Банк жүйесінің дамуы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... 4.8
1.2 Банк ұғымы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.10
1.3 Банк жүйесі және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.16
2. “Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы”
2.1 Банктің жүйеде реформа жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.18
2.2 Бірінші және екінші деңгейлі банктерге сипаттама ... ... ... ... 18.20
2.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қызметтері мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.22
3. Қазақстандағы болашақ банк жүйесінің дамуы
3.1 Дамыған елдердің Банк жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23.25
3.2 Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің бүгінгі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.27
3.3 Қазақстан Республикасындағы Банк жүйесін дамытудың негізгі жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.28
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.30
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32.35
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... 4.8
1.2 Банк ұғымы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.10
1.3 Банк жүйесі және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.16
2. “Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы”
2.1 Банктің жүйеде реформа жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.18
2.2 Бірінші және екінші деңгейлі банктерге сипаттама ... ... ... ... 18.20
2.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қызметтері мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.22
3. Қазақстандағы болашақ банк жүйесінің дамуы
3.1 Дамыған елдердің Банк жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23.25
3.2 Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің бүгінгі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.27
3.3 Қазақстан Республикасындағы Банк жүйесін дамытудың негізгі жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.28
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.30
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32.35
Банк жүйесі кез келген қазіргі заманғы мемлекет экономикасының маңызды элементтерінің бірінен саналады, ол кез келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді. Ол тек еркін ақша қаражаттарын шоғырландыруды және оны ресми айналымға салуды қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен бірге ақша капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің тұтқасы, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады.
Атқаратын экономикалық функциялары тұрғысынан банктік жүйе қаржы жүйесінің бір саласы болып табылады. Барлық қаржы ресурстары, тұрғындардың қолында қалған немесе көтерме тауар айналымында бухгалтерлік есепте көрсетілмей және кассадан өткізілмей айналысқа түсетін есеп айырысу тәртібі туралы ережені бұзушылыққа байланысты сомадан басқасы іс жүзінде банк арқылы өтеді.
Курстық жұмыстың тақырыбы «Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму тарихы». Бұл тақырыпты таңдаған себебім: Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуы мен оның қызмет ету аясын қарастырғым келді.
Курстық жұмыстың міндеті – айтылған мәселелердің барлығы мемлекеттің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті ерекше бағыт, яғни банк жүйесін дамыту және оның операцияларын жүзеге асыратын білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Демек, өткен тәжірибені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, қалай дамуы туралы осы курстық жұмыс жазылды.
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың мақсаты – банк жүйесінің қалай дамығандығы және даму тарихын маңызын көрсету.
Курстық жұмыс негізгі үш тараудан құралған.
Курстық жұмыстың бірінші тарауы «Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің дамуы» деп аталады. Бұл тарауда Қазақстанда банк жүйесінің даму тарихы мен дамыған елдердің банк жүйесі туралы және Ұлттық банктің қызметтері мен операциялары туралы айтылған. Курстық жұмыстың екінші тарауы «Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы» деп аталады. Бұл тарауда банк ұғымы мен мәні, банктік жүйе мен оның құрылымы, бірінші және екінші деңгейлі банктердің сипаттамасы жазылған. Ал үшінші тарауы «Банк жүйесінің даму перспективалвры» деп аталады. Бұл тарауда банктік жүйеде реформалар жүргізу және Қазақсьандағы банк жүйесінің бүгінгі жағдайы, сонымен қатар еліміздегі банк жүйесін дамытудағы негізгі жолдары туралы талқыланады.
Атқаратын экономикалық функциялары тұрғысынан банктік жүйе қаржы жүйесінің бір саласы болып табылады. Барлық қаржы ресурстары, тұрғындардың қолында қалған немесе көтерме тауар айналымында бухгалтерлік есепте көрсетілмей және кассадан өткізілмей айналысқа түсетін есеп айырысу тәртібі туралы ережені бұзушылыққа байланысты сомадан басқасы іс жүзінде банк арқылы өтеді.
Курстық жұмыстың тақырыбы «Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму тарихы». Бұл тақырыпты таңдаған себебім: Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуы мен оның қызмет ету аясын қарастырғым келді.
Курстық жұмыстың міндеті – айтылған мәселелердің барлығы мемлекеттің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті ерекше бағыт, яғни банк жүйесін дамыту және оның операцияларын жүзеге асыратын білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Демек, өткен тәжірибені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, қалай дамуы туралы осы курстық жұмыс жазылды.
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың мақсаты – банк жүйесінің қалай дамығандығы және даму тарихын маңызын көрсету.
Курстық жұмыс негізгі үш тараудан құралған.
Курстық жұмыстың бірінші тарауы «Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің дамуы» деп аталады. Бұл тарауда Қазақстанда банк жүйесінің даму тарихы мен дамыған елдердің банк жүйесі туралы және Ұлттық банктің қызметтері мен операциялары туралы айтылған. Курстық жұмыстың екінші тарауы «Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы» деп аталады. Бұл тарауда банк ұғымы мен мәні, банктік жүйе мен оның құрылымы, бірінші және екінші деңгейлі банктердің сипаттамасы жазылған. Ал үшінші тарауы «Банк жүйесінің даму перспективалвры» деп аталады. Бұл тарауда банктік жүйеде реформалар жүргізу және Қазақсьандағы банк жүйесінің бүгінгі жағдайы, сонымен қатар еліміздегі банк жүйесін дамытудағы негізгі жолдары туралы талқыланады.
Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова. Макроэкономика. Оқулық, - Алматы, 2003 жыл. 212 бет.
2. С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілияс, Банк ісі. Оқу құралы. – Алматы, 2004 жыл. 31 – 41 бетер.
3. Ғ. С. Сейтқасымов. Ақша. Несие. Банктер. Алматы, 2001 жыл, 162 – 203 беттер.
4. Б. Көшенова. Ақша. Несие. Банктер және валюталық опрерациялар. Алматы, 2002 жыл. 3, 134, 178 – 181 беттер.
5. О. И. Лаврушин. Деньги кредит. Банки. Роств – на Дану, 2001. 285 – 291 бетер.
6. О.Ю. Свиридов. Деньги Кредит Банки Ростов – на – Дону, 2001 год, 100 – 103, 104 – 111 стр.
7. // Банки Казахстана, № 10, 2005 г. По отдельным воопросом развития финансового сектора Республики Казахстан. Жамишев Б.Б. 8 – 12 стр.
8. // Банк Казахстана, № 9, 2005 г. О состояни финансового рынка и финансовых операций. 5 – 6 стр.
9. // Банк Казахстана, № 8, 2005 г. Новые коммисионные продукты на банковском рынке Казахстана. Наукрызбекова А.А. 27 – 28 стр.
10. // Банки Казахстана, № 10, 2005 г. О междунарождных резервах и жденежной базе, 65 стр.
11. //Банк Казахстана, № 10, 2005 г. Основные социально - экономические показатели. 89 стр.
12. // Саясат, № 7, 2005 г. Условия кредитования для физического лица под залог недвижимости 54 стр.
13. Үлкен қазақша – орысша, орысша – қазақша сөздік. Қ. Бектаев – Алматы, 201 жыл.
14. // Банки Казахстана, № 1. 2006 г. О международных резервах и денежной базе. 35 стр.
15. // Көшенова Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары Алматы, 2002. 169-170стр.
16. // Давыдова.Л, Райманова.Д. Қазақстан Республикасының банк құқығы. 30-31стр
17. http:// www. Google. kz/ www.topreferat.com
18. «Қазақстандағы қаржы нарығы» Баймұратов. Алматы, 2007
19. «Экономика негіздері» 2009ж №4 (25-28стр)
20. «Экономика негіздері» №2,3 2009ж
2. С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілияс, Банк ісі. Оқу құралы. – Алматы, 2004 жыл. 31 – 41 бетер.
3. Ғ. С. Сейтқасымов. Ақша. Несие. Банктер. Алматы, 2001 жыл, 162 – 203 беттер.
4. Б. Көшенова. Ақша. Несие. Банктер және валюталық опрерациялар. Алматы, 2002 жыл. 3, 134, 178 – 181 беттер.
5. О. И. Лаврушин. Деньги кредит. Банки. Роств – на Дану, 2001. 285 – 291 бетер.
6. О.Ю. Свиридов. Деньги Кредит Банки Ростов – на – Дону, 2001 год, 100 – 103, 104 – 111 стр.
7. // Банки Казахстана, № 10, 2005 г. По отдельным воопросом развития финансового сектора Республики Казахстан. Жамишев Б.Б. 8 – 12 стр.
8. // Банк Казахстана, № 9, 2005 г. О состояни финансового рынка и финансовых операций. 5 – 6 стр.
9. // Банк Казахстана, № 8, 2005 г. Новые коммисионные продукты на банковском рынке Казахстана. Наукрызбекова А.А. 27 – 28 стр.
10. // Банки Казахстана, № 10, 2005 г. О междунарождных резервах и жденежной базе, 65 стр.
11. //Банк Казахстана, № 10, 2005 г. Основные социально - экономические показатели. 89 стр.
12. // Саясат, № 7, 2005 г. Условия кредитования для физического лица под залог недвижимости 54 стр.
13. Үлкен қазақша – орысша, орысша – қазақша сөздік. Қ. Бектаев – Алматы, 201 жыл.
14. // Банки Казахстана, № 1. 2006 г. О международных резервах и денежной базе. 35 стр.
15. // Көшенова Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары Алматы, 2002. 169-170стр.
16. // Давыдова.Л, Райманова.Д. Қазақстан Республикасының банк құқығы. 30-31стр
17. http:// www. Google. kz/ www.topreferat.com
18. «Қазақстандағы қаржы нарығы» Баймұратов. Алматы, 2007
19. «Экономика негіздері» 2009ж №4 (25-28стр)
20. «Экономика негіздері» №2,3 2009ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... 4-8
1.2 Банк ұғымы мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .8-10
1.3 Банк жүйесі және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-16
2. “Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы”
2.1 Банктің жүйеде реформа
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-18
2.2 Бірінші және екінші деңгейлі банктерге
сипаттама ... ... ... ... 18-20
2.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қызметтері мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...20-22
3. Қазақстандағы болашақ банк жүйесінің дамуы
3.1 Дамыған елдердің Банк
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 23-25
3.2 Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің бүгінгі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 25-27
3.3 Қазақстан Республикасындағы Банк жүйесін дамытудың
негізгі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .27-28
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-30
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...31
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .32 -35
Кіріспе
Банк жүйесі кез келген қазіргі заманғы мемлекет
экономикасының маңызды элементтерінің бірінен саналады, ол кез
келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді. Ол тек еркін
ақша қаражаттарын шоғырландыруды және оны ресми айналымға
салуды қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен бірге ақша
капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің
тұтқасы, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу
және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады.
Атқаратын экономикалық функциялары тұрғысынан банктік жүйе
қаржы жүйесінің бір саласы болып табылады. Барлық қаржы
ресурстары, тұрғындардың қолында қалған немесе көтерме тауар
айналымында бухгалтерлік есепте көрсетілмей және кассадан
өткізілмей айналысқа түсетін есеп айырысу тәртібі туралы
ережені бұзушылыққа байланысты сомадан басқасы іс жүзінде
банк арқылы өтеді.
Курстық жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
даму тарихы. Бұл тақырыпты таңдаған себебім: Қазақстан Республикасының
банк жүйесінің дамуы мен оның қызмет ету аясын қарастырғым келді.
Курстық жұмыстың міндеті – айтылған мәселелердің барлығы мемлекеттің
экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас
буыны алдында жаңа, тіпті ерекше бағыт, яғни банк жүйесін дамыту және оның
операцияларын жүзеге асыратын білімді мамандар дайындау – уақыт талабы.
Демек, өткен тәжірибені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі
қажеттілікті ескеріп, қалай дамуы туралы осы курстық жұмыс жазылды.
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың мақсаты – банк жүйесінің қалай
дамығандығы және даму тарихын маңызын көрсету.
Курстық жұмыс негізгі үш тараудан құралған.
Курстық жұмыстың бірінші тарауы Қазақстан Республикасының Банк
жүйесінің дамуы деп аталады. Бұл тарауда Қазақстанда банк жүйесінің даму
тарихы мен дамыған елдердің банк жүйесі туралы және Ұлттық банктің
қызметтері мен операциялары туралы айтылған. Курстық жұмыстың екінші тарауы
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы деп аталады. Бұл
тарауда банк ұғымы мен мәні, банктік жүйе мен оның құрылымы, бірінші және
екінші деңгейлі банктердің сипаттамасы жазылған. Ал үшінші тарауы Банк
жүйесінің даму перспективалвры деп аталады. Бұл тарауда банктік жүйеде
реформалар жүргізу және Қазақсьандағы банк жүйесінің бүгінгі жағдайы,
сонымен қатар еліміздегі банк жүйесін дамытудағы негізгі жолдары туралы
талқыланады.
1. Кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер
кірді.
Ресейің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие
жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың
монополиялық құқығына ие болады. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің Мемлекеттік
банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен
ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық операциялардың
13 бөлігіне жуығын жұмылдырады. Басқа елдердің орталық эмиссионалдық
банктеніне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек банктерді ғана емес,
сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды да несиелендірді.
1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік
қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.[Қосымша 1]
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз
капитал нарығында басымдық жағдайда ие болып, 1914 жылы шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық
банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктері мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Неселік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен танылды. Ол қарыз-
жинақ кассалары мен несиелік серіктестерден тұрды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде мемлекеттік банк
құрылды, кейінен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекеттке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрылды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатсуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
жылы деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады. 1924 жылы ауыл шаруашылық копперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұхсат етіледі. 1926 жылы 1 сәуір қарсаңында КСРО-да
16 185 серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426 – несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424 – ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара
несиелендіру қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-капиталистік
акционерлік банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық
банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай копперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру несиелік копперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы
таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара
несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар
қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк,
Орталық ауыл шаруашылық банк және 1922-1925 жылдары құрылған басқа да
банктерге көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жылдары жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде
жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру
банкі (Промбанк) болып қайта құрылды. Ол 1959 жылы КСРО Құрылыс банкі болып
қайта ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 жылы оның қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекобанк) жалпы
Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939 жылы Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959 жылы таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 жылы таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк
арасында үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын қысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлықнесие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шоғырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырсу немесе ағымды шот ұстай алды.
Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айырысу операцияларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жылдары жүргізілді. Нәтижесінде,
КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторгбанк) негізінде:
Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық және несиелік-есеп айырсу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол
елдің Орталық банкі деп жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты
жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс,
көлік пен байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты
міндеттер жүктеледі. Банк – шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіп-орындар
мен бірлестіктердің есеп айырсу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырсулар қызметін агроөнеркәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Жинақ банкі
көрсетті. КСРО Сыртқы экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша
есеп айырысуларды ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және
обылыстарда банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе
қала деңгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда мамандандырылған
банктердің, осы ауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана
ерекшеленеді, себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда
болды. Мамандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары)
өзінің мамандануына қарамастан, ауданнның барлық клиенттеріне қызмет
көрсетті. Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана
көрінді, ал төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды.
Олардың ауданның, яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне
тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды. Көрсетілген
банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің әмбебаптығымен қарсы
келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды құрумен байланысты
бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара аймақаралық есеп
айырсу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банке тасқындай құйылуымен
күрделене түсті. әрбір банк өз ресурстарды шеңберінде жұмыс істеу үшін КСРО
Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша банкаралық есеп
айыруға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен
мамандандырылған ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) монополияға ие болды.
Олар өз кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне осы
кәсіпорындардың өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен
пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеттік
кәсіпорындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын
шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге
түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп бөлімді,
шығынды сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық
аппараттық жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкінің рөлі
әлде қайда әлсіреп кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете
алмады.
Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк
жүйесін батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып
табылады.
Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО Мембанкі монополиясын
жоюы керек еді. 1988 жылға дейін КСРО Мембанкі – Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің қызметін атқаратын әмбебап несиелік мекеме болды.
КСРО Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ республикалық конторы қалада,
өнеркәсіпте, көлік және басқа да шаруашылық салаларына инвестициялық қызмет
көрсетуді жүзеге асырды. Акционерлік бастамаларда қызмет ететін КСРО Сыртқы
сауда банкі (Внешторгбанк) валютадағы және валютамен жасалатын
операцияларға қызмет көрсетті.
70-жыл бойы КСРО-ның банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде
әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық
органдардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан
ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық
қатынастар шарттарына сай келмеді.
Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы
қалыптасқан қаржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде
жойылып отырды. Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен көріксіз
КСРО Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ол өз астына
несиелік жүйені түгелдей басып алды және бәсекелестік элементтеріне, жарыс
пен тәуекелділікті толығымен жойды.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 жылы қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшеері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды. Республикалық
Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран банкіне,
Агроөнеркәсіпбанк – Қазақстан Республикасы акционерлік-коммерциялық
Агробанкіне, Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік-коммерциялық Жинақ
банкіне ауысты. 1993 жылы бұл банктер акционерлік банктер болып қайта
өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан Республикасы Халықтық банк деген атқа ие
болды.
1989 жылы басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік,
жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвесторбанк КРАМДС банк
сияқты және тағы басқа коммерциялық банктер құрылды.[3162-203]
1.2 Банк ұғымы мен мәні
Банк жүйесінің маңызды элементі - банктер болып табылады. Ежелгі
ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны туралы
ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да
толық мәлеметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің
мануфактура тұрғысында және ең бастысы Италияның жекелеген қалаларында
(Венеция, Генуя) XIV-XVғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар
шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте
кезеңінде, яғни тауар ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша
айналысын реттеу үшін пайда болған. XV-XVIғғ. Венецияда, Генуяда, Миланда,
Гамбургте, саудагер клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің
клиенттері арасында белгілі салмағы бар бағалы қағаздардан жасалған
ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша
қаражаттарын жиробанктер мемлекеттке, қалаларға және артықшылығы бар
компанияларға саудаға береді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде – феодализм тұсында
пайда болған деп атайды. Олар феодалдық шаруашылық тұрғысында банктердің
төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын айтады.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының
екі мың жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға.
Банк сөзі итальян тілінен аударғанда айырбас столы дегенді
білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда
құрылады. Сауда мемлекеттермен қалалардың , жекелеген тұлғалардың әр
түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі
болмағандықтан, олармен сауда саттық барысында әр түрлі формадағы
монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының
өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі
елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе,
айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын
саудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастады. Сөйтіп айырбастаушылар
біртіндеп банкирлерге айналады. (5: 7- беттер)
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың
айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктер Италияда пайда
болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын
ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып,
банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі. Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының
қозғалыссыз жатуға болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда
табу қажеттігін түсінеді. Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен
қатар, салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетеді. Есеп
айырысулар банктердегі салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа
аудару арқылы жүргізіледі. Банктер қызметінің қолайлылығы іскер адамдардың
назарынан тыс қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті.
Банктер өз кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісім-шарттарды
құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда саттықта делдал қызметін атқарды.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу, сату, кей жағдайларда
делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге
асырылады.
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңдылық және
экономикалық. Бірінші жағдайда, ең бастысы банктік операциялар ұғымының
маңызы артады. Олардың қатарына банк қызметі туралы заңда көрсетілген
операциялар тізімі жатады. Қай жағынан алсақта банктің мәнін заң тұрғысынан
қарау жеткіліксіз болып табылады. Банктің мәнін анықтау оның қызметінің
заңмен қатынасын білумен ғана шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат
етілген операцияларын анықтайтын заң емес, оны істің экономикалық жағы
және банктің жаратылысы анықтайды.Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы
атқарған қызметтерін жоққа шығаруға болмайды. Жалпы кез келген құбылыстың
мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны немесе
орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы. Бұл жерде ең
бастысы оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына мән
берген дұрыс.
Банктің мәнін басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты
қарастырсақ, банк ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып
саналады. КСРО тұсында кәсіпорын ретінде тек фабрика, зауыт немесе
материалдық өнім шығаратын өндіріс сферасы түсінілген. Бірақ экономиканың
басқа да буындарына кәсіпорын деген атақты иеленуге ешқандай тиым
салынбаған. Ежелгі Русьте кәсіпорын деп қандай да бір іспен немесе
қызметпен айналысатын субьектіні айтқан. Сондықтан да белгілі бір
қызметпен айналысатын банк сияқты субьектіге банк - бұл кәсіпорын деп
айту өзінше дұрыс нәрсе. Мұнымен біз нүкте қоюға тиіс емеспіз, себебі
кәсіпорын - бұл біздің ойымыздағының бәрін толығымен ашпайды. Сонымен
бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді. Себебі банк шын мәнінде фабрикада,
зауытта емес. Ол бұлардан ерекше қызмет көрсетуіне қарай ажыратылады. Ең
бастысы - банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара ажыратылатыны, оның
қызметінің өндіріс аясында емес, айналыс және айырбас аясында жүзеге
асуына байланысты болуы.
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық
өндіріс аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар
шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясында банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруі байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан, банкт - несиелік мекеме деп атаған. Сондай-ақ, банк
өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына да байланысты
ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарып
қана қоймайды. Сол сияқты басқа элементтердің бағалы қағаздарын есепке алу
және сақтауға байланысты операцияларды жасайды.
Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы банктің саудамен
ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып
алып, оларды сатумен айналысады.
1.3 Банк жүйесі және оның құрылымы
Банк жүйесінің маңызды элементтері: Банктер болып табылады.
Элементтер саныны байланысты банк жүйесін 2. 3. 4. деңгейлі деп бөледі.
2 деңгейлі банк жүйесінің құрамына: банктердің банкісі - орталық
имессиялы және жұмыс жасайтын бөлгі коммерциялық банктер кіреді.
3 деңгейлі банк жүйесі өзіне орталық банк, коммерциялық банктер және
салым операцияларын орындаушы арнайы банк ретінде жинақ банкасын
біріктіреді.
4 деңгейлі банк жүйесі орталық, коммерциялық, жинақ банктерімен қатар
арнайы қаржылық институттардан (сақтандыру компаниялары, зинетақы қорлары,
мақсатты қаржы қорлары) тұрады.
5 деңгейлі банк жүйесі орталық, коммерциялық, жинақ, арнайы қаржылық
институттар мен және қазынашылықтан тұрады. Өркениетті риноктың экономика
элементі ретінде банк жүйесі тек екі деңгейлі ғана болады.
Елімізде қабылданған банктен заңдылықтарға сәйкес (Қазақстан
Республикасының банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан
Республикасының заңы 31.08.1995) Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі 2
деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі- мемлекеттік орталық банк
ретінде 1 деңгейді білдіреді.
Өзге банктердің барлығы екінші деңгейде сипаттайды. Сондытан да оларды
іс жүзінде екінші деңгейдегі банктер, яғни коммерциялық банктер деп
атайды.
Еліміздегі барлық несие жүзін реттеуші ұйым рольн атқара отырып,
орталық банк, яғни Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі экономикамызда
басты орын алды.
Ұлттық банк еліміздің эммисиялық және резервтік орталығы ретінде
ақша - несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты
мақсатын жүргізу және еліміздің банк жүйесіне жетекшілік етуге
бағытталады.
Ұлттық банктің тарауына ақша – несиелік реттеудің негізгі объектісі
экономикамыздағы жалпы қолма – қол және қолма – қолсыз ақша массасы
жатады.
Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге көрсетумен
айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен ұлттық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте
барлық кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық
айналымына түсуі. Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер
кассасын толтыру арқылы жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма – қолсыз
есеп айырысуларды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет
жағдайларда Ұлттық банктен неси ала алады.
Ұлттық банк - бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса
меншікті алтын валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан
тұратын мүліктерге ие болып тұратын заңды тұлға.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып
табылады, ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Негізгі қорлары
ғимараттардан, құрылғылардан, құрал – жабдықтардан, көліктік құралдар мен
басқа бағалықтардан, ал айналым қорлары банкке тиісілі болып табылады
меншікті ақшалай қаражаттардан тұрады.
2004 жылдан бстап, Ұлттық банк туралы Қазақстан Республиксының
заңына жасалған соңғы толықтырулар мен өзгерістердің кейінгі Ұлттық
банкінің басты міндеті - еліміздегі баға тұрақтылығын қамтамасыз ету
болып табылады.
Сол сияқты Ұлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша – несие саясатын жасау;
- төлем жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету;
- қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- банктік қызметті реттейтін нормативтік құқықтық актілерді
қолдау арқылы қарыз берушілер мен клиентткер мүддесін қорғау және
олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыру;
Ұлттық банктің несиелік ресурсы төмендегідей көздерден құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден таратылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналастырылған ақшалай қаражаттар есебінен;
- Қазақстан Республикасы төңірегінде таратылған қаражаттардан;
- арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқана
қаражаттар есебінен.
Ұлттық банктің басқару құрылымы:
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – тігінен басқарылатын
жүйесіндегі біртұтас орталықтандырылған жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің басқару органына:
Басқарма және директорлар Кеңесі (Директорат) жатады.
Ұлттық банктің жоғарғы басқару органы басқарма болып табылды
және басқармаға келесідей негізгі қызметтер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша – несие саясатын дайындау;
- банк қызметіне қатысы бар, Ұлттық банктің нормативтік құқықтық
актілерін бекіту;
- Ұлттық банктің банктерімен операциялары бойынша ресми қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін белгілеу;
- жекеленген банктік операцияларын жүргізуге лицензиялар беру туралы
шешім қабылдау;
- банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
- алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
- Қазақстан Республикасының валютасының айырбас бағамын анықтау
тәртібін бекіту;
- Ұлттық Банк жұмысы туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және
Президенттің бекітуіне беру;
- Ұлттық Банктің жылдық балансын және бабысы мен зияны турлы
есебін қарау және бекіту;
- банктер үшін пруденциялдық нормативтер мен басқа да міндетті
нормаларды және шектерді бекіту;
- Директор Кеңесінің құрамын бекіту;
Ұлттық Банктің басқарамасы тоғыз адамннан тұрады. Ұлттық Банктің
басқармасының құрамына:
- Қазақстагн Ұлттық банктің төрағасы және бес лауазымды тұлғалары;
- Қазақстан Республикасы Президентінен бір өкіл;
- Қазақстан Ресрубликасы Үкіметінен екі өкіл кіреді;
Ұлттық Банктің оперативтік басқару – органы директорлар кеңесі болып
табылады. Директорлар Кеңесі құрамамына Ұлттық банк төрағасы, оның
орынбасарлары және құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк өзінің негзгі қызметтерін жергілікті жерлердегі
облыстық басқармасы Алматық қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал
Ұлттық банк атынан жұмыс істейді. Ұлттық банк филиалдары мен
өкіметтіліктері өз қызметтерін Ұлттық банк бекіткен өкілеттегі шегінде
ғана жүзеге асырады.
Ұлттық банктің орталық аппаратында мынандай департаменттер мен
дербес басқарламалар бар:
- зерттеу және статистика;
- шетел операциялары;
- ішкі операциялар;
- монеторлық операциялар;
- сыртқы байланыстар бөлімі;
- заң қызметі;
- әкімшілік;
- қолма – қол ақша мен жұмыс жөніндегі;
- инженерлік қауіпсіздік жүйесін пайдалану;
бухгалтерлік есеп;
- есептеу жұмыс орталықтары;
- операциондық;
- төлем жүйесі;
- бақылау және аудит;
- персоналмен жұмыс жасау;
- халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру;
- мерзімді басылымдар және іскерлік ақпараттар бөлдімі
департаменттері;
Ұлттық банк мынандай классикалық қызметтерді атқарады:
- ақшаны эмиссиялау;
- ақша – несие саясатын жүргізу;
- төлем жүйнесін ұйымдасытру;
- төлем балансын құру;
- валюталық реттеу және валюталық бақылау;
1. Қазақсмтан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының
орталық банкі ретінде басқа елдердің орталық банктермен жәек
халықаралық қаржы ұйымдар мен қатынасан Қазақстан Республикасының
мүддесін көздейді. Ұлттық банк - бұл эммисиялық, резервтік, кассалық
және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау жасау құқығына
ие, банктің банкі ролін атқарады, сондай – ақ ақша – несие және валюта
саясатын анықтайды.
2. Ұлттық банк – оның жоғары үкімет органы тұлғасындағы
мемлекеттік біртұтас органы, бір ғана қол қоюшы және жарғылық қор
иесі. Ол тек Қазақстан Республиксасының Президентіне есеп береді.
3. Қазақстн Республикасының Ұлттық банкінің міндеті ұлттық валюта -
теңгенің ішкі және сырты тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
4. Қазақстан Речспубликасының Ұлттық банктің негізгі қызметтері
мыналар: айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолмен мемлекеттік
ақша несие саясатын жүргізу, ақша эмиссиялау, банктерге, ұйымдарға
несие беру, және республикада қолма – қолсыз есеп айырысуды іске
асыру, инвестициялық қызмет, валюталық реттеу және валбталық резервін
сақтау және т.б.
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің ақша – несие
саясатының мақсаты ұлттық валютаның тұрақтылығын: оның сатып алу
қабілетін және алдыңғы қатардағы шетел валюталарына қатысты бағамын
қамтамасыз ету болып табылады. Оның негізгі құралдары: пайыз саясаты,
ең төменгі резервтер нормасы, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу
және сатуға байланысты ашық нарықтағы операциялар, банктерге және
Үкіметке берілетін несие, валюталық нарықтағы интервенция;
6. Эмиссия – мемлекеттік банкнолта, монета, бағалы қағаздар шығару.
Ол қолма – қол түрінде де, қолма – қолсыз болуы да мүмкін. Бірінші формасы
айналысқа нақты ақша шығаруды білдіреді, ал екіншісі депозитті -
қарыздық операциялар процесінде іске асырылады.
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің есеп немесе пайыз
саясаты есептік пайызды өзгерту жолымен қарыздық капитал нарығын
реттуге негізделген. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіден банктердің
қарыз алуын ынталандыратын болса, ал есептік мөлшерлемені ұлғайта
отырып, банк жүесіндегі несиенің қысқаруын қолдап, соның негізінде
жалпы республика бойынша ақша айналысын реттейді.
8. Міндетті резерв нормасының мағынасы міндетті резерв сомасы мен
несиелік операциялар көлемі арасында тығыз өзара байланыстың болуын,
яғни оны Қазақстан Республикалық Ұлттық банкі айналыстағы ақша массасын
өзгерту үшін қолданылатынын түсіндірілді.
9. Айналыстағы ақша массасын реттеудің біршама ыңғайлы әдісі -
ашық нарықтағы опрерациялар. Мағынасы Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі ақша эмиссиясын тоқтатып, несиелік экспансияға шек қою
мақсатында нарықта бағалы қағазды сатады. Керісінше, ақша шығаруды
және несие беруді ыннталандыруға тырысадды, ол кері операцияны жүзеге
асырады, яғни қағазды сатып алады.
10. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Банктердің банкісі
қызметін атқарады, яғни коммерциялық банктер резервтерін сақтайды,
оларға қарыздар береді, қолма – қолсыз есеп айырысуларды жалпы ұлттық
ауқымда жүзеге асырады, банктердің қызметіне қадағалау және бақылау
жүргізеді.
11. Қазастан Республикасының банкі бас банкир, қаржылай кеңесші
және Үкіметтің басқа да мемлекеттік органдарының агенті болып қызмет
етеді.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстанда және
шетелде шетел валютасындағы кез келген операциялар – валюта резервін
құруға және басқаруға тікелей қатысады.
Банк жүйесінің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет
жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда
коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі. Коммерциялық
банк терммині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің
сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне көрсетуі барысында
пайд болды. Коммерциялық банктер – нарқы экономикасында қаржылық
операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын
білдіреді. Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр алуан өнімдер
мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар
коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз
жағдайды өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді. Бұл
операциялардан болған зиян, екінші бір операциялардан түсетін пайда
есебінен табылады. Депозиттік – қарыздың операцияларды жүзеге асыра
отырып, коммерциялық банктер қаржы делдал рөлін атқарады. Банктің бұл
қызметі екі жаққа да пайда әкеледі. Банктер мұндай операциялардан
пайда көреді. Олар салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға
бірашама жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп табыс табылады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қоллайлы
әр түрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын
қамтамасыз етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің
қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға
немесе акцияға жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы
тиімді болып табылады.
Банктік несие - ең қолайлы және көптеген жағдайда орны
ауыстырылмайтын қаржылық қызметкердің формасы ретінде, ол нақты қарыз
алушының қажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына
көндіруіне мүмкіндік береді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік
жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отыратындығын
айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау
және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызмметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдері және есеп айырысуларды жүзеге
асыру, несие беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы
және ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюынада болып табылады.
Бұл жерде ақша деп, тек қолма қол ақшалар ғана емес, сондай – ақ
талап етуге дейінгі салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау
мүмкіндігі экономика үшін өте маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске
асыра отырып, экономиканың өсуіне қажетті жағдай туғызады. Банк
несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары пайыз мөлшерлемесі тұсында
өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық шаруашылығындағы осы сияқты іс –
тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан, мынадай ірі ақша сомасы
белгісіз уақытқа қолайсыз жататын болса, екінші жағынан, мұндай
ақшалар қажетті емес.
Коммерциялық банктер мұндай сұрақтарды шешуде маңызды рольді
атқарады. Өздерінің депозиттік және несиелік операцияларының көмегімен
олар уақытша бос ақша қар жаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды
бере отырып, халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырды, яғни
жаңа төлем құралдарын жасайды.
Банктер өз қызметінде ақшаның бір бөлігін жоятыны да рас. Бұл
біріншіден, клиентің банктегі шоттан нақты ақша алған уақытында және
екіншіден, несиені қарыз алушының шотының есебінен айтарц барысында
мүмкін болады.
Банк жүйесінің ұйымдастыру белгілеріне қарай филалсыз банктиерге,
бөлімшелері бар банктерге және банктік топтарға бөлуге болады. Көптеген
елдерде банк жүйесінің бір типі берілген, ол Қазақстанда дамыған
түрдегі банктік ұйымдардың барлық түрлері бар.
Ұлттық банктің рұқсатымен банктер Қазақстан Республикасы аумағында
және одан тысқары жерлерде банктерін аша алады, ал өздерінің
өкілеттілігін – Ұлттық банкінің келесі бір хабарлауымен ашады.
Банк филиалы - бұл бас банктің берген құқытары шегінде банктік
операцияларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды
тұлға болып саналмайды, дербес балансы болмады және өзінің бас банкі
берген қаражаттар мен өкілеттіліктер шегінде қызмет етеді.
Еншілес банк - жарғылық қордың 50 % - нан астамы бас банкіге
тиеселі, заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Қазақстан бұрыңғы КСРО – ның монополиялық банктік жүйесін
қабылдады. Бұрынғы мамандандырылған банктері (Тұранбанк, Кредсоцбанк,
Аргоөнеркәсіптікбанкі, Әлембанк, Халық банк) республиканың барлық
аумағында өздерінің бөлімдерін иеленіп, жаңадан құралған коммерциялық
банктер де сондай өз филиалдарын құрды (мысалға, Казкомерцбанк,
Центркредитбанк, Темірбанк және т.б.)
Әлемдік банктік тәжірбиеге қарағанда, бөлімшелері бар банктердің
артықшылығы - олар бас банктің толық бақылауында және оның баланысында
болады.
Бірақ жоғарыда аталған мамандандырылған банктердің күрделі
монархиялық құрылымы болады. Олардың бас кеңсесі Алматыда орналасқұан,
оған облыстық басқармалар бағаласа, ал соңғысына аудандағы бөлімшелер
бағынышты болып келеді.
Шетелде банк филиалдары заңды тұлға болуға және дербес мекеме
ретінде тіркелуге құқылы. Көптеген банктердің филиалдары тұтыну
несиесі, лизинг, факторинг, жылжымайтын мүлікті мерзімін ұзартып сатуға
және т.б. маманданды.
Қазақстандағы соңғы уақыттарда құрылған барлық коммерциялық
банктер филиалсыз, яғни шоғырланған болып келеді.
2. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы
2.1 Банктің жүйеде реформа жүргізу
1995 жылғы Қазақстан банктік жүйесін реформалау бағдарламасын
жүзеге асыру орта мерзімдік бағдарламаны жасауға мүмкіндік туғызады.
Оның мақсаты мен міндеттері тұтастай алғанда, 1996 жылғы жасалған
бағдарламен бірдей. Бірақ еліміздің орталық банк ретінде атқарған
қызметі кезінде жинақталған тәжірибесі оған экономикасы дамыған
елдерге тән, нарықтық экономикаға сай келетін ақша – несиелік
саясатының құралдарын пайдалануға көшу міндеттерін жүктейді.
Екінші деңгейдегі банктер, Қазақстан Ұлттық банк жүйелері өздерінің
дамуы барысында мынандай қызметтер атқарады:
1. Ақша – несиелік ретеуді төмендету. Ол үшін: банк беретін қайта
қаржыландыру несиелерінің көлемін беретін қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін анықтау міндетті резервтік нормаларды бекітру,
валюталық нарықтағы интервенцияларды, сонымен қатар, Ұлттық банктің
мемлекеттік бағалы қағаздармен де операциялар жүргізу сияқты
класссикалық ақша – несиелік құралдарын неғұрлым тиімді пайдалану.
Жалпы ақша нарығының даму барысында аукциондық несиелердің рөлі
бәсеңдетуді де, ол канал біртіндеп банкаралық нарық арқылы
ығыстырылады.
Ұлттық банк бюджетті таза несиелеудің біртіндеп банкаралық
төмендеуін анықтайтын Қаржы министрлігімен жаңа қарым – қатынастарды
қалыптасруға айрықша көңіл бөлетін болады. Соңғысында бюджеттің
тапшылығын қаржыландыратын монеталық ішкі көздердің рөлі артады.
2. Валюталық реттеуді жүзеге асыру және алатын валюта резервтерін
басқару. Шетел тәжірибесін ескере отырып, оның ішінде негізгі валюталық
нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын көрсететін теңгенің
валюталық бағамына және экономиканың бәсекелестік қабілетілігіне,
баға деңгейінің өзгеруі мен басқа да факторларға қатынасты саясатты
Ұлттық банк одан әрі жүргізуге дайын.
Өтімді валюталық нарық құруда жинақталған тәжірибені ескере
отырып, Ұлттық банк кәсіпорындардың шетел валютадағы экспорттан түскен
тәсілдерін міндетті түрде сату жөніндегі икемді саясатын жүргізеді.
3. Банк жүйесінің бухгалтерлік есебі мен статистикасын
реформалауды аяқтау. 1995 жылы орта мерзім кезеңінде басталған
Қазақстан Республикасының банктері мен басқа да несиелік мекемелердегі
бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөніндегі біртұтас әдістемелік
саясатты қамтамасыз ететін банктік жүйедегі бухгалтерлік есептеудің
реформалауды аяқталады.
Жаңа бухгалтерлік есеп жүйесіне негізінен банктік қызметте ішкі
және сыртық аудитті жүргізу тәртібі тауарлы нормативтік база
жетілдіреді.
Орта мерзімді бағдарламада, сонымен қатар, статистикалық көр
сеткіштерді салыстыруды қамтамасыз ететін және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... 4-8
1.2 Банк ұғымы мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .8-10
1.3 Банк жүйесі және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-16
2. “Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы”
2.1 Банктің жүйеде реформа
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-18
2.2 Бірінші және екінші деңгейлі банктерге
сипаттама ... ... ... ... 18-20
2.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қызметтері мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...20-22
3. Қазақстандағы болашақ банк жүйесінің дамуы
3.1 Дамыған елдердің Банк
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 23-25
3.2 Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің бүгінгі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 25-27
3.3 Қазақстан Республикасындағы Банк жүйесін дамытудың
негізгі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .27-28
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-30
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...31
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .32 -35
Кіріспе
Банк жүйесі кез келген қазіргі заманғы мемлекет
экономикасының маңызды элементтерінің бірінен саналады, ол кез
келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді. Ол тек еркін
ақша қаражаттарын шоғырландыруды және оны ресми айналымға
салуды қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен бірге ақша
капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің
тұтқасы, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу
және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады.
Атқаратын экономикалық функциялары тұрғысынан банктік жүйе
қаржы жүйесінің бір саласы болып табылады. Барлық қаржы
ресурстары, тұрғындардың қолында қалған немесе көтерме тауар
айналымында бухгалтерлік есепте көрсетілмей және кассадан
өткізілмей айналысқа түсетін есеп айырысу тәртібі туралы
ережені бұзушылыққа байланысты сомадан басқасы іс жүзінде
банк арқылы өтеді.
Курстық жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
даму тарихы. Бұл тақырыпты таңдаған себебім: Қазақстан Республикасының
банк жүйесінің дамуы мен оның қызмет ету аясын қарастырғым келді.
Курстық жұмыстың міндеті – айтылған мәселелердің барлығы мемлекеттің
экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас
буыны алдында жаңа, тіпті ерекше бағыт, яғни банк жүйесін дамыту және оның
операцияларын жүзеге асыратын білімді мамандар дайындау – уақыт талабы.
Демек, өткен тәжірибені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі
қажеттілікті ескеріп, қалай дамуы туралы осы курстық жұмыс жазылды.
Ұсынылып отырған курстық жұмыстың мақсаты – банк жүйесінің қалай
дамығандығы және даму тарихын маңызын көрсету.
Курстық жұмыс негізгі үш тараудан құралған.
Курстық жұмыстың бірінші тарауы Қазақстан Республикасының Банк
жүйесінің дамуы деп аталады. Бұл тарауда Қазақстанда банк жүйесінің даму
тарихы мен дамыған елдердің банк жүйесі туралы және Ұлттық банктің
қызметтері мен операциялары туралы айтылған. Курстық жұмыстың екінші тарауы
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы деп аталады. Бұл
тарауда банк ұғымы мен мәні, банктік жүйе мен оның құрылымы, бірінші және
екінші деңгейлі банктердің сипаттамасы жазылған. Ал үшінші тарауы Банк
жүйесінің даму перспективалвры деп аталады. Бұл тарауда банктік жүйеде
реформалар жүргізу және Қазақсьандағы банк жүйесінің бүгінгі жағдайы,
сонымен қатар еліміздегі банк жүйесін дамытудағы негізгі жолдары туралы
талқыланады.
1. Кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер
кірді.
Ресейің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие
жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың
монополиялық құқығына ие болады. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің Мемлекеттік
банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен
ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық операциялардың
13 бөлігіне жуығын жұмылдырады. Басқа елдердің орталық эмиссионалдық
банктеніне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек банктерді ғана емес,
сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды да несиелендірді.
1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік
қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.[Қосымша 1]
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз
капитал нарығында басымдық жағдайда ие болып, 1914 жылы шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық
банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктері мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Неселік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен танылды. Ол қарыз-
жинақ кассалары мен несиелік серіктестерден тұрды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде мемлекеттік банк
құрылды, кейінен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекеттке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрылды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатсуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
жылы деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады. 1924 жылы ауыл шаруашылық копперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұхсат етіледі. 1926 жылы 1 сәуір қарсаңында КСРО-да
16 185 серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426 – несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424 – ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара
несиелендіру қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-капиталистік
акционерлік банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық
банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай копперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру несиелік копперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы
таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара
несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар
қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк,
Орталық ауыл шаруашылық банк және 1922-1925 жылдары құрылған басқа да
банктерге көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жылдары жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде
жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру
банкі (Промбанк) болып қайта құрылды. Ол 1959 жылы КСРО Құрылыс банкі болып
қайта ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 жылы оның қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекобанк) жалпы
Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939 жылы Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959 жылы таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 жылы таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк
арасында үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын қысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлықнесие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шоғырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырсу немесе ағымды шот ұстай алды.
Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айырысу операцияларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жылдары жүргізілді. Нәтижесінде,
КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторгбанк) негізінде:
Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық және несиелік-есеп айырсу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол
елдің Орталық банкі деп жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты
жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс,
көлік пен байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты
міндеттер жүктеледі. Банк – шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіп-орындар
мен бірлестіктердің есеп айырсу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырсулар қызметін агроөнеркәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Жинақ банкі
көрсетті. КСРО Сыртқы экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша
есеп айырысуларды ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және
обылыстарда банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе
қала деңгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда мамандандырылған
банктердің, осы ауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана
ерекшеленеді, себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда
болды. Мамандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары)
өзінің мамандануына қарамастан, ауданнның барлық клиенттеріне қызмет
көрсетті. Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана
көрінді, ал төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды.
Олардың ауданның, яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне
тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды. Көрсетілген
банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің әмбебаптығымен қарсы
келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды құрумен байланысты
бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара аймақаралық есеп
айырсу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банке тасқындай құйылуымен
күрделене түсті. әрбір банк өз ресурстарды шеңберінде жұмыс істеу үшін КСРО
Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша банкаралық есеп
айыруға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен
мамандандырылған ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) монополияға ие болды.
Олар өз кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне осы
кәсіпорындардың өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен
пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеттік
кәсіпорындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын
шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге
түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп бөлімді,
шығынды сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық
аппараттық жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкінің рөлі
әлде қайда әлсіреп кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете
алмады.
Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк
жүйесін батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып
табылады.
Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО Мембанкі монополиясын
жоюы керек еді. 1988 жылға дейін КСРО Мембанкі – Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің қызметін атқаратын әмбебап несиелік мекеме болды.
КСРО Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ республикалық конторы қалада,
өнеркәсіпте, көлік және басқа да шаруашылық салаларына инвестициялық қызмет
көрсетуді жүзеге асырды. Акционерлік бастамаларда қызмет ететін КСРО Сыртқы
сауда банкі (Внешторгбанк) валютадағы және валютамен жасалатын
операцияларға қызмет көрсетті.
70-жыл бойы КСРО-ның банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде
әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық
органдардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан
ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық
қатынастар шарттарына сай келмеді.
Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы
қалыптасқан қаржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде
жойылып отырды. Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен көріксіз
КСРО Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ол өз астына
несиелік жүйені түгелдей басып алды және бәсекелестік элементтеріне, жарыс
пен тәуекелділікті толығымен жойды.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 жылы қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшеері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды. Республикалық
Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран банкіне,
Агроөнеркәсіпбанк – Қазақстан Республикасы акционерлік-коммерциялық
Агробанкіне, Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік-коммерциялық Жинақ
банкіне ауысты. 1993 жылы бұл банктер акционерлік банктер болып қайта
өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан Республикасы Халықтық банк деген атқа ие
болды.
1989 жылы басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік,
жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвесторбанк КРАМДС банк
сияқты және тағы басқа коммерциялық банктер құрылды.[3162-203]
1.2 Банк ұғымы мен мәні
Банк жүйесінің маңызды элементі - банктер болып табылады. Ежелгі
ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны туралы
ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да
толық мәлеметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің
мануфактура тұрғысында және ең бастысы Италияның жекелеген қалаларында
(Венеция, Генуя) XIV-XVғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар
шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте
кезеңінде, яғни тауар ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша
айналысын реттеу үшін пайда болған. XV-XVIғғ. Венецияда, Генуяда, Миланда,
Гамбургте, саудагер клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің
клиенттері арасында белгілі салмағы бар бағалы қағаздардан жасалған
ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша
қаражаттарын жиробанктер мемлекеттке, қалаларға және артықшылығы бар
компанияларға саудаға береді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде – феодализм тұсында
пайда болған деп атайды. Олар феодалдық шаруашылық тұрғысында банктердің
төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын айтады.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының
екі мың жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға.
Банк сөзі итальян тілінен аударғанда айырбас столы дегенді
білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда
құрылады. Сауда мемлекеттермен қалалардың , жекелеген тұлғалардың әр
түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі
болмағандықтан, олармен сауда саттық барысында әр түрлі формадағы
монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының
өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі
елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе,
айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын
саудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастады. Сөйтіп айырбастаушылар
біртіндеп банкирлерге айналады. (5: 7- беттер)
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың
айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктер Италияда пайда
болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын
ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып,
банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі. Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының
қозғалыссыз жатуға болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда
табу қажеттігін түсінеді. Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен
қатар, салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетеді. Есеп
айырысулар банктердегі салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа
аудару арқылы жүргізіледі. Банктер қызметінің қолайлылығы іскер адамдардың
назарынан тыс қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті.
Банктер өз кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісім-шарттарды
құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда саттықта делдал қызметін атқарды.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу, сату, кей жағдайларда
делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге
асырылады.
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңдылық және
экономикалық. Бірінші жағдайда, ең бастысы банктік операциялар ұғымының
маңызы артады. Олардың қатарына банк қызметі туралы заңда көрсетілген
операциялар тізімі жатады. Қай жағынан алсақта банктің мәнін заң тұрғысынан
қарау жеткіліксіз болып табылады. Банктің мәнін анықтау оның қызметінің
заңмен қатынасын білумен ғана шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат
етілген операцияларын анықтайтын заң емес, оны істің экономикалық жағы
және банктің жаратылысы анықтайды.Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы
атқарған қызметтерін жоққа шығаруға болмайды. Жалпы кез келген құбылыстың
мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны немесе
орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы. Бұл жерде ең
бастысы оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына мән
берген дұрыс.
Банктің мәнін басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты
қарастырсақ, банк ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып
саналады. КСРО тұсында кәсіпорын ретінде тек фабрика, зауыт немесе
материалдық өнім шығаратын өндіріс сферасы түсінілген. Бірақ экономиканың
басқа да буындарына кәсіпорын деген атақты иеленуге ешқандай тиым
салынбаған. Ежелгі Русьте кәсіпорын деп қандай да бір іспен немесе
қызметпен айналысатын субьектіні айтқан. Сондықтан да белгілі бір
қызметпен айналысатын банк сияқты субьектіге банк - бұл кәсіпорын деп
айту өзінше дұрыс нәрсе. Мұнымен біз нүкте қоюға тиіс емеспіз, себебі
кәсіпорын - бұл біздің ойымыздағының бәрін толығымен ашпайды. Сонымен
бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді. Себебі банк шын мәнінде фабрикада,
зауытта емес. Ол бұлардан ерекше қызмет көрсетуіне қарай ажыратылады. Ең
бастысы - банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара ажыратылатыны, оның
қызметінің өндіріс аясында емес, айналыс және айырбас аясында жүзеге
асуына байланысты болуы.
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық
өндіріс аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар
шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясында банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруі байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан, банкт - несиелік мекеме деп атаған. Сондай-ақ, банк
өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына да байланысты
ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарып
қана қоймайды. Сол сияқты басқа элементтердің бағалы қағаздарын есепке алу
және сақтауға байланысты операцияларды жасайды.
Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы банктің саудамен
ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып
алып, оларды сатумен айналысады.
1.3 Банк жүйесі және оның құрылымы
Банк жүйесінің маңызды элементтері: Банктер болып табылады.
Элементтер саныны байланысты банк жүйесін 2. 3. 4. деңгейлі деп бөледі.
2 деңгейлі банк жүйесінің құрамына: банктердің банкісі - орталық
имессиялы және жұмыс жасайтын бөлгі коммерциялық банктер кіреді.
3 деңгейлі банк жүйесі өзіне орталық банк, коммерциялық банктер және
салым операцияларын орындаушы арнайы банк ретінде жинақ банкасын
біріктіреді.
4 деңгейлі банк жүйесі орталық, коммерциялық, жинақ банктерімен қатар
арнайы қаржылық институттардан (сақтандыру компаниялары, зинетақы қорлары,
мақсатты қаржы қорлары) тұрады.
5 деңгейлі банк жүйесі орталық, коммерциялық, жинақ, арнайы қаржылық
институттар мен және қазынашылықтан тұрады. Өркениетті риноктың экономика
элементі ретінде банк жүйесі тек екі деңгейлі ғана болады.
Елімізде қабылданған банктен заңдылықтарға сәйкес (Қазақстан
Республикасының банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан
Республикасының заңы 31.08.1995) Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі 2
деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі- мемлекеттік орталық банк
ретінде 1 деңгейді білдіреді.
Өзге банктердің барлығы екінші деңгейде сипаттайды. Сондытан да оларды
іс жүзінде екінші деңгейдегі банктер, яғни коммерциялық банктер деп
атайды.
Еліміздегі барлық несие жүзін реттеуші ұйым рольн атқара отырып,
орталық банк, яғни Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі экономикамызда
басты орын алды.
Ұлттық банк еліміздің эммисиялық және резервтік орталығы ретінде
ақша - несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты
мақсатын жүргізу және еліміздің банк жүйесіне жетекшілік етуге
бағытталады.
Ұлттық банктің тарауына ақша – несиелік реттеудің негізгі объектісі
экономикамыздағы жалпы қолма – қол және қолма – қолсыз ақша массасы
жатады.
Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге көрсетумен
айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен ұлттық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте
барлық кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық
айналымына түсуі. Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер
кассасын толтыру арқылы жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма – қолсыз
есеп айырысуларды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет
жағдайларда Ұлттық банктен неси ала алады.
Ұлттық банк - бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса
меншікті алтын валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан
тұратын мүліктерге ие болып тұратын заңды тұлға.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып
табылады, ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Негізгі қорлары
ғимараттардан, құрылғылардан, құрал – жабдықтардан, көліктік құралдар мен
басқа бағалықтардан, ал айналым қорлары банкке тиісілі болып табылады
меншікті ақшалай қаражаттардан тұрады.
2004 жылдан бстап, Ұлттық банк туралы Қазақстан Республиксының
заңына жасалған соңғы толықтырулар мен өзгерістердің кейінгі Ұлттық
банкінің басты міндеті - еліміздегі баға тұрақтылығын қамтамасыз ету
болып табылады.
Сол сияқты Ұлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша – несие саясатын жасау;
- төлем жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету;
- қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- банктік қызметті реттейтін нормативтік құқықтық актілерді
қолдау арқылы қарыз берушілер мен клиентткер мүддесін қорғау және
олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыру;
Ұлттық банктің несиелік ресурсы төмендегідей көздерден құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден таратылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналастырылған ақшалай қаражаттар есебінен;
- Қазақстан Республикасы төңірегінде таратылған қаражаттардан;
- арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқана
қаражаттар есебінен.
Ұлттық банктің басқару құрылымы:
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі – тігінен басқарылатын
жүйесіндегі біртұтас орталықтандырылған жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің басқару органына:
Басқарма және директорлар Кеңесі (Директорат) жатады.
Ұлттық банктің жоғарғы басқару органы басқарма болып табылды
және басқармаға келесідей негізгі қызметтер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша – несие саясатын дайындау;
- банк қызметіне қатысы бар, Ұлттық банктің нормативтік құқықтық
актілерін бекіту;
- Ұлттық банктің банктерімен операциялары бойынша ресми қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін белгілеу;
- жекеленген банктік операцияларын жүргізуге лицензиялар беру туралы
шешім қабылдау;
- банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
- алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
- Қазақстан Республикасының валютасының айырбас бағамын анықтау
тәртібін бекіту;
- Ұлттық Банк жұмысы туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және
Президенттің бекітуіне беру;
- Ұлттық Банктің жылдық балансын және бабысы мен зияны турлы
есебін қарау және бекіту;
- банктер үшін пруденциялдық нормативтер мен басқа да міндетті
нормаларды және шектерді бекіту;
- Директор Кеңесінің құрамын бекіту;
Ұлттық Банктің басқарамасы тоғыз адамннан тұрады. Ұлттық Банктің
басқармасының құрамына:
- Қазақстагн Ұлттық банктің төрағасы және бес лауазымды тұлғалары;
- Қазақстан Республикасы Президентінен бір өкіл;
- Қазақстан Ресрубликасы Үкіметінен екі өкіл кіреді;
Ұлттық Банктің оперативтік басқару – органы директорлар кеңесі болып
табылады. Директорлар Кеңесі құрамамына Ұлттық банк төрағасы, оның
орынбасарлары және құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк өзінің негзгі қызметтерін жергілікті жерлердегі
облыстық басқармасы Алматық қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал
Ұлттық банк атынан жұмыс істейді. Ұлттық банк филиалдары мен
өкіметтіліктері өз қызметтерін Ұлттық банк бекіткен өкілеттегі шегінде
ғана жүзеге асырады.
Ұлттық банктің орталық аппаратында мынандай департаменттер мен
дербес басқарламалар бар:
- зерттеу және статистика;
- шетел операциялары;
- ішкі операциялар;
- монеторлық операциялар;
- сыртқы байланыстар бөлімі;
- заң қызметі;
- әкімшілік;
- қолма – қол ақша мен жұмыс жөніндегі;
- инженерлік қауіпсіздік жүйесін пайдалану;
бухгалтерлік есеп;
- есептеу жұмыс орталықтары;
- операциондық;
- төлем жүйесі;
- бақылау және аудит;
- персоналмен жұмыс жасау;
- халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру;
- мерзімді басылымдар және іскерлік ақпараттар бөлдімі
департаменттері;
Ұлттық банк мынандай классикалық қызметтерді атқарады:
- ақшаны эмиссиялау;
- ақша – несие саясатын жүргізу;
- төлем жүйнесін ұйымдасытру;
- төлем балансын құру;
- валюталық реттеу және валюталық бақылау;
1. Қазақсмтан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының
орталық банкі ретінде басқа елдердің орталық банктермен жәек
халықаралық қаржы ұйымдар мен қатынасан Қазақстан Республикасының
мүддесін көздейді. Ұлттық банк - бұл эммисиялық, резервтік, кассалық
және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау жасау құқығына
ие, банктің банкі ролін атқарады, сондай – ақ ақша – несие және валюта
саясатын анықтайды.
2. Ұлттық банк – оның жоғары үкімет органы тұлғасындағы
мемлекеттік біртұтас органы, бір ғана қол қоюшы және жарғылық қор
иесі. Ол тек Қазақстан Республиксасының Президентіне есеп береді.
3. Қазақстн Республикасының Ұлттық банкінің міндеті ұлттық валюта -
теңгенің ішкі және сырты тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
4. Қазақстан Речспубликасының Ұлттық банктің негізгі қызметтері
мыналар: айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолмен мемлекеттік
ақша несие саясатын жүргізу, ақша эмиссиялау, банктерге, ұйымдарға
несие беру, және республикада қолма – қолсыз есеп айырысуды іске
асыру, инвестициялық қызмет, валюталық реттеу және валбталық резервін
сақтау және т.б.
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің ақша – несие
саясатының мақсаты ұлттық валютаның тұрақтылығын: оның сатып алу
қабілетін және алдыңғы қатардағы шетел валюталарына қатысты бағамын
қамтамасыз ету болып табылады. Оның негізгі құралдары: пайыз саясаты,
ең төменгі резервтер нормасы, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу
және сатуға байланысты ашық нарықтағы операциялар, банктерге және
Үкіметке берілетін несие, валюталық нарықтағы интервенция;
6. Эмиссия – мемлекеттік банкнолта, монета, бағалы қағаздар шығару.
Ол қолма – қол түрінде де, қолма – қолсыз болуы да мүмкін. Бірінші формасы
айналысқа нақты ақша шығаруды білдіреді, ал екіншісі депозитті -
қарыздық операциялар процесінде іске асырылады.
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің есеп немесе пайыз
саясаты есептік пайызды өзгерту жолымен қарыздық капитал нарығын
реттуге негізделген. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіден банктердің
қарыз алуын ынталандыратын болса, ал есептік мөлшерлемені ұлғайта
отырып, банк жүесіндегі несиенің қысқаруын қолдап, соның негізінде
жалпы республика бойынша ақша айналысын реттейді.
8. Міндетті резерв нормасының мағынасы міндетті резерв сомасы мен
несиелік операциялар көлемі арасында тығыз өзара байланыстың болуын,
яғни оны Қазақстан Республикалық Ұлттық банкі айналыстағы ақша массасын
өзгерту үшін қолданылатынын түсіндірілді.
9. Айналыстағы ақша массасын реттеудің біршама ыңғайлы әдісі -
ашық нарықтағы опрерациялар. Мағынасы Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі ақша эмиссиясын тоқтатып, несиелік экспансияға шек қою
мақсатында нарықта бағалы қағазды сатады. Керісінше, ақша шығаруды
және несие беруді ыннталандыруға тырысадды, ол кері операцияны жүзеге
асырады, яғни қағазды сатып алады.
10. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Банктердің банкісі
қызметін атқарады, яғни коммерциялық банктер резервтерін сақтайды,
оларға қарыздар береді, қолма – қолсыз есеп айырысуларды жалпы ұлттық
ауқымда жүзеге асырады, банктердің қызметіне қадағалау және бақылау
жүргізеді.
11. Қазастан Республикасының банкі бас банкир, қаржылай кеңесші
және Үкіметтің басқа да мемлекеттік органдарының агенті болып қызмет
етеді.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстанда және
шетелде шетел валютасындағы кез келген операциялар – валюта резервін
құруға және басқаруға тікелей қатысады.
Банк жүйесінің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет
жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда
коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі. Коммерциялық
банк терммині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің
сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне көрсетуі барысында
пайд болды. Коммерциялық банктер – нарқы экономикасында қаржылық
операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын
білдіреді. Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр алуан өнімдер
мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар
коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз
жағдайды өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді. Бұл
операциялардан болған зиян, екінші бір операциялардан түсетін пайда
есебінен табылады. Депозиттік – қарыздың операцияларды жүзеге асыра
отырып, коммерциялық банктер қаржы делдал рөлін атқарады. Банктің бұл
қызметі екі жаққа да пайда әкеледі. Банктер мұндай операциялардан
пайда көреді. Олар салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға
бірашама жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп табыс табылады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қоллайлы
әр түрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын
қамтамасыз етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің
қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға
немесе акцияға жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы
тиімді болып табылады.
Банктік несие - ең қолайлы және көптеген жағдайда орны
ауыстырылмайтын қаржылық қызметкердің формасы ретінде, ол нақты қарыз
алушының қажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына
көндіруіне мүмкіндік береді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік
жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отыратындығын
айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау
және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызмметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдері және есеп айырысуларды жүзеге
асыру, несие беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы
және ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюынада болып табылады.
Бұл жерде ақша деп, тек қолма қол ақшалар ғана емес, сондай – ақ
талап етуге дейінгі салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау
мүмкіндігі экономика үшін өте маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске
асыра отырып, экономиканың өсуіне қажетті жағдай туғызады. Банк
несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары пайыз мөлшерлемесі тұсында
өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық шаруашылығындағы осы сияқты іс –
тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан, мынадай ірі ақша сомасы
белгісіз уақытқа қолайсыз жататын болса, екінші жағынан, мұндай
ақшалар қажетті емес.
Коммерциялық банктер мұндай сұрақтарды шешуде маңызды рольді
атқарады. Өздерінің депозиттік және несиелік операцияларының көмегімен
олар уақытша бос ақша қар жаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды
бере отырып, халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырды, яғни
жаңа төлем құралдарын жасайды.
Банктер өз қызметінде ақшаның бір бөлігін жоятыны да рас. Бұл
біріншіден, клиентің банктегі шоттан нақты ақша алған уақытында және
екіншіден, несиені қарыз алушының шотының есебінен айтарц барысында
мүмкін болады.
Банк жүйесінің ұйымдастыру белгілеріне қарай филалсыз банктиерге,
бөлімшелері бар банктерге және банктік топтарға бөлуге болады. Көптеген
елдерде банк жүйесінің бір типі берілген, ол Қазақстанда дамыған
түрдегі банктік ұйымдардың барлық түрлері бар.
Ұлттық банктің рұқсатымен банктер Қазақстан Республикасы аумағында
және одан тысқары жерлерде банктерін аша алады, ал өздерінің
өкілеттілігін – Ұлттық банкінің келесі бір хабарлауымен ашады.
Банк филиалы - бұл бас банктің берген құқытары шегінде банктік
операцияларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды
тұлға болып саналмайды, дербес балансы болмады және өзінің бас банкі
берген қаражаттар мен өкілеттіліктер шегінде қызмет етеді.
Еншілес банк - жарғылық қордың 50 % - нан астамы бас банкіге
тиеселі, заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Қазақстан бұрыңғы КСРО – ның монополиялық банктік жүйесін
қабылдады. Бұрынғы мамандандырылған банктері (Тұранбанк, Кредсоцбанк,
Аргоөнеркәсіптікбанкі, Әлембанк, Халық банк) республиканың барлық
аумағында өздерінің бөлімдерін иеленіп, жаңадан құралған коммерциялық
банктер де сондай өз филиалдарын құрды (мысалға, Казкомерцбанк,
Центркредитбанк, Темірбанк және т.б.)
Әлемдік банктік тәжірбиеге қарағанда, бөлімшелері бар банктердің
артықшылығы - олар бас банктің толық бақылауында және оның баланысында
болады.
Бірақ жоғарыда аталған мамандандырылған банктердің күрделі
монархиялық құрылымы болады. Олардың бас кеңсесі Алматыда орналасқұан,
оған облыстық басқармалар бағаласа, ал соңғысына аудандағы бөлімшелер
бағынышты болып келеді.
Шетелде банк филиалдары заңды тұлға болуға және дербес мекеме
ретінде тіркелуге құқылы. Көптеген банктердің филиалдары тұтыну
несиесі, лизинг, факторинг, жылжымайтын мүлікті мерзімін ұзартып сатуға
және т.б. маманданды.
Қазақстандағы соңғы уақыттарда құрылған барлық коммерциялық
банктер филиалсыз, яғни шоғырланған болып келеді.
2. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы
2.1 Банктің жүйеде реформа жүргізу
1995 жылғы Қазақстан банктік жүйесін реформалау бағдарламасын
жүзеге асыру орта мерзімдік бағдарламаны жасауға мүмкіндік туғызады.
Оның мақсаты мен міндеттері тұтастай алғанда, 1996 жылғы жасалған
бағдарламен бірдей. Бірақ еліміздің орталық банк ретінде атқарған
қызметі кезінде жинақталған тәжірибесі оған экономикасы дамыған
елдерге тән, нарықтық экономикаға сай келетін ақша – несиелік
саясатының құралдарын пайдалануға көшу міндеттерін жүктейді.
Екінші деңгейдегі банктер, Қазақстан Ұлттық банк жүйелері өздерінің
дамуы барысында мынандай қызметтер атқарады:
1. Ақша – несиелік ретеуді төмендету. Ол үшін: банк беретін қайта
қаржыландыру несиелерінің көлемін беретін қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін анықтау міндетті резервтік нормаларды бекітру,
валюталық нарықтағы интервенцияларды, сонымен қатар, Ұлттық банктің
мемлекеттік бағалы қағаздармен де операциялар жүргізу сияқты
класссикалық ақша – несиелік құралдарын неғұрлым тиімді пайдалану.
Жалпы ақша нарығының даму барысында аукциондық несиелердің рөлі
бәсеңдетуді де, ол канал біртіндеп банкаралық нарық арқылы
ығыстырылады.
Ұлттық банк бюджетті таза несиелеудің біртіндеп банкаралық
төмендеуін анықтайтын Қаржы министрлігімен жаңа қарым – қатынастарды
қалыптасруға айрықша көңіл бөлетін болады. Соңғысында бюджеттің
тапшылығын қаржыландыратын монеталық ішкі көздердің рөлі артады.
2. Валюталық реттеуді жүзеге асыру және алатын валюта резервтерін
басқару. Шетел тәжірибесін ескере отырып, оның ішінде негізгі валюталық
нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын көрсететін теңгенің
валюталық бағамына және экономиканың бәсекелестік қабілетілігіне,
баға деңгейінің өзгеруі мен басқа да факторларға қатынасты саясатты
Ұлттық банк одан әрі жүргізуге дайын.
Өтімді валюталық нарық құруда жинақталған тәжірибені ескере
отырып, Ұлттық банк кәсіпорындардың шетел валютадағы экспорттан түскен
тәсілдерін міндетті түрде сату жөніндегі икемді саясатын жүргізеді.
3. Банк жүйесінің бухгалтерлік есебі мен статистикасын
реформалауды аяқтау. 1995 жылы орта мерзім кезеңінде басталған
Қазақстан Республикасының банктері мен басқа да несиелік мекемелердегі
бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөніндегі біртұтас әдістемелік
саясатты қамтамасыз ететін банктік жүйедегі бухгалтерлік есептеудің
реформалауды аяқталады.
Жаңа бухгалтерлік есеп жүйесіне негізінен банктік қызметте ішкі
және сыртық аудитті жүргізу тәртібі тауарлы нормативтік база
жетілдіреді.
Орта мерзімді бағдарламада, сонымен қатар, статистикалық көр
сеткіштерді салыстыруды қамтамасыз ететін және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz