Қазіргі кезде Қазақстанда өсірілетін негізгі жергілікті тұқымдар жабы мен қарабайыр жылқылары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Жылқы шаруашылығы -- мал шаруашылығының жылқы өсіретін саласы. Жылқы шаруашылығы бағалы азық-түліктік ет пен сүт өңдірумен қатар өнеркәсіпке - тері, қыл, ауыл шаруашылығы жұмыстарына - күш-көлік береді, жылқы қанынан емдік вакцина, сарысу, гамма-глобулин жөне қой мен сиырдың төлділігін арттыратын буаз бие қанының сарысуын дайындайды. Кең байтақ жайылымы бар Қазақстанның көптеген аудандарында жылқы шаруашылығымен айналысу тиімді.
Қазақстанда жылқы шаруашылығы - ауыл шаруашылығындағы басты салалардың бірі. Жылқының еті, қымызы, сондай - ақ қазы - қартасы, жал - жаясы халықтың сүйікті тағамы. Бұл саладан өндірілетін бағалы тағамдармен қатар, жылқы терісі жеңіл өнеркәсіптік былғары бұйымдарына, қаны вакцина және сыворотка жасауға кеңінен пайдаланылады. Республикамыз ерте кезден - ақ жылқы тұқымымен даңқы шыққан. Жылқы өсіруге Гурьев, Орал, Қызылорда, Ақтөбе, Шымкент, Қарағанды, Жезқазған, Семей және Жамбыл облыстарының оңтүстік аудандарында табиғи жайылымдар өие ыңғайлы.
Қазақ халқы ғасырлар бойы жылқыны керегінше өсіруге талаптанды, өйткені оны көлік ретінде және ел қорғау мақсатында пайдаланды. Ел аузындағы әңгімелер, хиссаларда, ақындар мен жазушылардың шығармаларында сәйгүлік арғымақтар ер қорғайтын батырлардың жан серігі есебінде атылады. Сондықтан да халқымыздың Ер қанаты ат деген мақалы оны шексіз бағалайтындығын көрсетеді.
Қазақстанда жылқы шаруашылығы асыл тұқымды жылқы өсіру, ет, сүт өндіру, спортта пайдалану бағыттарында дамуда. Сонымен қатар жылқыны кез келген шаруашылықтың күнделікті қажетін өтеу үшін салт мінуге, жүк тасуға т.б. жұмыстарды аткаруға пайдаланады. Асыл тұқымды жылқы өсірумен арнайы мемлекеттік жылқы зауыттарымен қатар, соңғы уақытта жеке азаматтар мен шаруашылықтар да айналысады. Қазақстан жағдайында табиғи жайылым отын мейлінше толық пайдалануға негізделген ет, сүт өндіру бағытындағы жылқы шаруашылығын дамыту мүмкіншілігі зор. Осы ретте жекелеген аймақтардың табиғи жақсы бейімделген етті-сүтті бағытағы көшім, мүғалжар атты жаңа жылқы тұқымдары мен қазақы жылқының таза етті бағыттағы жабы атты жаңа түрі шығарылды.
Басқа мал түлігінің ішінде жылқының алатын орны ертеден-ақ ерекше болатын. Өндіргіш күштер мен техниканың мыңдаған жылдар бойы жетілуіне орай жылқының мән маңызы да өзгереді. Жылқы шаруашылығы бұрынғыдан жетілдіе түсті. Жылқының щаруашылыққа пайдалы қасиеттері ұшан-теңіз. Ол мінсе көлік, сүті - қасиетті диеталық сусын, еті-дәмді тағам. Осы қасиеттерін былай қойғанда ертедегі диқандар оны жер өңдеуге пайдаланып, еңбек өнімділігін арттырған. Жылқының әскер мен спортқа пайдалануы да оның маңызының күшейіп, мәнінің артуына зор ықпалын тигізеді. Бұл салада өндірілетін бағалы тағамдармен қатар, жылқы терісі жеңіл өнеркәсіптік былғары бұйымдарына, вакцина және қан сарысуын жасауға кеңінен пайдаланылады. Халықаралық көрмелерде де жылқыға деген талап-тілек артып отыр. Еліміздің ерте кезден ақ Жылқы тұқымымен даңқы шыққан. Қазақ жылқылары төзімділігі, сыртқы орта жағдайына көнбістілігімен, жыл бойы үйірде болуға бейімделген ерекше көзге түскен. Әсіресе, республиканың шөл және шөлейт аймағында және таулы жайлымдардағы аудандарда жылқы өсіру тиімді. Мұндай жайлымдарға малдың басқа түріне қарағанда үірлі жылқылар жақсы жайыла алады. Жылқы шаруашылығының дамуы, олардың алынатын өнімінің молаюы өсірілетін жылқының тұқымдық сапасының жетілдіруіне байланысты.
Қазақстанның кең байтақ жерінде жылқының жоғарғы өнімді 17 тұқымы өсіріледі. Олардың ішінде республикамыздың өзінде шығарылған салт мінілетін-жегілетін қостанай жылқысы және ет-сүт бағытындағы көшім және жаңадан шығарылған мұғалжар жылқы тұқымдары бүкіл елемізге мәлім.
Қазақстандағы қорғандар мен ел мекендер жерлерге археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, ерте замандағы халықтардың жылқыны күш көлігі ретінде пайдаланумен қатар, ел үшін де өсіргені байқалады. Қазақ халқы өз тарихында талай ауыр сыннан өтіп, небір сұрапыл соғысты басынан кешірді, сыртқы жаулардың шапқыншылығына қарсы тұрып, өз жерін мен елін аман сақтап, ана тілін, халықтың бай мәдениетін, тұрмысында, шаруашылығында қалыптасқан ұлттық ерекшеліктерін сақтай білді, сонымен бірге қазақ халқы ғасырлар бойы төрт түліктің бірі ретінде жылқыны жүрсе қанаты, ішсе сусыны, жесе азығы ретінде пайдаланып келді.
Қазақстанның оңтүстігін мекендеген адай мен табын сияқты рулар өзімен іргелес отырған түркпендердің атақты теке жаумыт жылқыларының тұқымын алып оны өз жылқыларын жақсарту мақсатында пайдаланып отырған.
Батыс Қазақстанның жылқыларының тұқымын жақсартуға дон, астрахань, кавказ жылқылары қолайлы әсер еткен. Қазақстанның солтүстігіндегі жергілікті қазақ жылқыларына сибирьдің және россияның желісті және ауыр жүк тартатын жылқыларының тұқымы араласты. Қазіргі кезде Қазақстанда өсірілетін негізгі жергілікті тұқымдар жабы мен қарабайыр жылқылары.
Ауыл шаруашылығы өнімін өндіруді арттыру жөніндегі үлкен міндеттерді ойдағыдай орындау мал басын көбейтіп, одан мол өнім алу мәселелерімен шешіледі. Ол үшін шаруашылықтарда ғылыми жетістіктермен озаттардың тәжірибелерін өндіріске батыл енгізе отырып, малды қажетті қора жабдықтармен толық қамтамасыз ету қажет. Әсіресе малды жемдеу, суару, уақтысында дұрыстап сауу, шұрайлы жерлерге бағу, бордақылап күту үшін түрлі техника, электр қуаттарын пайдалану мәселелері мал шаруашылығын ілгері өркендете беруге толық мүмкіншілік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты. Дон жылқысы тұқымының экстерьері және әр түрлі жаста өсіп-даму ерекшеліктерін анықтау.
1. Әдебиетке шолу

Д. Керімбаевтың [1] мәлімдеуінше жылқының тегі миллиондаған жылдармен есептеледі. Нақтылай түссек, осыдан 65 миллион жыл бұрын жылқының арғы тегі пайда болған. Қарап отырсақ, дүниеде бірде бір жануар адамзат тарихында жылқыдай жасам - паз - дық рөл атқар - маған екен. Адамның озық ақыл-ойы, әдіс-тәсілі жылқыны қолға үйретуге әкел - ген. Энеолит дәуі - рінде, б.з.б. IV мыңжыл - дық - тарда, яғни осыдан 6 мың жыл шамасында ғана оған қол жеткізіпті.Жылқының арғы тегі жылқы пішіндес жануарлардан дами келе, тарпаңға, құлан, зебраға жеткен көрінеді. Осылардың ішінде тарпаңның бітімі бөлек болғаны тарихтан мәлім. Бірақ, нағыз тарпаңды 1879 жылы өлтіріп тыныппыз.
Б.Р Акимбековтың [2] дерек көздеріне сүйенсек қазақ жылқысының өрке - ниет - ке қосқан өзіндік үлесін әлем ғалымдары, зия - лы - лары ерте танып, жоғары бағалаған. Оны өз еңбек - терінде бүк - пе - сіз тарау-тарау етіп жазып та, айтып та кеткен. Мәселен, А.Вилькинс Қазақ жылқысы арқылы біз, орыстар жылқыға қолымыз жетті десе, орыс армиясының генералы И.Бабков: Қазақ - тар қазақ - тар - ға қарағанда тамаша шабандоз, жақсы жауынгер болуы үшін оларға тек қару жетпейді. Егер де қару - лары болса, олар біздің емес, біз олардың айтқа - ны - мен жүріп, айдаға - ны - на көнер едік, деп мойын - дай - ды.
Н. Омарқожаұлының [3] мәліметтерінде басқа мал түлігінің ішінде жылқының алатын орны ертеден - ақ ерекше болатын. Өндіргіш күштер мен техниканың мыңдаған жылдар бойы жетілуіне орай жылқының мән - маңызы да өзгереді. Бірақ адамның жылқыға деген сүйіспеншілігі өзгерген жоқ. Қайта жылқы шаруашылығы бұрынғыдан да жетілдіріле түсті. Жылқының шаруашылыққа пайдалы қасиеттері ұшан - теңіз. Ол мінсе - көлік, сүті - қасиетті диеталық сусын, еті - дәмді тағам. Осы қасиеттерін былай қойғанда ертедегі диқандар оны жер өңдеуге пайдаланып, еңбек өнімділігін арттырған. Жылқыны спорт пен әскерге пайдалануы да оның маңызының күшейіп, мәнінің артуына зор ықпалын тигізді.
Б.Х. Садыковтың [4] деректеріне сүйенсек асыл тұқымдылар қатарына жатқызылуы да тегін емес. Жылқы тұқымдасына Африкада кездесетін жолат (зебр), домбай, құлан, керқұлан (онагра), тарпан, түзат жатады. Қолға үйретілген жылқының арғы тегі жабайы жылқылар - тарпан мен түзат. Жабайы жылқылар тарихи дәуірлерде Еуразияның далалы, шөлейтті аймақтарында үйір-үйірімен тіршілік еткен. Олар ретсіз аулаудың нәтижесінде жойылған. Ерте кездерде тарпан мен түзат қазақ даласында көптеп кездескен. Тарпан XIX ғасырдың бас кезінде жойылған. Жылқының алғаш қолға үйретілген жері Қазақстан даласы деп саналады. Жылқысын; бұдан 5 -- 6 мың жыл бұрын қолға үйретілгенін археологиялық зерттеулер дәлелдеп отыр. Көкшетау өңіріндегі Ботай елді мекенінен қолға үйретілген жылқының қаңқа қалдықтары өте көп табылды. Қазір бұл археологиялық жаңалық дүние жүзіне белгілі. Жылқының Қазақстанда қолға үйретілгендігін дүние жүзі ғалымдары мойындал отыр.
Қ. Бозымовтың [5] мәлімдеуінше жылқы тұқымдасы есек, құлан, зебр, қазіргі жылқы болып 4 туысқа бөлінеді. Америкада жабайы жылқы болмаған, қолға үйретілген жылқылар кейін тағыланып (мустанг деп аталады) кеткен. Қазір Моңғолияда ғана жабайы жылқы үйірлері кездеседі. Оны Пржевальский жылқысы деп атайды. Қолға үйретілген кәдімгі жылқының шаруашылықта маңызы зор. Ол -- ет және қымыз өндіру, салт міну, арбаға не шанаға жегу үшін және спорттық бағыттарда өсіріледі. Шоқтығына дейінгі биіктігі 50-185 см, салмағы 60-1500 кг болады. Жылқы орта есеппен 18-20 жыл, кейде 40 жылға дейін жасайды. Түсі қылаң, баран, ала боп бөлінеді. Қылаңға ақбоз, боз, бурыл, теңбіл, құбақан, сары, құла, құла жирен, шабдар, көк, сұр, құлагер, қызыл, нарқызыл, т.б. жылқылар; баранға торы, қара, қаракөк, қарасұр, қоңыр, жирен, күрең, т.б. жылқылар; алаға сарыала, сұрала, көкала, керала, қарала, қоңырала, күреңала, т.б. жылқылар жатады. Жылқы будандары қашыр, қарта қашыр (лошак), құланоид (құлан мен жылқы буданы), зеброид (зебр мен жылқы буданы) деп аталады.
К.И. Дүйсембаевтың [6] деректерінде aт спортының даму келешегі, қазіргі жағдайы, шығу тарихы. Ат спортының түрлері, классикалық ат билету, кедергіден секірту, үш сайыс, қашықтыққа сынау, желғорлар жарысы, үш ат жегілген арба жарысы, ат үстінде ойын көрсету, ұлттық ойындар көкпар, қыз қуу, аламан жарыс және т.б.. Пони клубы және ат туризмі, олардың міндеті мен ұйымдастыру шаралары. Жарыс өткізу ережелері. Ат спортшыларының жарысқа қатынасу ережелері мен халықаралық ассоциациясы. Ат спортының әр түріне арнап жылқы таңдау, оларға қойылатын талап - тілектер. Спорт аттарын әр түрлі жарыстарға дайындау, оларды бағып - күту, азықтандыру және жаттықтыру ерекшеліктері. Ат спортына қажет қора - қопсы және құрал-саймандар. Ат спортындағы физиологиялық, зоотехникалық, малдәрігерлік және допингіге қарсы бақылау жүргізу. Спорттық аттарды әр түрлі ақаудан сақтау және үркітіп алмау. Ат спортын дамытудағы зауыдтардың, ипподромдардың, спорт мектебінің және оның бөлімшелердің атқаратын міндеті. Ат спортындағы жалпы жарыстарды ұйымдастыру мен өткізу. Жылқы жүк жылқысы (Владимир жылқысы, Першерон жылқысы, т.б.), мініс жылқысы (Араб жылқысы, Ахалтеке, т.б.), жазық дала жылқысы (Дон жылқысы, Буденный жылқысы, Қостанай жылқысы, моңғол жылқысы, қазақ жылқысы), тау жылқысы (кабардин, қарабақ, қырғыз, алтай жылқылары, т.б.), солтүстік дала жылқысы (витский, эстон, якут жылқылары, т.б.) болып ажыратылады. Дүние жүзінде жылқының 250-дей, Қазақстанда 16 түрі өсіріледі. Жылқы адамзат өркениетіндегі, әсіресе, дала өркениетіндегі дамудың жарқын да елеулі көрсеткіштерінің бірі болды.
Б.Р Әкімбековтың [7] деректеріне сүйенсек жылқы тұқымын асылдандырудың, сәйгүлік болар жылқыны тай күнінен ажырата білудің, ат баптаудың қыры мен сырын жетік білетін мамандарды халық арасында атбегілер немесе атбаздар деп атаған. Дәстүрлі қазақ қоғамында байлық мөлшері тек жылқымен ғана өлшенген. Жылқысының саны 5 мыңнан асатындар ғана бай санатына жатқызылған. Қазақтар бәйгеге қосатын жүйрік жылқыларды тұлпар, арғымақ, сәйгүлік деп әлпештеп, ерекше күтімге алған. Ал ауыр жүк артуға, алыс жолға төзімді жылқыны қазанат деп атап, оны да ерекше бағалаған. Еті мен сүті үшін өсірілетін қалған жылқылар жабы деп аталған. Қазақтың жабы жылқысы жайылымда жақсы семіреді. Семіртіп сойған жабы жылқыдан 53-57%, кейде 60% ет алынған (230-250 кг). Қазақ халқы жылқы етінен қазы, қарта, жал, жая, т.б. дәмді тағамдар әзірлеп, терісі мен қылын да шаруашылыққа пайдаланған. Ал жабы жылқының биелерінен тәулігіне 18-20 литр сүт сауылған. Сүті мол бие мама бие деп аталған. Бие желінінің сүтке толып, сауылатын мезгілін сауым дейді. Ал құлындамай қалған биелерді қысырақ деп атайды. Қазақ халқы жылқының маңқа, қара өкпе, шойырылма, қарақаптал, киеңкі, жамандат, мандам, боғымалы, қыршаңқы, өлі, желін құрт, сары ауру, жалақ, жауыр, шилі қара, лоңқа, өлі ет, қара дақ, т.б. ауруларын дәл ажыратып, олардан емдеудің өзіндік тәсілдерін жақсы білген.
Б. Әбілдаевтың [8] деректеріне сүйенсек жылқылар, негізінен, ет және қымыз өндіруге мамандандырылған шаруашылықтарда, асыл тұқымды жылқы өсіретін жылқы зауыттарында бағылады. Адамның азамат қатарына қосылуының өзін "ат жалын тартып мінді" деп бейнелейді қазақ халқы. Жас баланың алғаш атқа отырғанын атап өту рәсімі - тоқым қағар тойынан бастап, адамның бұл өмірден өткенінің белгісі ат тұлдауға дейінгі бүкіл пәнилік тіршілікті жылқымен байланыстырған. Сыйлы қонаққа ат мінгізу, күйеу жігіттің қалыңдық алуына алғаш барғанда ат байлауы, ұрыс кезінде жау қоршауында қалған қолбасшыға ат сүйек беріп құтқару, т.б. дәстүрлер жылқының қазақ халқының шаруашылығында ғана емес, әлеуметтік өмірінде де үлкен мәнге ие болғанын білдіреді. Дәстүрлі қазақ қоғамында жүйрік жылқы тек иесінің ғана емес, бүкіл рудың, аймақтың мәртебесін өсірген. Олар туралы әндер мен күйлер шығарылып, есімдері халық жадында ұзақ сақталған. Жылқы тұқымын асылдандырудың, сәйгүлік болар жылқыны тай күнінен ажырата білудің, ат баптаудың қыры мен сырын жетік білетін мамандарды халық арасында атбегілер немесе атбаздар деп атаған.
С.У. Бихайдың [9] мәліметтеріне сүйенсек дәстүрлі қазақ қоғамында байлық мөлшері тек жылқымен ғана өлшенген. Жылқысының саны 5000-нан асатындар ғана бай санатына жатқызылған. Халықтың жылқы малына қатысты ерекше ықыласы, кең байтақ жайылымдардың болуы, жылқының қыста тебініп өзі жайыла алатындығы, т.б. факторлар қазақ даласында бұл түліктің көп өсірілуіне себеп болған. 1880 ж. Австрия-Венгрияда 3,5 млн., Германияда 3,3 млн., Францияда 3,0 млн. жылқы болса, 1879 ж. Қазақстанның бір ғана Орынбор облысында 1,8 млн. жылқы болған. 20 ғ-дың басындағы нәубеттерден кейін 1920 ж. Қазақстанда 8 млн-нан астам жылқы қалғандығы туралы ресми дерек бар. Шын мәнінде, ұлттық байлық саналған.
Д. Керімбаевтың [10] мәлеметтеріне сүйенсек, буденный тұқымы - екі ең бағалы тұқымдарды шағылыстырудың нәтижесі - асыл текті салт мінетін және дон жылқысы. Дон тұқымы тек қана асыл тұқымды өндірушінің жақсы немесе нашар көрсеткішін көрсету үшін қолданылған материал ғана емес, ол буденный тұқымына бағалы қасиеттердің кешенді бөлігін қосты. Азаматтық соғыстан кейін Кубан аймағындағы көпшілік зауыттар құлдырады, және көп жылдық ізденістер мен істеген жұмыстар жоғалды. Алайда әскер мемлекеттің барлық тереторриясында әскерлерге сенімді тірек болатын, сонымен қатар салт мінетін аттарды жақсартатын жылқы тұқымын қажетсінді. Дон тұқымының биелері мен асыл тұқымды айғырларды шағылыстыруды XIX ғасырдың аяғында дон зауытшылары жүргізілген
Ж.К. Каримовтың [11] мәліметтеріне сүйенсек бірінші империалисттік және азматтық соғыстан кейін Дон және Солтүстік Кавказ аймақтарында бірнеше мыңдаған жылқы басынан тек бірнеше жүз азғындаған жылқылар қалды, олардың шығу тегі мен тұқымын табу қиынға соқты. Задонский ат шығаратын зауыты түгелдей дерлік шығынға ұшырады, қоралары бұзылды, аппараттары сынды, квалифицирленген жұмысшыларын жоғалтты. Бірақ атты әскери зауыттардың жұмысы басынан басталды деген тұжырым дұрыс емес болар еді. Айғырлар мен биелерді жинауға, олардың иелерін бірде есте қалған, бірде іс-қағаздарда сақталған мәлеметтер бойынша иелерін табуға, олардың тұқымдарын анықтауға бұрын зауыттын басшылары мен жұмысшылары көмектескен. Бұл жөніндегі ақпараттар құпия ұсталды, себебі кейбір жерлерде бұрынғы кадрларды пайдалану жұмысты құрдымға ұшыратады деген пікір айтылып жүрге болатын. Бірақ бұл адамдар жаңадан жасалған жұмыстарға үлкен көмегін тигізген еді.
Б.Б. Искакбаевтың [12] мәлеметтері бойынша, 1950 жылы дон тұқымының дене бітімін жақсарту шараларының ішіндегі ерекше оқиғалар болды. Бұл кезде Дон зауытында Рубильник атты айғырдың көмегімен тұқымды біршама жақсартқан болатын. Бұл айғырдың өзіндік мінез құлқына және кейбір жетімсіздіктеріне ққарамастан, тапжылмас еңбектің нәтижесінде төл берді, ол өз кезегінде қазіргі тұқымның көптеген белгілерін айқындайды.
1960 жылдары жаппай автоматизациялау мен техниканың жетілгендігінің нәтижесінде, жылқылардың шаруашылық пен әскердегі қажеттілігі күрт төмендеді, және де бұл жерде дон жылқысы үшін жаңа мүмкіндіктер туды. Кавелерия үшін жетілдірілген көптеген қасиеттер спорт үшін өте қолайлы, сапалы қасиеттер болып шықты. Сонымен қоса, дон тұқымының арзандығы мен күй таңдамайтындығы зауытшыларды қызықтырды.
Қ. Едігеновтың [13] мәліметтерінде қазіргі таңда Буденный жылқылары - спорттық тұқым болып келеді. Өзінің әмбебаптығна орай, оны әр түрі дисциплиналарды кездестіруге болады. Спорттық жылқылардың ішінен мөлшері бойынша бұл тұқымүшінші орында тұр. Жылқылар отандық жне шет елдердің сатып алушылары мен спортшыларының арасында көп сұранысқа ие, оларды экспортқа шығару оң нәтиже көрсетті, оларды серуенге және спортқа пайдаланады. 60-шы жылдардан бастап буденный тұқымының жаңа бағытта пайдаланыла бастады. Буденный тұқымының қалыптасуына үлкен үлес қосқан ғалымдардың бірі В.К. Осипов айтқандай, техника күшті дамыған дәуірде жылқы ауыл шаруашылығындағы, көліктегі және әскердегі өзінің орнын босатып, ат спортында үлкен орын алуда.
К.Б. Свечинның [14] өз еңбегінде дон тұқымының спорт жолына түсуіне кедергі тудырған жайт оларды өсіру тезнологиясының ерекшелігі. Бірақта, олар батысевропалық тұқымдармен салыстырғанда бұл жағынан әлде қайда жоғары қасиеттерге ие: буденный тұқымын ерекшелендіретіні конституциясының беріктілігі, күтіп-бағу және азықтандыру жүйесіне кірпайаздық танытпайды, денсаулығы жақсы және өсірудің көп шығынға ұшыратпайтыны, осыған орай жылқының құныда біршама төмен болады. Тағы біржағынан қарасақ, буденный тұқымының бойында қалыптасқан кавалериялық жылқыға тән қасиеттер спортта да сұранысқа ие.
Бүгінде дон жылқылары - бұл ең біріншіден ат спорттарының барлық түрінде жоғарғы класс жылқысы. Бойының биіктігі, күштілгі, конституциясының беріктігі, төзімділігі буденный тұқымдарына конкурстарда жоғары жетістіктерге жетуге, шығыстық сұлулық, тер жамылғысының көркемдігі, қозғалыстарының эластикалығы оларға жүріс жарыстарына шығуға мүмкіндік береді.
А.А. Лазовскийдың [15] мәліметтерінде арийлер жылқыны ерекше құрметтеген. Ғалымдар арийлерде жылқының үш түрлі тұқымы болғанын анықтады: тауда жүруге ыңғайлы аласа жылқы, ұзақ жүруге ыңғайлы шыдамды қазанат және қазіргі Түркіменстанның ақалтеке жылқысының арғы тегі саналатын ұшқыр тұлпар. Әсіресе, арийлер арасында ұшқыр тұлпарлар қатты қадірленген. Әлемде алғаш рет екі доңғалақты арбаны ойлап тапқан арийлер оған ұшқыр тұлпарларын қос - қостан жегіп алып, сары далада сағымша жүйткіген. Қазақстан аумағында арийлер қалдырған құнды мәдениет ескерткіштері өте көп. Олардың көпшілігі - жартастарға салынған суреттер. Суреттерден арийлердің дүниені қалай түсінгені, қандай рәсімдік билерді билегені, қалай аң аулағаны, қандай мал баққаны, екі доңғалақты арбалары, абыздар мен батырлар туралы түсініктері, т.б. туралы толық мағлұмат алуға болады.
Атақты ғалым А.С Красниковтың [16] атап өткендей лошадь деген сөз алаштың аттары, яғни алаш жылқылары деген сөз - ден шыққан дейді. Мұны атақты филолог О.Н.Трубачев та қолдап, ат конь дегенді білдіреді депті.Жылқының тегі миллиондаған жылдармен есептеледі. Нақтылай түссем, осыдан 65 миллион жыл бұрын жылқының арғы тегі пайда болған. Қарап отырсаңыз, дүниеде бірде бір жануар адамзат тарихында жылқыдай жасам - паз - дық рөл атқар - маған екен. Адамның озық ақыл-ойы, әдіс-тәсілі жылқыны қолға үйретуге әкел - ген. Энеолит дәуі - рінде, б.з.б. IV мыңжыл - дық - тарда, яғни осыдан 6 мың жыл шамасында ғана оған қол жеткізіпті.Жылқының арғы тегі жылқы пішіндес жануарлардан дами келе, тарпаңға, құлан, зебраға жеткен көрінеді. Осылардың ішінде тарпаңның бітімі бөлек болғаны тарихтан мәлім. Бірақ, нағыз тарпаңды 1879 жылы өлтіріп тыныппыз. Мен жылқы туралы әңгі - ме - легенде өз сөзімнен гөрі арғы-бергі ғасырлардағы тарихи деректерге жүгінгенді жөн деп білемін.1762 жылы тарпаң туралы П. Рычков: Жа - йық - тың арғы бетінде, кейде бергі бетінде жабайы жылқы - лар - дың екі түрі кездеседі, олар тарпаңдар мен құландар. Тарпаңдардың бой - лары жылқыдан аласалау, денесі тығыршықтай томпақ, түстері құла және көк болып келеді. Бас - қа түстері де бар, бірақ өте аз кездеседі. Қа - зақ жылқыларынан ерекшелігі, бастары үлкен және маңдайында ойыстары бар. Жиырма шақ - ты қазақ жиналып, қосарларына бір - бір тар- - паңды ұстап алып, аттарының мойнына арқан байлап, бір айдан артық ұстап мініске үйретеді, дейді.
Г. Гербектің [17] пайымдауынша тарпаң Семей түбінде ХVІІІ ғасыр - дың аяғына дейін бол - ған дегенді алға тартады. Тіліміздегі шәлгез, тарпаң деген сөздер бізге сол замандардан жетіп отыр. Бұрқылдаған қақ көзі, Суат бол - мас демеңіз. Жер тағысы керқұлан, Жылқы болмас демеңіз, деп ата - бабаларымыз түз тағысын қол - ға үйретіп, жылқының атасы атаныпты. Тек осыны төрткүл дүниеге шашау шығармай танытсақ, қане. Ботай мәдениетінің тарихтағы ізі шүбә - с - із айқындалған. Ал жылқының қай жерде пайда бол - ғаны, қай жерде қолға үйретілгені туралы дау - дамайға Ботайда табылған дерек көздері нүкте қой - ды. Ол қандай дерек көздері дегенге келер болсақ, Қазақ елінің жерінен неолит дәуіріндегі Ботай қо - ны - сынан қазылып алынған жылқы сүйектері еді. Жылқы тари - хы - мен шұғылданып жүрген әлем ға - лым - дары бұған ерекше назар аударды. Дәл мұндай тарихи қазына бұрын - соңды кездеспеген болатын. Ботай Көкшетау өңірінде екені белгілі. Ежелгі қо - ныс - тан табылған 15 тоннадан астам сүйектердің 99,9 пайызы жылқыныкі екені анықталып, 15 гектар аумақ - тағы жерге археологиялық қаз - ба - лар жүргіз - генде 200 - 300 үйдің орны айқындалған. Әлгі 15 тонна сүйек 70 мың жылқының қаң - қа - сы екен. Үйлердің орнынан шыға - рыл - ған топырақты сумен аралас - ты - рып, кір - піш сияқты етіп қабырға қалапты. Оған етті тастаған соң үстін жылқының терісімен қымтап, топырақпен жауып, ауасы шығып кеткенше от жаққан. Үй ішіндегі тіршіліктің басты заты ыдыс - аяқ десек, қазба жұмыстары кезінде та - был - ған 15 мыңнан астам қыш көзелдердің сынық - та - рын құрас - ты - рып көр - генде сыйым - ды - - лығы 02,03, 20 - 30 литр, кейде 40 литрге дейін құмыра ыдыс - тар - дың болғаны да аны айтуынша: Аттар тіл алғыш, бой ұсын - ғыш болсын деп барлық скиф және сармат тай - па - лары жылқыларды пішеді, олардың жылқы - лары биік болмағанмен қызуқанды және асау болып келеді, дейді. Илиада дастанында Скиф жылқы - ның кісінеуін ең жақсы музы - ка - дан жоғары қояды, деп атап көрсеткен. Скифтер патша өмірден өткенде ең жақсы деген 50 жылқысын құрбандыққа шалған. Жақсы аттарын адамша жерлейтін болған.Байтақ даланы мекендеген бабалары - мыз даласына сай батыр, дана, көреген болған. Көш - пен - ділер көлеңкеде жатып, күн көрмеген. Ақыл мен ерлікті ұштастырған. Өзгелерге өздерін ерлігімен де, өрлігімен де танытқан. Біз айтып отыр - ған мы - сал со - ның бір ғана дәлелі. Мұндай өмір - шең дәстүр ғұндар заманында да жалғасқан. Осыдан мыңдаған ғасыр бұ - рын ғұн - дар Еуразияның далаларында тұңғыш қаһар - лы әскери империя құ - рып, Қытай мен Орталық Азия - ға үнемі қауіп төндіріп отырған. Ғұн - дар мен Қытай халықтарының саны жөнінде нақты деректерді Қытай жазбаларынан көптеп табуға бо - ла - ды.қ - талды. Мұның өзі қа - зақ жерінде өр - ке - ниет - тің ерте кез - де - ақ қа - лып - тас - қа - нын дә - йектейді.
A.Г. Поповтың [18] деректеріне сүйенсек қазақстанда ерте кездерден бастап, өсіріп келе жатқан қолтұқымның бірі - қазақы жылқы. Оның негізгі тобын - жабы деп атайды. Бұл қолтұқым көлік малы ретінде және еті, сүті үшін де өсіріледі. Дене бітімі шымыр, қатаң ауа райына төзімді. Жыл бойы жайылымда, жемшөп талғамайды, тез қоңданады, салт мінуге ыңғайлы. Ең байырғы тұқымы нашар қазақы жылқы - жабы. Оның шоқтығына дейінгі биіктігі - шамамен 145 см, тұрқы - 150 см, салмағы - 460 - 470 кг. Жайылымда семіртілсе, одан 230 - 250 кг таза ет алынады. Жабы жылқылары Атырау, Ақтөбе, Қарағанды, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Ақмола аймақтарында өсіріледі.
Н. Төреқұлдың [19] мәліметтеріне сүйенсек қостанай және Ресейдің Челябі аймақтарында өсіріледі. 1951 жылы өз алдына жеке қолтұқым ретінде бекітілген. Жергілікті қазақы жылқылардың биелерін асыл тұқымды қалмақ, дән, орлов жылқыларының айғырларымен жұптастыру арқылы шығарылды. Бұл қолтұқым тебінге төзімсіз. Қазақстанның батыс өңірінде соңғы жылдары жылқының - мувалжар қолтұқымы шығарылды. Ол негізінен етті және сүтті бағытта өсіріледі. Биелері жылына 3000 литрдей сүт береді. Қазақстанда жоғарыда аталған қолтұқымдардан басқа жон, желғор, қарабайыр, буденный, түрікменнің ақалтекесі жылқылары өсіріледі. Жылқы малын тек көлік ретінде ғана емес, оның дәмді еті, шипалы қымызы үшін де өсіреді.
O. Гундогдыевтың [20] мәліметтерінде aқалтеке жылқысы - түркімен халқының арғымақ түрі. Оны түркімендер орынды мақтаныш етеді. Қаз мойынды, қамыс құлақ, артық майды бойына дарытпайтын сыйда арғымақтар паңдықтың, тектіліктің нышанындай. Шыққан жері - Түркіменстанның Ақал шұраты және Өзбекстанның Фергана аңғары. Ақалтеке сымбатты, жүйрік (ұшқырлығы 1000 метрге 1 мин 06 сек., 2000 метрге 2 мин.22 сек), ыстық аудандарда мініске төзімді, бірақ суықты, қыста тебінде бағуды көтере алмайды. Шоқтығына дейінгі биікте 154 -- 157 см, тұрқы 154 -- 158 см, кеуде орамы 167 -- 173 см, жіліншігінің орамы 18-19 см. Аяғы ұзын әрі жіңішке, сіңірлі, терісі жұқа, түсі жылтыр, басы жеңіл, мойыны ұзын, аяқ алысы әсем келеді. Кейде теке танаулысы да ұшырасады. Еуропаның көптеген елдерінде Ақалтеке жылқылары жанкүйерлерінің ассоциациясы мен қоғамдары жұмыс істейді. Ақалтеке тұқымынан араб, таза қанды ағылшын, қарабақ т.б. жылқы тұқымдары алынған. Қазақстанда Жамбыл облысының "Луговой", Алматы облысының "Дегерес", Оңтүстік Қазақстан облысының "Ақтас" жылқы совхоздарында өсіріледі (қ. Абсент). Бұл тұқымды қазіргі кезде өте ертеде шыққан деп дәлелдеушілер көп. Бірақ, кеңес заманындағы ғалымдар оның 1220 - 40 жж. Каспий жағасында көшіп-қонып жүрген түркімен тайпаларында түзіліп шыққанын дәлелдеген. Соның ішінде теке руында -- теке, жәуміт руында -- жәуміт тұқымы түзілген. Сөйтіп, арғымақтардың жалпы атауы алдымен теке - жәуміт атаныпты. Кейін түркімендер Ақал оазисіне келіп қоныстанған. Осы сәттен асыл тұқымды жылқылар ақалтеке атаныпты. Ағылшынның таза қанды мініскер жылқысы осы тұқымнан алынған. Өз билігі өзінде болмай, бөтен елдің боданы болып отырған 19 ғ. ғасырдың аяғында жаппай тасып әкетудің салдарынан ақалтеке тұқымы саны мен сапасын жоғалта бастайды.
Б. Камбеговтың [21] пайымдауынша ат спортының ертеде Эллада, Римде, Византияда кейінірек басқа да елдерде пайда болып, біздің дәуірімізге дейін сақталғанын айта келіп, спорт жылқыға индустриялды баға беруге, соған орай тұқым мал жазбаларын тіркеп, жекелей іріктеуге берік негіз болды деген тұжырым жасайды. Ресейде 1880 жылдан бастап пайда болған ат спорты бағытының дамуы жылқы зауыттары иелерін жарыстар нәтижиесін тіркеуге, таңдаулы жылқылардың шығу тегі жайлы мәліметтерді жариялауға мәжбүр етті. Кейбір рекорд жасаған жылқылар тұқымына деген ынтықтық пайда болып, көптеген зауыттар өздерінде өсірілетін белгілі тұқым типтерін жыйып алуға дейін барады.
Д.Я.Гурьевичтың [22] бақылаулары бойынша, башқұрт жылқысы биелерінің 95 проценттейінен бір сауғанда 1,2 - ден 2 литрге дейін, кейде тіпті одан да көп сүт шығатындығы байқалған. Бие сүтінің тағы бір өте тамаша қасиеті бар. П. Ю. Берлинннің деректері бойынша, сиыр сүтінің майында туберкулез бактериялары өсіп - өніп жатса, бие сүтінің майында олардың өсіп - өнуі тежеледі. Олай болатын себебі: көп қанықпаған май қышқылдарының микробтардың өсіп - көбеюін тежейтін қасиеті бар, ал бие сүтінде мұндай қышқылдар кез келген мал сүтіндегіден әдеуір көп.
П.А. Федотовтың [23] деректері бойынша, бие сүтінде В - 261, В - 261, РР - 229, В - 33 гамма литр, қымызда В - 194, В - 275, РР - 1060, В - 2 - 3,25 гамма литр болады.
В.Н. Гладенконың [24] мәліметі бойынша Е витаминінің мөлшері бір литрде 0,65 - 1,05 мг шамасында болады. Е витамені малдың қалыпты өсіп - жетілуі үшін қажет. Қазақ мал шаруашылық ғылыми - зерттеу институтының қызметкерлері профессор Ю.Н.Барминцеваның жетекшілік етуімен (1961) сүт сауатын ДА - 3 аппаратына өзгерістер енгізді. Олар коллектордан екі бірдей сүт сорғыш стақанды алып тастап, босаған тесіктерді резеңке тығынымен бекітіп тастады. Авторлар сол сияқты бие саууға арналған Цепочка деп аталатын арнайы қондырғы жасап шығарды. А.Анашин (1967) Бүкілодақтық жылқы шаруашылығы ғылыми - зерттеу институтының қымыз фермаларында коллекторлардың орнына стақандарды үш тармақты түтіктер арқылы жалғап қолданды.
Г.С. Бегімбетованың [25] мәліметіне сүйенсек "Жылқыларды жайылымда бағу өте тиімді және ең бастысы шаруашылық үшін өте пайдалы. Сондықтан оны дамыту үшін зоотехникалық шараларды ұйымдастырып, одан әрі жетілдіру керек. Ең басты назар аударатын жағдайлар олардың яғни жайылымдардың шаруашылыққа қолайлылығы мен сапасының аса жақсы болуы."
С.С. Красниковтың [26] деректеріне сүйенсек, жылқының шаруашылықта биологиялық ерекшелігі, ол кез келген микроклиматқа төзімді, басқа жануарларға қарағанда зат алмасу процестері жоғары және терморегуляция түзеді, ал дене температурасы 35 - 38 градусқа дейін жетеді. Ия әрбір малды өсіргенде оның биологиялық ерекшелігіне мән беру керек.
В.М. Массон [27] атап өткендей мал шаруашылығынан мол да, сапалы өнім алуда күшті әсер ететін жұмыстардың бірі - мал дәрігерлік қызметтердің дұрыс орындалуы керек. Жылқы шаруашылығы қарқынды дамыту үшін сол шаруашылықпен бірге мал дәрігерлік орталықта жақсы ұйымдастырылу керек.
А. Шмаковтың [28] деректеріне сүйенсек, құлындар іште деректеріне сүйенсек, құлындар іште 336 күн жатады. Негізі төлді шағылыстыру әдістері арқылы алады. Ол үшін көктемде наурыз айларынан бастап, биелерді бөлек ұстайды, ал айдың аяғында қайта қосады. Оларды бөлу уақыты 25 - 30 күн болады. Ол келесі жылдың наурызында, зоотехникалық шаралар негізінде қолдан төл алуға болады. Осының негізінде ауа райы қолайлы кезде, төл алуға мүмкіндік береді.
Ш. Граф Гуттеннің [29] айтуынша, жылқыны азықтандыру кезінде бір азықтан екінші азыққа көшіру жүйесі біртіндеп жүйелі түрде орындалуы керек. Әсіресе биелерді азықтандырғанда оның қоңдылығының төмендігіне аса көңіл аудару керек, себебі ол нашар азықтандырғаннан немесе ішек қарынның қабынуынан, тісінің жоқтығынан, зат алмасу бұзылуынан, құрт ауруына шалдығуы мүмкін.
Л.В. Алимжанованың [30] деректеріне сәйкес, жылқы етін көп ондіретін мал резервтерінің бірі - үйірлі жылқы шаруашылығының маңызы өте зор. Ат қораларында өзіндік жабдықталу технологиялары болды. Ат қоралар екі қатар етіп орналасады. Мал комплекстерімен фермалар көлемі малдардың биологиялық ерекшелігіне, жасына, жынысына қарай салынады. Оларға: негізгі қоралар, бордақтайтын қоралар, малдарды қабылдайтын қоралар, қосымшалар және қи жинайтындар болып бөлінеді.
А.П. Дмитриевтың [31] мәліметіне сүйенсек, табын жылқылардың бейімділік қасиеттерін зоотехниктер анықтайды. Олар жылқылардың қондылығын, қыстан шыққандығы, күзгі семіртуге дейінгі жағдайына қарай бағалайды. Жалпы көрсеткіштерін балдық жүйе шкалаларымен есептейді. Бойдақ биелердің бағасы бір балға төмендетілсе, құлынды биелердің бағасы бір балға көтеріледі. Жылқыларды өсіргенде көбінесе зоогигиеналық шаралардың бірі - терілердің гигиенасына көңіл бөлуі керек. Тері - организмді сыртқы ортаның қолайсыз әсерлерінен қорғайды тері майы теріні құрғап кетуден сақтайды. Ал егер терінің функциясы бұзылса, организм уланады, әр түрлі ауруларға шалдығады. Сондықтан оның алдын алу үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.