Қартаю кезіндегі жасушалардың өзгерістері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
І. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Қартаю және өлім
2. Қартаю механизмі
3. Қартаю кезіндегі организмнің өзгерістері
4. Қартаю кезіндегі жүйелердің өзгерістері
5. Қартаю кезіндегі жасушалардың өзгерістері
6. Қартаю этиологиясы мен патогенезі
ІІІ. Қорытынды
ІV. Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе
Қартаю барлық тірі ағзаларға тән жалпы биологиялық құбылыс болып саналады.
Қартаю-онтогенез қорытындысы, ағзада ерекше құрылымдық, қызметтік және
биохимиялық өзгерістердің пайда болуымен сипатталатын құбылыс.
Қартаю проблемаларын зерттейтін ғылымды геонтология деп атайды. Гератрия-
кәрі жануарлар аурудың даму ерекшеліктерін, ағымын, емін және алдын алу
шараларын зерттейді. Герантология қартаю құбылысының негізгі заңдылықтарын
молекулалық және жасушалық деңгейінде анықтайды, оның даму ерекшеліктерін,
емдеу және аурудың алдын алу проблемаларын зерттейді.
Қартаю және ұзақ өмір сүру мәселелері барлық уақытта ғалымдарды ойландырып
келген мәселе. Ол әсіресе ХХғ халық құрамында терең демографиялық
өзгерістердің белең алуына байланысты ерекше мәнге ие болып отыр, себебі
көптеген эканомикалық дамыған елдерде кәрі адамдар саны
өсуде.Герантологияның міндеті тек қана адам өмірін ұзарту емес, сол сияқты,
кәрі адамдардың қоғамдық өмірге және еңбек қатынастарына белсенді
араласуына көмектесу, яғни олардың белсенді және толық қанды өмір сүру
мүмкіншіліктерін ұзарту болып табылады.
Қартаю барлық тірі ағзаларға тән жалпы биологиялық құбылыс болып саналады.
Қартаю — онтогенез қорытындысы, ағзада ерекше құрылымдық, қызметтік және
биохимиялық өзгерістердің пайда болуымен сипатталатын құбылыс. Қартаю
проблемаларын зерттейтін ғылымды герантология (гр. geron — шал) деп атайды.
Герантология қартаю құбылысының негізгі зандылықтарын молекулалық және
жасушалық деңгейден бастап тұтас ағза деңгейіңде анықтайды, оның даму
ерекшіліктерін, емдеу және аурудың алдын алу проблемаларын зерттейді.
Қартаю және ұзақ өмір сүру мәселелері барлық уақытта ғалымдарды ойландырып
келген мәселе. Ол әсіресе XX ғ. халық құрамында терең демографиялық
өзгерістердің белең алуына байланысты ерекше мәнге ие болып отыр, себебі
көптеген экономикалық дамыған елдерде кәрі адамдар саны өсуде.
Герантологияның міңдеті теқ қана адам өмірін ұзарту емес; сол сияқты, кәрі
адамдардың коғамдық өмірге және еңбек қатынастарына белсенді араласуына
көмектесу, яғни олардың белсенді және толыққанды өмір сүру мүмкіншіліктерін
ұзарту болып табылады.

Қартаю және өлім
Қартаю- барлық тірі жандарға тән, жануар ағзасы қартаюының жалпы
биологиялық заңдылығы.
Қарттылық- өліммен аяқталатын, онтогенездің ақырғы табиғи сатысы.
Геронтология- қарттылық жөніндегі ғылым, ол қартаюдың негізгі заңдылықтарын
зерттейді.
Гератрия- кірә жануарлада аурудың даму ерекшеліктерін ,ағымын, емін және
алдын алу шараларын зерттейді. Геронтологияның басты міндеті жануар өмірін
ұзартумен қатар, кірә жануар еңбекке белсене араласуына мүмкіндік беру
болып табылады.
Қартаю барысында қартаюға дейін бұрынырақ басталатын және функциональдық
бейімдеу мүмкіндіктерінің біртіндеп шектелуіне әкеліп соқтыратын жас
шамалық өзгерістер заңды түрде өтеді. Қарттылық бұл емдейтін ауру емес, ол
әрбір жануардың жеке даму сатысы. Қартаюға байланысты туындайтын өзгерістер
күнтізбектік жас шамасына байланысыты болуымен қатар, сыртқы орта
факторлерге де байланысты болады.
Қарттылық өзгерістер ең жануармен жануардың сыртқы келбетінен біліне
бастайды: дене сымбаты және пішіні өзгереді, терінің серпінділік қасиеті
жоғалады, көздің көру және есту қабілеті нашарлайды, есте сақтау қабілеті
төмендейді.
Мүшелік деңгейде қарт жануарларда өкпенің тіршілік сыйымдылығы азаяды,
артериальды қан қысымы көтеріледі, атеросклероз дамиды. Жыныс бездерңінің
инволюциясы кері дамуы байқалады, жыныс және қалқанша без гормондарының
түзілуі төмендейді, негізгі зат алмасуы төмендейді, асқорыту мүшелерінің
жұмысы әлсірейді.
Жасушаларда судың мөлшері азаяды, иондардың белснді тасымалдануы, ДНК
репликациясы фермменттер жүйесінің және тотығу реакцияларының белснеділігі,
а-РНК түзілуі, ДНК репарациясы төмендейді, осының әсерінен генді және
хромосомды мутациялар жинақталады.
Гернтология қартаю кезінде ағзаның әртүрлі құрылымдары мен мүшелер
қызметінің өзгерістері жөніндегі мәліметтердің өте кең ауқымымен қамтылған.
Геронтолгтар қартаю жөнінде 300-теза болжам 9сыныл5ан7 Кейбіреулері тарихи
қызығушылықты туғызады. Солардың кейбіреуінен хабардар етейік:
1.Энергетикалық болжам М.Рубнер,1908 : әрбір түрдің белгілі бір
энергетикалық фонды болады, оны шығындап жануар ағзасы қартаяды және өледі
2. Гормональды болжам Ш.Броун – Секар, 1889, С7 Воронов, 1924 :
қартаюдың себебі –жыныс гормондары өнімдерінің төмендеуі .
3. Интоксикалық болжам- И.И.Мечников, 1903: қартаю себептрі- азоттық
алмасу өнімдерінің жинақталу нәтижесінде және тоқ ішектегі шіріген өнімнің
әсерінен өздігінен улану.
4. Орталық жүйке жүйесінің зорығуы, яғни аса тым жүктемемен жұмыс істеуі
И.П. Павлов, 1912, Г.Селье, 1938: .жүйке жүйесіндегі қиналыстар және
зорығу мезгілінен бұрын қартаюды тудырады.
5. Дәнекертінді болжам А.А. Богомелец, 1922 : дәнекер тініндегі
өзгерістер тіндер аралық өзара әсерді бұзады, ол қартабға әкеліп соқтырады.
А.А.Богомелецтің Жануар қз дәнекер тінінің жасына йе болды деп айтылған
нақты сқзі бар.
6. Жасуша цитоплазмасының коллоидты қасиетінің өзгеруі В.Ружичка,
М.Маринеску, 1922: қартаюға әкеліп соғады.
7. Бейімделу реттеу болжамыВ.ВүФролькис, 1977 бейімделу және реттеу
процестерінің бұзылуын айтады.
Қартаюдың морфофизиологиялық сипаттамасы
Қартаю - жастық өзгерістердің заңды құбылысы болып табылады. Қартаю
құбылыстары ертеден басталады және ағзаның қызмет ету мүмкіншілігін бірте-
бірте қысқартады. Ағза денесінде қартаю белгілері әртүрлі құрылым
деңгейлерде байқалады: молекулалық, жасушалық, ұлпалық, жүйелік және
ағзалық. Ағзалық деңгейде қартаю өзгерістері алдымен сыртқы белгілерден
байқалады: дене пішіні, отыруы өзгереді, дене көлемі азаяды, шаштары
ағарады, түседі; терінің созылғыштық қасиеті жойылып, әжімдер пайда болады.
Ағзаның көру және есту қабілеті нашарлайды, есте сақтауы төмендейді. Қартаю
кезеңінде адам ағзасының барлық мүшелері мен мүшелер жүйесінде айтарлықтай
өзгерістер байқалады. 50 жастан кейін адам терісінде тұрақты өзгерістер —
тыртықтар, меңдер, сүйелдер, өжімдер пайда болады. Бұның негізгі себебі осы
кезде тері асты май қабаты бірте-бірте жұқарып жойылады. Бұл терінің
құрғақтануына, оның иілімділігінің төмендеуіне алып келеді. Ас қорыту
жүйесіңде мынадай өзгерістер байқалады — тістер босап, қаусап түсе
бастайды, асқорыту сөлдерінің бөлінуі азаяды. 10жастан өткеннен кейін
артерия қан қысымы жоғарылайды, қан тамырлар қабырғасына холестерин сіңіп,
жинақталып, оның иілімділігі төмендейді. Кәрілік кезеңде бүйректің
фильтрациялау қарқыны азаяды. 10жастан өткеннен кейін өкпенің тіршілік
сыйымдылығы азаяды. Бұлшықеттер босап, оның тіршілік күші төмендейді,
осының нәтижесіңде жануар тез шаршайтын болады. Ішкі секреция бездерінің
қызметінде де айтарлықтай өзгерістер байқалады — кейбір бездердің қызметі
төмендеп, гормондарды аз мөлшерде бөліп шығарады, мысалы жыныс бездері,
қалқанша безі, бүйрек үсті безі т.с.с, ал кейбіреулерінің қызметі керісінше
жоғарылайды, мысалы гипофиз. Жас ұлғайған сайын ағзаның иммундық реакциясы
өзгереді, гуморальдық және жасушалық иммунитет төмендейді. Жүйке
жасушаларының көбейе алмайтындығын ескерсек, жас ұлғайған сайын олардың
саны бірте-бірте азаятындығы өздігінен-ақ түсінікті. Мысалы, 100 жылда
мысықтың нейрондар саны 25 пайызға кеміген. Кәрілік сатыда жануарлардың
барлық сезім мүшелерінің қызметтері төмендейді. Ағзаның қартаю кезінде
тұқым қуалаушылық аппараттың құрылысыңда да, қызметінде де өзгерістер
болатыны анықталды. Мысалы, РНҚ, ДНҚ мөлшері азаяды, хроматин ақуызының
физикалық-химиялық қасиеттері өзгереді, гистонды ақуыздардың ДНҚ
молекуласымен байланысы қатая түседі, ал бүл көптеген гендерді активсіз
күйге көшіреді, себебі олар транскрипциялана алмайды.
Қартаю туралы негізгі теориялар
Жануар ағзасының қартаю себептері туралы 300-ге жуық болжамдар айтылған.
Олардың көбінің тек тарихи тұрғыдан ғана маңызы бар. Қартаю теориялары
ішінен М. Рубнердің (1908) "қуаттық қартаю теориясын" атауға болады. Бұл
теория бойынша әрбір ағзаның қуат қоры болады. қуат қоры таусылса, сағаттың
пружинасы босағандай, тіршілік те баяулап, дүние салуға алып келеді.
Ағзаның қуат қорын жұмсауы дененің сыртқы мөлшеріне тәуелді болады, яғни
ағза дене сыртына жылуды қаншалықты көп шығарса, соншалықты энергия алмасуы
белсенді түрде болып, оның қоры тез таусылады және ондай ағзалар көп өмір
сүрмейді. Ұсақ жануарлардың дене салмағына қарағанда оның үстіңгі бетінің
көлемі үлкен, сондықтан да олардың тіршілік ұзақтығы қысқа болады (мысалы,
егеуқұйрық 2-3 жыл, ит 20 жыл, піл 80 жыл өмір сүреді).

Бірақ бұл тұжырымды барлық жануарлар үшін қолдана беруге болмайды,
кейбіреулерінің тіршілік ұзақтығы бұл тұжырымға қайшы келеді. Мысалы,
егеуқұйрықтарға туыс болып келетін тиіндер салмағы да, дене бетінің көлемі
де, онымен пара-пар, бірақ тиіндер актив қозғалып 15-20 жыл тіршілік етеді,
яғни егеуқұйрықтардан 10 есе артық өмір сүреді. Актив қозғалып тіршілік
ететін сұр қояндар үй кроликтеріне қарағанда екі есе артық өмір
сүреді. И.И. Мечниковтыңинтоксикациялық (улану) теориясы бойынша қартаю
құбылысы тек қана биологиялық факторға - физиологиялық, патологиялық т.с.с.
тәуелді болмай, сол сияқты әлеуметтік факторларға да тәуелді болады. И.И.
Мечниковтың пайымдауынша ағзаның өсуімен қатар әртүрлі заттардың алмасуы,
мысалы азоттың алмасуы нәтижесінде жинақталған ыдырау өнімдері - аммиак,
ағзаны улайды, тоқ ішекте шіру өнімдері көптеп жинақталады. Бұл теория
бойынша улы ыдырау өнімдері кейбір мүшелер мен ұлпаларды көбірек улайды,
мысалы бауыр, ми жасушаларын, ал дәнекер ұлпа жасушалары керісінше
көбейеді. И.И. Мечников қартаю құбылысын тек фагацитоз ілімі негізінде
түсіндірмек болды. Ол ішекте шіру құбылысын болдырмау үшін шіріту
бактерияларының тіршілігіне қолайсыз орта жасау керек, сондықтан сүт
өнімдерімен көбірек қоректену кажет деп айтқан.
Академик А.А.Богомольц (1922) қартаю себептері ағзадағы ұлпааралық
қатынастардың бұзылуы деп болжамдаған. Ол жасушалар мен ұлпалардың
қоректенуін қамтамасыз ететін және реттейтін дәнекер ұлпалардың қартаю
құбылысындағы маңызы ерекше деп түсінген. Қартаю құбылысының себептерін
түсіну үшін И.П. Павлов (1912) ілімінің де маңызы зор, себебі орталық жүйке
жүйесі ағзаның барлық мүшелері мен мүшелер жүйесінің қызметін реттеуші,
басқарушы орталық больш табылады. Әртүрлі тәжірибелердің нәтижесінде И.П.
Павлов жүйке күйзелісі мен ұзақ уақыт жүйкенің шаршауы ерте қартаюды
тудыратын факторлар екенін анықгаған. 1940 жылы Нагорный қартаю - жасушада
ақуыз молекуласының синтезделуінің бұзылуы салдарынан болады деп
болжамдаған. Қартаюдың қазіргі теориялары бойынша қартаю жасушаның
генетикалық аппаратының бұзылуы салдарынан болады. Онтогенез барысында
нуклеопротеид кешенінің саңдық және сапалық өзгерістері байқалады, ал ол
тіршіліктің түпкілікті қасиеттерінің бірі- өзін-өзі жаңарту, ақуыз синтезі,
сияқты құбылыстардың өзгеруіне алып келеді. Қартаю кезінде гистондар
мөлшері көбейеді, олардың ДНҚ молекуласымен байланысы қатая түседі, ал бұл
көптеген гендер мен гендер кешенінің актив күйінен активсіз күйіне көшуіне
алып келеді. Бұл құбылысты Г.Д. Бердышев (1972), В.Н. Никитин(1972) өз
тәжірибелерінен байқаған. XX ғ. 90 жылдары американ ғалымдары адам
ағзасының "кәрілік" генін тауып оны "клото" гені деп атаған. Бұл ген
адамзаттың шамамен 25 пайызында кездеседі.
Ағзалардың тіршілік ұзақтығы
Біржасушалы өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ұзақтығы бірнеше сағатқа
тең. Шөптесін өсімдіктердің тіршілік ұзақтығы бір маусым ғана болады. Ағаш
тәрізді өсімдіктер ондаған, жүздеген жыл өмір сүреді. Мысалы, шие ағашы —
100 жыл, акация — 200 жыл, үйеңкі ағашы — 250 жыл, қарағай — 600 жыл, шырша
- 1000 жыл, ал секвойя —бірнеше мың жылға дейін өмір сүре алады. Жануарлар
дүниесінде мүндай ұзақ өмір сүрушілер кездеспейді, дегенмен кейбір
түрлердің өкілдері оңдаған жылдан бірнеше жүз жылға дейін өмір сүруі
мүмкін. Мысалы, ішекқуыстылар - 50 жыл, жұмыр құрттар (сүлік) — 25-30 жыл,
жауын құрттары - 10 жылдай өмір сүретіні белгілі.

Жалпы алғанда, ірі жануарлар ұсақ жануарларға қарағанда ұзақтау өмір
сүреді, бірақ бұл абсолютті бола бермейді, мысалы; кейбір
былқылдақденелілер (моллюскалар) - 100 жыл өмір сүруі мүмкін, көлбақалар —
16, құрбақалар — 35-40 жыл, кептерлер — 30, қаздар — 65, бүркіттер,
тотықұстар - 70, тышқандар — 5, қояндар — 10, егеуқұйрықтар - 2-3 жыл,
көртышқандар — 45-50 жыл, жылқылар, 40, сиырлар - 20-35 жыл, аюлар - 50,
арыстандар — 35, пілдер 80 жылдан артық өмір сүреді. Әртүрлі ағзалардың
өмір сүру ұзақтығының ара қатынасы туралы ортақ зандылық жоқ, дегенмен
ағзалардың тіршілік ұзақтығының өмір сүруінің минимальдық шегінің, жыныстық
пісіп жетілуінің және ұрпақ қалдыру белсенділіктерінің эволюция барысында
табиғи сұрыптау арқылы қалыптасқандығына шүбә келтіруге болмайды. XIX
ғасырдың басында француз ғалымы Ж. Бюффон ағзалардың өмір сүру ұзақтығы,
олардың өсу мерзімінен 5-7 есе артық болатындығын есептеп шығарған. Ж.
Бюффон коэффициентін барлық жағдайларда қолдана беруге болмайды, әйтсе де
көптеген жағдайларда оны пайдаланып түрлердің өмір сүру ұзақтығын теория
күйінде есептеуге әбден болады. Мысалы, иттердің өсуі 2 жылға, ал өмір сүру
ұзақтығы 15 жылға тең; ірі қара мал — 4 жыл және 20 жыл; жылқы — 5 және 30-
40 жыл; түйе — 8 және 40 жыл т.б. Осылайша А. Богомольц, И. Шмальгаузен,
тағы басқалар адамдардың өмір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.