Терминология және медициналық терминдер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ ТАРИХЫ
8
1.1 Терминология және медициналық терминдер
8
1.2 Медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылу тарихы
16
2 МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ 22
2.1 Медициналық терминдердің аударылу тәсілдері мен қолданысы
22
2.2 Терминдердің аударылуындағы қателіктер
32
2.3 Қысқартылған терминдердің аудармада берілуі жолдары
38
ҚОРЫТЫНДЫ
43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
47
КІРІСПЕ
Мемлекеттік тіл – елдігіміз бeн егемендігіміздің айнaсы, бірлігіміз бен
біліміміздің көрсеткіші. Қaзіргі кeзде қaзақ тiлінiң сөздiк қoры жылдaн
жылға жаңару үстінде. Еліміз егемeндік aлғaлы, қазaқ тілi мeмлекeттік тiл
мәртебeсiне ие бoлып,сөздік қoрды сaлaлық атау – терминдердің қазaқшa
аудaрмaлары тoлтырып кeлeді. Бұрыннaн бар барлық терминдер жаңа тұрғыдан
қарастырылып бір жүйеге, бір стандартқа келтірілуде. Тілдің күрделі
терминологиялық, терминографиялық мәселелерін шешуде тұңғыш рет жарыққа
шыққан "Ағылшынша – қазақша медициналық сөздік"(авторлары
проф.Т.ӘМомынов, проф. А.Рақышев) үлкен үлес қосты.
Терминология әдеби тілдің өркениетке иек артқан аса маңызды әрі өте
қомақты ғылым саласы. Өйткені егемендіктің мәні, қазақ халқының тағдыры,
тіліміздің тағдыры өркениет талаптарына сай ұлттық терминологияға тәуелді.
Медицина білімі – мемлекеттік тіл аясында дамып келе жатқан уақытта
медицина саласының атау терминдері өркендеу үстінде. Көптеген терминдер
анықталып, ақырындап бір жүйеге келіп жатыр. Бірақ әлі де болса латынша,
орысша атауларды әр автор әр түрлі атап жүр. Терминнің мағынасын түсінбей
қолданудың салдарынан, кейбір кезде, оқушы қауым жаңылысып та жатады.
Медицина саласында мемлекеттік тілде сапалы білім берудің басқа да
салаларға қарағанда біршама өзгешіліктері бар. Қалыптасқан медициналық
терминдерді қазақшалау, оларды біріздендіру – медицина саласында
мемлекеттік тілді енгізу бойынша қойылып отырған басты талаптардың бірі.
Ғылыми тұрғыдан алғанда да медициналық терминдердің бірізденбеуі өзекті
мәселелердің бірі болып тұр. Сондықтан да, мемлекеттік тілді медицинаға
енгізудің өзекті мәселерін шешу үшін ең алдымен, ортақ терминдерді
қазақшалап түсіндірме берумен қатар, қазақ тіліне аударылған терминдерді
тездетіп біріздендіру мәселерінің шешімін тапқан жөн.
Жұмыла көтерген жүк жеңіл деп халқымыз бекер айтпаған. Медицина
саласын қазақшаландыру саясаты қазақ тіліне жанашырлық танытқан әр адамның
азаматтық парызы болу керек.
Зерттеудің өзектілігі: аударма – ел мен жерді, мәдениет пен өнерді
жалғаушы құбылыс. Аударма арқылы шет ел мәдениетімен, ғылым - білімімен
таныса аламыз. Сондай-ақ, тілдің даму үдерісіне аударма қызметі зор үлесін
қосуда. Аударма – өте күрделі. Түпнұсқаны дәл жеткізе білу аудармашы үшін
маңызды іс.
Бүгінгі таңда терминология мәселесі өзекті тақырыптардың бірі, өйткені
терминдер ғылым тілінің көрсеткіші. Терминдерді аудару – өте маңызды әрі
жауапты іс. Себебі, терминнің бір мағыналы және дәл болуы шарт.
Термин – баршаға ортақ, түсінікті болуы қажет. Терминдерді аудару үшін
аудармашыға ұқыптылық, екі тілді жетік меңгеруі аса қажет болып табылады.
Ана тілімізге аудару арқылы термин қалыптастыру – ұлтқа да,
көпшілікке де тиімді болмақ.
Ғылым мен білімнің дамуы барысында жаңа сөздердің пайда болуы қалыпты
жағдай. Сондай сөздердің қазақ тіліне аударылып, жаңа атауға ие болуы ана
тіліміздің көркеюіне үлкен жол ашпақ. Ұлттық терминологиямыздың сапалы
терминдерімен толығуына сала ғалымдары көп еңбек сіңіруде.
Зерттеу мәселесі: медициналық терминдер қазақ тіліне қалай аударылып
жүр? Қоғамдағы терминдер аудармасының іске асуын қарастыру. Аударма
қателіктерінің оқу құралдарында берілуі,терминдер аудармалары қай тілде
көбірек қолданылады? Ғылыми зерттеуде осы секілді сұрақтарға жауап
қарастырылып, талдау жұмыстары жасалынды.
Зерттеу нысаны: жалпы медицина саласындағы термин сөздердің қазақ
тіліне аударылу үрдісі.
Зерттеу пәні: медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылу
ерекшелігі.
Зерттеу мақсаты: жұмысымыздың мақсаты – медициналық терминдердің қазақ
тіліне аудару ерекшелігін анықтау. Яғни, медициналық терминдердің қазақ
тіліне аударылу тарихын саралап, пайымдау, терминдердің аударылу тәсілдері
мен қолданысын анықтау, сондай - ақ терминдердің аудармадағы қателіктерін
қарау.
Медицина саласының термин сөздерінің шет тілдерінен қазақ тіліне
аударылу барысындағы ерекшеліктері мен мәселелерін қарастыру. Медициналық
терминдердің аударма тәсілдерін және зерттеу жұмыстары нәтижесінде
терминдердің қолданысын анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: медициналық терминдер аудармалары әлі де
бірқалыпты сарынға түсе қоймады, сондықтан болашақта зерттеуді қажет етеді.
Қазақ тіліндегі аудармаларына зерттеу жұмыстарын жүргізіп, аударма
қателіктерін анықтау ұлттық медициналық терминнің қалыптасуына жол
ашады.
Зерттеу міндеттері:
- медициналық терминдердің қазақ тіліндегі аудармаларына қатысты
жинақтар мен сөздіктерді, ғылыми мақалаларды жинақтау;
- мерминдердің қолданысы жөнінде сауалнама жүргізу;
- медициналық терминдер аудармаларының қателіктерін және аударылу
тәсілдерін анықтау;
- аударма баламаларының түпнұсқалық мағынаны сақтауы.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми – сараптама жүргізу (сауалнама, сұқбат);
- тәжірибелік жұмыстар нәтижелерін статистикалық өңдеу.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
- медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылу тәсілдері және
олардың қоғамдық қолданысы;
- ағылшын және орыс тілдеріндегі терминдердің қазақ тілінде қалай
нақты жеткізуге болатынын көрсету;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылуындағы қателіктерді
көрсетіп аударма сапасына баға беру.
- термидердің қазақ тілінде нақты, дәл жеткізілуне байланысты балама
ұсыну.
Диплом жұмысының дереккөздері: медициналық қазақша-орысша-ағылшынша
сөздіктер , медицина саласына арналған газет - журналдар, профессор -
ғалымдардың ғылыми еңбектері.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, тараушаларға бөлінген
үлкен екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер және қосымшадан
тұрады.
1 МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ АУДАРМАДА БЕРІЛУІ
1.1 Терминология және медициналық терминдер
Аударма – бір тілде берілген мәтінді басқа бір тілге түпнұсқадағыдай
дәл әрі толықтай қайталайтын тілдік құбылыс.Тiл ғалымдарының деректерiн
нeгiзгe ала отырып, қaзiргi тaңдa дүниeдe 2796 тіл бaр eкeнін ескeрcек,
аудaрмa қызмeтінің қaншaлықты мaңызды eкeнін білeміз. Аударма қай заманда
болсын сұранысқа ие болған. Аударма екі тілді халықтың дәнекері. Халықты
рухани жағынан байыта отырып, әлемге жол ашатын бірден бір қақпа деуге
болады. Аударма үдерісін іске асыратын – аудармашылар. Аудармада ең бастысы
– түпнұсқаның идеясын, мақсатын, мағынасын аша алатын толық сәйкес балама
табу.
Аударма жұмысы – күрделі құбылыс. Оның күрделілігі түпнұсқа тілін
аударылатын тілде қайта жасап шығу.
Аударматану ғылымы қалыптасып, күннен - күнге дамып келе жатқан
құбылыс. Қай заманда болмасын аударма зор маңызға ие. Ғылым мен техниканың
жаһандану заманында аударма ісі бұрынғыдан да жоғары сұранысқа ие бола
бастады.
Қазақ аударматану ғылымы сонау Абай аударған Лермонтов, Толстой,
Крыловтан бастау алады. Алғашында қазақ тіліне аудару сатылай аудармадан
басталған болатын, яғни орыс тілінен сатылай аударылып, шетел тілдеріндегі
аударамалар қазақ оқырманына жол тартты. Аударма арқылы қарапайым халық
басқа ұлтпен танысты. Өзге елдің мәдениетін, әдебиетін, салт-дәстүрін
сезіне алды деуге де болады. Абайдан бастау алған аударма ісі кейіннен
қазақ зиялыларының еңбектерінен де айқындала түсті.
Аударма үшін дәлдік, ықшамдылық, айқындылық, әдебилік сынды талаптар
қажет. Аударманың өзіндік ұстанымдары, қағидаттары, қойылатын талаптары,
шегі болады.
Аударма үдерісі – ел мен елдің тілдік, саяси – әлеуметтік, экономикалық
қарым – қатынастарына әсер ететін, күрделілігі басым жан – жақты сала.
Аударма үдерісі екі тіл арасындағы шарттардың орындалуынан іске асатын
қызмет. Аударма бір тілдегі мәтінді екінші бір тілге жазбаша немесе ауызша
түрде қайталап жеткізу болып табылады, сондай-ақ басқа тілдегі мәтінді
басқа тілдік құралдармен жеткізу. Аударманы – халықтар арасын
байланыстыратын, олардың рухани өмірін жалғастырушы қызмет деп айтуға
болады.
Аударма өз тілінде жеке, дaрa қaсиeтке иe бoлaды. Аудaрмa сол елдің
мәдениeтіне, хaлықтың қабылдау дәрeжесінe сaй аудaрылaды. Аударма саласының
өзіндік аударылу ерекшеліктері, қыры мен сыры, әдіс – тәсілдері бар.
Аударма мәтіндері негізінен екі топқа жіктеледі: әдеби аударма және
ақпараттық аударма.
Осының ішінде ақпараттық аудармаға келетін болсақ, ол – ғылыми аударма.
Ғылыми аударма саласында маңызды бірліктердің бірі – термин.
Қай ғылым саласын алсақ та, шешімі табылмай жүрген мәселелердің бірі –
термин мәселесі. Терминдер аудармасы аударматану саласында өте маңызды орын
алады және үлкен шешімді қажет ететін күрделі мәселе. Бұрын әрбір жаңа
терминді қазақ тіліне аудару керек деген пікірлер кездесіп жатса, қазіргі
күнде халықаралық дәрежеде қолданылатын терминдерді сол қалпында қалдыру
жөнінде ғалымдар ортақ шешімге келуде.
Жaлпы термин дегеніміз не? Термин (лат.terminus-шек, шеті шекарасы
деген мағынада) – ғылыми ұғымға айқын анықтама бeрeтін, oның мaғынaлық
шeгін дәл көрсетeтін сөздeр. Қандай сөз болса да көп мағыналы болып келеді,
бірақ сөздің мағынасы тұрақты, айқын болуы қажет.Термин –сөз. Сөз деген
–құдірет, сөз– деген құпия. Термин – қысқа да нұсқа нақты бір жақты ұғымды
білдіруі шарт.Терминді зерттейтін ғылым саласы – терминология болып
табылады.
Термин – ғылым мен техника саласында қолданылытын, белгілі бір
өндіріс саласындағы ұғымдар атауы.
Терминдер негізінде екi түрлi жолмен жacaлады:
1) баламасы бар терминдер;
2) қазақ тіліндегі баламасы жоқ интернационалдық терминдер;
Терминдер әр кезде қоғамның дамуына байланысты үнемі жаңарып, жаңа
терминдермен толысып отырады. Осы терминдердің жаңадан қолданысқа енуі
қүрделі құбылыс болып келеді.
Терминология – күрделі сөздердің, бір сала терминдерінің жиынтығы,
терминдердің жасалуы,құрамы мен қызметі туралы , оның қолданысын зерттейтін
ғылым болып табылады.
Терминологияны жасалу кезеңі мен оны құрайтын терминдердің құрамына,
жасалу тәсілдеріне, тілдерге қатысына қарай сипаттайды. Терминологиялардың
өзіндік сипаттарын анықтау үшін, соған байланысты терминтануда нақты
сипаттарын білдіретін терминдер орныққан.
Терминологияның тарихи сипаты - терминологияның жасын, жасалу
тәсілдерін, байырғылығын, жасалу үлгілерін, тұйықтығын, тұрақтылығын
көрсету арқылы анықталады.
Терминологияның жасы - белгілі бір саланың бөлініп шығу кезіне сәйкес
мағынаны арнайыландыру арқылы жасалған терминдердің пайда болуының орташа
уақытымен өлшенетін мерзім.
Терминологияның жасалу тәсілдері - терминжасамның әр түрлі тәсілдерімен
(лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік) жасалған терминдердің
ара-салмағын анықтау. Бұл белгілі бір саланың терминжасам үрдісін, дәстүрін
анықтап, сол саланың терминологиясын одан әрі жетілдіру үшін қажет жұмыс.
Терминологияның байырғылығы - белгілі бір терминологияның құрамындағы
байырғы терминдер мен өзге тілдерден енген терминдердің ара-салмағын
анықтау арқылы айқындалатын сипаты.
Терминологияның бұл сипатын анықтау – сол сала терминологиясының
қалыптасуына өзге ұлттар тілдерінің әсерін және ғылыми-техникалық қарым-
қатынастың бағытын анықтау үшін қажет.
Терминологияның құрылу үлгілері – бұл терминологияның тиісті білім
саласының құрылу, қалыптасу үлгісіне сәйкес келетін сипаты.
Ғылымтануда білімнің жаңа салалары үш негізгі үлгі бойынша
қалыптасатындығы анықталған. Олар:
• белгілі бір арнаулы саланы бөлшектеу жөне одан жаңа саланың
тармақталып болініп шығуы (хирургия – абдоминальді хирургия,
торакальді хирургия немесе гигиена – коммуналдық гигиена т.б.)
• екі ғылым саласының тоғысуы (биохимия, биофизика, математикалық
логика т.б.)
• кешенді ғылымдар мен бірнеше ғылымдардың озара байланысы негізінде
қалыптасатын ғылымдар (ғылымтану, экология, информатика т.б.)
Терминологияның тұйықтығы – бір тілдегі терминологиялардың бір –
бірінен терминалмасуын, сол саланың өз терминдері мен өзге саланың
терминдерінің ара – салмағын анықтау арқылы көрініс бертін сипаты.
Бұл осы арнаулы салаға іргелес немесе басқа салалардың терминдерінің
қаншалықты дөрежеде енгендігін және терминологияның туыстығын айқындау үшін
маңызды.
Терминологияның туыстығы – бұл терминологияның туыстығы бір арнаулы
сала лексикасынан болініп шыққан (генетикалық) және өр түрлі арнаулы сала
лексикаларының шығу тегінің бірдей немесе ұқсас болу (типологиялық) сипаты.
Терминологияның тұрақтылығы - терминологияның белгілі бір уақыт
аралығында негізгі бөлігі мен құрылымын сақтап тұруы. Бұлар терминологияның
тарихи сипатын білдіреді.
Ал терминологияның формалды сипатын көрсететін ұғымдар мыналар:
Терминологияның құрылымдық құрамы – терминдердің түрі мен құрылымдық
типтерінің арақатынасы арқылы көрінетін сипаты.
Терминологияның уәжділігі – әр түрлі типтегі уәжі белгілі терминдердің
жалпы пропорциясы мен арақатынасын анықтау арқылы көрінетін сипаты [19,58].
Сондай-ақ белгілейтін саласының сипатына қарай терминологиялар — ғылыми
терминология, жалпы ғылыми терминология, пәндік терминология, техникалык
теминология, жалпытехникалык, терминология, салалык, терминология немесе
тарпәндік, тарсалалык, тармамандык терминология деп жіктеледі.
Терминология терминінің өзі көп мағыналы термин. Ғалымдар оның 5 түрлі
мағынаны білдіретінін көрсетеді.
• термин – сөздердің жиынтығы немесе жалпы көптеген саны белгісіз
терминдер;
• қандай да бір сала терминдерінің (ұғымдары мен атауларының) жиынтығы
(медицина терминологиясы, география терминологиясы);
• терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі туралы ілім:
• белгілі бір тілде қолданылатын белгілі бір білім саласы терминдердің
жасалуы, құрамы мен қызметі және олардың басқа тілдердегі баламалары
(эквиваленттері) туралы ілім;
• жалпы терминологиялық ілім.
Осы көпмағыналылықтан арылу мақсатымен болса керек соңғы он шақты жыл
кәлемінде Ресей ғалымдары термин,терминология мәселелерін зерітейтін ілімді
терминоведение деп атап жүр. Біз де ұғымдар ара-жігінің бұлайша ажыратылуын
қолдаймыз. Сондықтан да терминоведение атауын терминтапу деп қолданып
жүрміз. Тілдегі барлық терминдер жиынтығын - терминология, ал белгілі бір
арнаулы сала терминдерінің жиынтығын - салалықтерминология, ал обіцая
терминология атауын - жалпы терминтану деп бір ізді атаған дұрыс болар деп
ойлаймыз [20,552].
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессоры,филология ғылымдарының
докторы Т.Есембековтың сыни тұрғыда айтқан сөздері көптің көңілінен
шығып отыр. Оның айтуынша – Тeрмингe қoйылaтын тaлaп бірeу : oл – қaндaй
мәтiндe бoлсын, өзiнiң мaғынaсын сaқтaп тұру кeрeк. Aл қaзіргi тeрмин дeп
жүргeнiмiз көбi тeрмин дeңгeйіне көтерiлмeйтін,тeк түсiнік пeн ұғымдaр
ғaна. Сoндықтaн дa, кeйбiр мәтiндeрді тiптi түсiнбeйтін дәрежeгe жeттік, –
деп күйінішпен жазды. Ал, В.М.Лейчик болса докторлық диссертациясында
терминтану өз ішінде теориялық терминтану, практикалык (тәжірибелік),
салыстырмалы терминтану, тарихи (диахрондык) терминтану, терминтанушылык
мәтін теориясы, терминтану тарихы деп аталатын бөлімдерден түрады десе,
С.В.Гринев және өзге де ғалымдар оның басқа да салаларын атап көрсетеді.
Олар төмендегідей:
• Теориялық терминтану – жекелеген терминдер мен олардың жиынтығының
мазмұндық, тұлғалық және функционалдық қүрылымын зерттейтін
терминтанудың саласы.
• Практикалық терминтану – терминологиялық қызмет нәтижелерін алу мен
оларды пайдалану мәселелерін қарастыратын терминтанудың саласы.
• Терминтанушылық мәтін теориясы – терминтану мен жеке мәтін
теориясының тоғысқан тұсында пайда болған, күрамында терминдер
кездесетін мәтіндер типологиясын және мәтіндердегі терминдер
қолданысының түрлі аспектілерін (мәтінді терминологиялық талдау мен
терминді мәтін арқылы талдау) қарастыратын теория.
• Жалпы терминтану – арнаулы лексиканың барынша жалпы қасиеттері, түрлі
мәселелері мен онда болып жататын процестерді зерттейді.
• Жеке терминтану – терминтанудың белгілі бір ұлт тіліндегі жекелеген
салалардың арнаулы лексикасы мен үғымдарын зерттейді.
• Типологиялық терминтану – терминологияның жалпы қасиеттері мен әр
сала терминологиясының өзіндік сипатынан туындайтын ерекшеліктерін
айқындау үшін жекелеген сала терминологияларын салыстыра зерттейтін
терминтанудың бір тармағы.
• Салыстырмалы терминтану – әр түрлі тілдердің арнаулы лексикасының
жалпы қасиеттері мен айырмашьшықтарын салыстыра зерттейді.
• Семасиологиялық терминтану – арнаулы лексемалардың мағынасын
(семантикасын), мағынаның өзгеруі мен көпмағыналылық, омонимия,
синонимия, антонимия сияқты түрлі семантикалық қүбьшыстарға қатысты
мәселелерді зерттейді.
• Ономасиологиялық терминтану – арнаулы лексемалардың қүрьшымдық
формаларын, арнаулы үғымдарға ат беру процестері мен атаулардың тиімді
формасын таңдауды зерттейді.
• Тарихи терминтану – терминологияның жасалу және даму үрдісін анықтай
отырып, соның негізінде оны ретке келтіруге арналған дүрыс үсыныстар
беру үшін зерттейтін терминтанудың бір саласы.
• Функциональды терминтану – терминдердің әр түрлі мәтіндер мен көсіби
қарым-қатынас жағдаят-тарындағы, мамандар даярлаудағы қазіргі
кезендегі қызметін, сондай-ақтерминдердің сөйлеу процесі мен
компьютерлік жүйелерде пайдаланьшу ерекшеліктерін қарастырады.
• Гносеологиялық (когнитивтік) терминтану – ғьшыми таным мен ойлау
процесіндегі терминдердің рөлін зерттейді.
• Қолданбалы терминтану – теориялық терминтану қағидаттарының түрлі
бағыттағы терминологиялық жүмыстарды жүргізуде пайдаланьшуын
қарастырады.
• Терминография - арнаулы сездіктер түзудің жалпы әдіснамасы мен нақты
тәсілдерін жасауды, терминологиялық сөздіктерді түріне карай
топтастыру мен жіктеудің қағидаттарын жасауды, жекелеген типтегі
сездіктерге арнаулы лексиканы тандап алу мен оларды сездікте берудің,
сипаттаудың, мағынасын түсіндірудің ғылыми негізделген қағидаттарын
жасауды қарастыратын терминтанудың саласы деп түсіндіреді ол [19.60-
62].
Үздіксіз зерттеліп келе жатқан терминология ғылымының, медицина
саласындағы термин атаулардың жаппай қазақшалануы, тілдік қорымызда
көптеген жаңа сөздердің пайда болуына себеп болуда. Яғни, мәдениет пен
ғылым, техника, өндіріс пен өнердің сан түрлі салаларының аса қарқынмен
дамуының салдарынан, тек қазақ тілінің емес, бүкіләлемдік сөздік қорды
жаңадан пайда болған атаулар толықтырып жатыр. Олардың әр салаға байланысты
өз атаулары мен ұғымдарын зерттейтін терминология саласы бар. Соның ішінде
– медицина саласындағы терминология ғылымына келетін болсақ, бұл салада тек
жаңадан енген атаулардың ғана емес, медицинада бұрыннан қалыптасқан
терминдерді қазақ тіліне аударып, сәтті аударылған терминдерді ғана емес,
қолданысқа ене алмай немесе қате аударылып шешімін табай алмай жүрген
термин атауларын кездестіреміз. Себебі бұл ғылым саласы аса күрделі ғылым
салаларының бірі екені баршамызға мәлім. Осы медицина ғылым саласының
дамуына атсалысып жүргендер де аз емес. Соның бірі 80 жылдан аса тарихы
бар С.Ж.Асфендияров атындағы қазақ ұлттық медицина университеті еліміздегі
медицина саласының дамуна өлшеусіз үлес қосып, бұл салада Қазақстандағы
медициналық оқу орындарының көшбасшысы болуда.
Еліміз егемендік алғалы қазақ тілінде медициналық білім беру де жолға
қойылды, дегенмен, медицина ғылымын қазақ тілінде дамытуда кездесіп
жатқан қиындықтар аз емес. Медицинаның алғаш дамыған жері грек, латын
елдері болғандықтан, көптеген медициналық терминдердің арғы төркіні грек,
латын тілдерінде екені белгілі. Бірақ бұл терминдер қазақ тіліне ену
барысында, орыс тілінің айтылу, жазылу үлгісімен енгендіктен, қазақ тілінде
білім алатын адамға бұл терминдер айтылуы да, жазылуы да айтарлықтай
қиындық келтіреді. Кеңес өкіметі кезінде жасалған әліппиімізде қазақ
тілінің дыбыстық ерекшеліктері ескерілмеген. Соның салдарынан қазақ
дыбыстыстық тіркеліміне негізделмеген термин сөздерге әртүрлі қосымша
жалғау барысында ала-құлалықтар орын алуда.
Жалпы терминология жайлы айтатын болсақ , дүниежүзінде баспада басылып
шығатын медициналық ғылыми еңбектердің 60 пайыздан астамы ағылшын тілінде
жазылады. Медициналдық сөздіктер әр елде әр түрлі көлемде жазылған. Мысалы:
Стедманның ағылшынша көлемді медициналық сөздігі 90 000-ға жуық жетекші
(түбірлік) терминдерді қамтыған болса, М.Н.Чернявскийдің деректеріне
қарағанда, неміс тіліндегі медициналық сөздікте 250 000-ға жуық жетекші
термин бар екен, ал французша медициналық сөздіктегі терминдер саны – 200
000. Қазіргі кездегі орысша әдеби тілдің 17 томдық сөздігінде 120 000 сөз
бар екен. Энциклопедический словарь медицинских терминов (1982-1984ж.) 60
000-ға жуық терминді қамтыған. 1975 жылы шыққан Русско – английский
медицинский словарь 50 000-ға жуық термин берген, ал кейінірек 2001 жылы
шыққан Большой русско – английский медицинский словарь 70 000-ға жуық
терминді қамтыған. Бұл орасан зор еңбектің көрсеткіші екенін көрсетеді.
Соңғы уақытта атқарылып жатқан еңбектер де аз емес. Осы жылы медицина
саласына арналған 30 томдық "Медициналық орысша – қазақша сөздік" жарыққа
шақты. Бұл еңбек көптің көңілінен шығып отыр, соңғы уақыттығы ең ауқымды
жұмыстардың бірі. Жалпы медицина терминдеріне арналған сөздік медицина
саласының көркейіп, дамуына мол үлесін қосады деген үлкен сенімдеміз.
Медицина ғылымының дамуына үлкен үлес қосып жүрген ғалымдарымыздың бірі
профессор Ж.Ахметов, термин сөздерді қолдану барысында әр түрлі қосымшалар
жалғау қажеттілігі туындайтындықтан, жіңішкелік белгісінің қосымша
жалғауда қиындық келтіретінін айтып жүр. Мәселе тек жіңішкелік белгісінде
емес, қазақ тілінде дауыстылар жуан, жіңішке болып жіктелгенімен, дауыссыз
дыбыстар үнемі дауысты дыбыстың жуан немесе жіңішкелігіне байланысты
солармен үндесе айтылатындығында. Үндестік заңы қазақ тіл білімінде
көрсетілгендей тек түбір мен қосымшанын арасында ғана болмайды. Қазақ
тілінде тұтас сөз не біркелкі жуан немесе жіңішке айтылады. Бұл заңдылыққа
бағынбаған сөздер ана тілімізге енбей жүргені сондықтан.
Біздің елімізде медицина саласында әлі күнге дейін, ресми тіл – орыс
тілі басым болып тұрғаны баршамызға мәлім. Медицина оқулықтары, іс-
қағаздар жүйесі орыс тілінде көптеп кездеседі. Қазақ тіліндегі
оқулықтардың жетіспеушілігінен де болар, термин аудармалары болса да,
қолданыста сирек кездеседі.
Медицина тілі өте күрделі тіл болғандықтан, оны қазақшалау барысында
өте сақ болған жөн. Себебі, аударма басқа мағынаны беретін болса, науқас
өміріне зиян келуі мүмкін. Қойылған нақтаманы (диагноз) қате түсінуінің
салдарынан, қолданылған ем-дом кері әсерін тигізеді. Сол үшін де,
аудармашыға қойылатын талап өте күшті. Аударма нақты, дәл болуы шарт. Ол
үшін аудармашының жоғары білімі, соның ішінде медициналық білімі болуы,
түпнұсқа тілін жетік меңгеруі, ол сөздің толық, жан - жақты мағынасын білуі
сапалы аударманың шығуына пайдасын тигізеді.
ХХ ғасырдың басында қазақ тілі мен грамматикасына бір өзі Тіл
академиясындай еңбек етіп, үлес қосқан ана тілі білімінің атасы Ахмет
Байтұрсынұлы денсаулық сақтау саласына қатысты мынандай пікірін білдірді.
Ол "өз тіліміздің негізінде термин түзу мүмкіндігі болмай жатса, туыстас
тілдерден сөз алу қажет" деп 1924 жылы айтқан болатын.
Оны терминологияны қалыптастырудың басты бір принципі ретінде ұсынған
болатын. 1924 жылдың маусым айында Орынборда өткен қазақ ғылыми
қызметкерлерінің бірінші съезінде бұл принцип мақұлданып, бекітілді.
А.Байтұрсынұлының орысша жасаған баяндамасында былай делінген: B
oтсутствие в кaзaхскoм языкe подoбнoго рoдa слoв, (термины – Ш.Қ.)
зaимствoвaть такoвые из рoдствeнных кaзaхскoму языку. Этo делaeтся пo тeм
сooбрaжeниeм, чтo:
1) бoльшинствo слoв рoдствeнных языков хотя и не имеют общих форм, но
имеют общие корни, следовательно, они и для понимания легче, и для слуха, и
для выговора не так чужды, как слова неродственногоязыка;
2) тюркские народности имели и имеют постоянное общение между сабою, а
потому большинство слов одного языка, без наличия общих корней, может быть
знакомо представителям другого языка. Өкінішке қарай, А.Байтұрсынұлының
айтқан өте орынды бұл пікірі Кеңес дәуірінде ескерусіз қалды.
Терминологияны қалыптастыруда оның ұсынған бұл принципі кейінгі жасалған
принциптер қатарынан алынып тасталды. Соның салдарынан түркі тілдес туысқан
халықтардың өзара термин алмасу процесіне үлкен нұқсан келді. Туыстас
тілдер арасындағы табиғи байланысқа жасанды тосқауыл қойылды.
Ол тағы бір мақаласында мынадай пікірін жазады: Ауру – денеге зарарлы
нәрселерден болатын бүліншілік. Ол зарарлы нәрселерді микроб дейді. Микроб
денеге орнап, көбейе бастаса, тәнге зарар келтіре бастайды. Тәннің қалыпты
істеп тұрған істерін бұзып, бүлдіріп, денеге зарарлы улар жая бастайды
(1913ж.). Және бір мақаласында: Тән мен жан сабақтас, екеуі бірінен – бірі
айырғысыз. Тәнсіз жан жоқ, жансыз тән тұра алмайды. Тән кемшілігі жанға
білінеді, жан кемшілігі тәнге білінеді (1922 ж.). Бұл орайда
А.Байтұрсынұлының қазақша жатық тілмен күрделі құбылыстарды нақты түсіндірп
ұғындыру шеберлігіне тек таңғалуға болады.бЗарарлы, бүліншілік деген
сөздері ұғымдық терминнің жүгін көтеруге сұранып-ақ тұр. Микроб деген
шетелдік атау сөзден де қашпайды. Ал, қазіргі кездегі ғалым –
докторларымыздың терминдерді қазақшаға аударып жариялап жүрген
еңбектерінен, газет журналдағы мақалаларында берілген аудармалардан мысал
келтіретін болсақ: Әйелдің көкірегінде екі омырауы болады, сүт өндіруге
жауапты екі мүшесі. Медициналық ғылым тілі үшін омырау басқа, емшек басқа,
сол сияқты көкірек (грудная клетка), кеуде (грудь) – екі түрлі аймақ. Орган
– мүше емес, ол – ағза, ал мүше – член. Әлі күнге орган сөзін организммен
шатастырып жүрміз. Жалпы "– изм" қосымшасы мен "– логия" сияқты тіркеспен
аяқталатын ұғымдық терминдердің бәрін қазақшалаймыз деген әрекетке
қарсымын. Мысалы, гинекология терминін аударып – тану тіркесімен қосып
жазсақ не болмақ? Қазақ тілінде әлеуметтану, табиғаттану деген сөздер
бар ғой дейтіндердің уәжі солқылдақ. Мысалы, Травматологияны –
жарақаттану деп аударсақ, травматизм – жарақаттанушылық болар еді. Сонда
жарақаттану жарақаттарды зерттейтін ғылым ба, әлде жарақат алып қалуға
қатысты сөз бе? Осы сияқты аударылған терминдерді мағынасын ажыратып
түсініп білу қиынға соқтырады. Себебі, мұнда қазақ тілінің тікелей
аудармадағы көп мағыналығы ескерілмеген. Қазақы баламасын табамыз деп
мазмұны мүлдем басқа жаққа жетелеп кететін жарыспалы атауларды кездестіруге
болады. Осыған орай тағы бір мысал келтірсек: абсорбция мен адсорбцияның
аудармаларын сіңіру жұтылу, сорылу деп аударып жүр. Негізінде,сіңіру-
усвоение, жұтылу-поглащение, сорылу-высасывание, ал абсорбция мен адсорбция
өздеріне тән жеке сипаттары бар ерекше процесстер. Мұндай өзінің түпкі
мағынасынан ауытқыған терминдерді естігенде, жаппай кірме сөздердің бәрін
қазақшаландырғанымыз дұрыс па деген ой туындайды. Тағы да бір жиі
кездесетін қателік басқа тілден енген ұғымдық мәні әртүрлі терминдерді
қазақтың бірақ сөзімен атай салу. Мысалы: бір сөздікте кома – естүссіздік,
сопор – естүссіздік. Комамен сопордың өзіндік айырмашылығы бар екі түрлі
дерттік жағдай, ал қазақша аудармасы олардың "есімен түсін түстеп беріп
тұрған жоқ. Тағы бір сөздікте "эпилепсия" да "қояншық", "припадок" та
"қояншық" деп берілген, ал сонда "эпилептические припадки" деген сөз
тіркестің қазақшасы "қояншықтың қояншығы" деп аударыла ма?
Ғылыми ұғымды білдіре алатын, қазақта қысқа әрі нақты балама табылған
жағдайдың өзінде ол терминдік атау ма, әлде бейнелі атау ма деген сұрақ
туындайды. Термин сөз төркініне үңілуі қажет. Мысалы: орыс тіліндегі
"санаторий" – терминдік атау, ал "здравница" – оның бейнелі атауы. Сол
сияқты валантин термин сөз, ал "восполение кожи головки мужского полового
члена" десек экспрессивті аударма болып кетеді. Енді осыны қазақшалаймыз
деп "еркек жыныс мүшесінің басының терісінің қабынуы" – деп біраз бас
қатыратынымыз анық. Терминологиялық сөздікте қолданыс аясы нақтыланбаған,
ұғымдық сипаты дараланбаған, жарыспалы атауларды шұбұртып эквивалент
ретінде қолдануға болмайды. Өйткені, термин латынша "terminus" – шек,
шекара дегеніміздің өзі белгілі бір ұғымның немесе заттың нақты мәнін
бейнелейтін дара сөз болғандықтан, әрбір термин атауының өзіне ғана тән
мағынасы болуы шарт.
Бір жүйеге келтірілген қазақ тіліндегі медициналық терминдер сөздіктері
ауруханалар мен емханаларда, ғылыми – зерттеу орталықтарында,сондай-ақ,
денсаулық сақтау мекемелерінде еңбек ететін дәрігерлер мен ғалымдарға, орта
және жоғары оқу орындарында білім алып жатқан білімгерлерге ауадай қажет.
Сөздіктерде орыс тіліндегі терминдерді қазақшалағанда мейілінше қарапайым
түсіндірумен қатар, мүмкіндігінше олардың терминдік сипатта болуы көзделуі
қажет. Термин ұғымды әрі икемді болу үшін ұмытыла бастаған кейбір сөздерді
термин баламасы ретінде кей ғалымдар еңбектерінде пайдаланып жүр.
Дегенмен келешекте терминдерге дәл балама жасау әлі де жетілдіруді
қажет етеді. Сөздіктерде терминдердің тек қана баламасы ғана емес, сол
терминге қысқаша түсініктеме беріліп, аурудың клиникалық белгісі, оқырманға
түсінікті болу үшін негізгі белгілері жазылса, кей терминдер баламасының
қолданылуы да кеңейе түсер еді.
Дәрі - дәрмек,аспаптар аты, жалпы медицинаға тән, ауру атаулары жеке
тптарға бөлініп шықса медициналық терминология саласының дамуына сәл болса
да ықпалын тигізері сөзсіз.
Сонымен қорыта келгенде, сөздеріміздің санын ғана емес, ең алдымен
сапасын арттыру мәселесін қарастырғанымыз жөн. Ол үшін біріншіден, шет тіл
терминдерін міндетті түрде, қазақ тіліне сауатты тілде аударып алғанымыз
жөн. Ал, екіншіден халықаралық терминдерді өте мұқият, абайлап қазақшалау
қажет, оның өзінде терминологтар мен аудармашылар эквивалент сөздерді тек
арнаулы ғылым саласының қазақшаға жетік мамандарымен біріге отырып іздеп
аударуы керек, сонда ғана аударма барысында орын алатын қателіктердің
болмауына өз септігін тигізеді.
1.2. Медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылу тарихы
Бүгінгі күнде медициналық терминдердің аударылуы мәселе тудырып отыр.
Себебі, медициалық терминдер күрделі және адам өміріне тікелей қатысты
болғадықтан, қазақ тіліндегі кейбір синоним тектес атаулармен шатастырып,
түсініспеушіліктің пайда болуда.
Медицина саласында білім берудегі мемлекеттік тіл мәселесі осы
саладағы ғылым тілінің дамуымен де сипатталады.Осы тұрғыдан алғанда
медицина қызметкерлерінің мемлекеттік тілдегі әр түрлі мақалалары, ғылыми
– зерттеу жұмыстары,жариялымдары ерекше мағынаға ие. Медицина
университетінің 150-дей оқытушы-профессорларының жазған мақалалары енген
Медицина білімі – мемлекеттік тіл аясында атты ғылыми – практикалық
жинақ жыл сайын шығуда. Сонымен қатар, медициналық терминдерді мемлекеттік
тілде қалыптастыруға атсалысып жүрген зерттеушілер мен ғалымдар жетерлік.
1920 жылдардан бастап ақ термин мәселесі ойшыл ғалымдарымыздың зерттеу
обьектісіне айналып келеді.Терминология мәселелерімен ана тілімізде
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Аймауытов, С.Жиенбаев зерттеулерінен басталған
болса, кейіннен ұлттық терминологияның мәселелелерімен Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы сынды ойшыл ғалымдарымыздың
еңбектерінен үлкен деңгейде шешімін тапты. Терминология саласында орыс
тілінде А.А.Реформатский, В.В.Виноградов, Н.А.Баскаков, В.П.Даниленко,
А.В.Суперанская зерттеулер жүргізді. Ж.Аймауытовтың терминология туралы
ойлары мен ұсыныстары 1925 жылы Ақ жол газетінің 1 бөлімінде жарық
көрген. Сондай-ақ Алаш арыстарының бірі – А.Байтұрсыновтың да
терминология саласына қосқан үлесі ұшан теңіз. А.Байтұрсынұлының 1912 жылы
Орынборда жарық көрген Оқу құралы еңбегінен буын, дыбыс, жіңішкелік
белгісі, хәріп (әріп) сынды терминдерді кездестіруге болады. Осындай
терминдер қазақ тіліне еніп, тіліміздің дамып, көркеюіне үлкен үлесін
қосты. Ал, орыстың тіл маманы А.А.Реформатский терминді:
1)терминологиялық жүйенің – элементі ретінде,
2)жалпы тіл жүйесінің элементі ретінде қарастырған. (1,46-54).
Қ.Жұбанов болса: Термин – әр елдің сөзінен алынса да, мысалы, еңбек
, ақша немесе халықаралық сөзбен алынса да, мысалы капитал, валюта
сияқты сөздер қашан да халықаралықтерминдер болады, өйткені бұлар жер
жүзіне белгілі ортақ ұғымдарды білдіреді деп есептеген.
Сондай –ақ, академик, профессор Ә.Қайдаров 1993 жылы жазған Қазақ
терминологиясына жаңаша көзқарас атты кітабында терминология саласына
қатысты тың деректер, терминжасам ісінде қолданылатын қазақ тілінің бар
мүмкіндігін пайдалану керектігін дәлелдеді. Бұл еңбек ана тіліміздегі
терминжасам ұстанымдарын жүйелі түрде, жан-жақты зерттелген мазмұнды
зерттеу жұмысы болды.
Академик Ә.Т.Қайдар ұсынған қағидаттар:
1-принцип: Егеменді ел, Тәуелсіз мемлекеттің басты белгілерінің
(атрибуттарының) бірі – мемлекеттік тіл десек, оның негізгі тіректерінің
бірі – терминологияны жан – жақты дамытуға, реттеуге, қалыптастыруға,
кеңінен қолдануға сол мемлекеттің өзі қамқорлық жасауы керек.
2-принцип: Қазақ тілі терминологиясының жақсы дәстүрлерін жалғастыра,
өскелең өмірдің биік талап – талғамына сай жүз беріп отырған бұқаралық
үрдістің тіл үшін тиімді де қажетті жақтарын саналы түрде пайдалану.
3-принцип: Салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда,өзгертуде,
ауыстыруда ең алдымен қазақ тілінің төл және бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалану.
4-принцип: (қазақ терминологиясы үшін жаңа бағыт): Термин
шығармашылығында бұдан кейін туысқан түркі тілдерінің (әсіресе терминология
дәстүріне бай жазба тілдердің) озық тәжірибелерінен, терминдік өрнек-
үлгілерінен, оңтайлы да үйлесімді сөз жасау модельдерінен мүмкіндігіне
қарай пайдалану.
5-принцип: (бұрынғы принциптің жаңаша баяндалуы): Тіліміз үшін қажет,
бірақ дәл баламасы жоқ,аударуға келе бермейтін интерноционалдық терминдер
мен атауларды қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау.
6-принцип: Орыс тілінен (жалпы славян тілдерінен) енген термин-
атауларды мүмкін болғанынша қазақша аударып қолдану; аударуға
келмейтіндерін бұрынғыдай сол қалпында емес, қазақ тілінің фоно –
морфологиялық ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау.
7-принцип: (қысқартылған терминдер мен атаулар жайында): Салалық
күрделі терминдер мен атауларды қазақ тілінің өз негізінде алғашқы әріптері
мен буындары бойынша (сөз араластырып та) кеңестік-интернационалдық термин-
атаулардың үлгісімен қысқартып қолдануды заңдастыру.
8-принцип: Күн санап толассыз туындап жатқан терминдік ұғымдарға
тілімізден дәл балама іздеу де, термин – атауларды жаңадан жасау да жалпы
терминдерге тән талаптарды сақтай отыра, дәстүр мен шарттылық заңдылығын
мойындау.
9-принцип:Тілімізге қабылданатын терминдер мен атаулардың
мағыналық,тұлғалық жағынан жақындарын өзара топтастырып,салыстыра
отырып,лексикалық байлығымызды салалық жүйе бойынша жіктеп, саралап
пайдалану.
10-принцип:Тіліміздегі ұлттық және интернационалдық термин-атаулардың
сандық және сапалық арасалмағын табиғи қалыпта сақтаудың жолдарын
іздестіру.
11-принцип: Терминдер мен атаулардың емлесін тіл заңына, жазу дәстүріне
сәйкес реттеу[1,30].
Осы ұстанымдар ұлттық терминологиямыздың дамуына бірден-бір септігін
тигізді және де ғалымдар еңбегіне арқау болды.
Медицина лексикасын оқыту мәселесін қозғаған К.Аяпбергенова қазақ
медицинасының қалыптасуы мен оның тілінің қазақша қалыптасуына ықпал еткен,
ғылыми зерттеулер мен авторларын жинақтап көрсеткен.
К.Аяпбергенованың зерттеу жазуына қарағанда, ұлттық медициналық
терминологияның қалыптасуы мен даму ерекшелігіне қарай қазақ медицина
терминдік лексикасының тарихы өте ерте заманнан бастау алған. Бұған дәлел
– бұдан бес ғасыр бұрын өмір сүрген шипагер, ғалым Ө Тілеуқабылұлының өз
тәжірибесінен 1467 жылы медицина туралы жазған Шипагерлік баян атты
еңбегі.Бұл еңбекті ғалым Жәнібек ханның тапсырысымен жазып бастаған.
"Шипагерлік баянда" өсімдіктерден алынған 854 түрлі дәрі, жануарлардан
алынған 455 түрлі шипалық қасиеті бар емдік дірңлер тізімі, адам
мүшелерінің 430-ға тарта атаулары , мыңнан аса дәрі және 4577
рецепт берілген.Араб харпінен қазақ тіліне Керім Елемес, Дүкен Мәсімхан
аударып жазған. Бұл кітап 1996 жылы Жалын баспасынан басылып шықты.
Ғұлама шипагер 5 ғасыр бұрын-ақ, медицина саласына тікелей қатысты, көп
адам біле білмейтін ем –шараларын, ауру атауларын жазып, мұраға қалдырып
кеткен.
Қазіргі күнде медицина саласындағы қазақ оқулықтары,сөздіктер шипагер
мұраға қалдырған сөздерді қолданысқа енгізу арқылы тың дүниелер жасауда.
Шипагерлік баянда: Адамның денесіне сырқаттың, зақымдық науқас қондырым,
құзғындатым, тудырым болатын құрттар – деп құрттардың денеде пайда болуы
жазылған [12,199]. Мұны еліміздегі туберкулез ауру жөніндегі ірі маман,
ғалым Б.Тұрсын ғылыми анықтамаларға сүйене отырып: Шипагер болжамындағы
бүгінде микроскоптың көмегiмен ғанa көрe алaтын микрoбтaр екeнін қaлaй
аңғарғaны таңғaлдырaды. Еурoпа ғaлымдары Р.Кoх, Мeндeлштaми тағы басқaлар
бұл жаңaлықты үш ғaсырдан кeйін жариялaған[4,55 ].
Елімізде ғылыми медицинаның ревoлюцияға дейiнгi кезeңі турaлы
мaтериaлдарды Түркiстaн уәлaятының гaзеті (1870-1883), Дaла уәлaятының
газеті (1888-1902), Қaзақ гaзеті (1913-1918), Айқaп (1911-1915)
журнaлы сияқты бaспасөз беттeрінен кездeстіруге бoлaды. Сол кездегі
халықтың денсаулығы туралы да көптеген жұмыстарды қолға алуда Ж.Аймауытов
пен М.Жұмабаев еңбектерінің орны ерекше болғаны сөзсіз. Ж.Аймауытов
Психoлoгия атты еңбегiнде ұлттық ғылыми пcихолoгиялық тeрминдерді бiр
ізге түсiріп, жaлпы терминдeр қoрына енгізгeн болaтын.
Біле білген адамға сөздік дегенің асыл қазына – деп қазағымыздың
ойшыл ақын – жазушымыз Қадыр Мырза – Әлі айтқандай терминология саласында
сөздіктердің орны ерекше. Терминологиялық сөздік жасауда атақты ғалымдар
А.Сызғанов, Х.Барлыбаев, И.Қарақұлов, С.Қарынбаев елеулі еңбек сіңірді.
1950 жылдары дәрігер - ғалымдар Г.Тарабаева, С.Омаров Медицина ғылымының
терминдері атты сөздікте 978 медициналық терминді қамтып жазған. Ал,
Ахметов.М-Т. Медицина терминдерінің сөздігі (2005 ж.), Орысша -қазақша -
ағылшынша медициналық терминдер сөздігі (Алматы, 2009ж.) құрастырған,
сонымен бірге Орысша-қазақша медициналық сөздік (2003ж, Т.Ә.Момынов,
А.Р.Рақышев), Орысша – латынша –қазақша терминологиялық сөздік (1960ж,
құрастырушы Исамбаев), және стоматология саласына арналған ғалым-ұстаз
И.Ә. Құлманбеттің Орысша - қазақша стоматологиялық сөздік (1991 ж.2004
ж.), Стоматологтарға арналған Қазақша - орысша медициналық сөздік (2006
ж.), 2009 жылы Стоматологиялық терминдерінің орысша - қазақша түсіндірме
сөздік шыққан. Осы ғалымдарымыздың құрастырған аса көлемді сөздіктерінің
арқасында, медицина саласында қолданылатын терминдердің қазақша
аудармаларын жетік біліп түсінуге септігін тигізуде.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Ш.Құрманбайұлы қазіргі
терминжасам және термин қолданысының мәселелері төңірегінде баяндама
жасаған. Оның айтуынша, өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары Ә.Бөкейхан,
А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Н.Төреқұлұлы, Е.Омарұлы, Т.Шонанұлы
бастаған Алаш зиялылары ұлттық терминологияны дамыту қағидаттарын бекітіп,
терминжасам жүйесінде үлкен жұмыстар атқарған деп есептейді.
Салалық терминология болса, XX ғасырдың басында – ақ қазақ тілінде
дами түсті. Мысалы, Ахмет Байтұрсынов тіл біліміне қатысты терминдерді,
Мағжан Жұмабаев – педагогика саласындағы, Халел Досмұхамедов – психология,
Қаныш Сәтпаев – алгебра, Елдес Омаров – физика мен геометрия саласындағы
қазақ тіліндегі терминдерді қалыптастырды. Қазір олардың көпшілігі тілге
сіңіп, тұрақты қолданысқа енді.
Сондай-ақ, филология ғылымдарының докторы, профессор Е.Әбдірәсілов
Терминдерді қолдану тәжірибесі және оны үйлестіру жұмыстары жөнінде,
философия ғылымдарының докторы, профессор, ҚР әлеуметтік ғылымдар
академиясының академигі А.Тайжанов Қазақстан – 2050 стратегиясы және
тілтаным мәселелеріне әлеуметтік талдау , филология ғылымдарының кандидаты
Б.Қапалбектің жазған Аудармаға және аудармашыға қойылатын талаптар
тақырыбындағы баяндамаларында да маңызды мәліметтер жазған болатын.
Н. Төреқұлов термин сөзді жасауда шет тіліндегі сөздерді өзгертпей
алып, жат сөздің түбірін сақтай отырып қазақша термин түзуді мақсат еткен.
Х.Досмұхамедов жат сөздер мен Н.Төреқұловтың айтқан пікіріне мынадай ойын
білдірген: Бiздің тiлeгімiз – жaт тілдeрдeн қазaқшaға кіргeн сөздeрдің
өзгeру заңын тaбу. Сөз өзгеру зaңын тaбу әзiргe, келeсі әдебиетiміз үшiн
пaйдалы да, өте керекті де жұмыс. Әдебиетте тіл көбейтпей-ақ бір түрге
салу, бір жоба қою тілдің бұзылмай өсуіне пайдасы бар екендігі анық. Мұндай
мақсатқа жету үшін ғалым Н.Төреқұловтың ойынша: Біз білген тілдерде жат
сөздерге қойылған талап қазақ та өз тіліне белгі, көше салып қою керек.
Қазақ тіліне кіретін жат сөз болса, қазақтың тұмағын киіп, жалпақ қазақ
сөзі болып кірсін..., – деп айтады.
Ә.Ө.Айтбайұлының Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы, Қазақ
терминологиясының мәселелері, сол секілді Ә. Т. Қайдаридың Қазақ
терминологиясына жаңаша көзқарас, ғалым Ш.Құрманбайұлының Қазақ
лексикасының терминдену үрдісі, С.Әлісжановтың Қазіргі қазақ тіліндегі
философиялық терминология еңбектеріндегі теориялық қағидалар мен Ана
тілі газетінде бекітілген терминдері басшылыққа алынды.
Осы секілді отандық ғалымдардың терминология саласында атқарып жатқан
еңбектері, ұлттық терминологиямыздың қалыптасуына негіз болды.Терминология
саласы дамыған сайын қазақ тілі де күннен - күнге жаңа сөздермен, жаңа
ұғымдармен толығуда. Терминдер аудармалары да сапалы баламалармен толыға
түсіп, кей терминдердің халықарарлық атауы қайтарылып, немесе жаңа балама
берілуде. Бұл біздің егеменді елімізде терминология ғылым саласының маңызды
күшке ие екендігін және сұранысқа, ұзақ зерттеуді талап ететін күрделі
ғылым екендігін көретеді.
Осыдан келіп шығатын зерттеушілеріміздің ортақ тұжырымы: термин –
(ғылыми, техникалық, әскери, медициналық, географиялық, т.б,) мамандық
саласына қатысты туындаған сөздер мен сөз тіркестері. Осы зерттеу
деректерді қорытындылай келе, осы секілді ойшыл ақын – жазушылар мен
ғалымдардың арқасында ұлттық терминология саласы қалыптасты деуге болады.
Көптеген аударма термин сөздіктер шығарылып, қазақ тілінің сөздік қорын
біршама қазақша термин атаулары толықтыру үстінде. Сонымен қатар, қазақ
тілінде көптеген еңбектердің жарыққа шығуының нәтижесі барысында
медициналық терминдердің баламалары іздестіріліп, қазақша атаулары табылып,
оларды біріздендіру жолға қойылуда.
Бүгінгі таңда еліміздегі медициналық оқу орындарына түсіп, дәрігер
мамандығын игеруді мақсат еткен қазақ жастары жылдан – жылға көбейіп
келеді. Оқу орындарына түскеннің өзінде, алған білімдерін одан ары
жалғастырып, медицина ғылымының негіздерін ойдағыдай меңгеріп кетулеріне
қажетті қазақ тіліндегі оқулықтардың аздығы елеулі қиыншылықтар туғызуда.
Осы орайда терминдер ұғымын қазақ тілінде баламаудың маңызы зор екенін көре
аламыз. Медицина саламыздың дамуының бірден - бір кепілі қазақ тіліндегі
сапалы оқулықтардың болуы. Медицина сала ғалымдары әдістемелік оқулықтарды,
сөздіктерді, оқу – әдістемелік сұрақ кітапшаларын жыл сайын қайта өңдеп
дайындап шығаруда.Таралымының көбеюі үшін болашақта атқарылар шаруалар да
аз емес.
Бұл тараушаны қорытындылай келе терминология саласының қазақ тіліне
аударыла бастауы бірнеше сатыдан өткенін байқадық. Қазақ тіліндегі ұлттық
терминологиямыздың қалыптасуына өз күштерін салып жүрген ғалымдар еңбегі
болашақ ұрпақтың жан – жақты білім алуына зор ықпалын тигізеді деп
ойлаймыз.
2 МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Медициналық терминдердің аударылу тәсілдері мен қолданысы
Қазақ тілінің сөздік қорын медициналық терминдердің қазақша аударма
атаулары жылдан – жылға толтырып келе жатыр. Оған көптеген ғалымдар ат
салысуда. Еліміздегі жетекші орында тұрған университет оқытушылары
медицина саласының қазақ тілінде дамуына мол еңбек сіңіруде. Сонда –да ,
әлі күнге дейін орыс тілінен енген терминдер басым болып, қазақ тіліндегі
баламалар қолданысы артта қалуда. Медицина терминдерінің қазақ тілінде
қалыптасуында назар аударатын мәселелердің бірі – әдеби тіл нормасынан
ауытқудың болуы. Тілдің өзіне тән заңдылықтары мен жалпы ұстанымдарын
сақтай отырып, медицина терминін жасауда тілдің кей деңгейлерінде нормадан
ауытқу ұшырасады. Бұл кезде терминологияның өзі жалпы әдеби тілдің дамуына
белгілі бір дәрежеде әсер ететіндігі көрсетіліп жүр. Әсіресе, бұл
терминологиялық сөзжасамға тән. Осы сaлaдa арнaйы тeрминoлoгиялық нoрмaлaр
бaр, сoл aрнaйы норма бoлa тұрa oрфoграфиялық, oрфoэпиялық, aкцeнтуaциялық
жәнe грaммaтикaлық нoрмaлaр жaлпы әдeби тілгe тән бoлып кeлeді.
Тeрминжaсaмдaғы дербeс бaғыттардың пaйда бoлуы, яғни тeк тeрминoлогияға тән
бaғыттардың бoлуы нормaның кәсіби нұсқaсы дегeн түсiнiкті туғызды. Нoрмaның
кәсiби нұсқaсындa мынаны eскeру кeрeк : әрi ғылыми, яғни кәсiби тiлге жәнe
әдeби тiлгe тән жaлпы нoрмaлaрды нaзaрдa ұстaу кeрeк.
Медицина тілі өте күрделі, бүкіл медициналық терминдерді қазақшалау,
әрине, оңай шаруа емес. Түпнұсқа тіліндегі терминді, қазақ тілінде жеткізу
үшін үлкен, қажымас ізденіс керек. Сондай ізденістер мен зерттеулер
арқасында терминдердің көпшілігі аударылып, термин болып қалыптасуда.
Терминдер дегеніміз – ерекше өзіне ғана тән құрылымдық, семантикалық,
деривациялық, функционалдық ерекшеліктері бар тілідң ерекше категориясы.
Аталған ерекшеліктерді ескерусіз термин жасау, басқа тілдерден термин алу,
калькалау, терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес.
Ғылыми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
5
1 МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ ТАРИХЫ
8
1.1 Терминология және медициналық терминдер
8
1.2 Медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылу тарихы
16
2 МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ 22
2.1 Медициналық терминдердің аударылу тәсілдері мен қолданысы
22
2.2 Терминдердің аударылуындағы қателіктер
32
2.3 Қысқартылған терминдердің аудармада берілуі жолдары
38
ҚОРЫТЫНДЫ
43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
47
КІРІСПЕ
Мемлекеттік тіл – елдігіміз бeн егемендігіміздің айнaсы, бірлігіміз бен
біліміміздің көрсеткіші. Қaзіргі кeзде қaзақ тiлінiң сөздiк қoры жылдaн
жылға жаңару үстінде. Еліміз егемeндік aлғaлы, қазaқ тілi мeмлекeттік тiл
мәртебeсiне ие бoлып,сөздік қoрды сaлaлық атау – терминдердің қазaқшa
аудaрмaлары тoлтырып кeлeді. Бұрыннaн бар барлық терминдер жаңа тұрғыдан
қарастырылып бір жүйеге, бір стандартқа келтірілуде. Тілдің күрделі
терминологиялық, терминографиялық мәселелерін шешуде тұңғыш рет жарыққа
шыққан "Ағылшынша – қазақша медициналық сөздік"(авторлары
проф.Т.ӘМомынов, проф. А.Рақышев) үлкен үлес қосты.
Терминология әдеби тілдің өркениетке иек артқан аса маңызды әрі өте
қомақты ғылым саласы. Өйткені егемендіктің мәні, қазақ халқының тағдыры,
тіліміздің тағдыры өркениет талаптарына сай ұлттық терминологияға тәуелді.
Медицина білімі – мемлекеттік тіл аясында дамып келе жатқан уақытта
медицина саласының атау терминдері өркендеу үстінде. Көптеген терминдер
анықталып, ақырындап бір жүйеге келіп жатыр. Бірақ әлі де болса латынша,
орысша атауларды әр автор әр түрлі атап жүр. Терминнің мағынасын түсінбей
қолданудың салдарынан, кейбір кезде, оқушы қауым жаңылысып та жатады.
Медицина саласында мемлекеттік тілде сапалы білім берудің басқа да
салаларға қарағанда біршама өзгешіліктері бар. Қалыптасқан медициналық
терминдерді қазақшалау, оларды біріздендіру – медицина саласында
мемлекеттік тілді енгізу бойынша қойылып отырған басты талаптардың бірі.
Ғылыми тұрғыдан алғанда да медициналық терминдердің бірізденбеуі өзекті
мәселелердің бірі болып тұр. Сондықтан да, мемлекеттік тілді медицинаға
енгізудің өзекті мәселерін шешу үшін ең алдымен, ортақ терминдерді
қазақшалап түсіндірме берумен қатар, қазақ тіліне аударылған терминдерді
тездетіп біріздендіру мәселерінің шешімін тапқан жөн.
Жұмыла көтерген жүк жеңіл деп халқымыз бекер айтпаған. Медицина
саласын қазақшаландыру саясаты қазақ тіліне жанашырлық танытқан әр адамның
азаматтық парызы болу керек.
Зерттеудің өзектілігі: аударма – ел мен жерді, мәдениет пен өнерді
жалғаушы құбылыс. Аударма арқылы шет ел мәдениетімен, ғылым - білімімен
таныса аламыз. Сондай-ақ, тілдің даму үдерісіне аударма қызметі зор үлесін
қосуда. Аударма – өте күрделі. Түпнұсқаны дәл жеткізе білу аудармашы үшін
маңызды іс.
Бүгінгі таңда терминология мәселесі өзекті тақырыптардың бірі, өйткені
терминдер ғылым тілінің көрсеткіші. Терминдерді аудару – өте маңызды әрі
жауапты іс. Себебі, терминнің бір мағыналы және дәл болуы шарт.
Термин – баршаға ортақ, түсінікті болуы қажет. Терминдерді аудару үшін
аудармашыға ұқыптылық, екі тілді жетік меңгеруі аса қажет болып табылады.
Ана тілімізге аудару арқылы термин қалыптастыру – ұлтқа да,
көпшілікке де тиімді болмақ.
Ғылым мен білімнің дамуы барысында жаңа сөздердің пайда болуы қалыпты
жағдай. Сондай сөздердің қазақ тіліне аударылып, жаңа атауға ие болуы ана
тіліміздің көркеюіне үлкен жол ашпақ. Ұлттық терминологиямыздың сапалы
терминдерімен толығуына сала ғалымдары көп еңбек сіңіруде.
Зерттеу мәселесі: медициналық терминдер қазақ тіліне қалай аударылып
жүр? Қоғамдағы терминдер аудармасының іске асуын қарастыру. Аударма
қателіктерінің оқу құралдарында берілуі,терминдер аудармалары қай тілде
көбірек қолданылады? Ғылыми зерттеуде осы секілді сұрақтарға жауап
қарастырылып, талдау жұмыстары жасалынды.
Зерттеу нысаны: жалпы медицина саласындағы термин сөздердің қазақ
тіліне аударылу үрдісі.
Зерттеу пәні: медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылу
ерекшелігі.
Зерттеу мақсаты: жұмысымыздың мақсаты – медициналық терминдердің қазақ
тіліне аудару ерекшелігін анықтау. Яғни, медициналық терминдердің қазақ
тіліне аударылу тарихын саралап, пайымдау, терминдердің аударылу тәсілдері
мен қолданысын анықтау, сондай - ақ терминдердің аудармадағы қателіктерін
қарау.
Медицина саласының термин сөздерінің шет тілдерінен қазақ тіліне
аударылу барысындағы ерекшеліктері мен мәселелерін қарастыру. Медициналық
терминдердің аударма тәсілдерін және зерттеу жұмыстары нәтижесінде
терминдердің қолданысын анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: медициналық терминдер аудармалары әлі де
бірқалыпты сарынға түсе қоймады, сондықтан болашақта зерттеуді қажет етеді.
Қазақ тіліндегі аудармаларына зерттеу жұмыстарын жүргізіп, аударма
қателіктерін анықтау ұлттық медициналық терминнің қалыптасуына жол
ашады.
Зерттеу міндеттері:
- медициналық терминдердің қазақ тіліндегі аудармаларына қатысты
жинақтар мен сөздіктерді, ғылыми мақалаларды жинақтау;
- мерминдердің қолданысы жөнінде сауалнама жүргізу;
- медициналық терминдер аудармаларының қателіктерін және аударылу
тәсілдерін анықтау;
- аударма баламаларының түпнұсқалық мағынаны сақтауы.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми – сараптама жүргізу (сауалнама, сұқбат);
- тәжірибелік жұмыстар нәтижелерін статистикалық өңдеу.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
- медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылу тәсілдері және
олардың қоғамдық қолданысы;
- ағылшын және орыс тілдеріндегі терминдердің қазақ тілінде қалай
нақты жеткізуге болатынын көрсету;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылуындағы қателіктерді
көрсетіп аударма сапасына баға беру.
- термидердің қазақ тілінде нақты, дәл жеткізілуне байланысты балама
ұсыну.
Диплом жұмысының дереккөздері: медициналық қазақша-орысша-ағылшынша
сөздіктер , медицина саласына арналған газет - журналдар, профессор -
ғалымдардың ғылыми еңбектері.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, тараушаларға бөлінген
үлкен екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер және қосымшадан
тұрады.
1 МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ АУДАРМАДА БЕРІЛУІ
1.1 Терминология және медициналық терминдер
Аударма – бір тілде берілген мәтінді басқа бір тілге түпнұсқадағыдай
дәл әрі толықтай қайталайтын тілдік құбылыс.Тiл ғалымдарының деректерiн
нeгiзгe ала отырып, қaзiргi тaңдa дүниeдe 2796 тіл бaр eкeнін ескeрcек,
аудaрмa қызмeтінің қaншaлықты мaңызды eкeнін білeміз. Аударма қай заманда
болсын сұранысқа ие болған. Аударма екі тілді халықтың дәнекері. Халықты
рухани жағынан байыта отырып, әлемге жол ашатын бірден бір қақпа деуге
болады. Аударма үдерісін іске асыратын – аудармашылар. Аудармада ең бастысы
– түпнұсқаның идеясын, мақсатын, мағынасын аша алатын толық сәйкес балама
табу.
Аударма жұмысы – күрделі құбылыс. Оның күрделілігі түпнұсқа тілін
аударылатын тілде қайта жасап шығу.
Аударматану ғылымы қалыптасып, күннен - күнге дамып келе жатқан
құбылыс. Қай заманда болмасын аударма зор маңызға ие. Ғылым мен техниканың
жаһандану заманында аударма ісі бұрынғыдан да жоғары сұранысқа ие бола
бастады.
Қазақ аударматану ғылымы сонау Абай аударған Лермонтов, Толстой,
Крыловтан бастау алады. Алғашында қазақ тіліне аудару сатылай аудармадан
басталған болатын, яғни орыс тілінен сатылай аударылып, шетел тілдеріндегі
аударамалар қазақ оқырманына жол тартты. Аударма арқылы қарапайым халық
басқа ұлтпен танысты. Өзге елдің мәдениетін, әдебиетін, салт-дәстүрін
сезіне алды деуге де болады. Абайдан бастау алған аударма ісі кейіннен
қазақ зиялыларының еңбектерінен де айқындала түсті.
Аударма үшін дәлдік, ықшамдылық, айқындылық, әдебилік сынды талаптар
қажет. Аударманың өзіндік ұстанымдары, қағидаттары, қойылатын талаптары,
шегі болады.
Аударма үдерісі – ел мен елдің тілдік, саяси – әлеуметтік, экономикалық
қарым – қатынастарына әсер ететін, күрделілігі басым жан – жақты сала.
Аударма үдерісі екі тіл арасындағы шарттардың орындалуынан іске асатын
қызмет. Аударма бір тілдегі мәтінді екінші бір тілге жазбаша немесе ауызша
түрде қайталап жеткізу болып табылады, сондай-ақ басқа тілдегі мәтінді
басқа тілдік құралдармен жеткізу. Аударманы – халықтар арасын
байланыстыратын, олардың рухани өмірін жалғастырушы қызмет деп айтуға
болады.
Аударма өз тілінде жеке, дaрa қaсиeтке иe бoлaды. Аудaрмa сол елдің
мәдениeтіне, хaлықтың қабылдау дәрeжесінe сaй аудaрылaды. Аударма саласының
өзіндік аударылу ерекшеліктері, қыры мен сыры, әдіс – тәсілдері бар.
Аударма мәтіндері негізінен екі топқа жіктеледі: әдеби аударма және
ақпараттық аударма.
Осының ішінде ақпараттық аудармаға келетін болсақ, ол – ғылыми аударма.
Ғылыми аударма саласында маңызды бірліктердің бірі – термин.
Қай ғылым саласын алсақ та, шешімі табылмай жүрген мәселелердің бірі –
термин мәселесі. Терминдер аудармасы аударматану саласында өте маңызды орын
алады және үлкен шешімді қажет ететін күрделі мәселе. Бұрын әрбір жаңа
терминді қазақ тіліне аудару керек деген пікірлер кездесіп жатса, қазіргі
күнде халықаралық дәрежеде қолданылатын терминдерді сол қалпында қалдыру
жөнінде ғалымдар ортақ шешімге келуде.
Жaлпы термин дегеніміз не? Термин (лат.terminus-шек, шеті шекарасы
деген мағынада) – ғылыми ұғымға айқын анықтама бeрeтін, oның мaғынaлық
шeгін дәл көрсетeтін сөздeр. Қандай сөз болса да көп мағыналы болып келеді,
бірақ сөздің мағынасы тұрақты, айқын болуы қажет.Термин –сөз. Сөз деген
–құдірет, сөз– деген құпия. Термин – қысқа да нұсқа нақты бір жақты ұғымды
білдіруі шарт.Терминді зерттейтін ғылым саласы – терминология болып
табылады.
Термин – ғылым мен техника саласында қолданылытын, белгілі бір
өндіріс саласындағы ұғымдар атауы.
Терминдер негізінде екi түрлi жолмен жacaлады:
1) баламасы бар терминдер;
2) қазақ тіліндегі баламасы жоқ интернационалдық терминдер;
Терминдер әр кезде қоғамның дамуына байланысты үнемі жаңарып, жаңа
терминдермен толысып отырады. Осы терминдердің жаңадан қолданысқа енуі
қүрделі құбылыс болып келеді.
Терминология – күрделі сөздердің, бір сала терминдерінің жиынтығы,
терминдердің жасалуы,құрамы мен қызметі туралы , оның қолданысын зерттейтін
ғылым болып табылады.
Терминологияны жасалу кезеңі мен оны құрайтын терминдердің құрамына,
жасалу тәсілдеріне, тілдерге қатысына қарай сипаттайды. Терминологиялардың
өзіндік сипаттарын анықтау үшін, соған байланысты терминтануда нақты
сипаттарын білдіретін терминдер орныққан.
Терминологияның тарихи сипаты - терминологияның жасын, жасалу
тәсілдерін, байырғылығын, жасалу үлгілерін, тұйықтығын, тұрақтылығын
көрсету арқылы анықталады.
Терминологияның жасы - белгілі бір саланың бөлініп шығу кезіне сәйкес
мағынаны арнайыландыру арқылы жасалған терминдердің пайда болуының орташа
уақытымен өлшенетін мерзім.
Терминологияның жасалу тәсілдері - терминжасамның әр түрлі тәсілдерімен
(лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік) жасалған терминдердің
ара-салмағын анықтау. Бұл белгілі бір саланың терминжасам үрдісін, дәстүрін
анықтап, сол саланың терминологиясын одан әрі жетілдіру үшін қажет жұмыс.
Терминологияның байырғылығы - белгілі бір терминологияның құрамындағы
байырғы терминдер мен өзге тілдерден енген терминдердің ара-салмағын
анықтау арқылы айқындалатын сипаты.
Терминологияның бұл сипатын анықтау – сол сала терминологиясының
қалыптасуына өзге ұлттар тілдерінің әсерін және ғылыми-техникалық қарым-
қатынастың бағытын анықтау үшін қажет.
Терминологияның құрылу үлгілері – бұл терминологияның тиісті білім
саласының құрылу, қалыптасу үлгісіне сәйкес келетін сипаты.
Ғылымтануда білімнің жаңа салалары үш негізгі үлгі бойынша
қалыптасатындығы анықталған. Олар:
• белгілі бір арнаулы саланы бөлшектеу жөне одан жаңа саланың
тармақталып болініп шығуы (хирургия – абдоминальді хирургия,
торакальді хирургия немесе гигиена – коммуналдық гигиена т.б.)
• екі ғылым саласының тоғысуы (биохимия, биофизика, математикалық
логика т.б.)
• кешенді ғылымдар мен бірнеше ғылымдардың озара байланысы негізінде
қалыптасатын ғылымдар (ғылымтану, экология, информатика т.б.)
Терминологияның тұйықтығы – бір тілдегі терминологиялардың бір –
бірінен терминалмасуын, сол саланың өз терминдері мен өзге саланың
терминдерінің ара – салмағын анықтау арқылы көрініс бертін сипаты.
Бұл осы арнаулы салаға іргелес немесе басқа салалардың терминдерінің
қаншалықты дөрежеде енгендігін және терминологияның туыстығын айқындау үшін
маңызды.
Терминологияның туыстығы – бұл терминологияның туыстығы бір арнаулы
сала лексикасынан болініп шыққан (генетикалық) және өр түрлі арнаулы сала
лексикаларының шығу тегінің бірдей немесе ұқсас болу (типологиялық) сипаты.
Терминологияның тұрақтылығы - терминологияның белгілі бір уақыт
аралығында негізгі бөлігі мен құрылымын сақтап тұруы. Бұлар терминологияның
тарихи сипатын білдіреді.
Ал терминологияның формалды сипатын көрсететін ұғымдар мыналар:
Терминологияның құрылымдық құрамы – терминдердің түрі мен құрылымдық
типтерінің арақатынасы арқылы көрінетін сипаты.
Терминологияның уәжділігі – әр түрлі типтегі уәжі белгілі терминдердің
жалпы пропорциясы мен арақатынасын анықтау арқылы көрінетін сипаты [19,58].
Сондай-ақ белгілейтін саласының сипатына қарай терминологиялар — ғылыми
терминология, жалпы ғылыми терминология, пәндік терминология, техникалык
теминология, жалпытехникалык, терминология, салалык, терминология немесе
тарпәндік, тарсалалык, тармамандык терминология деп жіктеледі.
Терминология терминінің өзі көп мағыналы термин. Ғалымдар оның 5 түрлі
мағынаны білдіретінін көрсетеді.
• термин – сөздердің жиынтығы немесе жалпы көптеген саны белгісіз
терминдер;
• қандай да бір сала терминдерінің (ұғымдары мен атауларының) жиынтығы
(медицина терминологиясы, география терминологиясы);
• терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі туралы ілім:
• белгілі бір тілде қолданылатын белгілі бір білім саласы терминдердің
жасалуы, құрамы мен қызметі және олардың басқа тілдердегі баламалары
(эквиваленттері) туралы ілім;
• жалпы терминологиялық ілім.
Осы көпмағыналылықтан арылу мақсатымен болса керек соңғы он шақты жыл
кәлемінде Ресей ғалымдары термин,терминология мәселелерін зерітейтін ілімді
терминоведение деп атап жүр. Біз де ұғымдар ара-жігінің бұлайша ажыратылуын
қолдаймыз. Сондықтан да терминоведение атауын терминтапу деп қолданып
жүрміз. Тілдегі барлық терминдер жиынтығын - терминология, ал белгілі бір
арнаулы сала терминдерінің жиынтығын - салалықтерминология, ал обіцая
терминология атауын - жалпы терминтану деп бір ізді атаған дұрыс болар деп
ойлаймыз [20,552].
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессоры,филология ғылымдарының
докторы Т.Есембековтың сыни тұрғыда айтқан сөздері көптің көңілінен
шығып отыр. Оның айтуынша – Тeрмингe қoйылaтын тaлaп бірeу : oл – қaндaй
мәтiндe бoлсын, өзiнiң мaғынaсын сaқтaп тұру кeрeк. Aл қaзіргi тeрмин дeп
жүргeнiмiз көбi тeрмин дeңгeйіне көтерiлмeйтін,тeк түсiнік пeн ұғымдaр
ғaна. Сoндықтaн дa, кeйбiр мәтiндeрді тiптi түсiнбeйтін дәрежeгe жeттік, –
деп күйінішпен жазды. Ал, В.М.Лейчик болса докторлық диссертациясында
терминтану өз ішінде теориялық терминтану, практикалык (тәжірибелік),
салыстырмалы терминтану, тарихи (диахрондык) терминтану, терминтанушылык
мәтін теориясы, терминтану тарихы деп аталатын бөлімдерден түрады десе,
С.В.Гринев және өзге де ғалымдар оның басқа да салаларын атап көрсетеді.
Олар төмендегідей:
• Теориялық терминтану – жекелеген терминдер мен олардың жиынтығының
мазмұндық, тұлғалық және функционалдық қүрылымын зерттейтін
терминтанудың саласы.
• Практикалық терминтану – терминологиялық қызмет нәтижелерін алу мен
оларды пайдалану мәселелерін қарастыратын терминтанудың саласы.
• Терминтанушылық мәтін теориясы – терминтану мен жеке мәтін
теориясының тоғысқан тұсында пайда болған, күрамында терминдер
кездесетін мәтіндер типологиясын және мәтіндердегі терминдер
қолданысының түрлі аспектілерін (мәтінді терминологиялық талдау мен
терминді мәтін арқылы талдау) қарастыратын теория.
• Жалпы терминтану – арнаулы лексиканың барынша жалпы қасиеттері, түрлі
мәселелері мен онда болып жататын процестерді зерттейді.
• Жеке терминтану – терминтанудың белгілі бір ұлт тіліндегі жекелеген
салалардың арнаулы лексикасы мен үғымдарын зерттейді.
• Типологиялық терминтану – терминологияның жалпы қасиеттері мен әр
сала терминологиясының өзіндік сипатынан туындайтын ерекшеліктерін
айқындау үшін жекелеген сала терминологияларын салыстыра зерттейтін
терминтанудың бір тармағы.
• Салыстырмалы терминтану – әр түрлі тілдердің арнаулы лексикасының
жалпы қасиеттері мен айырмашьшықтарын салыстыра зерттейді.
• Семасиологиялық терминтану – арнаулы лексемалардың мағынасын
(семантикасын), мағынаның өзгеруі мен көпмағыналылық, омонимия,
синонимия, антонимия сияқты түрлі семантикалық қүбьшыстарға қатысты
мәселелерді зерттейді.
• Ономасиологиялық терминтану – арнаулы лексемалардың қүрьшымдық
формаларын, арнаулы үғымдарға ат беру процестері мен атаулардың тиімді
формасын таңдауды зерттейді.
• Тарихи терминтану – терминологияның жасалу және даму үрдісін анықтай
отырып, соның негізінде оны ретке келтіруге арналған дүрыс үсыныстар
беру үшін зерттейтін терминтанудың бір саласы.
• Функциональды терминтану – терминдердің әр түрлі мәтіндер мен көсіби
қарым-қатынас жағдаят-тарындағы, мамандар даярлаудағы қазіргі
кезендегі қызметін, сондай-ақтерминдердің сөйлеу процесі мен
компьютерлік жүйелерде пайдаланьшу ерекшеліктерін қарастырады.
• Гносеологиялық (когнитивтік) терминтану – ғьшыми таным мен ойлау
процесіндегі терминдердің рөлін зерттейді.
• Қолданбалы терминтану – теориялық терминтану қағидаттарының түрлі
бағыттағы терминологиялық жүмыстарды жүргізуде пайдаланьшуын
қарастырады.
• Терминография - арнаулы сездіктер түзудің жалпы әдіснамасы мен нақты
тәсілдерін жасауды, терминологиялық сөздіктерді түріне карай
топтастыру мен жіктеудің қағидаттарын жасауды, жекелеген типтегі
сездіктерге арнаулы лексиканы тандап алу мен оларды сездікте берудің,
сипаттаудың, мағынасын түсіндірудің ғылыми негізделген қағидаттарын
жасауды қарастыратын терминтанудың саласы деп түсіндіреді ол [19.60-
62].
Үздіксіз зерттеліп келе жатқан терминология ғылымының, медицина
саласындағы термин атаулардың жаппай қазақшалануы, тілдік қорымызда
көптеген жаңа сөздердің пайда болуына себеп болуда. Яғни, мәдениет пен
ғылым, техника, өндіріс пен өнердің сан түрлі салаларының аса қарқынмен
дамуының салдарынан, тек қазақ тілінің емес, бүкіләлемдік сөздік қорды
жаңадан пайда болған атаулар толықтырып жатыр. Олардың әр салаға байланысты
өз атаулары мен ұғымдарын зерттейтін терминология саласы бар. Соның ішінде
– медицина саласындағы терминология ғылымына келетін болсақ, бұл салада тек
жаңадан енген атаулардың ғана емес, медицинада бұрыннан қалыптасқан
терминдерді қазақ тіліне аударып, сәтті аударылған терминдерді ғана емес,
қолданысқа ене алмай немесе қате аударылып шешімін табай алмай жүрген
термин атауларын кездестіреміз. Себебі бұл ғылым саласы аса күрделі ғылым
салаларының бірі екені баршамызға мәлім. Осы медицина ғылым саласының
дамуына атсалысып жүргендер де аз емес. Соның бірі 80 жылдан аса тарихы
бар С.Ж.Асфендияров атындағы қазақ ұлттық медицина университеті еліміздегі
медицина саласының дамуна өлшеусіз үлес қосып, бұл салада Қазақстандағы
медициналық оқу орындарының көшбасшысы болуда.
Еліміз егемендік алғалы қазақ тілінде медициналық білім беру де жолға
қойылды, дегенмен, медицина ғылымын қазақ тілінде дамытуда кездесіп
жатқан қиындықтар аз емес. Медицинаның алғаш дамыған жері грек, латын
елдері болғандықтан, көптеген медициналық терминдердің арғы төркіні грек,
латын тілдерінде екені белгілі. Бірақ бұл терминдер қазақ тіліне ену
барысында, орыс тілінің айтылу, жазылу үлгісімен енгендіктен, қазақ тілінде
білім алатын адамға бұл терминдер айтылуы да, жазылуы да айтарлықтай
қиындық келтіреді. Кеңес өкіметі кезінде жасалған әліппиімізде қазақ
тілінің дыбыстық ерекшеліктері ескерілмеген. Соның салдарынан қазақ
дыбыстыстық тіркеліміне негізделмеген термин сөздерге әртүрлі қосымша
жалғау барысында ала-құлалықтар орын алуда.
Жалпы терминология жайлы айтатын болсақ , дүниежүзінде баспада басылып
шығатын медициналық ғылыми еңбектердің 60 пайыздан астамы ағылшын тілінде
жазылады. Медициналдық сөздіктер әр елде әр түрлі көлемде жазылған. Мысалы:
Стедманның ағылшынша көлемді медициналық сөздігі 90 000-ға жуық жетекші
(түбірлік) терминдерді қамтыған болса, М.Н.Чернявскийдің деректеріне
қарағанда, неміс тіліндегі медициналық сөздікте 250 000-ға жуық жетекші
термин бар екен, ал французша медициналық сөздіктегі терминдер саны – 200
000. Қазіргі кездегі орысша әдеби тілдің 17 томдық сөздігінде 120 000 сөз
бар екен. Энциклопедический словарь медицинских терминов (1982-1984ж.) 60
000-ға жуық терминді қамтыған. 1975 жылы шыққан Русско – английский
медицинский словарь 50 000-ға жуық термин берген, ал кейінірек 2001 жылы
шыққан Большой русско – английский медицинский словарь 70 000-ға жуық
терминді қамтыған. Бұл орасан зор еңбектің көрсеткіші екенін көрсетеді.
Соңғы уақытта атқарылып жатқан еңбектер де аз емес. Осы жылы медицина
саласына арналған 30 томдық "Медициналық орысша – қазақша сөздік" жарыққа
шақты. Бұл еңбек көптің көңілінен шығып отыр, соңғы уақыттығы ең ауқымды
жұмыстардың бірі. Жалпы медицина терминдеріне арналған сөздік медицина
саласының көркейіп, дамуына мол үлесін қосады деген үлкен сенімдеміз.
Медицина ғылымының дамуына үлкен үлес қосып жүрген ғалымдарымыздың бірі
профессор Ж.Ахметов, термин сөздерді қолдану барысында әр түрлі қосымшалар
жалғау қажеттілігі туындайтындықтан, жіңішкелік белгісінің қосымша
жалғауда қиындық келтіретінін айтып жүр. Мәселе тек жіңішкелік белгісінде
емес, қазақ тілінде дауыстылар жуан, жіңішке болып жіктелгенімен, дауыссыз
дыбыстар үнемі дауысты дыбыстың жуан немесе жіңішкелігіне байланысты
солармен үндесе айтылатындығында. Үндестік заңы қазақ тіл білімінде
көрсетілгендей тек түбір мен қосымшанын арасында ғана болмайды. Қазақ
тілінде тұтас сөз не біркелкі жуан немесе жіңішке айтылады. Бұл заңдылыққа
бағынбаған сөздер ана тілімізге енбей жүргені сондықтан.
Біздің елімізде медицина саласында әлі күнге дейін, ресми тіл – орыс
тілі басым болып тұрғаны баршамызға мәлім. Медицина оқулықтары, іс-
қағаздар жүйесі орыс тілінде көптеп кездеседі. Қазақ тіліндегі
оқулықтардың жетіспеушілігінен де болар, термин аудармалары болса да,
қолданыста сирек кездеседі.
Медицина тілі өте күрделі тіл болғандықтан, оны қазақшалау барысында
өте сақ болған жөн. Себебі, аударма басқа мағынаны беретін болса, науқас
өміріне зиян келуі мүмкін. Қойылған нақтаманы (диагноз) қате түсінуінің
салдарынан, қолданылған ем-дом кері әсерін тигізеді. Сол үшін де,
аудармашыға қойылатын талап өте күшті. Аударма нақты, дәл болуы шарт. Ол
үшін аудармашының жоғары білімі, соның ішінде медициналық білімі болуы,
түпнұсқа тілін жетік меңгеруі, ол сөздің толық, жан - жақты мағынасын білуі
сапалы аударманың шығуына пайдасын тигізеді.
ХХ ғасырдың басында қазақ тілі мен грамматикасына бір өзі Тіл
академиясындай еңбек етіп, үлес қосқан ана тілі білімінің атасы Ахмет
Байтұрсынұлы денсаулық сақтау саласына қатысты мынандай пікірін білдірді.
Ол "өз тіліміздің негізінде термин түзу мүмкіндігі болмай жатса, туыстас
тілдерден сөз алу қажет" деп 1924 жылы айтқан болатын.
Оны терминологияны қалыптастырудың басты бір принципі ретінде ұсынған
болатын. 1924 жылдың маусым айында Орынборда өткен қазақ ғылыми
қызметкерлерінің бірінші съезінде бұл принцип мақұлданып, бекітілді.
А.Байтұрсынұлының орысша жасаған баяндамасында былай делінген: B
oтсутствие в кaзaхскoм языкe подoбнoго рoдa слoв, (термины – Ш.Қ.)
зaимствoвaть такoвые из рoдствeнных кaзaхскoму языку. Этo делaeтся пo тeм
сooбрaжeниeм, чтo:
1) бoльшинствo слoв рoдствeнных языков хотя и не имеют общих форм, но
имеют общие корни, следовательно, они и для понимания легче, и для слуха, и
для выговора не так чужды, как слова неродственногоязыка;
2) тюркские народности имели и имеют постоянное общение между сабою, а
потому большинство слов одного языка, без наличия общих корней, может быть
знакомо представителям другого языка. Өкінішке қарай, А.Байтұрсынұлының
айтқан өте орынды бұл пікірі Кеңес дәуірінде ескерусіз қалды.
Терминологияны қалыптастыруда оның ұсынған бұл принципі кейінгі жасалған
принциптер қатарынан алынып тасталды. Соның салдарынан түркі тілдес туысқан
халықтардың өзара термин алмасу процесіне үлкен нұқсан келді. Туыстас
тілдер арасындағы табиғи байланысқа жасанды тосқауыл қойылды.
Ол тағы бір мақаласында мынадай пікірін жазады: Ауру – денеге зарарлы
нәрселерден болатын бүліншілік. Ол зарарлы нәрселерді микроб дейді. Микроб
денеге орнап, көбейе бастаса, тәнге зарар келтіре бастайды. Тәннің қалыпты
істеп тұрған істерін бұзып, бүлдіріп, денеге зарарлы улар жая бастайды
(1913ж.). Және бір мақаласында: Тән мен жан сабақтас, екеуі бірінен – бірі
айырғысыз. Тәнсіз жан жоқ, жансыз тән тұра алмайды. Тән кемшілігі жанға
білінеді, жан кемшілігі тәнге білінеді (1922 ж.). Бұл орайда
А.Байтұрсынұлының қазақша жатық тілмен күрделі құбылыстарды нақты түсіндірп
ұғындыру шеберлігіне тек таңғалуға болады.бЗарарлы, бүліншілік деген
сөздері ұғымдық терминнің жүгін көтеруге сұранып-ақ тұр. Микроб деген
шетелдік атау сөзден де қашпайды. Ал, қазіргі кездегі ғалым –
докторларымыздың терминдерді қазақшаға аударып жариялап жүрген
еңбектерінен, газет журналдағы мақалаларында берілген аудармалардан мысал
келтіретін болсақ: Әйелдің көкірегінде екі омырауы болады, сүт өндіруге
жауапты екі мүшесі. Медициналық ғылым тілі үшін омырау басқа, емшек басқа,
сол сияқты көкірек (грудная клетка), кеуде (грудь) – екі түрлі аймақ. Орган
– мүше емес, ол – ағза, ал мүше – член. Әлі күнге орган сөзін организммен
шатастырып жүрміз. Жалпы "– изм" қосымшасы мен "– логия" сияқты тіркеспен
аяқталатын ұғымдық терминдердің бәрін қазақшалаймыз деген әрекетке
қарсымын. Мысалы, гинекология терминін аударып – тану тіркесімен қосып
жазсақ не болмақ? Қазақ тілінде әлеуметтану, табиғаттану деген сөздер
бар ғой дейтіндердің уәжі солқылдақ. Мысалы, Травматологияны –
жарақаттану деп аударсақ, травматизм – жарақаттанушылық болар еді. Сонда
жарақаттану жарақаттарды зерттейтін ғылым ба, әлде жарақат алып қалуға
қатысты сөз бе? Осы сияқты аударылған терминдерді мағынасын ажыратып
түсініп білу қиынға соқтырады. Себебі, мұнда қазақ тілінің тікелей
аудармадағы көп мағыналығы ескерілмеген. Қазақы баламасын табамыз деп
мазмұны мүлдем басқа жаққа жетелеп кететін жарыспалы атауларды кездестіруге
болады. Осыған орай тағы бір мысал келтірсек: абсорбция мен адсорбцияның
аудармаларын сіңіру жұтылу, сорылу деп аударып жүр. Негізінде,сіңіру-
усвоение, жұтылу-поглащение, сорылу-высасывание, ал абсорбция мен адсорбция
өздеріне тән жеке сипаттары бар ерекше процесстер. Мұндай өзінің түпкі
мағынасынан ауытқыған терминдерді естігенде, жаппай кірме сөздердің бәрін
қазақшаландырғанымыз дұрыс па деген ой туындайды. Тағы да бір жиі
кездесетін қателік басқа тілден енген ұғымдық мәні әртүрлі терминдерді
қазақтың бірақ сөзімен атай салу. Мысалы: бір сөздікте кома – естүссіздік,
сопор – естүссіздік. Комамен сопордың өзіндік айырмашылығы бар екі түрлі
дерттік жағдай, ал қазақша аудармасы олардың "есімен түсін түстеп беріп
тұрған жоқ. Тағы бір сөздікте "эпилепсия" да "қояншық", "припадок" та
"қояншық" деп берілген, ал сонда "эпилептические припадки" деген сөз
тіркестің қазақшасы "қояншықтың қояншығы" деп аударыла ма?
Ғылыми ұғымды білдіре алатын, қазақта қысқа әрі нақты балама табылған
жағдайдың өзінде ол терминдік атау ма, әлде бейнелі атау ма деген сұрақ
туындайды. Термин сөз төркініне үңілуі қажет. Мысалы: орыс тіліндегі
"санаторий" – терминдік атау, ал "здравница" – оның бейнелі атауы. Сол
сияқты валантин термин сөз, ал "восполение кожи головки мужского полового
члена" десек экспрессивті аударма болып кетеді. Енді осыны қазақшалаймыз
деп "еркек жыныс мүшесінің басының терісінің қабынуы" – деп біраз бас
қатыратынымыз анық. Терминологиялық сөздікте қолданыс аясы нақтыланбаған,
ұғымдық сипаты дараланбаған, жарыспалы атауларды шұбұртып эквивалент
ретінде қолдануға болмайды. Өйткені, термин латынша "terminus" – шек,
шекара дегеніміздің өзі белгілі бір ұғымның немесе заттың нақты мәнін
бейнелейтін дара сөз болғандықтан, әрбір термин атауының өзіне ғана тән
мағынасы болуы шарт.
Бір жүйеге келтірілген қазақ тіліндегі медициналық терминдер сөздіктері
ауруханалар мен емханаларда, ғылыми – зерттеу орталықтарында,сондай-ақ,
денсаулық сақтау мекемелерінде еңбек ететін дәрігерлер мен ғалымдарға, орта
және жоғары оқу орындарында білім алып жатқан білімгерлерге ауадай қажет.
Сөздіктерде орыс тіліндегі терминдерді қазақшалағанда мейілінше қарапайым
түсіндірумен қатар, мүмкіндігінше олардың терминдік сипатта болуы көзделуі
қажет. Термин ұғымды әрі икемді болу үшін ұмытыла бастаған кейбір сөздерді
термин баламасы ретінде кей ғалымдар еңбектерінде пайдаланып жүр.
Дегенмен келешекте терминдерге дәл балама жасау әлі де жетілдіруді
қажет етеді. Сөздіктерде терминдердің тек қана баламасы ғана емес, сол
терминге қысқаша түсініктеме беріліп, аурудың клиникалық белгісі, оқырманға
түсінікті болу үшін негізгі белгілері жазылса, кей терминдер баламасының
қолданылуы да кеңейе түсер еді.
Дәрі - дәрмек,аспаптар аты, жалпы медицинаға тән, ауру атаулары жеке
тптарға бөлініп шықса медициналық терминология саласының дамуына сәл болса
да ықпалын тигізері сөзсіз.
Сонымен қорыта келгенде, сөздеріміздің санын ғана емес, ең алдымен
сапасын арттыру мәселесін қарастырғанымыз жөн. Ол үшін біріншіден, шет тіл
терминдерін міндетті түрде, қазақ тіліне сауатты тілде аударып алғанымыз
жөн. Ал, екіншіден халықаралық терминдерді өте мұқият, абайлап қазақшалау
қажет, оның өзінде терминологтар мен аудармашылар эквивалент сөздерді тек
арнаулы ғылым саласының қазақшаға жетік мамандарымен біріге отырып іздеп
аударуы керек, сонда ғана аударма барысында орын алатын қателіктердің
болмауына өз септігін тигізеді.
1.2. Медициналық терминдердің қазақ тіліне аударылу тарихы
Бүгінгі күнде медициналық терминдердің аударылуы мәселе тудырып отыр.
Себебі, медициалық терминдер күрделі және адам өміріне тікелей қатысты
болғадықтан, қазақ тіліндегі кейбір синоним тектес атаулармен шатастырып,
түсініспеушіліктің пайда болуда.
Медицина саласында білім берудегі мемлекеттік тіл мәселесі осы
саладағы ғылым тілінің дамуымен де сипатталады.Осы тұрғыдан алғанда
медицина қызметкерлерінің мемлекеттік тілдегі әр түрлі мақалалары, ғылыми
– зерттеу жұмыстары,жариялымдары ерекше мағынаға ие. Медицина
университетінің 150-дей оқытушы-профессорларының жазған мақалалары енген
Медицина білімі – мемлекеттік тіл аясында атты ғылыми – практикалық
жинақ жыл сайын шығуда. Сонымен қатар, медициналық терминдерді мемлекеттік
тілде қалыптастыруға атсалысып жүрген зерттеушілер мен ғалымдар жетерлік.
1920 жылдардан бастап ақ термин мәселесі ойшыл ғалымдарымыздың зерттеу
обьектісіне айналып келеді.Терминология мәселелерімен ана тілімізде
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Аймауытов, С.Жиенбаев зерттеулерінен басталған
болса, кейіннен ұлттық терминологияның мәселелелерімен Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы сынды ойшыл ғалымдарымыздың
еңбектерінен үлкен деңгейде шешімін тапты. Терминология саласында орыс
тілінде А.А.Реформатский, В.В.Виноградов, Н.А.Баскаков, В.П.Даниленко,
А.В.Суперанская зерттеулер жүргізді. Ж.Аймауытовтың терминология туралы
ойлары мен ұсыныстары 1925 жылы Ақ жол газетінің 1 бөлімінде жарық
көрген. Сондай-ақ Алаш арыстарының бірі – А.Байтұрсыновтың да
терминология саласына қосқан үлесі ұшан теңіз. А.Байтұрсынұлының 1912 жылы
Орынборда жарық көрген Оқу құралы еңбегінен буын, дыбыс, жіңішкелік
белгісі, хәріп (әріп) сынды терминдерді кездестіруге болады. Осындай
терминдер қазақ тіліне еніп, тіліміздің дамып, көркеюіне үлкен үлесін
қосты. Ал, орыстың тіл маманы А.А.Реформатский терминді:
1)терминологиялық жүйенің – элементі ретінде,
2)жалпы тіл жүйесінің элементі ретінде қарастырған. (1,46-54).
Қ.Жұбанов болса: Термин – әр елдің сөзінен алынса да, мысалы, еңбек
, ақша немесе халықаралық сөзбен алынса да, мысалы капитал, валюта
сияқты сөздер қашан да халықаралықтерминдер болады, өйткені бұлар жер
жүзіне белгілі ортақ ұғымдарды білдіреді деп есептеген.
Сондай –ақ, академик, профессор Ә.Қайдаров 1993 жылы жазған Қазақ
терминологиясына жаңаша көзқарас атты кітабында терминология саласына
қатысты тың деректер, терминжасам ісінде қолданылатын қазақ тілінің бар
мүмкіндігін пайдалану керектігін дәлелдеді. Бұл еңбек ана тіліміздегі
терминжасам ұстанымдарын жүйелі түрде, жан-жақты зерттелген мазмұнды
зерттеу жұмысы болды.
Академик Ә.Т.Қайдар ұсынған қағидаттар:
1-принцип: Егеменді ел, Тәуелсіз мемлекеттің басты белгілерінің
(атрибуттарының) бірі – мемлекеттік тіл десек, оның негізгі тіректерінің
бірі – терминологияны жан – жақты дамытуға, реттеуге, қалыптастыруға,
кеңінен қолдануға сол мемлекеттің өзі қамқорлық жасауы керек.
2-принцип: Қазақ тілі терминологиясының жақсы дәстүрлерін жалғастыра,
өскелең өмірдің биік талап – талғамына сай жүз беріп отырған бұқаралық
үрдістің тіл үшін тиімді де қажетті жақтарын саналы түрде пайдалану.
3-принцип: Салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда,өзгертуде,
ауыстыруда ең алдымен қазақ тілінің төл және бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалану.
4-принцип: (қазақ терминологиясы үшін жаңа бағыт): Термин
шығармашылығында бұдан кейін туысқан түркі тілдерінің (әсіресе терминология
дәстүріне бай жазба тілдердің) озық тәжірибелерінен, терминдік өрнек-
үлгілерінен, оңтайлы да үйлесімді сөз жасау модельдерінен мүмкіндігіне
қарай пайдалану.
5-принцип: (бұрынғы принциптің жаңаша баяндалуы): Тіліміз үшін қажет,
бірақ дәл баламасы жоқ,аударуға келе бермейтін интерноционалдық терминдер
мен атауларды қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау.
6-принцип: Орыс тілінен (жалпы славян тілдерінен) енген термин-
атауларды мүмкін болғанынша қазақша аударып қолдану; аударуға
келмейтіндерін бұрынғыдай сол қалпында емес, қазақ тілінің фоно –
морфологиялық ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау.
7-принцип: (қысқартылған терминдер мен атаулар жайында): Салалық
күрделі терминдер мен атауларды қазақ тілінің өз негізінде алғашқы әріптері
мен буындары бойынша (сөз араластырып та) кеңестік-интернационалдық термин-
атаулардың үлгісімен қысқартып қолдануды заңдастыру.
8-принцип: Күн санап толассыз туындап жатқан терминдік ұғымдарға
тілімізден дәл балама іздеу де, термин – атауларды жаңадан жасау да жалпы
терминдерге тән талаптарды сақтай отыра, дәстүр мен шарттылық заңдылығын
мойындау.
9-принцип:Тілімізге қабылданатын терминдер мен атаулардың
мағыналық,тұлғалық жағынан жақындарын өзара топтастырып,салыстыра
отырып,лексикалық байлығымызды салалық жүйе бойынша жіктеп, саралап
пайдалану.
10-принцип:Тіліміздегі ұлттық және интернационалдық термин-атаулардың
сандық және сапалық арасалмағын табиғи қалыпта сақтаудың жолдарын
іздестіру.
11-принцип: Терминдер мен атаулардың емлесін тіл заңына, жазу дәстүріне
сәйкес реттеу[1,30].
Осы ұстанымдар ұлттық терминологиямыздың дамуына бірден-бір септігін
тигізді және де ғалымдар еңбегіне арқау болды.
Медицина лексикасын оқыту мәселесін қозғаған К.Аяпбергенова қазақ
медицинасының қалыптасуы мен оның тілінің қазақша қалыптасуына ықпал еткен,
ғылыми зерттеулер мен авторларын жинақтап көрсеткен.
К.Аяпбергенованың зерттеу жазуына қарағанда, ұлттық медициналық
терминологияның қалыптасуы мен даму ерекшелігіне қарай қазақ медицина
терминдік лексикасының тарихы өте ерте заманнан бастау алған. Бұған дәлел
– бұдан бес ғасыр бұрын өмір сүрген шипагер, ғалым Ө Тілеуқабылұлының өз
тәжірибесінен 1467 жылы медицина туралы жазған Шипагерлік баян атты
еңбегі.Бұл еңбекті ғалым Жәнібек ханның тапсырысымен жазып бастаған.
"Шипагерлік баянда" өсімдіктерден алынған 854 түрлі дәрі, жануарлардан
алынған 455 түрлі шипалық қасиеті бар емдік дірңлер тізімі, адам
мүшелерінің 430-ға тарта атаулары , мыңнан аса дәрі және 4577
рецепт берілген.Араб харпінен қазақ тіліне Керім Елемес, Дүкен Мәсімхан
аударып жазған. Бұл кітап 1996 жылы Жалын баспасынан басылып шықты.
Ғұлама шипагер 5 ғасыр бұрын-ақ, медицина саласына тікелей қатысты, көп
адам біле білмейтін ем –шараларын, ауру атауларын жазып, мұраға қалдырып
кеткен.
Қазіргі күнде медицина саласындағы қазақ оқулықтары,сөздіктер шипагер
мұраға қалдырған сөздерді қолданысқа енгізу арқылы тың дүниелер жасауда.
Шипагерлік баянда: Адамның денесіне сырқаттың, зақымдық науқас қондырым,
құзғындатым, тудырым болатын құрттар – деп құрттардың денеде пайда болуы
жазылған [12,199]. Мұны еліміздегі туберкулез ауру жөніндегі ірі маман,
ғалым Б.Тұрсын ғылыми анықтамаларға сүйене отырып: Шипагер болжамындағы
бүгінде микроскоптың көмегiмен ғанa көрe алaтын микрoбтaр екeнін қaлaй
аңғарғaны таңғaлдырaды. Еурoпа ғaлымдары Р.Кoх, Мeндeлштaми тағы басқaлар
бұл жаңaлықты үш ғaсырдан кeйін жариялaған[4,55 ].
Елімізде ғылыми медицинаның ревoлюцияға дейiнгi кезeңі турaлы
мaтериaлдарды Түркiстaн уәлaятының гaзеті (1870-1883), Дaла уәлaятының
газеті (1888-1902), Қaзақ гaзеті (1913-1918), Айқaп (1911-1915)
журнaлы сияқты бaспасөз беттeрінен кездeстіруге бoлaды. Сол кездегі
халықтың денсаулығы туралы да көптеген жұмыстарды қолға алуда Ж.Аймауытов
пен М.Жұмабаев еңбектерінің орны ерекше болғаны сөзсіз. Ж.Аймауытов
Психoлoгия атты еңбегiнде ұлттық ғылыми пcихолoгиялық тeрминдерді бiр
ізге түсiріп, жaлпы терминдeр қoрына енгізгeн болaтын.
Біле білген адамға сөздік дегенің асыл қазына – деп қазағымыздың
ойшыл ақын – жазушымыз Қадыр Мырза – Әлі айтқандай терминология саласында
сөздіктердің орны ерекше. Терминологиялық сөздік жасауда атақты ғалымдар
А.Сызғанов, Х.Барлыбаев, И.Қарақұлов, С.Қарынбаев елеулі еңбек сіңірді.
1950 жылдары дәрігер - ғалымдар Г.Тарабаева, С.Омаров Медицина ғылымының
терминдері атты сөздікте 978 медициналық терминді қамтып жазған. Ал,
Ахметов.М-Т. Медицина терминдерінің сөздігі (2005 ж.), Орысша -қазақша -
ағылшынша медициналық терминдер сөздігі (Алматы, 2009ж.) құрастырған,
сонымен бірге Орысша-қазақша медициналық сөздік (2003ж, Т.Ә.Момынов,
А.Р.Рақышев), Орысша – латынша –қазақша терминологиялық сөздік (1960ж,
құрастырушы Исамбаев), және стоматология саласына арналған ғалым-ұстаз
И.Ә. Құлманбеттің Орысша - қазақша стоматологиялық сөздік (1991 ж.2004
ж.), Стоматологтарға арналған Қазақша - орысша медициналық сөздік (2006
ж.), 2009 жылы Стоматологиялық терминдерінің орысша - қазақша түсіндірме
сөздік шыққан. Осы ғалымдарымыздың құрастырған аса көлемді сөздіктерінің
арқасында, медицина саласында қолданылатын терминдердің қазақша
аудармаларын жетік біліп түсінуге септігін тигізуде.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Ш.Құрманбайұлы қазіргі
терминжасам және термин қолданысының мәселелері төңірегінде баяндама
жасаған. Оның айтуынша, өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары Ә.Бөкейхан,
А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Н.Төреқұлұлы, Е.Омарұлы, Т.Шонанұлы
бастаған Алаш зиялылары ұлттық терминологияны дамыту қағидаттарын бекітіп,
терминжасам жүйесінде үлкен жұмыстар атқарған деп есептейді.
Салалық терминология болса, XX ғасырдың басында – ақ қазақ тілінде
дами түсті. Мысалы, Ахмет Байтұрсынов тіл біліміне қатысты терминдерді,
Мағжан Жұмабаев – педагогика саласындағы, Халел Досмұхамедов – психология,
Қаныш Сәтпаев – алгебра, Елдес Омаров – физика мен геометрия саласындағы
қазақ тіліндегі терминдерді қалыптастырды. Қазір олардың көпшілігі тілге
сіңіп, тұрақты қолданысқа енді.
Сондай-ақ, филология ғылымдарының докторы, профессор Е.Әбдірәсілов
Терминдерді қолдану тәжірибесі және оны үйлестіру жұмыстары жөнінде,
философия ғылымдарының докторы, профессор, ҚР әлеуметтік ғылымдар
академиясының академигі А.Тайжанов Қазақстан – 2050 стратегиясы және
тілтаным мәселелеріне әлеуметтік талдау , филология ғылымдарының кандидаты
Б.Қапалбектің жазған Аудармаға және аудармашыға қойылатын талаптар
тақырыбындағы баяндамаларында да маңызды мәліметтер жазған болатын.
Н. Төреқұлов термин сөзді жасауда шет тіліндегі сөздерді өзгертпей
алып, жат сөздің түбірін сақтай отырып қазақша термин түзуді мақсат еткен.
Х.Досмұхамедов жат сөздер мен Н.Төреқұловтың айтқан пікіріне мынадай ойын
білдірген: Бiздің тiлeгімiз – жaт тілдeрдeн қазaқшaға кіргeн сөздeрдің
өзгeру заңын тaбу. Сөз өзгеру зaңын тaбу әзiргe, келeсі әдебиетiміз үшiн
пaйдалы да, өте керекті де жұмыс. Әдебиетте тіл көбейтпей-ақ бір түрге
салу, бір жоба қою тілдің бұзылмай өсуіне пайдасы бар екендігі анық. Мұндай
мақсатқа жету үшін ғалым Н.Төреқұловтың ойынша: Біз білген тілдерде жат
сөздерге қойылған талап қазақ та өз тіліне белгі, көше салып қою керек.
Қазақ тіліне кіретін жат сөз болса, қазақтың тұмағын киіп, жалпақ қазақ
сөзі болып кірсін..., – деп айтады.
Ә.Ө.Айтбайұлының Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы, Қазақ
терминологиясының мәселелері, сол секілді Ә. Т. Қайдаридың Қазақ
терминологиясына жаңаша көзқарас, ғалым Ш.Құрманбайұлының Қазақ
лексикасының терминдену үрдісі, С.Әлісжановтың Қазіргі қазақ тіліндегі
философиялық терминология еңбектеріндегі теориялық қағидалар мен Ана
тілі газетінде бекітілген терминдері басшылыққа алынды.
Осы секілді отандық ғалымдардың терминология саласында атқарып жатқан
еңбектері, ұлттық терминологиямыздың қалыптасуына негіз болды.Терминология
саласы дамыған сайын қазақ тілі де күннен - күнге жаңа сөздермен, жаңа
ұғымдармен толығуда. Терминдер аудармалары да сапалы баламалармен толыға
түсіп, кей терминдердің халықарарлық атауы қайтарылып, немесе жаңа балама
берілуде. Бұл біздің егеменді елімізде терминология ғылым саласының маңызды
күшке ие екендігін және сұранысқа, ұзақ зерттеуді талап ететін күрделі
ғылым екендігін көретеді.
Осыдан келіп шығатын зерттеушілеріміздің ортақ тұжырымы: термин –
(ғылыми, техникалық, әскери, медициналық, географиялық, т.б,) мамандық
саласына қатысты туындаған сөздер мен сөз тіркестері. Осы зерттеу
деректерді қорытындылай келе, осы секілді ойшыл ақын – жазушылар мен
ғалымдардың арқасында ұлттық терминология саласы қалыптасты деуге болады.
Көптеген аударма термин сөздіктер шығарылып, қазақ тілінің сөздік қорын
біршама қазақша термин атаулары толықтыру үстінде. Сонымен қатар, қазақ
тілінде көптеген еңбектердің жарыққа шығуының нәтижесі барысында
медициналық терминдердің баламалары іздестіріліп, қазақша атаулары табылып,
оларды біріздендіру жолға қойылуда.
Бүгінгі таңда еліміздегі медициналық оқу орындарына түсіп, дәрігер
мамандығын игеруді мақсат еткен қазақ жастары жылдан – жылға көбейіп
келеді. Оқу орындарына түскеннің өзінде, алған білімдерін одан ары
жалғастырып, медицина ғылымының негіздерін ойдағыдай меңгеріп кетулеріне
қажетті қазақ тіліндегі оқулықтардың аздығы елеулі қиыншылықтар туғызуда.
Осы орайда терминдер ұғымын қазақ тілінде баламаудың маңызы зор екенін көре
аламыз. Медицина саламыздың дамуының бірден - бір кепілі қазақ тіліндегі
сапалы оқулықтардың болуы. Медицина сала ғалымдары әдістемелік оқулықтарды,
сөздіктерді, оқу – әдістемелік сұрақ кітапшаларын жыл сайын қайта өңдеп
дайындап шығаруда.Таралымының көбеюі үшін болашақта атқарылар шаруалар да
аз емес.
Бұл тараушаны қорытындылай келе терминология саласының қазақ тіліне
аударыла бастауы бірнеше сатыдан өткенін байқадық. Қазақ тіліндегі ұлттық
терминологиямыздың қалыптасуына өз күштерін салып жүрген ғалымдар еңбегі
болашақ ұрпақтың жан – жақты білім алуына зор ықпалын тигізеді деп
ойлаймыз.
2 МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Медициналық терминдердің аударылу тәсілдері мен қолданысы
Қазақ тілінің сөздік қорын медициналық терминдердің қазақша аударма
атаулары жылдан – жылға толтырып келе жатыр. Оған көптеген ғалымдар ат
салысуда. Еліміздегі жетекші орында тұрған университет оқытушылары
медицина саласының қазақ тілінде дамуына мол еңбек сіңіруде. Сонда –да ,
әлі күнге дейін орыс тілінен енген терминдер басым болып, қазақ тіліндегі
баламалар қолданысы артта қалуда. Медицина терминдерінің қазақ тілінде
қалыптасуында назар аударатын мәселелердің бірі – әдеби тіл нормасынан
ауытқудың болуы. Тілдің өзіне тән заңдылықтары мен жалпы ұстанымдарын
сақтай отырып, медицина терминін жасауда тілдің кей деңгейлерінде нормадан
ауытқу ұшырасады. Бұл кезде терминологияның өзі жалпы әдеби тілдің дамуына
белгілі бір дәрежеде әсер ететіндігі көрсетіліп жүр. Әсіресе, бұл
терминологиялық сөзжасамға тән. Осы сaлaдa арнaйы тeрминoлoгиялық нoрмaлaр
бaр, сoл aрнaйы норма бoлa тұрa oрфoграфиялық, oрфoэпиялық, aкцeнтуaциялық
жәнe грaммaтикaлық нoрмaлaр жaлпы әдeби тілгe тән бoлып кeлeді.
Тeрминжaсaмдaғы дербeс бaғыттардың пaйда бoлуы, яғни тeк тeрминoлогияға тән
бaғыттардың бoлуы нормaның кәсіби нұсқaсы дегeн түсiнiкті туғызды. Нoрмaның
кәсiби нұсқaсындa мынаны eскeру кeрeк : әрi ғылыми, яғни кәсiби тiлге жәнe
әдeби тiлгe тән жaлпы нoрмaлaрды нaзaрдa ұстaу кeрeк.
Медицина тілі өте күрделі, бүкіл медициналық терминдерді қазақшалау,
әрине, оңай шаруа емес. Түпнұсқа тіліндегі терминді, қазақ тілінде жеткізу
үшін үлкен, қажымас ізденіс керек. Сондай ізденістер мен зерттеулер
арқасында терминдердің көпшілігі аударылып, термин болып қалыптасуда.
Терминдер дегеніміз – ерекше өзіне ғана тән құрылымдық, семантикалық,
деривациялық, функционалдық ерекшеліктері бар тілідң ерекше категориясы.
Аталған ерекшеліктерді ескерусіз термин жасау, басқа тілдерден термин алу,
калькалау, терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес.
Ғылыми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz