін арттырды.
Қазақстанда шетелдік инвестицияны тарту механизмі жоғары либералдық режим
бойынша былайша жүргізіледі:
Жер және мүлік, сондай-ақ , кіріс салығынан толықтай босату;
Сыртқа шығарылатын тауардан алынатын мемлекеттік баж салығынан жартылай
немесе толықтай босату;
Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру барысындағы қаржылық немесе
қауіпсіздік шараларына кепілдік беру.
Алайда, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, көптеген елдер шетелдік
инвесторларды тұрақты және өзара тиімді инвестициялық режимдерден, сондай-
ақ, әр түрлі салымдар мен төлемдерден босату арқылы қызықтырудың
қауіптілігін ескертеді. Әсіресе, Африка елдерінің инвестиция саласындағы
жоғары либералдық режим қалыптастыру саясаты салық және сауда –
валюталық жеңілдік жасаудың тұрақты шетелдік инвестициялық ағымға мүмкіндік
туғызбайтынын көрсетті. Қайта керісінше, қуатты инвесторлардан сақтануға
шақырады.
Инвесторлар капиталын пайдаланушы, яғни реципиент мемлекет ретінде
Қазақстан мен шетелдің қаржы алпауытттарының мүддесі бір жерден шығуы
қиындау . Мәселен, жеке компаниялар өздерінің жұмысына мемлекеттің дем
беруін қалайды. Алайда, шешуші фактор инвестицияландырудың жалпы шартының
табиғатына сай болып қалады. Қазақстан өз кезегінде шетелдік инвесторларды
басқару саласындағы тәжірибе алу технологиясы мен қаржылық қорының қосымша
көзі ретінде қарастырады. Қазақстан шетел инвесторларының алдында өзінің
ұлттық мүддесін әрдайым жоғары қойғанда ғана беделді болмақ .
2005-2006 жылдары елімізге тікелей инвестиция тарту бағдарламасына
сәйкес, 1999-2000 жылдардағы Қазақстанға шетелдік инвестицияны тарту
бағдарламасының орындалу нәтижелерін сараптай келе, еліміз экономикалық
секторға шетелдік инвестицияны тартудың тиімді аймағы атанды деуге негіз
бар. Бұл пікірді шетелдік экономика сарапшылары да қуаттайды.
1993-2001 жыл аралығындағы біздің елге тартылған тікелей шетел
инвестициясының жалпы көлемі 16.98 млрд. АҚШ долларын құрайды . 1999 жылы
экономикамызға қозғау салған шетел инвестициясының жалпы мөлшері , 1.85
млрд. АҚШ долларына тең келіп, 1998 жылға қарағанда 1.5 есеге өскені
айқындалды. Ал , 2000 жылы 1999 жылмен салыстырғанда оның көлемі 49 пайызға
өскені , яғни 2.75 млрд. АҚШ долларына жеткені белгілі болды. Шетел
қаражатының Қазақстанның тайқазанына келіп түсуі және оның көлемінің
көбеюі еліміздің әлемдік компанияларға ұнай бастағанын көрсетеді. 2001 жылы
шетелдік инвестицияның көрсеткіші, мамандар есептеуінше, 4.41 млрд. АҚШ
долларын құраған. Инвестициялық белсенділік Қазақстанда Ресейден де жоғары
дәрежеде екенін мына мәліметтен – ақ аңғаруға болады . 2006 жылы жекелеген
инвесторлар Ресей экономикасына 25.8 пайыз қаржы салса, Қазақстан нарығында
ол көрсеткіш 65 пайызға жуықтайды. Қазақстанда инвестициялық ағымның жылдан-
жылға көбеюінің басты себебін жаңа мұнай- газ кеніштерінің ашылуымен
түсіндіруге болады . Жыл сайын елімізге келетін шетел инвестициясының 70
пайызы тау-кен өндірісіне , оның ішінде мұнай – газ секторына жұмсалса, 10
пайызға жуығы ауыл шаруашылығы мен қайта өңдеу өнеркәсібінде игеріледі
екен.
1997 – 2001 жылдар аралығында Қазақстанның инвестиция жөніндегі комитеті
еліміздің ең басты экономикалық салаларында инвестициялық белсенділікті
арттыру мақсатында шетелдік компаниялармен 345 келісім – шартқа отырған.
Осы кезеңде өңдеуші өнеркәсіп саласында айтарлықтай үлесті металлургия
өндірісі ( 45 пайыз) , азық – түлік өнімдерін шығару ( 19.8 пайыз) және
химия өндірісі (11.1 пайыз) алады екен. Бір ғана химия өнеркәсібі бойынша ,
2001 жылы жалпы сомасы 95.6 млн . АҚШ долларына бағаланған 13 келісім –
шартқа қол қойғызылып, негізгі капитал 82.4 млн. Ақш долларына жетіп
жығылды. Тұрғын үй, әлеумет және туризм салаларында инвестицияның жалпы
көлемінің 12.8 пайызын құрайтын, 299 млн. АҚШ долларына бағаланған шетел
инвестициясы бойынша 35 келісім – шарт дүниеге келген. Және осы инвестиция
негізінде 8.8 мың жұмыс орны ашылған [11].
Бүгінгі таңда өндірістік инфрақұрылым саласында 27 келісім – шарт
негізінде шетел инвесторларды жұмыс істеп жатыр. Олар бюджетімізге 689 млн
. АҚШ доллары көлемінде көк қағазын сала отырып , 3.1 мың жаңа жұмыс
орындарының 60 пайызын шетелдіктер иемденеді екен .
Үкіметіміз шетелдік инвесторлармен ауылшаруашылығы саласына қатысты
жалпы саны 14 келісім – шартқа отырып, 27 млн . АҚШ долларын қолма – қол
иемденіп, 1.6 мың жұмыс орнының ашылуына мүмкіндік жасады.
Президент соңғы жылдары Астананың әлеуметтік – экономикалық жағынан
гүлденуіне баса назар аударып жүр. Сондықтан болар, Астананың құрылыс –
сәулет және өзге де экономикалық салаларында 20млн. АҚШ доллары көлемінде
инвестиция тартылып, 2005 жылдың өзінде – ақ 291 жұмыс орнын ашты.
Әлемдік экономикадағы Қазақстанның интеграциялық қозғалысы жыл өткен
сайын артып келеді . Мәселен, 2005 жылы шетелдік инвесторлармен 16 келісім
– шарт жасалып, 817 млн. Ақш доллары көлеміндегі капитал ел экономикасына
араласты.
Бұл – 2004 жылға қарағанда 7.6 есе , 2003 жылға қарағанда 1.4 есе көп
. Шетел алпауыттарының Қазақстан бюджетінің жыртығын жамауға себін тигізуі
ел экономикасына шетелдік инвестицияны тартудың халықаралық нормаларына
сәйкестендіруге , яғни жетілген ұлттық заңнаманың жемісін көруге болатынына
үміт ұялатады. Айталық , ел өнеркәсібінің өркен жаюына бағытталып жатқан
шетелдік инвестицияның жалпы көрсеткіші капиталдың 31 пайызын құрап отыр.
Еліміздегі негізгі капитал көздерінің ең қомақты инвестициялық жобалары
деп мыналарды айтуға болады :
• Нидерланды – 580 млн. АҚШ доллары (Испат Кармет ААҚ);Корея – 25.1
млн. АҚШ доллары (LG ELECTRONICSкомпаниясының ірі жобасы);
• Түркия – 39 млн. АҚШ доллары (Эфес – Қарағанды сыра жасау
зауытының ірі жобасы);
• Лихтенштейн – 17 млн . АҚШ доллары (АБС орталығы ААҚ);
• Ұлыбритания – 11.7 млн . АҚШ доллары (Лосан – Мардон ЖШС-нің ірі
жобасы).
ТШИ ағымының 2001-2005 жылдарға географиялық анализі ТШИ-дің ірі
көлемдеріне өткен онжылдықпен салыстырғанда айтарлықтай көп елдердің қол
жеткізгендігін көрсетеді. 10 млрд. долл. асатын жөнелтілген
инвестициялардың жиынтық көлемінің көрсеткішіне бүгінде 50-ден көп ел ие
болып отыр (оның ішінде 24 дамушы ел), 15 жыл бұрын тек 17 ел ғана болатын
(оның жетеуі – дамушы).
Сонымен қатар, географияның кеңдігіне қарамастан, тікелей шетелдік
инвестициялардың бөлінуі тең емес. Әлемнің дамыған 26 мемлекетіне 1991-2004
ж.ж. ТШИ жинақталған әлемдік мөлшерінің 72,3% және 2004 жылға ТШИ жалпы
әлемдік ағымының 71,5% келді. Дамушы елдердің үлесіне ТШИ жалпы әлемдік
мөлшерінің 29,4% және жинақталған әлемдік мөлшерінің 27,7%. Ал транзитті
экономикалы елдердің үлесіне 4,5% құрайды.
Мұндай теңсіздік ең алдымен, трансұлттық корпорациялардың қызметімен
байланысты. Себебі ол инвестициялық ағынның ғаламдық кеңеюінің қозғаушы
күші болып табылады. ТШИ қозғалысының маңызды себептерінің бірі трансұлттық
бірігу болса, ол негізінен дамыған елдерде орын алған.
2002-2006 ж.ж. тікелей шетел инвестициясының нарығына бірқатар
факторлар кері әсер етті. Олар: әлемдік экономиканың даму деңгейінің
қарқынсыздануы, жетекші елдердегі экономикалық құлдырауы, трансшекаралық
бірігу санының азаюы, бірқатар елдерде жекешелендіру бағдарламасының
аяқталуы. UNCTAD мәліметтері бойынша 2004 жылы ТШИ әлемдік көлемі 23%
қысқарып, 653млрд. АҚШ долларын құраған, 2003 – 65 млрд. долл. Ал бұл
сәйкесінше 2003-2004 ж.ж. көрсеткіштен (1,4 трлн. долл. және 824млрд.
доллар) айтарлықтай аз.
Кесте 1- ТШИ-ның элемдік ағымдары (млрд. долл.)
2002г. 2003г. 2004г. 2005г. 2006г.
ТШИ түсімі 209 1393 824 651 653
ТШИ жылыстауы 242 1201 711 647 620
2005-2006ж.ж. ТШИ әлемдік нарығы дамуының жалпы тенденциясында
инвестиция көлемінің дамыған елдерде төмендеуі, ал дамушы елдерде көбеюі
байқалады. Дамыған елдерде ТШИ көлемі 467млрд. АҚШ долларын құраған,
яғни 2000 жылдың көрсеткішінің небары 41% құраған және 460млрд.долларлық
2003 жылдың көрсеткішінен асқан. Дамушы елдерге салынатын салымдар 2003
жылғы 162,1 млрд. доллардан 2004 жылғы 192 млрд. долларға дейін өсті.
UNCTAD мәліметтері бойынша инвестицияның ең көп ағыны, яғни 53 млрд.долл.
Қытай экономикасына салынды.
UNCTAD талдауы бойынша тікелей шетел инвестициясы ағынының көлемі
бойынша алғашқы бестік құрамы төмендегідей: Люксембург: 73 млрд.долл.,
Қытай - 53 млрд.долл., Франция - 47 млрд.долл., Бельгия – 31 млрд.долл.,
АҚШ – 30 млрд.долл [12].
Әлемдік экономикада инвестиция нарығының пайда болуының өзіндік табиғи
негіздері бар. Бұл ұлттық экономикалардың өз қызметін толықтыра түсуге
ұмтылысының негізінде пайда болады. Инвестиция нарығының дамуы халықаралық
қатынастарды жаңа сапаға, жақсартылған деңгейге көтерді, ұлттық
экономикалардың араласуын күшейтті. Бұл салада ТШИ төмендегідей рөлін
бөліп көрсетуге болады:
1.Тікелей шетелдік ирнвестициялар ұлттық экономикалардың
интернационализациялануына ықпал етеді. Қаражаттың халықаралық ағынына
байланысты әр түрлі елдердің экономикасы бір-бірімен бұрынғыға қарағанда
тығыз байланысқа түсті. Экономиканың маңызды бөлігін шетелге ауыстырып,
онда тауар өндіру мен қызмет көрсетудің тұтас жүйесін құрған көптеген
филиалдар осының айғағы.
Әлем бойынша ТНК кәсіпорындары саны қарқынды өсуде. Бүгінгі күнде
64 000 трансұлттық компаниялардың иелігіндегі шамамен 870 000 шетелдік
филиалдардың үлесіне ТШИ әлемдік ағынының 99% келеді. Бұның 270 мың филиалы
дамыған елдерде, 360 мыңы дамушы және 170 мыңы өтпелі экономикалы елдерде
орналасқан. ТНК шетелдік филиалдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ КАПИТАЛЫН ТАРТУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... 6
1. Шетел капиталын тартудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... 6
2. Экономиканы құрылымдық түрлендіру кезеңінде шетел капиталын тартудың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..16
3. Елімізге шетел капиталдарын тартудың
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ КАПИТАЛДАРЫН ТАРТУДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1 Шетелдік инвестициялар және олардың Қазақстан экономикасындағы
атқаратын қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..32
2.2 Шетел капиталын тартуды және оны тиімді пайдалануды іске асырудағы
мемлекеттік реттеу
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..40
2.3 Қазақстанда инвестициялық жобаларды бағалаудағы әлемдік тәжірибені
қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 48
3 ЭКОНОМИКАНЫҢ НАҚТЫ СЕКТОРЫНА ШЕТЕЛ КАПИТАЛЫН ТАРТУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... 53
3.2 Елімізге шетел капиталдарын тартудың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.3 Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... .77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .96
Кіріспе
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы тәуелсіз сыртқы
нарықтарға шығуға мүмкіндік алды. Бірақ, Қазақстанның сыртқы
экономикалық қызметті жүргізуде жеткілікті тәжірибесі жоқ және
сондықтан белгілі бір проблемалар туындайды. Қазақстан Республикасының
үкіметінің маңызды проблемаларының бірі шетелдік инвестицияларды
тиімді түрде тарту мен бөлу болып табылады. Ең алдымен инвестициялар
бұл экономикалық маңызды фактор, оның көмегімен алдыңғы қатарлы
технологиялар меңгеріледі, нарықтардың отандық тауарлармен толуы
жүреді, экспорттық өнімнің бәсеке қабілеттігі көтеріледі.
Қазақстан экономикасының қазіргі дамуында шетелдік инвестициялардың
маңыздылығы сөзсіз. Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде
құрылуынан бастап шетелдік инвестициялардың көлемі екпінді өсуін байқаймыз.
Әлемдік шаруашылық дамуының, қазіргі деңгейінде шет инвестициялардың
өсуінің күшеюі байқалады, оның қарқыны халықаралық сауда өсуінің
қарқынынан асып түседі. Барлық елдер экономикалық даму дәрежесіне
қарамастан экономикалық өсімге жету үшін шетел инветицияларын
тартудың әдістері мен жолдарын жетілдірумен айналысады. Сауда
ағымдарының, шетел инвестицияларының ағымдарының және технологияның
айырбасының либерализациясы жағдайында компаниялардың нарықтағы күресі
одан әрі агресивті болып жатыр. Капиталдың болуы, иновациялық қызмет
технологиялармен, квалификацияланған адам ресурстарымен қамтамассыз
етілуі және тиімді ұйымдастырушылық және басқарушылық практикасы -
осы факторлардың бәрі кәсіпорынның бәсеке қабілеттігін қамтамассыз
етуде маңызды рол атқарады және сәйкес макроэкономикалық жағдайларда
қабылдаушы елдердің экономикалық даму көрсеткіштерін жақсартуға
көмектеседі. Бірақ, көп ел инвестиция алғысы келетінін және оған деген
бәсекенің жоғары деңгейде екендігін ескеру керек. Сондықтан да шетел
инвестицияларды тартуды зерттеу осы таңда өзекті мәселелердің бірі деп
айтуымызға әбден болады. “ Қазақстан Республикасындағы шетелдік
инвестицияларды реттеу: жағдайларымен мәселелері ” тақырыбын таңдай отырып,
курстық жұмысты жазуда келесі мақсат көзделді: шетел инвестициясы, оның
ішінде тікелей инвестицияның Қазақстан экономикасындағы атқаратын орнын
және мәнін анықтау.
Осы мақсатқа қол жеткізуде келесі мәселелерді шешу қажет:
• ұлттық экономиканың дамуындағы шетелдік инвестициялардың және олардың
нысандарының рөлін анықтау;
• шетелдік тікелей инвестициялаудың себептерін және экономикалық
тиімділігін талдау; шетелдік тікелей инвестицияларды тартудың механизімін
қарастыру;
• Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан
реттеуді зерттеу; Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың
хал-ахуалының жағдайын сараптау;
• Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсуіне
талдау жасау;
• шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелерін қарастыру;
• шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын табу.
Курстық жұмыс кіріспеден, ұш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Шетел инвестицияларының мәнін және мазмұнын
оның халықаралық экономикалық қатынастардағы рөлін, даму тенденциаларын
және Қазақстандағы шетел инвестициясының құқықтық аспектілерін зерттеуге
жұмыстың бірінші тарауында қол жеткізілмек.
Екінші тарауда шетел инвестициясының оның ішінде тікелей шетел
инвестициасының Қазақстан экономикасындағы орнын, көлемін, даму барысын,
экономикалық дамуға тигізетін әсерін, сонымен қатар республикадағы тікелей
шетел инвестициясын тартудағы және мемлекет тарапынан оларды реттеудегі
шараларды зерттеп талдау мақсаттары шешіледі.
Үшінші тарауда теориалық білімдерді тәжірибелік шындықпен салыстыра
отырып, Қазақстан Республикасына шетел инвестициясын тартудағы негізгі
мәселелерді айқындау және оны жетілдіру жолдарын іздестіруді көздеу
мәселелері қойылмақ [1].
Диплом жұмысының тақырыбы: Шетел капиталын тартудағы Қазақстандық
ерекшеліктері.
Диплом жұмысының өзектілігі: экономиканы құрылымдық түрлендіру кезеңінде
шетел капиталын тартудың қажеттілігі өте маңызды. Себебі экономиканың өсуі
халықтың жағдайына оң әсерін тигізеді. Сонымен бiрге инвестициялық iс-
әрекеттiң дамуы экономиканың нақты секторындағы дағдарыстың алдын алу үшiн
қажеттi шаралар жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады, өйткенi
экономиканың, жеке кәсiпорынның бiртұтас дамуы экономикалық потенциалдың
өсуiнсiз, сондай-ақ қазiргi технологияларды пайдалану және қызметтi ұлғайту
мүмкiн емес, яғни бұларды жүзеге асыру инвестициялық процестi бейнелейдi.
Инвестициялық ресурстар, сондай-ақ қаржылық және өндiрiстiк ресурстарды
тиiмдi пайдалану қажеттiлiгi туып отыр, сонымен бiрге осы инвестицияларды
пайдаланудың тиiмдiлiгiн бағалау да байланысты. Бұл бағытта шетел
инвестициясын тарту сферасындағы әлемдiк тәжiрибенi танып бiлу және
пайдалану маңызды. Шетелдiк тәжiрибенi танып бiлу және оны қолдану
экономиканың нақты секторын көтеруге айтарлықтай себебiн тигiзедi, және
инвестиция сферасының дамуындағы кедергiлердi оңай жеңуге көмектеседi.
Диплом жұмысының мақсаты: шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру
жолдары, шетел капиталын тартуды және оны тиімді пайдалануды іске асырудағы
мемлекеттік реттеу сипатын анықтау, экономикаға әсер етуін айқындау
Диплом жұмысының міндеттері:
– зерттеліп отырған тақырып бойынша теориялық аспектілерін айқындау;
– зерттеу жүргізілген тақырыптың жалпы сипаттамасы және экономикалық
тұрғыда талдау жасау;
– шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының нысаны: шетел инвестицияларын тартудың негізгі
мәселелері, елімізге шетел капиталдарын тартудың дамуы.
Диплом жұмысының пәні: шетел капиталдарын тарту және мемлекеттік қолдау
нысандары.
Диплом жұмысының әдістері: Қазақстандағы шетел капиталдарын тарту
қолдау, әлемдік тәжірибені қолдану.
Диплом жұмысының дереккөздері: еліміздің және шетелдік ақпараттық
сайттар, ғылыми зерттеулер мен мақалалар, газет-журналдар, теларналар.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы негізі 4 бөлімге құрылған:
кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Кіріспе
бөлім 3 бөлімшеден тұрады, негізгі бөлім 2 тақырып, 6 бөлімшеден тұрады.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ КАПИТАЛЫН ТАРТУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.2 Шетел капиталын тартудың теориялық негіздері
Қазіргі уақытта капиталдың халықаралық қозғалысы, әлемдік шаруашылықтың
және ұлттық экономикалардың дамуында маңызды роль атқарады.
Әлемдегі нарықтағы инвестициялық капиталдық сұранысымен ұсынысына
шиелініскен баланста Қазақстан мен ТМД-ның басқа мемлекетінің позициялары
өте төмен болып саналады. Бұл мәселелерге енді тек қана өз араларында,
әлемдік капитал нарығының өте шағын сигментінде бәсекелесуге ғана болады.
Ал тікелей және портфельді инвестицияларға келсек, бұл аймақта олардың
ликвидтіліктері экономиканың құрылымдық өзгермелі мәселелерімен, ішкі
қаржылық нарықтық көбірек болуымен шектелуі.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы халықаралық сауданың
себептері өндіріс факторлары мен қамтамасыз етілуінде айырмашылықтар
болатын жағдайда сауданы алмастырады.
Егер сауда негізінде өндіріс факторларымен қамтамасыз ету
ерекшеліктерінен басқа себептері жатса, өндіріс факторларының халықаралық
қозғалысы халықаралық сауданы тауармен толықтырады (салыстырмалы
артықшылық, масштаб эффектісі, технологиялық өзгерістер).
Елдердің өндірістік факторлармен қамтамасыз етілуінің үлкен
өзгешеліктері жағдайында өндірістік факторлардың халықаралық қозғалысы
салааралық сауданы алмастырады және ішкі-салалық сауданы толықтырады.
Өндірістік фактормен қамтамасыз ету деңгейі өзгеше болса, әр ел тауа
рлар өндірісіне маманданады және өндірістік факторлардың халықаралық
қозғалысы болмайды. Елдер арасында тек сала аралық сауда мүмкін болды.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы әдетте халықаралық
саудадан гөрі қатаң мемлекеттік реттеудің құралы болып табылады. Әлемнің
көптеген елдерінде, соның ішінде дамыған Батыс Еуропа елдерінде, капитал
қозғалысына және жұмыс күші миграциясына өте маңызды шектеулер әлі күнге
дейін іс жүргізуде [2].
Капиталдың халықаралық қозғалысының екі ағымын анықтауға болады:
капиталдың экспорты және импорты.
Капиталдың халықаралық қозғалысының экспортының және импортының
себептері әр түрлі болады. Басты себептері – бұл капиталды максималды
табыстарды әкелетін және салымдарының деңгейін қысқартуға мүмкіндік беретін
және тәуекелділікті жоятын салаға және елге капиталды орналастыруға
тырыстыру.
Капиталды экспорттаудың себептері:
• технологиялық алға шығу. Корпарациядағы стау көлемдерінде НИОКР – ға
шығын үлесі жоғары болған сайын шетелге тікелей инвестициясының экспортының
көлемі жоғары болады және керісінше, шетелге тікелей инвестицияларды апара
отырып, корпарациялар оларға бәсекелестік артықшылықты беретін
технологияларға бақылау жасауға ұмтылады;
• жұмыс күшінің квалификациясындағы артықшылықтар. Олар жұмысшыларға
еңбегін төлеудің орташа деңгейімен өлшенеді. Корпорацияда еңбекті төлеудің
деңгейі жоғары болған сайын, тікелей инвестицияларды экспорттаудың көлемі
де жоғары болады және керісінше;
• жарнамалаудағы артықшылық. Ол халықаралық маркетингтегі жиналған
тәжірибені көрсетеді. Корпорациялардың сатылуында жарнамаға кеткен
шығындарды салмағы жоғары болған сайын, тікелей инвестицияның экспортының
көлемі де жоғары болады және керісінше;
• масштаб экономикасы. Ішкі нарықтағы корпорацияны өндіріс өлшемі
болған сайын, тікелей инвестицияларының экспорт көлемі де жоғары болады
және керісінше;
• корпорация өлшемі. Копорация өлшемі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялары экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• өндіріс концентрациясының деңгейі. Корпорация шегіндегі белгілі бір
тауардың өндірісіндегі концентрация деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялар экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• табиғи ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету. Белгілі бір табиғи
ресурста корпорациялардың қажеттіліктері жоғары болған сайын, осы ресурсы
бар елге тікелей инвестицияларды экспорттаудың көлемі де сол құрылым жоғары
болады және керісінше.
Капитал экспортының басқа да себептері:
• тұтынушыға жақын кәсіпорындарды құру арқылы, оған тауарды жеткізуге
кететін көліктік шығындарды қысқарту;
• шет елдерінің территориясында реттуші өндірісті құру арқылы, сол
елдің импорттық шектеулерін жеңу.
Капитал импортының себептері:
• психологиялық алға шығу;
• жұмыс күшінің квалификациясының деңгейі;
• жарнамадағы артықшылық;
• масштаб экономикасы;
• корпорация өлшемі;
• өндірісті концентрациялау деңгейі;
• капиталдағы қажеттілік;
• ұлттық фирмалардың саны. Ел ішінде корпорацияның бөлімшелері көп
болған сайын, тікелей инвестицияларының импорты да солғұрлым жоғары
болады;
• өндіріс шығындары. Қабылдаушы елдің өндіріс шығындары төмен болған
сайын, тікелей инвестициялары импортының көлемі соғұрлым жоғары болады;
• ішкі тауарлы нарықты қорғаудың деңгейі. Елдің ішкі тауарлары нарығын
қорғаудың кедендік және басқа да деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестицияларының импорты соғұрлым жоғары болады;
• нарықтық өлшемі. Елдің ішкі нарығының өлшемі жоғары болған сайын,
тікелей инвестиция көлемі соғұрлым жоғары болады.
Капитал миграциясының басқа да факторлары:
• шетелдік тікелей инвестициялары арқылы негізделген өндірістің
экспорттық бағыттылығы;
• экономикалық дамудың үкметтік бағдарламаларының бар болуы [3].
Инвестициялық климатты модельдеу мемлекеттің шетелдік инвестицияны
қолдану және тарту саясатын жасаудың маңызды түйіні болып табылатын себебі,
ол біріншіде, шетелдік инвесторға әсерін тигізетін факторларды жүйелі
елестетуге мүмкіндік береді. Екіншіден, елдегі жағдайды тереңірек бағалауға
мүмкіндік береді. Үшіншіден, шетелдік серіктес іс-қимылының ынталануын
сезінуге мүмкіндік береді.
Капитал миграциясының осы ғалымдар анықтаған бір себебі – капиталға
деген сұраныс пен ұсыныстың әр елде бір қалыпты болмауы.
Капитал көп жағдайда оған деген сұранысы бар және де сұраныс мөлшері көп
еледрде шығарылады.
Негізінен, капиталды оған деген сұранысы көп елдер емес, ұсынысы көп
елдер шығарады.
Неоклассиктердің бірі Б. Олин өзінің сауда концепциясында былай деген:
“Өндіріс факторы әр бір елдегі оған деген сұраныспен анықталады, демек,
олар шектеулі өнімділігі аз жерден көп жерлерге қарай көшеді”.
Р. Нурксенің тұжырымы бойынша, тауарды сыртқа көп тасымалдаушы дамыған
елде капиталға деген сұраныс тез өседі, осыған сәйкес олар капиталды ішке
енгізе бастайды (немесе керісінше).
Неоклассиктермен бірге бұл сұраққа неокейнсиандықтар да жауап беруге
тырысты. Неокейнсиандық теория негізінен капитал қозғалысы мен төлем
балансының арақатынасын анықтайды.
Кейнстің айтуы бойынша, “капитал миграциясының бірден бір себебі – бұл
әрбір елдің төлем баланстарының бір қалыпты болмауы”. Кейнстің осы
көзқарасын Ф. Махлуп пен Р.Ф. Харрод дамытты.
Ф. Махлуп осы арақатынасты үш тұрғыда қарастырды:
1. белгілі бір елдің төлем балансының сальдосы плюс (+) таңбалы болса,
онда капиталды шетке шығарушы ел сатып алушы елге өз тауарын көбірек сата
отырып. Ішке капитал енгізе отырып, ішке капитал енгізу арқылы экспорт пен
импортты теңестіреді. Осының нәтижесінде капиталды шетке шығарушы елдің
ұлттық табысы ұлғаяды;
2. егер белгілі бір елдің инвестициясы көбеймесе, бірақ қаржы жинау
қабілеті зор болса, онда капиталды шетке шығару экспортер елдің ұлттық
табысын ұлғайтады және жұмыстың белсенділігін күшейтеді;
3. капиталдың шеттен әкелінуі импортер елдің ішкі экономикалық жағдайына
әсер етеді, яғни шеттен әкелетін капитал формаларының ішінде портфельдік
инвестициядан гөрі, тікелей төте инвестицияны енгізу әлде қайда тиімді
болып табылады.
Р.Ф. Харродтың “Экономикалық динамика” моделі бойынша, капиталы мол
елдердің экономикалық өсу қарқыны неғұрлым төмен болған сайын, олардың
капиталды шетке шығару тенденциясыда соғұрлым күшейе түседі.
Капиталдың халықаралық қозғалысы әртүрлі нысандарға ие болады.
Пайда болу көздері бойынша әлемдік нарықта қозғалыстағы капитал ресми
және жеке болып бөлінеді. Ресми (мемлекеттік) капитал – үкметтердің
шешімімен және де үкмет аралық ұыймдар шешімімен шетелге жіберілетін немесе
шетелден әкелінетін мемлекеттік бюджеттің қаржылары. Капитал қозғалысының
бұл категориясына үкмет аралық келісімдер негізінде бір елмен екінші елге
берілетін мемлекеттік қарыздар, кредиттер, гранттар, көмектер жатады.
Ресми капиталдың көздері мемлекеттік бюджеттің құжаттары болып
табылады, яғни нәтижесінде салық төлеушілердің ақшалары. Сондықтан да
шетелге сауда капиталдарының орын ауыстыруы туралы шешім үкметпен және
парламентпен шешіледі.
Жеке (мемлекетті емес) капитал – басқарушы органдары мен
бірлестіктерінің шешімімен, шетелге шығарылатын немесе шетелден әкелінетін
жеке фирмалардың, банктердің және басқа да мемлекеттік емес ұйымдардың
қаражаттары.
Капитал қозғалысының , бұл категорияға шетел фирмаларымен шетелге
капиталды инвестициялау, сауда несиелерін беру, яғни банк аралық несиелер.
Бұл капиталдық құрылу көзі мемлекеттік бюджетпен байланыспаған өзіндік
немесе қарыздық жеке фирмалардың қаржылары. Бірақ фирмалардың автономды
қатыстылығына қарамағанда, өздерінің капиталдарының халықаралық орын
ауыстыру туралы шешім қабылдауда, әдетте үкмет оны реттеуге және бақылауға
құқығын өз артында қалдырады.
Қолдану мінездемесі бойынша капитал екіге бөлінеді:
1. Кәсіпкерлік капитал – табыс табу мақсатында қаражаттар өндіріске тура
және жанама түрінде салынады. Кәсіпкерлік капитал ретінде көбінесе жеке
капитал қолданылады, бірақ не мемлекеттің өзі де, мемлекетке бағыныштылар
да шетелге қаражат сала алады.
2. Қарыз капитал – пайзды алу мақсатында қарызға берілетін қаражат.
Халықаралық масштапта, жеке көздерден халықаралық несиелеу айтарлықтай
көлемдерге жетсе де қарыз капитал ретінде негізінен ресми капитал
қолданылады [4].
Салу мерзіміне қарай капитал орта мерзімді және ұзақ мерзімді капитал
болып бөлінеді.
Орта мерзімді капиталда капитал бір жылдан жоғары мерзімге
салынады. Қарыз капиталы сияқты тікелей және портфельді инвестициялары
түріндегі кәсіпкерлік капиталдың барлық салымдары әдетте ұзақ мерзімді
болып табылады.
Қысқа мерзімді капиталда капитал салымдары бір жылдан кем мерзімге
беріледі.
Салым мақсаты бойынша капитал тікелей және портфельді инвестиция
болып бөлінеді:
Тікелей инвестициялар - инвестродың капитал орналасқан объектіге
бақылау жасауды қамтамасыз ететін капитал салынған елдегі ұзақ мерзімді
экономикалық қызығушылықты иемдену мақсатындағы капитал салымдары.
Мемлекеттік фирмалар бойынша қатысты емес шетелдік инвестициялардың
көлемін санамағанда, олар толығымен жеке кәсіпкерлік капиталды шетке
шығарумен байланысты.
Портфельді инвестициялар - бұл инвесторға инвестицияланған объектіге
нақты бақылау жасау құқығын беретін шетелдік бағалау қағаздарына капитал
салымдары.
Халықаралық капитал қозғалысының нысандары әр белгілі бір елмен
мойындалады, әдетте ол өзінің инвестициялық және банктік заңдылықтары мен
орналастырылады.
Тікелей шетел инвестицияларына қатысты:
• капитал шығарудың субъектілері;
• тікелей шетел инвестициялаудың себептері;
• тікелей инвестицияларының экономикалық эффекттері;
• тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау.
Қазіргі таңда әр түрлі сфераларға салынатын тікелей шетел
инвестицияларының тез өсу тенденциясы айқындала түсті. Капиталды шетке
шығарудың алғашқы кезеңінде капиталдар көп жағдайда дамыған елдерден
алынып, тәуелді елдерге шығарылды.
Ал қазіргі уақытта капиталдың миграциясы көбінесе дамыған елдердің
арасында жүреді, яғни тікелей шетел инвестициялардың 70 – 75 % - ті
өнеркәсібі дамыған елдердің үлесінде болып тұр. Тікелей инвестициялардың
ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында жалпы көлемінің 25,8%-ті дамушы елдерге,
18,2%-ті АҚШ-қа, 99 %-ті Ұлыбританияға, 26,6%-і Батыс Еуропаның басқа
елдеріне, 10%-і Канадаға, 9,5%-ті әлемнің басқа елдеріне салынады [5].
Дамыған елдердің арасында капитал миграциясының өсуінің бірден-бір
себебі, дамушы елдерде ғылымды көп қажет ететін, жоғары білімді мамандармен
қамтамасыз етілетін өнім өндірісін ұйымдастыру өте қиын. Сонымен бірге,
өнеркәсібі дамыған елдерде өте ірі қаржылар мен сиымды ішкі нарықтар бар.
ФРГ мен Жапонияның шетелдерге қаржы бөлуі ХХ ғасырдың 60 жылдарының
ортасынан бастап, жылдамдатылды. Олардың тікелей инвестицияларының өсу
қарқыны АҚШ пен салыстырғанда, екі еседей көп болды. Капиталды салу
сфераларына бәсекелестік күшейді. Мемлекеттің капитал экспортеры ретіндегі
рөлі кенеттен өсіп кетті.
Қазіргі уақытта елдер арасындағы капиталдың қарама-қарсы қозғалысы кең
дамуда, яғни олардың әр қайсысы бір мезетте әрі экспортер, әрі импортер
рөлін атқарады, яғни капиталдың айқасқан айырбасы деген қозғалыс пайда
болды. Сонымен бірге, елдің ішінде капиталдың жетіспеуінен экспорттың
жүзеге асырылуына, ал импорттың шетелдік капиталдың ұлттық капиталды
бірнеше рет ығыстыруына әкеліп соғуы мүмкін. Капитал миграциясы пайда
болған кезеңнен бастап, ХХ ғасырдың 70 жылдарының аяғына дейін Батыс Еуропа
капиталдардың байланысқан айырбасының ең үлкен аймағы болып саналады. Бұл
ең алдымен экономикалық одақтастықтың Еуропалық Одақ ішіндегі интеграциялық
процесстердің дамуы салдарынан пайда болған. Батыс Еуропаның ішіндегі
қаржылардың үлесі ХХ ғасырдың 70 жылдарының аяғынан бастап, азая бастады,
сонымен бір мезгілде АҚШ-та капитал экспорты өсе бастады. Ұлттық
экономиканың ішінде ХХ ғасырдың 80 жылдарында жұмсалған шетелдік капиталдың
көлемі бойынша дүние жүзінде бірінші орын алды. Қазіргі уақытта капитал
миграциясының тағы бір ерекшелігі – дамушы елдерге, атап айтқанда, мұнай
табатын ОПЕК – ке кіретін елдерде капитал экспортының пайда болуы.
ОПЕК – мұнай экспорттаушы елдердің ұйымы. Капитал нарығында ОПЕК елдері
белсенді рөл атқаруда. Мысалы, Кувейттің жеке меншік секторының
инвестицияларының шетелдегі мөлшері (1995 ж.) 100 млрд. долл., ал
мемлекеттік секторының инвестициялары – 30 млрд. долл. болды.
Мемлекеттегі қолайлы инвестициялық климатты жасау дегеніміз – бұл
қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы инвестициялық климатты бағалаудың,
салыстырмалы талдаудың негізі болып табылады, толық көрсеткіштер жүйесін
құрайтын әр түрлі әдістер кешенінің жиынтығы:
• мемлекеттің нарық потенциалының мінездемесі;
• табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуі;
• экономикалық реформалардың күйі және дамуы;
• инвестициялық іс-әрекет үшін заңдылық база;
• мемлекеттік ограндарда жүргізу, басқару кепілдерін қабылдаудың
реттелуі;
• валюталық нарықтың және нарық инфрақұрылымының дамуы;
• банктық жүйенің тұрақтылылығы;
• саяси климаттың тұрақтылылығы және бағыттылылығы.
Инвестордың типіне, инвестициялық мақсаттар мен тәуекел дәрежесіне
байланысты шетел инвестицияларының түрлерін бөліп көрсетеді. Сонғы жылдары
қаржылар әр түрлі, бұның көмегімен шетел инвестициялары жүзеге асырылады.
Бұл электрондық коммуникация шеңберіндегі жетістіктердің арасындағы
байланысты жақсартқан және жаңа инвестициялық механизмдерді дамытқан
жетістіктердің арқасында мүмкін болды.
Капитал қозғалысының осындай механизмдерінің бірі тікелей шетел
инвесторы болып табылады, бұларды шетел компанияларымен мемлекетке жүзеге
асыру арқылы инвесторлар рыноктан тез кету мүмкіндігінен айырылады. Бірақ
олар жоғары дәрежедегі тәуекелмен байланысты ұзақмерзімді салымдар салуға
дайын, өйткені бұл жағдайда салым тәуекелімен байланысты шығындардай пайда
жоғары болатынына сенімді болады. Тікелей шетел инвестициялар тікелей емес
инвестицияларға қарағанда капиталдың маңызды сомаларын құрайды.
Инвестицияның өте жоғары көлемі мен капиталсалымның ұзақ мерзімімен
үйлестіруде, инвестициялаудың бұл формалары алушы елдер үшін табысты болып
табылады. Осыдан, Қазақстан инвестицияның мұндай формасын тартуға құштар
екенін көруге болады [6].
Тікелей инвестициялар арқылы шетелге өндіріс факторларының қозғалысы
сыртқы сауданы ынталандырады, өйткені келесілерді жабдықтау талап етіледі:
• қосалқы бөлшектер;
• қосымша өнімдерді;
• еншілес фирмалар үшін құрал – жабдықтарды кәсіпорындар мен үкімет
төмендегілер үшін тікелей инвестицияға қатысуға тырысады;
• рыноктарды кеңейту;
• материалдар немесе ресурстарды сатып алу үшін.
Сонымен қатар үкімет саяси артықшылықтарға сай келуге тырысады. Бүгінгі
күні шетел капиталын тарту немесе тартпау сұрағы қойылмайды. Проблема
басқада: оны қай сфераға тарту керек және қандай жағдайда, нақты
инвестициялар пайда болатындығын анықтау. Ал соңында әр бір нақты нысанның
ұлттық мүдделерге сәйкес келуі туралы айтылады. Бұл мәселелер бойынша
біздің шаруашылығымызда барлығы жақсы емес.
Шетел капиталының импортер елдегі келесі себептерге байланысты шетел
инвестициясын тартуға ынталанады:
• елдің экономикалық дамуын қаржыландыруға жалпы қаражаттардың
жетіспеуі, халықтың жұмыс бастылық деңгейін көтеру қажеттілігі, төлем
балансының тапшылығын меңгеру және тағыда басқа;
• орташа және жоғары дамыған елде шаруашылықтың аймақты құрылымын
жетілдіру, жаңа техника мен технология алу, бәсеке қабілеттілікті көтеру
үшін шетел капиталын тартады;
• шетел капитал қатынасына таңдаулы саясатты (жеке аймақ және сала
бойынша шектеу және ынталандыру) кейбір орташа дамыған елдер, сонымен қатар
өте бай елдер де (Кувейт, Сауд Аравиясы, Сингапур) жүргізеді, олар
экономиканың жалпы қарқынында ғана емес, белгілі саланың және технологияның
дамуында қызығушылық танытады;
• көп мемлекеттер шетел капиталын ұлттық экономикаға екі жақты негізде
енгізеді, яғни өзара сауда саяси инвестициялық жол беру шеңберінде (мысалы
ЕО-ның ішенде капитал қозғалысының либерализациясы немесе Жапонияның
ағылшын инвестиция қатынасына қарағанда, АҚШ-тың Жапондық инвестициясына
либералдық қарым-қатынасымен байланысты АҚШ-тың Жапонияға шығындануы).
Басқа елдермен экономикалық ынтымақтастық бойынша келісімдерге қол
қойғанда, халықаралық ұйымдарға кіргенде, келісімнің қатысушылары ұлттық
экономикаға шетел инвестициясының жіберілуін либерализациялауға мәжбүр
болады.
Қазақстан үшін екі, бірінші себеп дәл келеді. Шетелден инвестициялар
белгілі салаларда, техника және технология түрінде және аймақтарға қажет
КСРО-ның құлдырау нәтижесінде пайда болған диспропорцияны жеңу және жиналып
келе жатқан артта қалушылықты жеңу.
Қазақстан Республикасында экономикалық өсу және оны тұрақтандыру үшін
шетел капиталын әкелу және игеру басты бағыттардың бірі, халық шаруашылығы
объектілері және салаларының өмір сүруіне қолайлы болуы үшін шетел
капиталының экономикалық қаржылық және ұйымдастырушылық регламентациясы
инвестициялаудың қауіпсіздігін табыстылығын нормативті-құқықтық қамтамасыз
ету және қолайлы жағдай туғызу болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық жағдай да Қазақстанның даму жолы ұзақ мерзімді
перспективада әлеуметтік және саяси тұрақтылықты сақтау, тиімді басқару,
жағымды ұстап тұруды қажет етеді. Елдің ұлттық артықшылығы иілгіш және
балансталған экономиканы құруға бағыттау керек, ол халықаралық деңгейде
бәсекелесе алуы тиіс, бұл жеделдетілген экономикалық өсуге елдің тұрмысының
қолайлы жағдайда болуына себебін тигізеді.
Инвестициялық преференциялар. Инвестицияны реттеудің және қолдаудың
әдістері инвестициялық преференцияның көрінісі ретінде ел заңында
көрсетіледі, яғни нақтылық сипатқа ие – инвестициялық, салықтық
преференция. Инвестициялық преференция берудің негізгі шарттары –
инвестицияны экономиканың приоритеті секторларына салу, олардың тізімін ел
үкіметі бекітеді.
Инвестициялық салықтық преференциялар келесідей түрде беріледі:
инвесторларға корпоративтік табыс салығы, егер инвестор жаңа өндіріс ашатын
болса немесе кеңейтетін болса жеңілдіктер беріледі [7].
Капитал негізінен екпінді түрде дамушы елдерге ағылады, әрине
Қазақстанға шетел капиталын тартуда бәсекелестер бар. “Капитал елге
келу үшін” инвестициялық климот деп аталатын көптеген факторлардың
болуын қажет етеді. Сол факторлардың ішінен:
• нарықтың потенциалы;
• ұлттық экономиканың ресурспен қамтамассыз етуі;
• реформалардың қадамы;
• экономикалық коньюктураның жағдайы;
• инвестициялар үшін заңды базасы;
• саяси климот;
• бюрократия, жемқорлық, криминогендік жағдай.
Басқа да қажетті жағдайлар:
• заңдардың тұрақтылығы;
• кедендік, қаржылық, салықтық реттеуде кәсіпкерлікке нақты
құқықтық база жасау;
• салықтардың, тарифтердің және жеңілдіктер деңгейінің бәсеке
қабілеттілігі.
Шетел инвесторлары үшін ұлттық инвесторларға сияқты жағдай жасау
қажет. Мұндай талаптардың орындалуы инвестициялық тәуекелді
төмендетуге мүмкіндік береді. Американың “Наследие” деген мемлекеттік
қоры инвестиция салғанда елді таңдаудың 9 факторын атап айтты:
• эконоимкалық өсімнің деңгейі немесе басқаша жалпы ішкі өнімнің
өсімшесі;
• саяси тұрақтылық;
• нарықтың көлемі (бір адамға шаққанда жалпы ішкі өнімнің
көлемін халық санына көбейтумен анықталады);
• шетел көмегіне тәуекел (экономикалық еркіндікте қозғалып келе
жатқан көптеген елдер, зерттеушілердің айтуынша, шетел көмегінен
тәуелсіз. Олар өзінің дамуында тек өз ресурстарына сенеді);
• сыртқы қарыз мөлшері (әрине, бұл проблема шешімсіз емес, егер
қарызға алынған ақша жол құрылысына, инфроқұрлымды дамытуға жұмсалса,
бұл экономикалық даму үшін жақсы);
• волютаның басқа валютаға еркін түрде айырбасталуы (пайданың
репотриациялану мүмкіндігі кез-келген салым үшін қажет жағдай. Бұл
мүмкіндік заңмен кепілденеді. Ол жергілікті волютамен бекітіледі);
• волюта күші (бұл волютаның инфляцияға қатысты тұрақтылығы);
• ішкі қорлардың деңгейі (эксперттердің айтуынша, экономиканың
дамуы үшін ЖІӨ ішкі қорлануы 24 % болу қажет. Мұндай қорлану ЖІӨ-ң 4-
5 % өсуге мүмкіндік береді;
• инфрақұрылымның деңгейі.
Тікелей инвестицияны кәсіпорынға салу кезінде инвесторды бәрінен бұрын
қызықтырады:
• ақпараттың бар болуы;
• жетімділігі;
• толықтылығы;
• шынайылығы;
• оны берудің оперативтілігі (уақыттылылығы).
“Жекешелендіру” туралы заңда акцияның мемлекеттік пакеті қор биржа
арқылы сатылу қажет, бірақ қазіргі таңда Қазақстанның көптеген
кәсіпорындары тікелей сатылады. Жергілікті инвесторлар акцияны сатып
алуға мүмкіндік береді. Мәселе сауда немесе қор биржасы арқылы
реттеледі, акциядан дивидендтер экономикаға қайта инвестицияланады.
Сонымен бірге, биржалық сауда тікелей немесе жанама түрде халыққа
акция алуға мүмкіндік береді. Егер кәсіпорын шетел мемлекеттерінен
несие алса, биржаның листингтің тізіміне енеді. Бұл шара берілген
несиелерді бақылауға мүмкіндік туғызады.
Инвестициялық қызметті халықаралық – құқықтық реттеу. Ерекше назарды
халықаралық келісімдердің маңызына, бәрінен бұрын – инвестицияны өзара
қорғау шартына мән берген жөн [8].
Жоғарыда барлық айтылған инвестициялық климатты жақсартуға байланысты
мемлекеттік саясат мемлекетшілік және халықаралық денгейде орын алады
Тәуелсіздіктің бірінші кезеңінен бастап шетелдік инвестицияларды тартуға
қолайлы жағдайлар туғызылады. 1993-2006 ж.ж. аралығында ел экономикасына
шетел инвестицияларының 46 млрд. долл. астам көлемі тартылған. Жан басына
шаққандағы ТШИ көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің ішінде жоғарғы
орындарға ие.
Дегемен, шетел инвестицияларын экономикаға тарту мәселесі әлі де өзекті.
Бұған себепші келесі факторлар: Біріншіден, экономикалық жүйені реформалау
кезеңінде ішкі қаржылық ресурстар азайып кетіп, экономика салалары өзінің
өндірістік аппаратын жаңарта алмады. Екіншіден, өңдеуші саладағы инвестиция
көлемі әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім шығаруға жеткіліксіз.
Инвесторлардың көзқарастары экономиканың нақты қажеттеріне сай
еместігінен инвестициялардың жеткіліксіздігі орын алып отыр. Өнеркәсіптің
еркін қаржылары күнделікті қажеттіліктерге жұмсалып отыр. Сонымен қатар,
коммерциялық банктер әлі де экономиканың нақты секторын қаржыландыру көзі
болмай отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономикалық өсу шетел капиталының
әсерінен болады. Бірақ, шетел инвесторлары үшін шикізат өндіруші салалар,
әсіресе, мұнай-газ салалары басымды болып отыр. Осындай жағдайда
экономиканың қалыпты және қарқынды дамуы қолайлы инвестициялық саясатқа
тәуелді. Экономикалық дамудың, құрылымдық қайта құруды ұтымды жүзеге
асырудың, әлемдік нарықта бәсекелестік позицияларды бекітудің қажетті шарты
болып инвестициялық ресурстар табылады. Оңтүстік-Шығыс Азияның “жаңа
индустриалды елдері” экономикалық феноменінің пайда болуы, қазіргі заманғы
ғылыми негіздегі салалардың кең бағытта дамуға көшуі бұл елдер
экономикасындағы инвестицияның қарқындап өсуінің арқасында мүмкін болды.
Сондықтан мемлекет шетел инвестицияларын тартудың бағыттарының
басымдылығын белгілеу керек. Шетел инвестициялары Қазақстан экономикасының
бәсеке қабілеттілігін жоғарылататын факторға айналуы қажет. Шетелдік
инвестицияларды мемлекеттік реттеу күшейген сайын Қазақстан шын мәнінде
әлемдегі ең бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына кіреді. Оған дәлел 2005
жылдың 18-ақпандағы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
Онда еліміздің 1990- жылдардың басындағы экономикалық ахуалынан неден
басталғаны туралы айтылады. Қазақстанның ішкі өнімінің екі есе ұлғаюына,
нарықтық экономиканың құрылуына инвестицияның тигізген әсері мол болды.
Жолдауда Экономикаға 30 миллиард АҚШ долларындай тікелей шетел
инвестициясы тартылды. Бұл бүгінгі Қазақстанның тұрақты, тиімді әрі сенімді
әріптес екенін барша инвесторларға көрсетеді деп айтылуы инвесторлармен
қатар еліміздің экономикасының даму жолына түскендігін, әлем Қазақстанға өз
қаржысын салғысы келетінін көрсетеді. Өйткені инвестиция дегеніміз табыс
табу және капиталды ұлғайту мақсатымен өндірістік және басқа да қызметтерге
қаржы жұмсау болып табылады, яғни қаржы үнемі жұмыс істеуге, басқаша
айтқанда, қандай да бір табыс түсетін жұмысты немесе іске жұмсалынуы тиіс.
Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тартудың қазіргі беталысы
мен заңдылықтары отандық өндірістің мақсаттары мен міндеттеріне сай емес
және оның күшті бәсекелестік ортада қарқынды дамуына әкеліп соқпайды.
Экономиканы инвестицияландыру теориясының тәсілдері, ішкі инвестициялық
қорларды пайдалануды жандандыру мәселелері, инвестицияландырудың басымды
бағыттарын анықтау әлі де толықтай зерттелмеген. Сонымен, мәселенің
өзектілігі, зерттеудің теориялық, тәжірибелік маңызы және бұл бағыттың
толықтай зерттелмегендігі дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауға себебші болды.
Осыған байланысты жұмыстың келесі мақсаты мен міндеттері анықталды [9].
1.2 Экономиканы құрылымдық түрлендіру кезеңінде шетел капиталын тартудың
қажеттілігі
Қазақстан өркениетке, экономикалық дербестікке аяқ басқан 10 жылдан
астам уақыт ішінде өзінің табиғи ресурстар қорымен көптеген мемлекеттердің
экономикалық сұранысын арттырып отыр.
Инвестиция - кәсіпорынға, өндіріс орнына немесе жеке адамға көп жылға
қайтарымсыз берілетін капитал. Ал, капитал құюшы тұлға немесе компания
ішкі есебін мүлт жібермеуге тырысатыны белгілі. Қазақстанда инвестициялық
климат қалыптасты мa? Инвесторларға қойылатын талаптар қандай?
Инвестициялық саясатта неге ұлттық мүдде кем? Осы сауалдар төңірегінде
және Қазақстанның экономикалық потенциалы хақында әңгіме өрбітіп көрсек.
Экономикалық реформаларды ойдағыдай жүргізуде шетелдік инвестицияны
тікелей өндіріске жұмылдыру мен оны ұтымды пайдалану кез келген мемлекет
үшін маңызды. Әлемдік тәжірибе бұл мәселеде екі тарапқа да ортақ
:халықаралық бірлескен реформалар тікелей шетелдік инвестицияның
тиімділігіне мән берсе, инвестицияның көлемі өндірісіне күш сала тын
мемлекеттің экономикалық жағдайына тәуелді болып келеді. Сондықтан да
Қазақстан бұл процестен бейтарап қала алмайды. Экономикалық қайта құру мен
стратегиялық даму жоспарын шетелдік инвестициялар арқылы іске асырғанын жөн
санайды. Инвестициялық климат қалыптастыру үшін инвесторлар барымтасына
қарай қарымтасы деген саясатты берік ұстануға тырысады. Өйткені, ешқандай
инвестор өзі пайда табатын саланың болашағы жоқ болса, екі жеп биге шықпақ
түгілі, есі барда елін табуға әрекет қылатыны даусыз.
Стратегиялық жоспарлау агенттігі мен республикалық қоғамдық пікірді
анықтау орталығының зерттеуіне сүйенсек, шетелдік инвестицияны құлдыратуға
заңның солқылдақтығы мен оның қайта - қайта өзгеруі әкеп соғады екен.
Шетелдік инвесторлардың айтуынша, басқа елдерге қарағанда , олар үшін
Қазақстан нарығы оңтайлы көрінеді. Өйткені, Қазақстан пайдалы қазбалар қоры
мен ауыл шаруашылығына жарайтын жерлерге бай, сондай-ақ, ірі өндірістік
потенциал мен білікті жұмыс күшіне ие. Алайда, бұлардың шашауын шығармай
пайдалану үшін инвестиция ауадай қажет. Қазақстандағы шетелдік инвесторлар
үшін жағымды факторлар қатарына мыналар жатады:
Біріншіден, табиғи ресурстардың болуы. Бұл әсіресе, жер қойнауында
пайдаға молынан кенелтетін мұнай мен газ, түрлі- түсті және сирек
кездесетін металдардың ұшырасуымен құнды. Шетелдік сарапшылар бұл байлықты
әзірше 9 трлн. АҚШ долларына бағалап отыр. Мамандардың болжауынша,
Қазақстанның мұнай қоры Ирак пен Иранның қара алтын қорынан да асып
түседі екен. Алдағы жүзжылдықта Қазақстан жылына 100 млн. тонна мұнай
экспорттайтын алып мұнай державасына айналуына мүмкіндігі мол.
Екіншіден, Орталық Азия көліктік құрылымындағы ұтымды геостратегиялық
құрлықта орналасуы және 2 миллиардтан астам халқы бар елдердің нарығына
шыға алуы. Бұл-мұнай экспортынан мұрты майланғалы тұрған Қазақстан үшін
табыстың алғышарты болып табылады.
Үшіншіден, қоғамның дамуы мен экономикалық гүлденуі жөнінен Қазақстан
достастық елдері арасында көшбасшылық тізгінге ие.
Еліміздің инвестициялық ахуал анықтайтын жайттар :
- инвестиция жұмылдыру процесі;
- инвестиция үшін жағымды жағдай;
- инвестицияландырудағы тәуекелшілдік .
Қазақстанның инвестициялық тәуекелшілдікке бас тігетін кәсіпкерлік
климаты ел ішіндегі саяси- экономикалық, әлеуметтік жағдайларға тығыз
байланысты. Инвесторларға жүргізілген сауалнама нәтижесі көрсеткендей,
шетелдік инвестиция ағымын азайтатын ең басты фактор- шенеуніктердің
коррупциялық қысымы (51.3 пайыз) мен билік жүйесіндегі саяси сананың
жабайлылығы, яғни бюрократизм (44.9 пайыз) екен [10].
Инвестициялық климат туғызудағы ең басты назар аударатын жайттың бірі –
елімізде шетелдік инвесторларға салынатын салық пен берілетін
жеңілдіктердің заңдық тұрғыдан өзара үйлесімді болуында. Ел президентінің
Жарлығымен Бюджетке түсетін салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
туралы заңға өзгерістер мен толықтырулардың енгізілуі инвестициялық
климаттың құқықтық базасын жетілдіруге жәрдемдесті. 1997 жылы Нарықтағы
құнды қағаздар туралы заңның шығуы қор биржасының белсенділігін арттырды.
Қазақстанда шетелдік инвестицияны тарту механизмі жоғары либералдық режим
бойынша былайша жүргізіледі:
Жер және мүлік, сондай-ақ , кіріс салығынан толықтай босату;
Сыртқа шығарылатын тауардан алынатын мемлекеттік баж салығынан жартылай
немесе толықтай босату;
Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру барысындағы қаржылық немесе
қауіпсіздік шараларына кепілдік беру.
Алайда, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, көптеген елдер шетелдік
инвесторларды тұрақты және өзара тиімді инвестициялық режимдерден, сондай-
ақ, әр түрлі салымдар мен төлемдерден босату арқылы қызықтырудың
қауіптілігін ескертеді. Әсіресе, Африка елдерінің инвестиция саласындағы
жоғары либералдық режим қалыптастыру саясаты салық және сауда –
валюталық жеңілдік жасаудың тұрақты шетелдік инвестициялық ағымға мүмкіндік
туғызбайтынын көрсетті. Қайта керісінше, қуатты инвесторлардан сақтануға
шақырады.
Инвесторлар капиталын пайдаланушы, яғни реципиент мемлекет ретінде
Қазақстан мен шетелдің қаржы алпауытттарының мүддесі бір жерден шығуы
қиындау . Мәселен, жеке компаниялар өздерінің жұмысына мемлекеттің дем
беруін қалайды. Алайда, шешуші фактор инвестицияландырудың жалпы шартының
табиғатына сай болып қалады. Қазақстан өз кезегінде шетелдік инвесторларды
басқару саласындағы тәжірибе алу технологиясы мен қаржылық қорының қосымша
көзі ретінде қарастырады. Қазақстан шетел инвесторларының алдында өзінің
ұлттық мүддесін әрдайым жоғары қойғанда ғана беделді болмақ .
2005-2006 жылдары елімізге тікелей инвестиция тарту бағдарламасына
сәйкес, 1999-2000 жылдардағы Қазақстанға шетелдік инвестицияны тарту
бағдарламасының орындалу нәтижелерін сараптай келе, еліміз экономикалық
секторға шетелдік инвестицияны тартудың тиімді аймағы атанды деуге негіз
бар. Бұл пікірді шетелдік экономика сарапшылары да қуаттайды.
1993-2001 жыл аралығындағы біздің елге тартылған тікелей шетел
инвестициясының жалпы көлемі 16.98 млрд. АҚШ долларын құрайды . 1999 жылы
экономикамызға қозғау салған шетел инвестициясының жалпы мөлшері , 1.85
млрд. АҚШ долларына тең келіп, 1998 жылға қарағанда 1.5 есеге өскені
айқындалды. Ал , 2000 жылы 1999 жылмен салыстырғанда оның көлемі 49 пайызға
өскені , яғни 2.75 млрд. АҚШ долларына жеткені белгілі болды. Шетел
қаражатының Қазақстанның тайқазанына келіп түсуі және оның көлемінің
көбеюі еліміздің әлемдік компанияларға ұнай бастағанын көрсетеді. 2001 жылы
шетелдік инвестицияның көрсеткіші, мамандар есептеуінше, 4.41 млрд. АҚШ
долларын құраған. Инвестициялық белсенділік Қазақстанда Ресейден де жоғары
дәрежеде екенін мына мәліметтен – ақ аңғаруға болады . 2006 жылы жекелеген
инвесторлар Ресей экономикасына 25.8 пайыз қаржы салса, Қазақстан нарығында
ол көрсеткіш 65 пайызға жуықтайды. Қазақстанда инвестициялық ағымның жылдан-
жылға көбеюінің басты себебін жаңа мұнай- газ кеніштерінің ашылуымен
түсіндіруге болады . Жыл сайын елімізге келетін шетел инвестициясының 70
пайызы тау-кен өндірісіне , оның ішінде мұнай – газ секторына жұмсалса, 10
пайызға жуығы ауыл шаруашылығы мен қайта өңдеу өнеркәсібінде игеріледі
екен.
1997 – 2001 жылдар аралығында Қазақстанның инвестиция жөніндегі комитеті
еліміздің ең басты экономикалық салаларында инвестициялық белсенділікті
арттыру мақсатында шетелдік компаниялармен 345 келісім – шартқа отырған.
Осы кезеңде өңдеуші өнеркәсіп саласында айтарлықтай үлесті металлургия
өндірісі ( 45 пайыз) , азық – түлік өнімдерін шығару ( 19.8 пайыз) және
химия өндірісі (11.1 пайыз) алады екен. Бір ғана химия өнеркәсібі бойынша ,
2001 жылы жалпы сомасы 95.6 млн . АҚШ долларына бағаланған 13 келісім –
шартқа қол қойғызылып, негізгі капитал 82.4 млн. Ақш долларына жетіп
жығылды. Тұрғын үй, әлеумет және туризм салаларында инвестицияның жалпы
көлемінің 12.8 пайызын құрайтын, 299 млн. АҚШ долларына бағаланған шетел
инвестициясы бойынша 35 келісім – шарт дүниеге келген. Және осы инвестиция
негізінде 8.8 мың жұмыс орны ашылған [11].
Бүгінгі таңда өндірістік инфрақұрылым саласында 27 келісім – шарт
негізінде шетел инвесторларды жұмыс істеп жатыр. Олар бюджетімізге 689 млн
. АҚШ доллары көлемінде көк қағазын сала отырып , 3.1 мың жаңа жұмыс
орындарының 60 пайызын шетелдіктер иемденеді екен .
Үкіметіміз шетелдік инвесторлармен ауылшаруашылығы саласына қатысты
жалпы саны 14 келісім – шартқа отырып, 27 млн . АҚШ долларын қолма – қол
иемденіп, 1.6 мың жұмыс орнының ашылуына мүмкіндік жасады.
Президент соңғы жылдары Астананың әлеуметтік – экономикалық жағынан
гүлденуіне баса назар аударып жүр. Сондықтан болар, Астананың құрылыс –
сәулет және өзге де экономикалық салаларында 20млн. АҚШ доллары көлемінде
инвестиция тартылып, 2005 жылдың өзінде – ақ 291 жұмыс орнын ашты.
Әлемдік экономикадағы Қазақстанның интеграциялық қозғалысы жыл өткен
сайын артып келеді . Мәселен, 2005 жылы шетелдік инвесторлармен 16 келісім
– шарт жасалып, 817 млн. Ақш доллары көлеміндегі капитал ел экономикасына
араласты.
Бұл – 2004 жылға қарағанда 7.6 есе , 2003 жылға қарағанда 1.4 есе көп
. Шетел алпауыттарының Қазақстан бюджетінің жыртығын жамауға себін тигізуі
ел экономикасына шетелдік инвестицияны тартудың халықаралық нормаларына
сәйкестендіруге , яғни жетілген ұлттық заңнаманың жемісін көруге болатынына
үміт ұялатады. Айталық , ел өнеркәсібінің өркен жаюына бағытталып жатқан
шетелдік инвестицияның жалпы көрсеткіші капиталдың 31 пайызын құрап отыр.
Еліміздегі негізгі капитал көздерінің ең қомақты инвестициялық жобалары
деп мыналарды айтуға болады :
• Нидерланды – 580 млн. АҚШ доллары (Испат Кармет ААҚ);Корея – 25.1
млн. АҚШ доллары (LG ELECTRONICSкомпаниясының ірі жобасы);
• Түркия – 39 млн. АҚШ доллары (Эфес – Қарағанды сыра жасау
зауытының ірі жобасы);
• Лихтенштейн – 17 млн . АҚШ доллары (АБС орталығы ААҚ);
• Ұлыбритания – 11.7 млн . АҚШ доллары (Лосан – Мардон ЖШС-нің ірі
жобасы).
ТШИ ағымының 2001-2005 жылдарға географиялық анализі ТШИ-дің ірі
көлемдеріне өткен онжылдықпен салыстырғанда айтарлықтай көп елдердің қол
жеткізгендігін көрсетеді. 10 млрд. долл. асатын жөнелтілген
инвестициялардың жиынтық көлемінің көрсеткішіне бүгінде 50-ден көп ел ие
болып отыр (оның ішінде 24 дамушы ел), 15 жыл бұрын тек 17 ел ғана болатын
(оның жетеуі – дамушы).
Сонымен қатар, географияның кеңдігіне қарамастан, тікелей шетелдік
инвестициялардың бөлінуі тең емес. Әлемнің дамыған 26 мемлекетіне 1991-2004
ж.ж. ТШИ жинақталған әлемдік мөлшерінің 72,3% және 2004 жылға ТШИ жалпы
әлемдік ағымының 71,5% келді. Дамушы елдердің үлесіне ТШИ жалпы әлемдік
мөлшерінің 29,4% және жинақталған әлемдік мөлшерінің 27,7%. Ал транзитті
экономикалы елдердің үлесіне 4,5% құрайды.
Мұндай теңсіздік ең алдымен, трансұлттық корпорациялардың қызметімен
байланысты. Себебі ол инвестициялық ағынның ғаламдық кеңеюінің қозғаушы
күші болып табылады. ТШИ қозғалысының маңызды себептерінің бірі трансұлттық
бірігу болса, ол негізінен дамыған елдерде орын алған.
2002-2006 ж.ж. тікелей шетел инвестициясының нарығына бірқатар
факторлар кері әсер етті. Олар: әлемдік экономиканың даму деңгейінің
қарқынсыздануы, жетекші елдердегі экономикалық құлдырауы, трансшекаралық
бірігу санының азаюы, бірқатар елдерде жекешелендіру бағдарламасының
аяқталуы. UNCTAD мәліметтері бойынша 2004 жылы ТШИ әлемдік көлемі 23%
қысқарып, 653млрд. АҚШ долларын құраған, 2003 – 65 млрд. долл. Ал бұл
сәйкесінше 2003-2004 ж.ж. көрсеткіштен (1,4 трлн. долл. және 824млрд.
доллар) айтарлықтай аз.
Кесте 1- ТШИ-ның элемдік ағымдары (млрд. долл.)
2002г. 2003г. 2004г. 2005г. 2006г.
ТШИ түсімі 209 1393 824 651 653
ТШИ жылыстауы 242 1201 711 647 620
2005-2006ж.ж. ТШИ әлемдік нарығы дамуының жалпы тенденциясында
инвестиция көлемінің дамыған елдерде төмендеуі, ал дамушы елдерде көбеюі
байқалады. Дамыған елдерде ТШИ көлемі 467млрд. АҚШ долларын құраған,
яғни 2000 жылдың көрсеткішінің небары 41% құраған және 460млрд.долларлық
2003 жылдың көрсеткішінен асқан. Дамушы елдерге салынатын салымдар 2003
жылғы 162,1 млрд. доллардан 2004 жылғы 192 млрд. долларға дейін өсті.
UNCTAD мәліметтері бойынша инвестицияның ең көп ағыны, яғни 53 млрд.долл.
Қытай экономикасына салынды.
UNCTAD талдауы бойынша тікелей шетел инвестициясы ағынының көлемі
бойынша алғашқы бестік құрамы төмендегідей: Люксембург: 73 млрд.долл.,
Қытай - 53 млрд.долл., Франция - 47 млрд.долл., Бельгия – 31 млрд.долл.,
АҚШ – 30 млрд.долл [12].
Әлемдік экономикада инвестиция нарығының пайда болуының өзіндік табиғи
негіздері бар. Бұл ұлттық экономикалардың өз қызметін толықтыра түсуге
ұмтылысының негізінде пайда болады. Инвестиция нарығының дамуы халықаралық
қатынастарды жаңа сапаға, жақсартылған деңгейге көтерді, ұлттық
экономикалардың араласуын күшейтті. Бұл салада ТШИ төмендегідей рөлін
бөліп көрсетуге болады:
1.Тікелей шетелдік ирнвестициялар ұлттық экономикалардың
интернационализациялануына ықпал етеді. Қаражаттың халықаралық ағынына
байланысты әр түрлі елдердің экономикасы бір-бірімен бұрынғыға қарағанда
тығыз байланысқа түсті. Экономиканың маңызды бөлігін шетелге ауыстырып,
онда тауар өндіру мен қызмет көрсетудің тұтас жүйесін құрған көптеген
филиалдар осының айғағы.
Әлем бойынша ТНК кәсіпорындары саны қарқынды өсуде. Бүгінгі күнде
64 000 трансұлттық компаниялардың иелігіндегі шамамен 870 000 шетелдік
филиалдардың үлесіне ТШИ әлемдік ағынының 99% келеді. Бұның 270 мың филиалы
дамыған елдерде, 360 мыңы дамушы және 170 мыңы өтпелі экономикалы елдерде
орналасқан. ТНК шетелдік филиалдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz