Маргарет Тэтчер - Билікке жету жолы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Е. А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Бүкіл әлем тарихы және
халықаралық қатынастар
кафедрасы
М.Тэтчер және британдық неоконсерватизм(тэтчеризм)
(курстық жұмыс)
Орындаған: МО-1 пя тобының студенті
Рақымова И.Т.
Тексерген: аға оқытушы Аймахов Е. Н.
ҚАРАҒАНДЫ – 2014
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1 Маргарет Тэтчер – Билікке жету
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7-13
1.1 Парламентке жетудегі өмір
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-1 0
1.2 Қатардағы парламентариядан премьер-министрге
дейін ... ... ... ... ... ...10-14
2 М.Тэтчер әкімшілігінің ішкі саясаты және оның жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-25
2.1 Ұстанған меншіккерлер демократиясы
(монетаризм) ... ... ... ... ... ... .15-17
2.2 Антиколлективизм мен
посткорпоративизм ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .17-20
2.3 Әлеуметтік саясат төңірегіндегі білім, денсаулық сақтау, тұрғын-үй
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-22
2.4 Тэтчерлік онжылдықтың соңғы кезеңіндегі
реформалар ... ... ... ... ... ..22- 25
3 М.Тэтчер әкімшілігінің сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-34
3.1 Фолкленд аралдары үшін соғыс
(1982) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...26-29
3.2 М.С.Горбачев кезеңіндегі КСРО-мен қарым-
қатынастары ... ... ... ... ...29-31
3.3 Қырғи қабақ соғысының
аяқталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .35-36
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...37
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-49
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Неоконсерватизм ұғымы XX-ғасырдың 70-
жылдарының II-жартысындағы Батыс Еуропа және АҚШ елдерінде алдыңғы қатарға
шыға бастады. Мұның тарихи алғышарттары ретінде Н.М.Степанова өзінің
Британский неоконсерватизм и трудящиеся атты еңбегінде әлемдік деңгейде
капитализм дағдарысын және социализм мен ұлт-азаттық қозғалыстардың
орындарының халықаралық аренада күшеюі деп санайды [1, 3]. Ал бұл бағыттың
кезіндегі XVIII-XIX ғғ. қалыптасқан консерватизм ұғымының жалғасы, жаңа
көрінісі болып табылатындықтан, бірінші кезекте консерватизм түсінігіне
анықтама беруіміз орынды болады. Еуропа және Америка елдерінің жаңа және
қазіргі заман тарихы бойынша қолданылатын терминдер мен ғылыми ұғымдар
түсінігі атты терминологиялық сөздікте: Консерватизм – модернизация
үрдісінің саяси-әлеуметтік, экономикалық салдарына феодалдық қоғамның
элиталық әлеуметтік топтарының кертартпалық мағынада әсерінен туған
идеологиялық ілім ретінде көрсетілетін болса, Неоконсерватизм деп –
либертарлық дәстүрден бастау алып, бірақ нақтылы саяси негізі бар күрделі
ілімдер мен принциптердің жиынтығы деген түсініктеме беріледі [2, 36-52].
Ал Британияда өзіндік көрініске ие болған бұл ағым, нақты айтатын болсақ,
1979 жылы билік басына Маргарет Тэтчер келуімен өз заңды күшіне енді. Бірақ
осыған қарамастан либералды көзқарастағы ағылшын публицисті Д.Уотсон
М.Тэтчерді консерватор ретінде қарастыруға бас тартады. Оның ойы бойынша:
Консерватор - ескі құндылықтарды сүйетін дәстүрші, ал саясатты заттарды
қалыпты күйде қалдыру үшін күрес ретінде санайды. Алайда ешкім де тэтчеризм
немесе рейганизмнің заттарды қалыпты күйде қалдыруға тырысатынын көріп
тұрған жоқ, - деп М.Тэтчер саясатын сынаған болатын [3, 167]. Қалай да
болса, тұңғыш әйел премьер-министр ұстанған саясаттың кейінгі өзгерістер
төңірегінде ұлы жетістіктерімен қоса, көптеген кемшіліктері ашылды. Осындай
XX-ғасырдың соңғы онжылдықтарында Британияда орын алған саяси оқиғалар
мемлекеттің келешектегі дамуын айқындап, Әлемге, мүмкін, мыңжылдықта бір
рет дүниеге келетін ұлы тұлғаны сыйлады.
Өткен ғасырдың 50-60 жылдары Әлемдегі беделінен айырылып бара жатқан
Ұлыбритания және бүгінгі күні Ұлы сегіздік құрамына кіретін алдыңғы
қатарлы елдердің бірі Ұлыбритания арасында жер мен көктей айырмашылық
жатыр. Ал осы прогресстің туындауы 70-80 жылдардағы оқиғаларымен
байланысты. Сондықтан да Англияның қазіргі заман тарихындағы ерекше атап
өтілетін кезеңнің зерттелу маңызы пайда болады, себебі тек тарихи сәттерге
үңілу арқылы бүгінгі күнгі саясатты түсінуге болады.
Тақырыптың тарихнамасы. Бұл ағымның өріс алғанынан бастап бүгінгі
кезеңге дейін көптеген зеттеушілер мен ғалым-академиктер Маргарет Тэтчердің
өмірбаянын да, билікке келгеннен кейінгі ұстанған саясатын да жан-жақты
қарастырған еді. Соның ішінде алғашқы кезекте атап өтілуі тиіс
С.Перегудовтың Тэтчер и тэтчеризм деп аталатын монографиясы. 1996 жылы
жарыққа шыққан ғалымның бұл еңбегі көптеген ғылыми мақалалар және 4 жыл
бұрын шыққан Современный консерватизм атты еңбегінің заңды жалғасы,
автордың тақырыпты тереңдеп ашу арқылы жалпы Ұлыбританияның саяси құрылымын
қарастыру, ойын ережелерін түсіну мақсатын қояды. Әсіресе сол кезде Ресей
аса зерттелмеген тақырыптардың бірі болып табылатын тэтчеризм мәселесі
болғандықтан, С.Перегудов монографиясында бір-біріне тығыз байланысты
Британияда неоконсерватизм бағытының дамуы мен Тэтчерлік онжылдықты
синтездеп зерттеуге тырысты [4, 3-5]. Ал соңғы ғасырдағы Англияның ең
танымал премьер-министрі Маргарет Тэтчердің орыс ғалымдарының арасындағы
алғашқы биографтарының бірі Виктор Поповтың Маргарет Тэтчер: человек и
политик (взгляд российского дипломата) деп аталатын кітабының екінші
басылымында автордың биографиялық тұрғыдағы зерттеулерімен бірге, орыс
тіліне аударылмаған Маргарет Тэтчердің екі томдық автобиографиясынан құнды
материалдар қолданылады. Жалпыланған тұрғыда еңбектің ерекшелігі: ұлы
тұлғаның өмірге келгендегі алғашқы қадамдарынан Премьер-министр қызметінен
кейінгі де өмір тағдырын зерделеуі. Автор темір ханымның өмірін түрлі
қарама-қайшылықтар мен өзгерістерге толы болғанын атап өтеді, М.Тэтчерге
көп кезекте алғаш, бірінші рет деген сөздер қолданатынын байқайды [5, 3-
9]. Биография тақырыбын жалғастырған француз тарихшысы Жан Луи Тьерио батыс
адам тұрғысынан Маргарет Тэтчердің өмір жолын өзінше түсінеді де, баяндайды
және бұл маңызды мәселелерге басқа қырынан қарауға мүмкіндік береді.
Маргарет Тэтчер: от бакалейной лавки до палаты лордов басты еңбегінде
ұлылардың ұлысы болған тұлғаға кезінде көп лақап аттар қойғанымен
(белдемшедегі Черчилль, антикоммунизмнің әлемдік жандармы, Шығыс одағы
мен Варшава келісімшартының қабыршысы, т.б.), халықтан өте жиі Бізге
Маргарет Тэтчер керек! деген сөздер естілгенін байқайды [6, 2-5]. Жүйелей
келе, бұл кітап Әлемдегі кешегі оқиғаларды кеңірек қарауға, кейбір
атаққұмарларға саяси билік шыңына жету туралы оқулық түрінде көрініс табуы
мүмкін. Осындай салыстырмалы негізде жазылған ғылыми еңбектердің бірі –
В.А.Матвеевтің Британия вчера и сегодня. Зерттеу жұмысының негізі болып,
Англияның II дүниежүзілік соғыстан кейінгі қалыптасқан саяси бағытының XX-
ғасырдың екінші жартысында күрт өзгеріске ұшырауы. Автор арнайы тарауларда
1950-1980 жж. аралығындағы кезеңді жеке, 1980 ж. бергі өрістеген
құбылыстарды жеке қарастырып өтеді, осыдан да бір ғасырдың төңірегінде
мемлекеттің саяси құрылысында қарама-қарсы идеологиялардың қалыптасқанын
байқауға болады. Әсіресе ішкі және сыртқы саясаттағы Премьер-министрдің
қабылдаған шешімдерін айқындау кезінде, белгілі бір паралелль жүргізіліп
биографиясы баяндалады [7, 123-126]. Ал сол тарихи оқиғалардың куәгері,
тіптен себепкері Маргарет Тэтчер биліктен кеткеннен кейін, мүмкін өз елі
үшін жасаған бағаланбас еңбегін қорытындылай келе, бірнеше автобиографиялар
мен мемуарлар жариялаған. Соның ішінде ерекшеленетін басылымы, 2003 жылы
жарыққа шыққан Искусство управления государством. Стратегии для
меняющегося мира. Оның аннотациясында: Искусство управления государством
- әлемдік мәндегі мемлекеттік қайраткердің тарапынан жазылған терең ғылыми
еңбек,- деп көрсетілетін болса, автор, шын мәнінде, өткен дәуірдің ең
танымал саяси кезеңдері мен халықаралық конфликттердің пайда болу
алғышарттары және де өту сипаттары жайлы баяндайды [8, 15]. Өзі жайлы
көптеген жағымды және жағымсыз пікірлер естіген Британияның бұрынғы Премьер-
министрі ендігі кезекте Әлемді өз көзімен қалай елестететінін осы еңбегінде
жан-жақты суреттейді. Салыстырмалы түрде біршама аз уақыт бұрын өмір сүрген
тұлға, жаңа идеология, саясат жөніндегі пікірталастар, көзқарастар, ғылыми
мақалалар, монографиялар мен ғылыми еңбектер, тіптен танымал
журналисттердің сол оқиғаларға арнап өз көзқарастарын кітап түрінде басып
шығаруы өрістеген саяси құбылыстардың тек Британия тарихына ғана емес, Әлем
тарихына да үлкен серпіліс бергенін білдіреді.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Сонымен бірге сол кезеңнің
хронологиялық шеңберін анықтайтын болсақ, Маргарет Тэтчердің 1979 жылы 4
мамыр күні Консервативтік партия атынан Премьер-министрге сайлау кезінде
жеңіске жетуінен бастап 1990 жылы 29 қараша күні қызметінен кетуіне дейінгі
біршама қысқа да ұзақ аралықты қамтиды. Кейін де Консервативтік партия
атынан Премьер-министр қызметін атқарған Джон Мейджар бір жағынан
М.Тэтчердің өз қолдауымен тағайындалса да, тэтчеризм бағытын түпкілікті
жүзеге асырды деп айту қиын. Сол себепті де неоконсерватизм бағытын
орнатқан Маргарет Тэтчер үкіметі бүгінгі күнге дейін ең радикалды, қатал
тәртіп орнатқаны жайлы көптеген мысалдар дәлелдейді.
Курстық жұмыстың мақсат-міндеттері. Рим драматургы Теренций: Қанша
адам болса, сонша пікір болады, - деп айтқандай, әрбір мәселеге әрбір
ғалым жан-жақты қарауға талпынады және өткен оқиғалардың түп шындығын,
себептерін табуға тырысады. Сол секілді біздің тақырыбымыздың төңірегінде
іске асыратын мақсатымыз: Ұлыбритания тарихындағы ұлы саяси қайраткерлердің
бірі Маргарет Тэтчердің өмір жолын зерттей келіп, оның есімімен
байланыстырылатын британдық неоконсерватизм ағымының қайнар көздерін
анықтау, әрі маңызын түсіну. Бұл ағым пайда болып жатқан кезеңдегі
зерттеушілердің еңбектері мен мәселе өз мәресіне жеткеннен кейін
ғалымдардың кең ауқымдағы ғылыми жұмыстарын зерделей келе, XX-ғасырдағы ең
маңызды құбылыстарының бірі болып саналатын мәселенің түп қазығына жету.
Осы мақсатқа жету барысында: 1. Алғашқы тарауда Маргарет Тэтчердің
мемлекеттегі ең жоғарғы лауазымға ие болғанға дейінгі өмір тағдыры жан-
жақты қарастырылады, себебі дәл сол кезеңдегі орын алған оқиғалар
М.Тэтчердің кейінгі қызметі төңірегінде іске асырған саясатына негізгі
алғышарттарды қалыптастырды. 2. Келесі тарауда қарастырылатын мәселе
көбінесе Тэтчер үкіметі кезеңінде жүргізілген ішкі саясаттың жағымды
жақтары мен жағымсыз тұстарын ашуға арналады, әсіресе әлеуметтік-
экономикалық шаралары кейінгі уақытта тэтчеризм деген атқа ие болуы сирек
кездесетін құбылыс. 3. Сонымен қатар Маргарет Тэтчер билік басындағы
кезеңде, халықаралық аренада мемлекеттер арасында маңызды мәселелер шешіліп
жатқанына байланысты, өзінің радикалдылығын премьер-министр сыртқы саясатта
да қолданғанын зерттеуге үшінші тарау негізделген. Сондықтан да бүгінге
дейін, яғни XXI-ғасырдың II-онжылдығына дейін әлі де толық шешімін таппаған
бұл тақырып тереңдей қараған сайын түрлі жекеленген әрі басты мәселенің
негізін қалыптастыратын сұрақтардан құралады: консерватизм мен
неоконсерватизм ұғымдарының байланысы, Консервативтік партия орнатқан
саясаттың неоконсерватизм ағымынан айырмашылықтары, Маргарет Тэтчердің
Еуропа тарихындағы тұңғыш әйел премьер-министр ретіндегі рөлі, радикалды
саясаттың жағымды мен жағымсыз жақтары.
1 Маргарет Тэтчер – Билікке жету жолы
1.1Парламентке жетудегі өмір жолы.
Маргарет Хильда Робертс 1925 жылы 13 қазан күні Линкольншир графтығы,
Грантем қаласында дүниеге келеді. Робертстердің үйі барша Грантем қаласы
секілді өзінің қарапайымдылығымен, тиянақтылығымен, қаталдығымен
ерекшеленді. Тұрғындарының саны шамамен 25 000 адамға жеткен қалада бір топ
іскер азаматтар маңызды мәселерді шешіп отырды. Маргареттің әкесі Альфред
Робертс те солардың қатарынан болды. Нортгемптонширде туып өскен А.Робертс
отбасындағы жеті баланың арасында тұңғышы болды. Кейіннен М.Тэтчер әкесін
еске алғанда: Менің әкем жергілікті басқарма орнында ауқымды жұмыс
атқарды. Ол қалалық кеңестің мүшесі болғанда, мен төрт жаста едім, - деген
екен [7, 125]. Болашақ жарын Беатрис Стефенсенді, Альфред Робертс шіркеуде
кездестіреді. Ол 1888 жылы дүниеге келген еді және әлеуметтік жағдайы
күйеуінен жоғары болған жоқ. Осылайша 4 жылдан кейін Мюриел (М.Тэтчердің
әпкесі) және тағы 4 жылдан кейін Маргарет туылады. Бала кезінде олар
ешқашан жақын болған емес, себебі Мюриел анасына тартып, тыныш және тұйық
болып өсті. Ал Маргарет, керісінше, әкесіне тартты және әкесі қызының
ерекше білім мен энергияға бөленгенін сезіп, кезінде өзі ала алмаған жақсы
білімді беруге тырысты. Сондықтан 1930 жылы Маргарет қала маңындағы Хантинг-
Тауэрда орналасқан графтықтың орта білім беретін мектебіне түседі. Ол бес
жасында да зейінді, әдепті және байыпты болды, - деп көрші партада отырған
Джон Фостер айтқан болатын [9, 16]. Алайда бірінші кезекте ол методист
болды. Орта таптың өкілдері Финкин-стриттағы уэслиандық шіркеуге барумен
болды, сол жерде де жас Маргарет Тэтчер әкесінің уағыздарын тыңдады.
М.Тэтчертің есінде саясатқа алғаш рет араласуы қалды – ол 1935 жылдағы
парламент сайлауларына қатысты болды. Сол кезде М.Тэтчер 10 жаста еді. Жас
Маргареттің ой-өрісінің қалыптасуына, сонымен қатар, шетел елдердегі
құрдыстарымен хат алмасып отыруы өз септігін тигізді. Бір жылдан соң
М.Тэтчер қыздарға арналған Кестевендік дербес мектепке оқуға түседі. 1939
жылдың қазан айында Маргарет Тэтчер 14 жасқа толғанда, Грантэм әлі
бомбалауға тап болмаған еді. Бірақ жақын арада соғыс Грантем қаласының
аймағына соққы бере бастады. Сол себепте Маргарет Тэтчер соғысты жақыннан
көрді. Осы кезеңде Альфред Робертстің саясы мансабы жоғарылай бастады: 1943
жылы олдермен және әлемдік судья болып сайланғаннан кейін, 1945-1946 жж.
Грантем қ. әкімі рөлін атқарады. 1945 жылы 8 мамыр күні Англия үшін соғыс
жеңіспен аяқталған соң, Маргареттің жүрегі қуанышқа толды. 1942 жылдың
соңынан бастап Маргарет Робертс алдында өмір ісін таңдау жөнінде сұрақ
туындайды. Алайда патриоттық энтузиазм мен саяси құмарлық адамды қамтамасыз
ету үшін жеткіліксіз болды. Мэгги Саммервилл-колледжіне (Оксфордтың
қыздарға арналған колледжі) химия мамандығы бойынша оқуақы алу сайысына
қатысуға шешім қабылдайды. Неге химияны таңдады? Себебі, мектебіндегі
мұғалімдерінің бірі мисс Кей оқушының осы ғылым саласына деген құштарлықтың
пайда болуына көмектесті және де епті қыз осы салада Біріккен Корольдікте
жұмысты оңай табатынын жақсы түсінген. Самервилл-колледжімен бірге тапсырып
көрген екі университетке өткенімен, Самервиллге түсу арманы қайғылы
өкінішпен аяқталады. Осыған байланысты Маргарет Кестевендік мектепке қайтып
келуге шешім қабылдайды. Алайда оқу жылының басталғанына небәрі 6 күн
өткенде, оның Самервиллге қабылданғаны туралы жарияланады. Көп ойланбастан
М.Робертс қолындағы екі сөмкемен вокзалға асығады. Жалпы Самервилл-колледжі
Оксфорд колледждерінің арасында ең қарапайым болғанына қарамастан, Маргарет
Робертс бастапқы кезде өзін ыңғайсыз сезінді. Демалыстар кезінде әкесі
Альфред Робертс қызын түрлі кездесулерге, отырыстарға, соның ішінде соттық
отырыстарға алып жүрді. Осындай жиындар кезіндегі көріп, естігендері оны
химиядан гөрі көбірек қызықтырды. Академиялық үлгерім жағынан Маргарет
Тэтчер рекордтар қойматын-ды. Университет қабырғаларында белсенді түрде
қатысқан ұйымдарының бірі – студенттер-консерваторлар клубы еді, ал 3
курста Оксфордтағы консервативтік ассоциациясының төрағасы болып сайланды.
1945 жылы 19 жас шамасында М.Тэтчер сайлау кампаниясы кезінде Оксфордтың
көшелерінде торилар үшін дауыс беруге шақырады. Сайлаудың қорытындысы –
торилердің жеңілісі – Маргаретті де, партияның белсенділерін де таң
қалдырады. 1947 жылы М.Робертс Оксфорд университетін біршама лайықты
дипломмен аяқтайды. Химия маманы ретінде Бритиш Зайлонайт пластике немесе
Би-Экс атты фирмаға жұмысқа орналасады. Басынан бастап оның бөтен екені
көрінеді, ол өз жұмысын жек көре бастайды. Өмірінің келесі сатысына оны
1948 жылғы кездейсоқ кездесу көтереді. Оксфордтық түлектерінің
Консервативтік ассоциациясының өкілі ретінде партиялық конференцияға
шақырылады, сонда Джон Гранттың қолдауына байланысты Дартфорд округының
атынан сайлауға қатысуға мүмкіндік алады. 1949 жылы ақпан айында оның
кандидатурасын комитет қолдайды да, 28 ақпанда Дартфордтың сайлаушы-
консерваторлар кеңесінің алдында ресми түрде жарияланады. Сайлауға қатысуы
жұмыстан кетуге көптен көп күткен себеп пайда болады. Хаммерситте
(Лондонның батыс аймағы) М.Тэтчер Дж.Лайонз корпорациясында жасанды
қаймақ балмұздағын дамытумен айналысады. Сайлау күні болып 1950 жылы 23
ақпан белгіленеді. Оның қарсыласы Норман Додд ескі тәртіптің лейбористі
болып, өз қарсыласына құрметпен қарады. Тори жеңіліске ұшырағанымен,
Эттлидің парламенттік көпшілігі 146-дан 5-ке дейін қысқартты. 1951 жылғы
қазан айында Англия сайлау бюллетендерін салатын арнайы жәшіктерге қайтадан
шақырылғанда, М.Робертс екінші рет кандидат ретінде шығады. Норман Доддтан
жеңілісінде тағы да 1000 шақты дауысты қысқартады. Жеңіске жету үшін
көбірек ыңғайлы округті табу мақсатымен Дартфордтан кетуге мәжбүр болады.
Сонымен бірге Дарфордта өткізген жылдар кезеңінде шешуші кездесу өтеді.
1949 жылы ақпан айында Маргаретке арналған ресми асқа шақырылғандардың
арасында 33 жасар, Атлас презервейтив компани компаниясының бас директоры
Деннис Тэтчер болады. Осы кездесуді М.Тэтчер кейіннен: Мен саясат жайлы
қанша білсем, ол да сонша білді, ал экономикада менен әлдеқайда көп білді,
- деп еске алған. 1951 жылы 26 жасында Дэннис Тэтчерге тұрмысқа шығып, 1959
жылға дейін Маргарет Тэтчердің саясаттағы белсенділігі төмендей түседі.
Материалдық жағынан ешқандай қиындық көрмеген М.Тэтчер көптен бері
талпынған адвокаттар дайындайтын корпорацияға оқуға түседі. 1953 жылы
мамырда адвокат атағын алуға алғаш емтихан тапсырған соң, тамызда отбасында
егіздер – ұл Марк және қыз Кэрол – дүниеге келеді. Маргарет Тэтчер
балалардың бөбек жасынан шыққанша дейін саясатқа араласпауға уәде береді,
алайда 1955 жылғы сайлауға өз кандидатурасын ұсынуға тырысады, бірақ бұл
әрекет іске аспайды. 1958 жылы Финчли соңғы үміттің округіне айналады,
себебі кейін 1959 жылғы сайлауға электораттың сеніміне бөленуге уақыт
жетпеген еді. Әлеуметтік жоспар бойынша Финчли округінің маңайында орта тап
өкілдері өмір сүрді және де 1955 ж. консерваторлар бұл аймақта 13 мың дауыс
артықшылығымен жеңіске жеткен болатын. 1958 жылы Финчли (Лондонның
солтүстігі) округі жалынды энергияға бөленген кандидатты қажет етті.
Маргарет Тэтчерге өте қатал бәсекеден өтуге тура келеді: округ, шын
мәнінде, алтын болып есептелді. Сол себепті ол тез арада жергілікті
мәселелерді зерттеуге кірісті, Финчлидің тұйық көшесімен байланысты
қиыншылықтардан бастап, Фрайерн-Барнеттің оңтүстігіндегі қоқыстың шығарылу
уақытына шейін білетін болды. Ақыры М.Тэтчер тағы да 3 кандидатпен бірге
финалисттер тізіміне енеді. Ұлы күн – 14 шілде келеді. Жергілікті
консерваторлар кеңесінің атқарушы комитетінің алдында өзін таңдау үшін
қолынан келгенінің барлығын істеді. Ол орнынан түре келіп, көрнекті сөз
сөйледі. Бірінші айналымда 35 баллға ие болса, оның қарсыласы Лангтон 34
балл иеленді. Екінші шешуші айналымда 46 балл қорытындысымен жеңіске
жеткенде, барлық жиналғандар М.Тэтчерді құттықтай бастады. Басты мақсаты
іске асты. 31 шілде консерваторлар партиясының Орталық бюросы Маргарет
Тэтчердің сайлауда партияның өкілі болатынын мәлімдейді. Британдық дәстүрге
сәйкес премьер-министрге сайлау күнін таңдауға өкілеттік берілгеніне
байланысты, 1959 жылы қыркүйекте Макмиллан сайлауды қазан айында өткізуге
шешім қабылдайды. Либералдар атынан шыққан кандидат, Айвен Спенс,
аристократиялық әдетке бөленген талғампаз денди болды. Қорытындылар даусыз
болып шықты: 1959 жылы 8 қазан күні Маргарет Тэтчер 26 697 дауыспен
парламентке сайланады. Оның қарсыласы-лейборист небәрі 13 437 дауысқа, ал
Айвен Спенс – 12 260 дауысқа ие болады. Ақыры М. Тэтчер кейін кідірсіз 33
жыл бойы иеленетін орынға жетеді: 34 жас шамасында ол жаңа әлемге,
Вестминстерге кіреді.
Парламентке дейін 1925 – 1959 жылдар аралығындағы өмір жолы біркелкі
немесе сәтті өтті деп айту қиын болар, алайда өзінің патриоттылық сезімін
жүрегінде сақтаған, ұстанымдарын ешқашан өзгертпеген тұлғаның қанша рет
жеңіліске ұшыраса да саясатқа деген сүйіспеншілігін сақтап қалуы, әйел
болса да қайрат қажымастығын көрсетуі, өткен сынақтарының бекер болмағаны
келешек оқиғалар дәлелдейді. Маргарет Тэтчер өміріндегі алғаш сайлау
кезінде айтқан сөзінде: Жас кезінде оптимист болмаған адам, ешқашан
оптимист бола алмайды. Сондықтан да Маргарет Тэтчердің өз арманынан үміт
үзбегендігі арқасында жеңіске жеткендігі, өмір соңына дейін оптимист
қалғандығына нағыз ақиқат.
1.2 Қатардағы парламентариядан премьер-министрге дейін.
Парламент депутаты болған адам үшін Вестминстер ғимаратына алғаш рет
қадам басуы есінде үлкен із қалдырады. Маргарет Тэтчер бұл ғимаратпен таныс
еді, алайда ол тұңғыш рет парламентте 650 сайланған депуттардың арасында өз
орнын иеленуге кезегі келді. Сол кезеңде парламент мүшелерінің ішінде тек
25 әйел болған еді. Бұл тым еркектердің орны, - деген сөзінде М.Тэтчер ол
жерде барлығы ер адамдарға арналғанын білдіргісі келді. Партия мен
мемлекеттегі дәстүрлі империялық саясат жөнінде Макмиллан жариялаған
өзгерістер тори партиясының ішіне де біртіндеп кіре бастады және Маргарет
Тэтчердің Вестминстерде небәрі 10 жылдың ішінде қатардағы парламентариядан
көлеңкелі кабинеттің мүшесіне дейін көтерілуі бұның басты дәлелі болып
табылады. Сондықтан да оның әйел затына жатуы оған айтарлықтай кедергі
болғанына қарамастан, кейде Маргарет Тэтчерге еркектік шовинизмге тап
болуға тура келді. Парламентте оған жеке кабинет пен әрқашан маңайында
жүретін хатшы, Пэдди Виктор Смит тағайындалды. Жаңадан келген басқа
депутаттар секілді М.Тэтчер өзінің жеке басты заң жобасын ұсынуға тырысады
да, жеребе салудан кейін заң жобасын қорғауға рұқсат етілгендердің қатарына
кіреді. Тақырыбы етіп, баспасөз өкілдерінің жергілікті атқарушы органдардың
отырыстарында қатысу құқығын кеңейту жөніндегі сұрақты таңдайды. 1960 жылы
5 ақпан күні 30 минут аралығында заң жобасын қорғап шығады. Билль көпшілік
дауыстың қолдауымен (152 – иә мен 39 – жоқ) қабылданып, Маргарет Тэтчер
ресми партиялық бағдарламада сол жайлы баяндауға мүмкіндік алады. Арада 2
жыл өткенде сол кездегі премьер-министр Гарольд Макмиллан Тэтчерді
зейнеткерлік пен халықтық сақтандыру министрлігіне парламенттік хатшы
қызметіне тағайындайды. Бұл лауазым, негізінен, министрлік лауазымдардың
ішіндегі ең төмені болды және де бұл қызметке көбінесе жаңадан келген
депуттарды тексерістен өткізу мақсатымен орналастырды. 60-жылдардың басы
М.Тэтчердің абыройының өсуімен сипатталынды. 1961 жылы наурыз айында
зейнеткерлер құқықтары мен зейнетақының тоқтауы жөнінде лейбористтердің
үкіметке қарсы айтылған сөздеріне Тэтчердің жауап беруіне тура келді.
Өзінің тиянақты әрі статистикалық есептерге қаныққан сөзінде ол
зейнетақылардың соғыстан кейінгі кезеңдегі өсуінің динамикасын көрсетумен
қатар, Швеция, Дания мен ФРГ елдерінің зейнетақымен қамсыздандыру
көрсеткіштерімен салыстыру келтірді. 1964 ж. сайлаудан кейін Тэтчер ендігі
кезден бастап көлеңкелі зейнеткерлік министріне (әлі де кіші) ауысады. Ал
1965 жылы алғашқы сайлауларда жеңіске жеткен тори партиясының лидері Эдвард
Хит оны баспана саясаты жөніндегі көлеңкелі министр лауазымына
тағайындайды. Осы мәселелер бойынша Маргарет Тэтчер парламент пен партиялық
конференцияларында белсенді түрде қатысып, үй қожалары мүдделерін қорғап,
солардың жақтарында жылжымайтын мүлікке салынатын жергілікті салықтардың
жоғары болуына қарсы шығады. Бұның салдары ретінде 80-жылдардағы премьер-
министр ретінде жергілікті салық салу жөніндегі реформаларға ұласқанын
байқауға болады. Сол кезеңде болса, өзінің саяси көзқарастарын одан да ашық
білдіруіне 1966 жылы Э.Хиттің М.Тэтчерді қаржы мәселелеріне маманданатын
көлеңкелі министр (әлі де болса кіші, бірақ одан да жоғары мәртебелі)
қызметіне орналастыруы әсер етеді. Осы лауазымында 1966 ж. жылдық партиялық
конференциясында сөйлеген сөзінде Г.Вильсон басқарған лейбористік үкіметі
заңдылық пен дәстүрлі бостандықтарды бұзғанын, үкімет ұсынған және
парламент қолдаған шаралардың социализмге және коммунизмге бір қадам
жақындайтынын атап өтті. Конференция делегаттарының көпшілігі Маргарет
Тэтчердің сөзін өте сәтті деп таниды. 60-жылдардың II-жартысы соғыстан
кейінгі кезеңде қалыптасқан қоғамдық сана мен тәртіп стереотиптерінің тез
арада қирауы, оның басты мазмұны ретінде оң және сол радикализмнің
қалыптасу құбылыстарымен ерекшеленеді. Бұқаралық сана-сезім сатысында, тек
ұсақ буржуазиялық пен буржазиялық ортада емес, сонымен бірге жұмыс
табының жоғарғы қабаттарында, қызметкерлер, зиялы мен саяси орталар
арасында антиэтатисттік пен антиколлективисттік көңіл-күйлер орын алып
отырды. Британдық консервативтік партия өздігінен оң радикализмнің тез
арада өрістеуі үшін ұйымдастырудың мінсіз типі болды. 1968 ж. сайлау
алдындағы манифестте жаңа ағымдардың іздері көріне бастады. 1968 жылдан
бастап торийлік истеблишментте дайындалып жатқан құжаттар бойынша, 70-
жылдарға арналған қатал, оң позициялар сипаттағы консервативтік стратегия
мен мемлекеттің экономикаға араласуы және басқа мәселер қарастырылады. Тек
2 жыл өткен соң, 1970 жылы билікке келген Э.Хит үкіметі мақсаты етіп
ауыртпалықты этатизмді тоқтату мен шектен шыққан тред-юнионизмді қатаң
бақылауға алуды қоятын тыныш революциясының басталғанын жариялайды. Осы
факторлар төңірегінде Маргарет Тэтчердің сөйлеген сөздерінің
идеологизациясы, табанды антисоциализмі мен антикоммунизмі заңды
көрінеді. Хитке Тэтчердің басқыншылығы мен қайсарлығы ұнамаса да, ол 1967
жылы Маргарет Тэтчерді көлеңкелі кабинетке кіргізуге шешім қабылдайды. Жаңа
лауазым жағдайында да М.Тэтчер өзінің көзқарастарынан бас тартпай, оң
консервативтік жақты ұстанады. 1968 жылы Э.Хит оны көлік жөніндегі
көлеңкелі министр етіп тағайындаса, 1969 жылдың соңында, яғни 1970 ж.
сайлауға дейін бірнеше ай қалғанда, М.Тэтчер білім мен ғылым жөніндегі
көлеңкелі министр атанады. 1970 ж. маусым айындағы сайлауда
консерваторлардың жеңіске жетуі Маргарет Тэтчердің мансабын кезекті жаңа
сатыға көтереді. М.Тэтчер 27 мүшенің бірі ретінде кірген министрлер
кабинеті, мәртебесі жағынан саяси биліктің басты центрі болып есептелді.
Бірінші кезекте орган сайлау алдындағы уәде еткен міндеттерін жүзеге
асыруға кіріседі. Жалпы, ғылым мен білім министрі ретінде М.Тэтчер
әлеуметтік мақсаттар үшін мемлекеттік қаржының қысқаруын қолдап отырды. Осы
қызметте Маргарет Тэтчер мемлекеттік шығындарды қысқарту мақсатында жоғарғы
сыныптардағы оқушыларға тегін сүт беру шарасын жоққа шығарылуына қол
жеткізді. Оны бірден Тэтчер – сүт ұрлаушысы деп атап кетті [10, 28-29].
Британия сол уақытта батысеуропалық елдердің арасында жалғыз болып
экономикалық ғажайыпты кешірмеген еді. 1970 ж. қарай Британияның
өнеркәсіп өндірісі мен Батыс елдеріне экспорт үлесі 7,1%-ға дейін
төмендеді. Жаңа үкімет дәлме-дәл жасаған стратегиясы басында біртіндеп
орындалғанымен, кейін өңделген схема күйреді. Іске асырылған бірден-бір
үлкен шара 1973 жылы 1 қаңтар күні Англияның Ортақ рынокқа (Еуропалық
қауымдастық) кіруі болды. 1974 ж. ақпан сайлауында (38% дауыс) жеңіліске
ұшыраған Хит Тэтчерді қаржы Министрлігінің көлеңкелі хатшы қызметіне
тағайындайды. 1974 жылы қазан айында Лейбористтік үкімет алдын-ала
ұйымдастырған парламенттік сайлауда партия иеленген дауыстарының үлесі одан
сайын төмендеп, 36,7%-ды құрады. Осылайша 1964 жылдан бастап 1974 ж. қазан
айына дейін консерваторлар осы уақыт аралығында өткен 5 жалпыға бірдей
сайлауларда 4 рет жеңіліске ұшырап, билік басында тек 3,5 жыл болды. Э.Хит
үкіметінің беделі түсе берген сайын, партиядағы жетекшілік үшін күрес
айқындала бастады және де саяси зерттеулер Центрінің негізін қалаушы
К.Джозеф пен Э. дю Канн Маргарет Тэтчерге өзінің лидерлік үшін күрестен
кететінін айтқан соң, М.Тэтчер өз кандидатурасын ұсынды. 1975 ж. 4 ақпан
күні партияның басшысын анықтайтын сайлау кезінде М.Тэтчер – 130 дауысқа,
ал Э.Хит – 119 дауысқа ие болды. Тэтчер қажет минимумды жинамағандықтан(139
дауыс), екінші айналым өткізілді. Оған Хит қатысуға бас тартып, Маргарет
Тэтчер 146 дауыспен жеңіске жетеді. М.Тэтчер партияның басшылығына келген
соң, неоконсерватизмнің оңшыл идеологиясының дамуы және басыңқы
дүниетанымға айналуы жеделдетілген жылдамдықпен жүре бастады. Сол кезден
бастап Британияның саясаттану сөздігінде жаңа консерватизм біртіндеп
тэтчеризм терминімен алмастыра бастады. Оппозицияның лидері атанған
Маргарет Тэтчер өзінің жеке болашағы да, өкілетті ағымның келешегі де
шешуші дәрежеде басқаратын партияның жағдайы мен өзінің ықпалына бағынышты
екеніне өзіне есеп берген болатын. Тэтчер қызметке келгеннен кейін бірден
лидер мен партиялық көпшілік арасындағы қатынастарды өзгерте бастады.
Жүздеген және мыңдаған партиялық функционерлер мен активисттерге ол,айтуы
бойынша, өзінің адамы (one of us) болуға талпынды. Маргарет Тэтчердің
партия жұмысындағы басты өзгерісі 9 мүшеден тұратын бейресми саяси
подкомитетін құруы болды. Төрағасы қызметін Джозеф атқарды. Осы ұйымның
төңірегінде зерттеуші топтардың құжаттарын талқылаулар орын алды. Лидер
лауазымындағы алғашқы сөз сөйлеуі 1975 жылы қазанда кезекті партияның
конференциясында болды. Сонымен қатар М.Тэтчер басшы рөлінде бірнеше
өзгерістерден басқа күрделі қақтыруларды іске асырған емес. Аппараттың
тәжірибелік қызметіне араласпау тактикасы парламенттік кандидаттарды
іріктеу мен бекіту процессіне қатысты болды. Тэтчердің партиядағы
қарсыластары өздерінің ұстанымдарын өзгертпей, керісінше оның басшылығын
уақытша етіп санады, сол себепті де Маргарет Тэтчер артқыкүрсілермен қарым-
қатынасты жақсартуға талпынды. Осы кезден бастап көлеңкелі кабинеттің
құрамына жас әрі белсенді жақтаушыларды қоса бастады (Э.Нив, Дж.Биффен,
лорд Торникрофт). 1975 ж. Бостандық үшін ұлттық ассоциациясының (кейіннен
– Бостандық ассоциациясы) құрылуы консервативтік көзқарастағы қабаттар
мен топтардың белсенділігінің кемелі болып есептелді. Келесі құрылған
зерттеу орталығы неоконсервативтік толқын күшінің өсуімен байланысты болды.
1977 жылы ашылған Адам Смит атындағы Институт (ИАС) Хайек пен Фридман
концепциясының қолдаушылары, радикалды экономисттер ниетінен құрылған
болатын. 1979 жылғы кампания алдыдағы қалыптасқан алғышарттар Маргарет
Тэтчердің жеңіске жетуіне мүмкіндік туғызды. Партияның сайлау алды
манифесті де біршама байқап жасалынды. Манифест Инфляцияны қысқарту және
кәсіподақтардың құқықтары мен міндеттерінің арасалмағын тұрақтандыру арқылы
экономикаға қайтадан күш пен денсаулық қайтаруды уәде етті. Сол шешуші
күндерде Маргарет Тэтчер жақын араласу тактикасын таңдады (Баттл
фирмасының, қарапайым автобустарында жүрді). Бұдан басқа лейбористтердің
сайлау кампаниясы нашар ұйымдастырылды. Ұлыбритания премьер-министрі
қызметіне байланысты сайлау 1979 жылы 3 мамыр күні өтті. Сағат үште
лейбористтердің консерваторларды қуып жете алмайтыны айқындалды,
қорытындылар бойынша 44 депутаттық мандат пен 7% дауысқа асып түсті. Бұл –
,- М.Тэтчер жазады, - менің ең ұтымды сайлау кампаниям болды, сол кезде мен
өзімді халықпен айрықша гармонияда сезіндім [6, 133]. Шын мәнінде, біршама
ұзақ өмір кезеңін қамтыған Парламенттегі қызметі кезінде Маргарет Тэтчер
салыстырмалы түрде көп лауазымдарға ие болып, бір-біріне қарама-қайшы
салаларда көлеңкелі министр жұмысын атқаруы оның кейінгі премьер-министр
мансабында қабылдаған реформалардың шығуына зор әсерін тигізді деуге
болады. Сонымен бірге мықты саясаткер болу үшін қажет, Маргарет Тэтчер
тұлғасына тән қасиет: өз көзқарастарында табандылығы мен сенімділігімен
бірге, мемлекеттегі орын алған өзгерістерге тез арада ат салысуы. Өзінің
қарапайым отбасынан шығуына әрқашан назар аударту арқылы, ол халықпен теңбе-
тең сөйлеуден айынбады. Тэтчердің өз еліндегі басты лауазымға ие болуы,
өткен жылдардың мысалында, азапты жұмыс пен өшпейтін патриоттылық нәтижесі
екені дәлме-дәл ақиқат.
2 М.Тэтчер әкімшілігінің ішкі саясаты және оның жетісіктері мен
кемшіліктері.
2.1 Ұстанған меншіккерлер демократиясы (монетаризм). Үкімет басшысы
лауазымын иеленген соң, Тэтчер, өзіне дейінгі кез келген британдық премьер-
министр секілді, мемлекетте қалыптасқан өктем қатынастардың күрделі
системасымен бетпе-бет кездесті. Соғыстан кейінгі кезеңде лейбаристтер мен
осы даму сатысына жетпеген консерваторлар тарапынан ұйымдастырылған
мемлекеттік саясат 1979 ж. бастап оңға қарай ілгеріледі. Әсіресе, елдің
ішкі саясатында премьер-министр қолдауымен меншіккерлер демократиясы
немесе монетаризм тарады. Терминологиялық сөздікте берілетін анықтама
бойынша: Монетаризм – неоконсервативті экономикалық философияның негізіне
алынған экономикалық теория, - деп сипатталады [2, 47]. Теория облысындағы
кезеңдердің ауысуы өтті. Дж.М.Кейнстің орнына жаңа пір болып өзінің
мемлекеттік-монополисттік реттеу теориясымен Милтон Фридман санала бастады.
Ол М.Тэтчер мен оның министрлері үшін басты авторитет болды. Тэтчердің
барлық тобы иланған монетаристтер болып есептелді, алайда Маргарет
Тэтчердің өзі монетаризм ұғымын пайдалануды ұнатпағандықтан,
меншіккерлер демократиясы түсінігін қолдануды артық көрді. Монетаризмның,
басқаша айтқанда ақшаның сандық теориясы бойынша қалыптасатын инфляцияның
себебі: экономикалық өнім өсу қарқынымен салыстырғанда айналымға
жіберілетін ақша мөлшері өсуінің тым қарқындауы болып табылады.
Монетаристтердің көзқарасына сәйкес, осындай арақатынасқа саяси еріктің
көмегімен ықпал етуі мүмкін, себебі үкімет айналымға шығатын ақша көлемін
бақылауға алуға, яғни арақатынасты қысқартуға, техникалық қабілеттілігі
бар. Монетаризм теориясының басқа маңызды жағы бойынша, экономикалық саясат
кәсіпкерлердің іс-әрекеттерінің еркіндігін шектеуге, капитализм механизміне
араласуға міндетті болып табылмайды және тек өнімділіктің төмендеуіне әсер
етеді деп есептеген. Ал тэтчеризм атты экономикалық ағымның негізі болып үш
элемент қабылданды: еркін кәсіпкерлік, жеке бастама, шеткі индивидуализм.
М.Тэтчер белсенді түрде елде дағдыға айналған мемлекеттік корпорациялар
системасын қиратты. Әлеуметтенген сектордың приватизациясы – экономиканы
қайта құрудың негізгі элементтерінің бірі болды. Кіші бизнеске жүктелген
салық көлемінің қысқартуына байланысты, бюджеттегі дефицит 4,5 млрд. фунт
стерлингті құрады. Ал бұл мәселені шешу мақсатында жанама салықтардың
мөлшері ұлғайды (сатылатын тауар бағасына қосылатын салық). Британдық
консерваторлардың кезектілігі мен жоспарларын іске асырудағы қатыгездігіне
байланысты, Англияның кейбір саяси топтарында қисыны бар табысқа
әкелетініне үміттер пайда болды. Билікке консерваторлар келгеніне шамамен
бір жыл толғанда, олардың саясаты экономика саласында да алғашқы
нәтижелерін әкеле бастады. Өте шыдамды ағылшын қоғамы үшін де саясаттың
жемістері тым ащы болып шықты. Егер осыған дейін барлық экономикалық
қиыншылықтар лейбаристтер саясатына қатысты айтылса, ендігі кезден бастап
М.Тэтчер үкіметімен байланыстырылды. Сонымен, бұл кезең ағылшындардың
тэтчеризм саясатына қалай оралды? Үкіметтің алдына қойған басты мақсаты –
ақша массасының өсімін төмендету – белгіленген мерзім ішінде іске аспады.
Инфляция өсімінің қарқыны осы уақыт аралығында өте жоғары болып қала берді.
Жұмыссыздық 2 млн адамға дейін өседі де, кейіннен жұмыссыздардың саны одан
да өсті. Англияда бөлшек сауда бағалар өсуін жалғастырды. Файнэншл таймс
газетінде келтірілетін мәліметтерге сәйкес, 1980 ж. сәуірде 12 ай
аралығында бөлшек сауда бағаларының өсімі 19,8%-ды құрады. Өндірісті
қысқарту мен экономикалық тоқырау елде тұрақты үрдіске айналды. Осыған
қарамастан, консерваторлар дағдарыс құбылыстарын тез арада шешу мүмкін емес
деп есептеп, өз саясатын кезекті түрде жалғастырып жатты. Жанама
салықтардың көбеюі бензин, машина майлары, автомобиль, темекі мен
ішімдіктерге қатысты салынды.Біздің экономикамызды қайта қалпына келтіру
үшін 10 жыл қажет етіледі, - деп қаржы министрі Дж.Хау мәлімдеген болатын
[9, 72]. 1980 ж. наурыз айында телевизиондық интервью кезінде М.Тэтчер
жағдай қалпына келу алдында ушыға түсетінін жариялайды. Осы кезеңде
сарапшылардың болжамдары бойынша, Англияның болашақ экономикасы тэтчеризм
қыспағында біршама ауыр сипатқа ие болатынын айтты.
Викториандық ізгілер сипатында әкесі тарапынан тәрбиеленген Маргарет
Тэтчер оларды өзінің саяси өміріне арқау етті. Ұлыбритания өз даңқының асып
тұрған кезінде билік еткен королева Виктория дәуірін идеологияландырды. Көп
ретте ол сол кезеңдегі адамдардың тек өздеріне сеніп артып, көп әрі табысты
еңбек еткенін, есепшоттарды уақытысымен төлегенін, қара күнге жинағанын
мәлімдеген болатын. Яғни XIX ғасырдың ортасындағы викториялық
құндылықтардың кезіндегі мемлекет ұлылығын қайтарады деп сенді [11, 173-
187]. Тэтчердің түсінігі бойынша, еңбекке қабілетті азаматтар өз-өздерін
қамтамасыз етуі тиіс болды. Мемлекет пен қайырымдылық ұйымдар тек еңбекке
жарамсыз адамдарға көмектесуге міндетті деп санады.
Біраз уақыттан кейін, реформалардың іске аса бастағанын Ұлыбритания
бірден түсінген жоқ. Тэтчер билігінің бірінші мерзімінен кейін,
Консервативтік партияда өз лидерінен бұрылыс жөніндегі жарлығын күтті.
Бірақ алдында да айтқан сөздерінде, ол экономиканы қайта құру туралы
жоспарлардың жүзеге асырылуы үшін 4 жыл тым қысқа уақыт екенін, кемінде 8 –
10 жыл қажет ететінін байқаған болатын. Сонымен, күмәндарына партиялық
конференциядағы атақты сөзінде: Леди бұрылмайды!, - деп, барлық елді
бұрап жіберді [12, 1-3]. 70 жж. аяғындағы Британия мен Темір ханымның
билеген онжылдығынан кейінгі Британияны салыстырғанда, екі жеке дара
мемлекет болып көрінеді. 70-жылдардың аяғында Англия ЖІӨ көрсеткіші бойынша
бірінші жиырма мемлекеттердің арасында 19 орын алса, Тэтчер билігінің
нәтижелері арқасында көшбасшылар қатарына қосылды. Ағылшын тауарларының
бағасы төмендей түсті және егер бұрын британдық тауар әлем нарығында
қиындықтармен бәсекелессе, тэтчеризмге байланысты әлемдегі ең арзан
есептелген оңтүстіккореялық тауарлардан да арзан тұрды. Бағдарламаның
жетістіктерінің санына, сонымен бірге, ұлттық кәсіпорындардың акцияларын
жеңілдік ұсыныммен сату шарасы жатқызылады. Тек 4 жыл аралығында (1984 –
1988) акцияны иеленген британдықтардың саны 3 есе өсті. Акцияларды сатып
жіберу үрдісі де екі жағынан септігін тигізді: акция иегерлерінің
кәсіпорындардың табыс әкелуіне қызығушылығын тудырумен бірге, ағылшындарды
өз меншігінің пайда болуына, дербестігіне әкелуіне мүмкіндік туғызды және
де Консервативтік партияның позицияларын бекітті. 80-жылдарда сол саясатқа
байланысты ағылшын экономикасының негізінде орта және шағын бизнестер жаңа
күшті құрады. Ең маңыздысы, Британия үкіметі инфляцияны тежеді: оның
деңгейі 2-3 есе қысқарды. Антиинфляциялық мақсаттарда үкімет тарапынан
жүргізілген төлеу құралдары эмиссиясының қарқынын тежеу және ақша
айналымының жетілдірілу саясаты кезекпен іске асырылды. Ақша көлемі өсіміне
жүргізілген бақылау айналымда өз өнімдерін әкелді: бағалардың өсу
қарқындығын 1980 ж. 18%-дан 1983 ж. 5%-қа дейін қысқаруына қол жеткізді
[13, 2-4]. Сол кезеңде инфляциямен қатар жүрген жұмыссыздық мәселесінде де
оң өзгерістер орын алды, себебі соңғы жылдары оның көрсеткіші 3,5 млн
адамнан 2 млн.-ға дейін төмендеді. Ағылшын экономикасы біртіндеп қалпына
келтіріліп, онымен әлемдік алаңда санаса бастады.
Сонымен, 1979 – 1990 жылдары Ұлыбританияның премьер-министрі Маргарет
Тэтчер мен оның үкіметі тарапынан жүзеге асырылған саясат жан-жақты қарама-
қайшылықтардан тұрғанын атап өтсек қателеспейміз. Тіптен бұл мәселеге
қатысты ғылыми зерттеулер мен мақалалар 1980 жж. басынан бастап жазылып
жатқанымен, бүгінгі күнге шейін түрлі пікірталастар туындайды. Іске
асырылған саясат толығымен монетаристтік теорияның көшірмесі, әлде бірнеше
ағымдардың құрылымды формасы немесе Маргарет Тэтчердің өзі құрастырған
саясаты болып табылатыны жөнінде де, теория ретінде құрастырылған бағыттың
тәжірибе жүзінде Англия үшін жағымды немесе жағымсыз әсер етуі жайында да
ымыраға келу қиынға соғады. Қалай болса да, нағыз тарихи фактілерге сәйкес,
бұл экономикалық саясат мемлекеттегі жағдайдың толық өзгеруіне, жаңа бағыт
алуына жақсы жағдай жасаумен қоса, әлемге танылған тэтчеризм түсінігінің
өмір сүруіне жол берді.
2.2 Антиколлективизм мен посткорпоративизм.
Неоконсерватизмнің және жекелеген түрде тэтчеризмнің құнды бағдар-
бағыттарының арасында ерекше орын индивидуализмге немесе сол секілді
антиколлективизмге тиесілі. Мәнісі жөнінен индивидуалисттік,
антиколлективисттік философия тэтчеризмнің барша әлеуметтік-экономикалық
саясатының негізінде жатыр. Алайда айрықша табанды, әрі агрессивті сипатта
бұл философия тек 1983 жылғы сайлаулардан кейін коллективизм мен
коллективистік саясат жүзеге асатын еңбек пен капитал арасындағы
қатынастарда айқындала бастады. Коллективистік бастаулардың белді
тасымалдаушылары да кәсіподақтар, себебі олардың әрекеттері мен
тәлімдерінен көп жағдайда еңбек қатынастарының күйі мен жалпылама қоғамдағы
әлеуметтік келісім деңгейі бағынышты болып келеді. Өзінің ұзақ және
шиелініске толы тарихында өз мүшелерінің құқықтары мен әл-ауқаты үшін
күрестері арқасында британдық кәсіподақтар жұмыс берушілермен қатынаста да,
қоғамдық-саяси өмірде де біршама ауқатты позицияларды ұстанды. Алдыңғы
үкіметтердің бұл проблеманы шешуге қабілетсіздігі М.Тэтчерді өзінің
антиколлективисттік стратегиясын барлық ішкі саясат бұрышының басына қоюға
итермеледі. Одан бері, кәсіподақтарға қатысты заңдар жүргізілген кезінде
үкімет те, премьер-министр де қолданылып жатқан шаралардың қатардағы
мүшелерге қарсы емес, оларды кәсіподақтың басшылығы мен активі есебіндегі
экстремисттерден қорғау үшін жасалатынын айрықша баса айтты. Британдық
кәсіподақтардың демократизациясы мақсатында, олардың айтуы бойынша,
басшылықты таңдаған кезде пошта арқылы дауыс беру (кәсіподақтардың
жиналыстарына қатысатын белсенділердің ұсақ тобына емес, кәсіподақтың
барлық мүшелеріне мүмкіндік береді) туралы заңы қабылданды. Сол сияқты
заңның басқа бөлімдерінде ереуілдерді өткізу шешімі тек көпшілік мүшелердің
қолдауымен жүргізілуі тиіс екені қарастырылды. Заңнама ынтымақтастық
ереуілдеріне тыйым салды, жаппай пикет пен қызметкерлері ереуілдерге
қатыспаған объектілерге пикетке шығуға рұқсат бермеді, жаңа ережелерді
бұзғаны үшін қатал штрафтар жүйесін енгізді. Тек заңдармен шектелмей,
М.Тэтчер үкіметі кәсіподақтардың ықпалына қарсы тұруға көмектесетін
қоғамдық атмосфераны құруға ат салысты. Үкімет пен Маргарет Тэтчердің сол
кездегі ресми сөздерінің сүйікті тақырыптарының біріне антикорпоративизм,
яғни кәсіподақтар билік дәлізіне кіруге мүмкіндік алып, үкімет саясатына
айтарлықтай ықпал етуі есебінен әлеуметтік-экономикалық шешімдерді
қарастыруы мен қабылдауы жүйесін өткір сыны, мәселесі айналды. Үкіметтің
шараларының жүзеге асырылуына ушығып кеткен кәсіподақтардың дағдарысы жөн
әсер етті, мәселен, пайда болған дағдарыс кәсіподақтардың жалпы санының
төмендеуімен қоса, экономиканың дәстүрлі салаларындағы (айтарлықтай күш пен
жауынгершілікпен ерекшеленген) жұмыскерлерді біріктіргендердің саны азайды.
Оның үстіне Тэтчер үкіметі кәсіподақтармен тікелей қақтығыстан құтыла
алмайтынын түсінді.
1981 жылғы кеншілер кәсіподақтарын құлату немесе тез арада әлсірету
әрекеті (23 тиімсіз кен орындарын жабу) алғаш рет іске аспағаннан кейін
жаңа шаралар қолдану дайындалды. Сол оқиғалар барысында кеншілер мен
олардың басшылары мемлекеттің ұлттық мүдделеріне қарама-қайшы әрекеттерде
айыпталғанда, М.Тэтчер өз сөзінде ішкі жау атты қанатты сөзді тастаған
болатын [4, 135]. Үш жылдан соң ұқыпты жүргізілген дайындықтардан кейін
Тэтчер басқарған үкімет қабылдаған заң бойынша кеншілердің кәсіподағына
көлемді айыппұл салынып, оның банктегі есепшоттары тұтқындалды. Осы жолғы
қақтығыстардың ауқымы, өткірлігі мен ұзақтығы жағынан кезінде өткен
баспахана қызметкерлерімен болған жанжалдан да асып түсті. Бір жылдың
аралығында күн сайын тәрізді қарсыласқан кеншілер мен полиция
қызметкерлерінің мыңдық армиялары бір-бірін даулы территориялардан
(жолдар, кірме жолдар, т.б.) ығыстыруға тырысты. Кейбір сәттерде
қарсыластардың қақтығыстары қоян-қолтық ұрыстарды елестетті. Кәсіподақтың
қаражаттарын қолдануда мүмкіндігі жоқ кеншілер басқа кәсіподақтардан да
айтарлықтай көмек ала алмады, бұл кеншілердің көшбасшысы Скаргиллді
жақтырмауына байланысты еді. Тез арадағы капитуляцияға итермелеу үшін
Маргарет Тэтчер парламент арқылы қабылдаған заң жобасына сәйкес, ереуілге
қатысқан кеншілер мемлекет көмегінсіз өмір сүре алмайтын кедейлерге
арналған әлеуметтік заң жобасының көмегінен айырылды. 1985 жылы наурыз
айының басында ереуілшілердің басшылары келешек күрестің пайдасыздығын
түсініп, күрестің аяқталғанын жариялады. Келесі айлар аралығында НУУП
(көмір өнеркәсібінің ұлттық басқармасы) бір-бірден тиімсіз кен орындарын
жапты. Нәтижесінде ондаған мың кеншілер жұмыссыздардың 3 млн-дық армиясына
қосылды. Осындай қорытындымен соғыстан кейінгі мемлекет тарихындағы болып
көрмеген күрес Тэтчердің және оның үкіметінің ішкі жауды жеңудегі толық
жеңісімен аяқталды.
Бұл стратегияның басты мақсаты болса, тек парламент және басқа өкілдік
мекемелердің жоғалған билігі мен абыройын қалпына келтіруде емес,
ынталардың өкілдік институттарында атқарушы биліктің рөлін күшейтуде еді.
Бір уақытта кәсіподақтардың мемлекеттегі халықтың жұмыспен қамтылуы мен
жұмыссыздық жағдайларына ықпал ету мүмкіндіктері қысқарды. Сонымен қатар
бірлесіп әрекеттесу механизмінің дамуының басымдылығының өзгеруін
кәсіпкерлік ұйымдар да сезінді. Мемлекеттік қолдаудан (субсидиялар, несие
алуда жеңілдіктер) айырылуы жекеленген фирмалар мен бірлестіктерінің
банкроттығы мен жұрдай болу қаупін туғызумен қатар, өңірлер мен, тіптен,
мемлекеттің деиндустриализациясына алып келуі мүмкін еді.
Деиндустриализация мәселесі уақыт өткен сайын тэтчеристтер мен олардың
қарсыластары арасындағы пікірталастарда негізгілердің біріне айналды.
Үкімет пен бизнестің арақатынастарының елеулі сәті болып, М.Тэтчер және
оның министрлері басқа кәсіпкерлік ұйымдардан тыс, жеке ірі бірлестіктермен
қарым-қатынастар жүргізуінде еді. Қорытындысында Тэтчердің
антиколлективисттік стратегиясы, оның риторикасына қарамастан, толығымен
коллективизмді де, корпоративизмді де жоя алмады. Алайда кейіннен 1984 және
1988 жылдары тағы да қабылданған заңдар кәсіподақтарға қарсы бағытталды.
Ұсақ фирмалардың көптеп құрылуы, жеке еңбек ісімен айналысатын адамдар
санының өсуі және де жоғарыда аталған заңдардың қабылдануы кәсіподақтардың
ықпалының әлсіреуіне итермейлейді [13, 2-4].
Бастапқы сәттерде жүзеге асырылуға тиісті заң жобалары радикалды
болмағанын айрықша атап өткен жөн, себебі 1981 жылдан бастап кәсіподақтар
білдірген қарсылықтарына үкімет өз саясатын қаталдандырып, радикалды түрде
жауап беруге мәжбүр болды. Сол себепті де өте қауіпті жолмен, күш қолдану
сипатында жүргізілген реформалардың ,түптеп келгенде, мемлекет өміріне жан-
жақты әсерін тигізгенімен, қалыптасқан дағдыларды өзгерте алмады. Ал
қосымша мақсаты етіп саналған Маргарет Тэтчер үкіметінің ымырасыздығын
көрсету жолы толық мәнде іске асқанына еш күмән жоқ.
2.3 Әлеуметтік саясат төңірегіндегі білім, денсаулық сақтау, тұрғын-үй
мәселелері.
XX ғасырдың 80-жылдары Ұлыбританияның саяси тарихына кең ауқымды
әлеуметтік реформалар мен қоғам өмірінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Е. А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Бүкіл әлем тарихы және
халықаралық қатынастар
кафедрасы
М.Тэтчер және британдық неоконсерватизм(тэтчеризм)
(курстық жұмыс)
Орындаған: МО-1 пя тобының студенті
Рақымова И.Т.
Тексерген: аға оқытушы Аймахов Е. Н.
ҚАРАҒАНДЫ – 2014
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1 Маргарет Тэтчер – Билікке жету
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7-13
1.1 Парламентке жетудегі өмір
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-1 0
1.2 Қатардағы парламентариядан премьер-министрге
дейін ... ... ... ... ... ...10-14
2 М.Тэтчер әкімшілігінің ішкі саясаты және оның жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-25
2.1 Ұстанған меншіккерлер демократиясы
(монетаризм) ... ... ... ... ... ... .15-17
2.2 Антиколлективизм мен
посткорпоративизм ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .17-20
2.3 Әлеуметтік саясат төңірегіндегі білім, денсаулық сақтау, тұрғын-үй
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-22
2.4 Тэтчерлік онжылдықтың соңғы кезеңіндегі
реформалар ... ... ... ... ... ..22- 25
3 М.Тэтчер әкімшілігінің сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-34
3.1 Фолкленд аралдары үшін соғыс
(1982) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...26-29
3.2 М.С.Горбачев кезеңіндегі КСРО-мен қарым-
қатынастары ... ... ... ... ...29-31
3.3 Қырғи қабақ соғысының
аяқталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .35-36
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...37
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-49
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Неоконсерватизм ұғымы XX-ғасырдың 70-
жылдарының II-жартысындағы Батыс Еуропа және АҚШ елдерінде алдыңғы қатарға
шыға бастады. Мұның тарихи алғышарттары ретінде Н.М.Степанова өзінің
Британский неоконсерватизм и трудящиеся атты еңбегінде әлемдік деңгейде
капитализм дағдарысын және социализм мен ұлт-азаттық қозғалыстардың
орындарының халықаралық аренада күшеюі деп санайды [1, 3]. Ал бұл бағыттың
кезіндегі XVIII-XIX ғғ. қалыптасқан консерватизм ұғымының жалғасы, жаңа
көрінісі болып табылатындықтан, бірінші кезекте консерватизм түсінігіне
анықтама беруіміз орынды болады. Еуропа және Америка елдерінің жаңа және
қазіргі заман тарихы бойынша қолданылатын терминдер мен ғылыми ұғымдар
түсінігі атты терминологиялық сөздікте: Консерватизм – модернизация
үрдісінің саяси-әлеуметтік, экономикалық салдарына феодалдық қоғамның
элиталық әлеуметтік топтарының кертартпалық мағынада әсерінен туған
идеологиялық ілім ретінде көрсетілетін болса, Неоконсерватизм деп –
либертарлық дәстүрден бастау алып, бірақ нақтылы саяси негізі бар күрделі
ілімдер мен принциптердің жиынтығы деген түсініктеме беріледі [2, 36-52].
Ал Британияда өзіндік көрініске ие болған бұл ағым, нақты айтатын болсақ,
1979 жылы билік басына Маргарет Тэтчер келуімен өз заңды күшіне енді. Бірақ
осыған қарамастан либералды көзқарастағы ағылшын публицисті Д.Уотсон
М.Тэтчерді консерватор ретінде қарастыруға бас тартады. Оның ойы бойынша:
Консерватор - ескі құндылықтарды сүйетін дәстүрші, ал саясатты заттарды
қалыпты күйде қалдыру үшін күрес ретінде санайды. Алайда ешкім де тэтчеризм
немесе рейганизмнің заттарды қалыпты күйде қалдыруға тырысатынын көріп
тұрған жоқ, - деп М.Тэтчер саясатын сынаған болатын [3, 167]. Қалай да
болса, тұңғыш әйел премьер-министр ұстанған саясаттың кейінгі өзгерістер
төңірегінде ұлы жетістіктерімен қоса, көптеген кемшіліктері ашылды. Осындай
XX-ғасырдың соңғы онжылдықтарында Британияда орын алған саяси оқиғалар
мемлекеттің келешектегі дамуын айқындап, Әлемге, мүмкін, мыңжылдықта бір
рет дүниеге келетін ұлы тұлғаны сыйлады.
Өткен ғасырдың 50-60 жылдары Әлемдегі беделінен айырылып бара жатқан
Ұлыбритания және бүгінгі күні Ұлы сегіздік құрамына кіретін алдыңғы
қатарлы елдердің бірі Ұлыбритания арасында жер мен көктей айырмашылық
жатыр. Ал осы прогресстің туындауы 70-80 жылдардағы оқиғаларымен
байланысты. Сондықтан да Англияның қазіргі заман тарихындағы ерекше атап
өтілетін кезеңнің зерттелу маңызы пайда болады, себебі тек тарихи сәттерге
үңілу арқылы бүгінгі күнгі саясатты түсінуге болады.
Тақырыптың тарихнамасы. Бұл ағымның өріс алғанынан бастап бүгінгі
кезеңге дейін көптеген зеттеушілер мен ғалым-академиктер Маргарет Тэтчердің
өмірбаянын да, билікке келгеннен кейінгі ұстанған саясатын да жан-жақты
қарастырған еді. Соның ішінде алғашқы кезекте атап өтілуі тиіс
С.Перегудовтың Тэтчер и тэтчеризм деп аталатын монографиясы. 1996 жылы
жарыққа шыққан ғалымның бұл еңбегі көптеген ғылыми мақалалар және 4 жыл
бұрын шыққан Современный консерватизм атты еңбегінің заңды жалғасы,
автордың тақырыпты тереңдеп ашу арқылы жалпы Ұлыбританияның саяси құрылымын
қарастыру, ойын ережелерін түсіну мақсатын қояды. Әсіресе сол кезде Ресей
аса зерттелмеген тақырыптардың бірі болып табылатын тэтчеризм мәселесі
болғандықтан, С.Перегудов монографиясында бір-біріне тығыз байланысты
Британияда неоконсерватизм бағытының дамуы мен Тэтчерлік онжылдықты
синтездеп зерттеуге тырысты [4, 3-5]. Ал соңғы ғасырдағы Англияның ең
танымал премьер-министрі Маргарет Тэтчердің орыс ғалымдарының арасындағы
алғашқы биографтарының бірі Виктор Поповтың Маргарет Тэтчер: человек и
политик (взгляд российского дипломата) деп аталатын кітабының екінші
басылымында автордың биографиялық тұрғыдағы зерттеулерімен бірге, орыс
тіліне аударылмаған Маргарет Тэтчердің екі томдық автобиографиясынан құнды
материалдар қолданылады. Жалпыланған тұрғыда еңбектің ерекшелігі: ұлы
тұлғаның өмірге келгендегі алғашқы қадамдарынан Премьер-министр қызметінен
кейінгі де өмір тағдырын зерделеуі. Автор темір ханымның өмірін түрлі
қарама-қайшылықтар мен өзгерістерге толы болғанын атап өтеді, М.Тэтчерге
көп кезекте алғаш, бірінші рет деген сөздер қолданатынын байқайды [5, 3-
9]. Биография тақырыбын жалғастырған француз тарихшысы Жан Луи Тьерио батыс
адам тұрғысынан Маргарет Тэтчердің өмір жолын өзінше түсінеді де, баяндайды
және бұл маңызды мәселелерге басқа қырынан қарауға мүмкіндік береді.
Маргарет Тэтчер: от бакалейной лавки до палаты лордов басты еңбегінде
ұлылардың ұлысы болған тұлғаға кезінде көп лақап аттар қойғанымен
(белдемшедегі Черчилль, антикоммунизмнің әлемдік жандармы, Шығыс одағы
мен Варшава келісімшартының қабыршысы, т.б.), халықтан өте жиі Бізге
Маргарет Тэтчер керек! деген сөздер естілгенін байқайды [6, 2-5]. Жүйелей
келе, бұл кітап Әлемдегі кешегі оқиғаларды кеңірек қарауға, кейбір
атаққұмарларға саяси билік шыңына жету туралы оқулық түрінде көрініс табуы
мүмкін. Осындай салыстырмалы негізде жазылған ғылыми еңбектердің бірі –
В.А.Матвеевтің Британия вчера и сегодня. Зерттеу жұмысының негізі болып,
Англияның II дүниежүзілік соғыстан кейінгі қалыптасқан саяси бағытының XX-
ғасырдың екінші жартысында күрт өзгеріске ұшырауы. Автор арнайы тарауларда
1950-1980 жж. аралығындағы кезеңді жеке, 1980 ж. бергі өрістеген
құбылыстарды жеке қарастырып өтеді, осыдан да бір ғасырдың төңірегінде
мемлекеттің саяси құрылысында қарама-қарсы идеологиялардың қалыптасқанын
байқауға болады. Әсіресе ішкі және сыртқы саясаттағы Премьер-министрдің
қабылдаған шешімдерін айқындау кезінде, белгілі бір паралелль жүргізіліп
биографиясы баяндалады [7, 123-126]. Ал сол тарихи оқиғалардың куәгері,
тіптен себепкері Маргарет Тэтчер биліктен кеткеннен кейін, мүмкін өз елі
үшін жасаған бағаланбас еңбегін қорытындылай келе, бірнеше автобиографиялар
мен мемуарлар жариялаған. Соның ішінде ерекшеленетін басылымы, 2003 жылы
жарыққа шыққан Искусство управления государством. Стратегии для
меняющегося мира. Оның аннотациясында: Искусство управления государством
- әлемдік мәндегі мемлекеттік қайраткердің тарапынан жазылған терең ғылыми
еңбек,- деп көрсетілетін болса, автор, шын мәнінде, өткен дәуірдің ең
танымал саяси кезеңдері мен халықаралық конфликттердің пайда болу
алғышарттары және де өту сипаттары жайлы баяндайды [8, 15]. Өзі жайлы
көптеген жағымды және жағымсыз пікірлер естіген Британияның бұрынғы Премьер-
министрі ендігі кезекте Әлемді өз көзімен қалай елестететінін осы еңбегінде
жан-жақты суреттейді. Салыстырмалы түрде біршама аз уақыт бұрын өмір сүрген
тұлға, жаңа идеология, саясат жөніндегі пікірталастар, көзқарастар, ғылыми
мақалалар, монографиялар мен ғылыми еңбектер, тіптен танымал
журналисттердің сол оқиғаларға арнап өз көзқарастарын кітап түрінде басып
шығаруы өрістеген саяси құбылыстардың тек Британия тарихына ғана емес, Әлем
тарихына да үлкен серпіліс бергенін білдіреді.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Сонымен бірге сол кезеңнің
хронологиялық шеңберін анықтайтын болсақ, Маргарет Тэтчердің 1979 жылы 4
мамыр күні Консервативтік партия атынан Премьер-министрге сайлау кезінде
жеңіске жетуінен бастап 1990 жылы 29 қараша күні қызметінен кетуіне дейінгі
біршама қысқа да ұзақ аралықты қамтиды. Кейін де Консервативтік партия
атынан Премьер-министр қызметін атқарған Джон Мейджар бір жағынан
М.Тэтчердің өз қолдауымен тағайындалса да, тэтчеризм бағытын түпкілікті
жүзеге асырды деп айту қиын. Сол себепті де неоконсерватизм бағытын
орнатқан Маргарет Тэтчер үкіметі бүгінгі күнге дейін ең радикалды, қатал
тәртіп орнатқаны жайлы көптеген мысалдар дәлелдейді.
Курстық жұмыстың мақсат-міндеттері. Рим драматургы Теренций: Қанша
адам болса, сонша пікір болады, - деп айтқандай, әрбір мәселеге әрбір
ғалым жан-жақты қарауға талпынады және өткен оқиғалардың түп шындығын,
себептерін табуға тырысады. Сол секілді біздің тақырыбымыздың төңірегінде
іске асыратын мақсатымыз: Ұлыбритания тарихындағы ұлы саяси қайраткерлердің
бірі Маргарет Тэтчердің өмір жолын зерттей келіп, оның есімімен
байланыстырылатын британдық неоконсерватизм ағымының қайнар көздерін
анықтау, әрі маңызын түсіну. Бұл ағым пайда болып жатқан кезеңдегі
зерттеушілердің еңбектері мен мәселе өз мәресіне жеткеннен кейін
ғалымдардың кең ауқымдағы ғылыми жұмыстарын зерделей келе, XX-ғасырдағы ең
маңызды құбылыстарының бірі болып саналатын мәселенің түп қазығына жету.
Осы мақсатқа жету барысында: 1. Алғашқы тарауда Маргарет Тэтчердің
мемлекеттегі ең жоғарғы лауазымға ие болғанға дейінгі өмір тағдыры жан-
жақты қарастырылады, себебі дәл сол кезеңдегі орын алған оқиғалар
М.Тэтчердің кейінгі қызметі төңірегінде іске асырған саясатына негізгі
алғышарттарды қалыптастырды. 2. Келесі тарауда қарастырылатын мәселе
көбінесе Тэтчер үкіметі кезеңінде жүргізілген ішкі саясаттың жағымды
жақтары мен жағымсыз тұстарын ашуға арналады, әсіресе әлеуметтік-
экономикалық шаралары кейінгі уақытта тэтчеризм деген атқа ие болуы сирек
кездесетін құбылыс. 3. Сонымен қатар Маргарет Тэтчер билік басындағы
кезеңде, халықаралық аренада мемлекеттер арасында маңызды мәселелер шешіліп
жатқанына байланысты, өзінің радикалдылығын премьер-министр сыртқы саясатта
да қолданғанын зерттеуге үшінші тарау негізделген. Сондықтан да бүгінге
дейін, яғни XXI-ғасырдың II-онжылдығына дейін әлі де толық шешімін таппаған
бұл тақырып тереңдей қараған сайын түрлі жекеленген әрі басты мәселенің
негізін қалыптастыратын сұрақтардан құралады: консерватизм мен
неоконсерватизм ұғымдарының байланысы, Консервативтік партия орнатқан
саясаттың неоконсерватизм ағымынан айырмашылықтары, Маргарет Тэтчердің
Еуропа тарихындағы тұңғыш әйел премьер-министр ретіндегі рөлі, радикалды
саясаттың жағымды мен жағымсыз жақтары.
1 Маргарет Тэтчер – Билікке жету жолы
1.1Парламентке жетудегі өмір жолы.
Маргарет Хильда Робертс 1925 жылы 13 қазан күні Линкольншир графтығы,
Грантем қаласында дүниеге келеді. Робертстердің үйі барша Грантем қаласы
секілді өзінің қарапайымдылығымен, тиянақтылығымен, қаталдығымен
ерекшеленді. Тұрғындарының саны шамамен 25 000 адамға жеткен қалада бір топ
іскер азаматтар маңызды мәселерді шешіп отырды. Маргареттің әкесі Альфред
Робертс те солардың қатарынан болды. Нортгемптонширде туып өскен А.Робертс
отбасындағы жеті баланың арасында тұңғышы болды. Кейіннен М.Тэтчер әкесін
еске алғанда: Менің әкем жергілікті басқарма орнында ауқымды жұмыс
атқарды. Ол қалалық кеңестің мүшесі болғанда, мен төрт жаста едім, - деген
екен [7, 125]. Болашақ жарын Беатрис Стефенсенді, Альфред Робертс шіркеуде
кездестіреді. Ол 1888 жылы дүниеге келген еді және әлеуметтік жағдайы
күйеуінен жоғары болған жоқ. Осылайша 4 жылдан кейін Мюриел (М.Тэтчердің
әпкесі) және тағы 4 жылдан кейін Маргарет туылады. Бала кезінде олар
ешқашан жақын болған емес, себебі Мюриел анасына тартып, тыныш және тұйық
болып өсті. Ал Маргарет, керісінше, әкесіне тартты және әкесі қызының
ерекше білім мен энергияға бөленгенін сезіп, кезінде өзі ала алмаған жақсы
білімді беруге тырысты. Сондықтан 1930 жылы Маргарет қала маңындағы Хантинг-
Тауэрда орналасқан графтықтың орта білім беретін мектебіне түседі. Ол бес
жасында да зейінді, әдепті және байыпты болды, - деп көрші партада отырған
Джон Фостер айтқан болатын [9, 16]. Алайда бірінші кезекте ол методист
болды. Орта таптың өкілдері Финкин-стриттағы уэслиандық шіркеуге барумен
болды, сол жерде де жас Маргарет Тэтчер әкесінің уағыздарын тыңдады.
М.Тэтчертің есінде саясатқа алғаш рет араласуы қалды – ол 1935 жылдағы
парламент сайлауларына қатысты болды. Сол кезде М.Тэтчер 10 жаста еді. Жас
Маргареттің ой-өрісінің қалыптасуына, сонымен қатар, шетел елдердегі
құрдыстарымен хат алмасып отыруы өз септігін тигізді. Бір жылдан соң
М.Тэтчер қыздарға арналған Кестевендік дербес мектепке оқуға түседі. 1939
жылдың қазан айында Маргарет Тэтчер 14 жасқа толғанда, Грантэм әлі
бомбалауға тап болмаған еді. Бірақ жақын арада соғыс Грантем қаласының
аймағына соққы бере бастады. Сол себепте Маргарет Тэтчер соғысты жақыннан
көрді. Осы кезеңде Альфред Робертстің саясы мансабы жоғарылай бастады: 1943
жылы олдермен және әлемдік судья болып сайланғаннан кейін, 1945-1946 жж.
Грантем қ. әкімі рөлін атқарады. 1945 жылы 8 мамыр күні Англия үшін соғыс
жеңіспен аяқталған соң, Маргареттің жүрегі қуанышқа толды. 1942 жылдың
соңынан бастап Маргарет Робертс алдында өмір ісін таңдау жөнінде сұрақ
туындайды. Алайда патриоттық энтузиазм мен саяси құмарлық адамды қамтамасыз
ету үшін жеткіліксіз болды. Мэгги Саммервилл-колледжіне (Оксфордтың
қыздарға арналған колледжі) химия мамандығы бойынша оқуақы алу сайысына
қатысуға шешім қабылдайды. Неге химияны таңдады? Себебі, мектебіндегі
мұғалімдерінің бірі мисс Кей оқушының осы ғылым саласына деген құштарлықтың
пайда болуына көмектесті және де епті қыз осы салада Біріккен Корольдікте
жұмысты оңай табатынын жақсы түсінген. Самервилл-колледжімен бірге тапсырып
көрген екі университетке өткенімен, Самервиллге түсу арманы қайғылы
өкінішпен аяқталады. Осыған байланысты Маргарет Кестевендік мектепке қайтып
келуге шешім қабылдайды. Алайда оқу жылының басталғанына небәрі 6 күн
өткенде, оның Самервиллге қабылданғаны туралы жарияланады. Көп ойланбастан
М.Робертс қолындағы екі сөмкемен вокзалға асығады. Жалпы Самервилл-колледжі
Оксфорд колледждерінің арасында ең қарапайым болғанына қарамастан, Маргарет
Робертс бастапқы кезде өзін ыңғайсыз сезінді. Демалыстар кезінде әкесі
Альфред Робертс қызын түрлі кездесулерге, отырыстарға, соның ішінде соттық
отырыстарға алып жүрді. Осындай жиындар кезіндегі көріп, естігендері оны
химиядан гөрі көбірек қызықтырды. Академиялық үлгерім жағынан Маргарет
Тэтчер рекордтар қойматын-ды. Университет қабырғаларында белсенді түрде
қатысқан ұйымдарының бірі – студенттер-консерваторлар клубы еді, ал 3
курста Оксфордтағы консервативтік ассоциациясының төрағасы болып сайланды.
1945 жылы 19 жас шамасында М.Тэтчер сайлау кампаниясы кезінде Оксфордтың
көшелерінде торилар үшін дауыс беруге шақырады. Сайлаудың қорытындысы –
торилердің жеңілісі – Маргаретті де, партияның белсенділерін де таң
қалдырады. 1947 жылы М.Робертс Оксфорд университетін біршама лайықты
дипломмен аяқтайды. Химия маманы ретінде Бритиш Зайлонайт пластике немесе
Би-Экс атты фирмаға жұмысқа орналасады. Басынан бастап оның бөтен екені
көрінеді, ол өз жұмысын жек көре бастайды. Өмірінің келесі сатысына оны
1948 жылғы кездейсоқ кездесу көтереді. Оксфордтық түлектерінің
Консервативтік ассоциациясының өкілі ретінде партиялық конференцияға
шақырылады, сонда Джон Гранттың қолдауына байланысты Дартфорд округының
атынан сайлауға қатысуға мүмкіндік алады. 1949 жылы ақпан айында оның
кандидатурасын комитет қолдайды да, 28 ақпанда Дартфордтың сайлаушы-
консерваторлар кеңесінің алдында ресми түрде жарияланады. Сайлауға қатысуы
жұмыстан кетуге көптен көп күткен себеп пайда болады. Хаммерситте
(Лондонның батыс аймағы) М.Тэтчер Дж.Лайонз корпорациясында жасанды
қаймақ балмұздағын дамытумен айналысады. Сайлау күні болып 1950 жылы 23
ақпан белгіленеді. Оның қарсыласы Норман Додд ескі тәртіптің лейбористі
болып, өз қарсыласына құрметпен қарады. Тори жеңіліске ұшырағанымен,
Эттлидің парламенттік көпшілігі 146-дан 5-ке дейін қысқартты. 1951 жылғы
қазан айында Англия сайлау бюллетендерін салатын арнайы жәшіктерге қайтадан
шақырылғанда, М.Робертс екінші рет кандидат ретінде шығады. Норман Доддтан
жеңілісінде тағы да 1000 шақты дауысты қысқартады. Жеңіске жету үшін
көбірек ыңғайлы округті табу мақсатымен Дартфордтан кетуге мәжбүр болады.
Сонымен бірге Дарфордта өткізген жылдар кезеңінде шешуші кездесу өтеді.
1949 жылы ақпан айында Маргаретке арналған ресми асқа шақырылғандардың
арасында 33 жасар, Атлас презервейтив компани компаниясының бас директоры
Деннис Тэтчер болады. Осы кездесуді М.Тэтчер кейіннен: Мен саясат жайлы
қанша білсем, ол да сонша білді, ал экономикада менен әлдеқайда көп білді,
- деп еске алған. 1951 жылы 26 жасында Дэннис Тэтчерге тұрмысқа шығып, 1959
жылға дейін Маргарет Тэтчердің саясаттағы белсенділігі төмендей түседі.
Материалдық жағынан ешқандай қиындық көрмеген М.Тэтчер көптен бері
талпынған адвокаттар дайындайтын корпорацияға оқуға түседі. 1953 жылы
мамырда адвокат атағын алуға алғаш емтихан тапсырған соң, тамызда отбасында
егіздер – ұл Марк және қыз Кэрол – дүниеге келеді. Маргарет Тэтчер
балалардың бөбек жасынан шыққанша дейін саясатқа араласпауға уәде береді,
алайда 1955 жылғы сайлауға өз кандидатурасын ұсынуға тырысады, бірақ бұл
әрекет іске аспайды. 1958 жылы Финчли соңғы үміттің округіне айналады,
себебі кейін 1959 жылғы сайлауға электораттың сеніміне бөленуге уақыт
жетпеген еді. Әлеуметтік жоспар бойынша Финчли округінің маңайында орта тап
өкілдері өмір сүрді және де 1955 ж. консерваторлар бұл аймақта 13 мың дауыс
артықшылығымен жеңіске жеткен болатын. 1958 жылы Финчли (Лондонның
солтүстігі) округі жалынды энергияға бөленген кандидатты қажет етті.
Маргарет Тэтчерге өте қатал бәсекеден өтуге тура келеді: округ, шын
мәнінде, алтын болып есептелді. Сол себепті ол тез арада жергілікті
мәселелерді зерттеуге кірісті, Финчлидің тұйық көшесімен байланысты
қиыншылықтардан бастап, Фрайерн-Барнеттің оңтүстігіндегі қоқыстың шығарылу
уақытына шейін білетін болды. Ақыры М.Тэтчер тағы да 3 кандидатпен бірге
финалисттер тізіміне енеді. Ұлы күн – 14 шілде келеді. Жергілікті
консерваторлар кеңесінің атқарушы комитетінің алдында өзін таңдау үшін
қолынан келгенінің барлығын істеді. Ол орнынан түре келіп, көрнекті сөз
сөйледі. Бірінші айналымда 35 баллға ие болса, оның қарсыласы Лангтон 34
балл иеленді. Екінші шешуші айналымда 46 балл қорытындысымен жеңіске
жеткенде, барлық жиналғандар М.Тэтчерді құттықтай бастады. Басты мақсаты
іске асты. 31 шілде консерваторлар партиясының Орталық бюросы Маргарет
Тэтчердің сайлауда партияның өкілі болатынын мәлімдейді. Британдық дәстүрге
сәйкес премьер-министрге сайлау күнін таңдауға өкілеттік берілгеніне
байланысты, 1959 жылы қыркүйекте Макмиллан сайлауды қазан айында өткізуге
шешім қабылдайды. Либералдар атынан шыққан кандидат, Айвен Спенс,
аристократиялық әдетке бөленген талғампаз денди болды. Қорытындылар даусыз
болып шықты: 1959 жылы 8 қазан күні Маргарет Тэтчер 26 697 дауыспен
парламентке сайланады. Оның қарсыласы-лейборист небәрі 13 437 дауысқа, ал
Айвен Спенс – 12 260 дауысқа ие болады. Ақыры М. Тэтчер кейін кідірсіз 33
жыл бойы иеленетін орынға жетеді: 34 жас шамасында ол жаңа әлемге,
Вестминстерге кіреді.
Парламентке дейін 1925 – 1959 жылдар аралығындағы өмір жолы біркелкі
немесе сәтті өтті деп айту қиын болар, алайда өзінің патриоттылық сезімін
жүрегінде сақтаған, ұстанымдарын ешқашан өзгертпеген тұлғаның қанша рет
жеңіліске ұшыраса да саясатқа деген сүйіспеншілігін сақтап қалуы, әйел
болса да қайрат қажымастығын көрсетуі, өткен сынақтарының бекер болмағаны
келешек оқиғалар дәлелдейді. Маргарет Тэтчер өміріндегі алғаш сайлау
кезінде айтқан сөзінде: Жас кезінде оптимист болмаған адам, ешқашан
оптимист бола алмайды. Сондықтан да Маргарет Тэтчердің өз арманынан үміт
үзбегендігі арқасында жеңіске жеткендігі, өмір соңына дейін оптимист
қалғандығына нағыз ақиқат.
1.2 Қатардағы парламентариядан премьер-министрге дейін.
Парламент депутаты болған адам үшін Вестминстер ғимаратына алғаш рет
қадам басуы есінде үлкен із қалдырады. Маргарет Тэтчер бұл ғимаратпен таныс
еді, алайда ол тұңғыш рет парламентте 650 сайланған депуттардың арасында өз
орнын иеленуге кезегі келді. Сол кезеңде парламент мүшелерінің ішінде тек
25 әйел болған еді. Бұл тым еркектердің орны, - деген сөзінде М.Тэтчер ол
жерде барлығы ер адамдарға арналғанын білдіргісі келді. Партия мен
мемлекеттегі дәстүрлі империялық саясат жөнінде Макмиллан жариялаған
өзгерістер тори партиясының ішіне де біртіндеп кіре бастады және Маргарет
Тэтчердің Вестминстерде небәрі 10 жылдың ішінде қатардағы парламентариядан
көлеңкелі кабинеттің мүшесіне дейін көтерілуі бұның басты дәлелі болып
табылады. Сондықтан да оның әйел затына жатуы оған айтарлықтай кедергі
болғанына қарамастан, кейде Маргарет Тэтчерге еркектік шовинизмге тап
болуға тура келді. Парламентте оған жеке кабинет пен әрқашан маңайында
жүретін хатшы, Пэдди Виктор Смит тағайындалды. Жаңадан келген басқа
депутаттар секілді М.Тэтчер өзінің жеке басты заң жобасын ұсынуға тырысады
да, жеребе салудан кейін заң жобасын қорғауға рұқсат етілгендердің қатарына
кіреді. Тақырыбы етіп, баспасөз өкілдерінің жергілікті атқарушы органдардың
отырыстарында қатысу құқығын кеңейту жөніндегі сұрақты таңдайды. 1960 жылы
5 ақпан күні 30 минут аралығында заң жобасын қорғап шығады. Билль көпшілік
дауыстың қолдауымен (152 – иә мен 39 – жоқ) қабылданып, Маргарет Тэтчер
ресми партиялық бағдарламада сол жайлы баяндауға мүмкіндік алады. Арада 2
жыл өткенде сол кездегі премьер-министр Гарольд Макмиллан Тэтчерді
зейнеткерлік пен халықтық сақтандыру министрлігіне парламенттік хатшы
қызметіне тағайындайды. Бұл лауазым, негізінен, министрлік лауазымдардың
ішіндегі ең төмені болды және де бұл қызметке көбінесе жаңадан келген
депуттарды тексерістен өткізу мақсатымен орналастырды. 60-жылдардың басы
М.Тэтчердің абыройының өсуімен сипатталынды. 1961 жылы наурыз айында
зейнеткерлер құқықтары мен зейнетақының тоқтауы жөнінде лейбористтердің
үкіметке қарсы айтылған сөздеріне Тэтчердің жауап беруіне тура келді.
Өзінің тиянақты әрі статистикалық есептерге қаныққан сөзінде ол
зейнетақылардың соғыстан кейінгі кезеңдегі өсуінің динамикасын көрсетумен
қатар, Швеция, Дания мен ФРГ елдерінің зейнетақымен қамсыздандыру
көрсеткіштерімен салыстыру келтірді. 1964 ж. сайлаудан кейін Тэтчер ендігі
кезден бастап көлеңкелі зейнеткерлік министріне (әлі де кіші) ауысады. Ал
1965 жылы алғашқы сайлауларда жеңіске жеткен тори партиясының лидері Эдвард
Хит оны баспана саясаты жөніндегі көлеңкелі министр лауазымына
тағайындайды. Осы мәселелер бойынша Маргарет Тэтчер парламент пен партиялық
конференцияларында белсенді түрде қатысып, үй қожалары мүдделерін қорғап,
солардың жақтарында жылжымайтын мүлікке салынатын жергілікті салықтардың
жоғары болуына қарсы шығады. Бұның салдары ретінде 80-жылдардағы премьер-
министр ретінде жергілікті салық салу жөніндегі реформаларға ұласқанын
байқауға болады. Сол кезеңде болса, өзінің саяси көзқарастарын одан да ашық
білдіруіне 1966 жылы Э.Хиттің М.Тэтчерді қаржы мәселелеріне маманданатын
көлеңкелі министр (әлі де болса кіші, бірақ одан да жоғары мәртебелі)
қызметіне орналастыруы әсер етеді. Осы лауазымында 1966 ж. жылдық партиялық
конференциясында сөйлеген сөзінде Г.Вильсон басқарған лейбористік үкіметі
заңдылық пен дәстүрлі бостандықтарды бұзғанын, үкімет ұсынған және
парламент қолдаған шаралардың социализмге және коммунизмге бір қадам
жақындайтынын атап өтті. Конференция делегаттарының көпшілігі Маргарет
Тэтчердің сөзін өте сәтті деп таниды. 60-жылдардың II-жартысы соғыстан
кейінгі кезеңде қалыптасқан қоғамдық сана мен тәртіп стереотиптерінің тез
арада қирауы, оның басты мазмұны ретінде оң және сол радикализмнің
қалыптасу құбылыстарымен ерекшеленеді. Бұқаралық сана-сезім сатысында, тек
ұсақ буржуазиялық пен буржазиялық ортада емес, сонымен бірге жұмыс
табының жоғарғы қабаттарында, қызметкерлер, зиялы мен саяси орталар
арасында антиэтатисттік пен антиколлективисттік көңіл-күйлер орын алып
отырды. Британдық консервативтік партия өздігінен оң радикализмнің тез
арада өрістеуі үшін ұйымдастырудың мінсіз типі болды. 1968 ж. сайлау
алдындағы манифестте жаңа ағымдардың іздері көріне бастады. 1968 жылдан
бастап торийлік истеблишментте дайындалып жатқан құжаттар бойынша, 70-
жылдарға арналған қатал, оң позициялар сипаттағы консервативтік стратегия
мен мемлекеттің экономикаға араласуы және басқа мәселер қарастырылады. Тек
2 жыл өткен соң, 1970 жылы билікке келген Э.Хит үкіметі мақсаты етіп
ауыртпалықты этатизмді тоқтату мен шектен шыққан тред-юнионизмді қатаң
бақылауға алуды қоятын тыныш революциясының басталғанын жариялайды. Осы
факторлар төңірегінде Маргарет Тэтчердің сөйлеген сөздерінің
идеологизациясы, табанды антисоциализмі мен антикоммунизмі заңды
көрінеді. Хитке Тэтчердің басқыншылығы мен қайсарлығы ұнамаса да, ол 1967
жылы Маргарет Тэтчерді көлеңкелі кабинетке кіргізуге шешім қабылдайды. Жаңа
лауазым жағдайында да М.Тэтчер өзінің көзқарастарынан бас тартпай, оң
консервативтік жақты ұстанады. 1968 жылы Э.Хит оны көлік жөніндегі
көлеңкелі министр етіп тағайындаса, 1969 жылдың соңында, яғни 1970 ж.
сайлауға дейін бірнеше ай қалғанда, М.Тэтчер білім мен ғылым жөніндегі
көлеңкелі министр атанады. 1970 ж. маусым айындағы сайлауда
консерваторлардың жеңіске жетуі Маргарет Тэтчердің мансабын кезекті жаңа
сатыға көтереді. М.Тэтчер 27 мүшенің бірі ретінде кірген министрлер
кабинеті, мәртебесі жағынан саяси биліктің басты центрі болып есептелді.
Бірінші кезекте орган сайлау алдындағы уәде еткен міндеттерін жүзеге
асыруға кіріседі. Жалпы, ғылым мен білім министрі ретінде М.Тэтчер
әлеуметтік мақсаттар үшін мемлекеттік қаржының қысқаруын қолдап отырды. Осы
қызметте Маргарет Тэтчер мемлекеттік шығындарды қысқарту мақсатында жоғарғы
сыныптардағы оқушыларға тегін сүт беру шарасын жоққа шығарылуына қол
жеткізді. Оны бірден Тэтчер – сүт ұрлаушысы деп атап кетті [10, 28-29].
Британия сол уақытта батысеуропалық елдердің арасында жалғыз болып
экономикалық ғажайыпты кешірмеген еді. 1970 ж. қарай Британияның
өнеркәсіп өндірісі мен Батыс елдеріне экспорт үлесі 7,1%-ға дейін
төмендеді. Жаңа үкімет дәлме-дәл жасаған стратегиясы басында біртіндеп
орындалғанымен, кейін өңделген схема күйреді. Іске асырылған бірден-бір
үлкен шара 1973 жылы 1 қаңтар күні Англияның Ортақ рынокқа (Еуропалық
қауымдастық) кіруі болды. 1974 ж. ақпан сайлауында (38% дауыс) жеңіліске
ұшыраған Хит Тэтчерді қаржы Министрлігінің көлеңкелі хатшы қызметіне
тағайындайды. 1974 жылы қазан айында Лейбористтік үкімет алдын-ала
ұйымдастырған парламенттік сайлауда партия иеленген дауыстарының үлесі одан
сайын төмендеп, 36,7%-ды құрады. Осылайша 1964 жылдан бастап 1974 ж. қазан
айына дейін консерваторлар осы уақыт аралығында өткен 5 жалпыға бірдей
сайлауларда 4 рет жеңіліске ұшырап, билік басында тек 3,5 жыл болды. Э.Хит
үкіметінің беделі түсе берген сайын, партиядағы жетекшілік үшін күрес
айқындала бастады және де саяси зерттеулер Центрінің негізін қалаушы
К.Джозеф пен Э. дю Канн Маргарет Тэтчерге өзінің лидерлік үшін күрестен
кететінін айтқан соң, М.Тэтчер өз кандидатурасын ұсынды. 1975 ж. 4 ақпан
күні партияның басшысын анықтайтын сайлау кезінде М.Тэтчер – 130 дауысқа,
ал Э.Хит – 119 дауысқа ие болды. Тэтчер қажет минимумды жинамағандықтан(139
дауыс), екінші айналым өткізілді. Оған Хит қатысуға бас тартып, Маргарет
Тэтчер 146 дауыспен жеңіске жетеді. М.Тэтчер партияның басшылығына келген
соң, неоконсерватизмнің оңшыл идеологиясының дамуы және басыңқы
дүниетанымға айналуы жеделдетілген жылдамдықпен жүре бастады. Сол кезден
бастап Британияның саясаттану сөздігінде жаңа консерватизм біртіндеп
тэтчеризм терминімен алмастыра бастады. Оппозицияның лидері атанған
Маргарет Тэтчер өзінің жеке болашағы да, өкілетті ағымның келешегі де
шешуші дәрежеде басқаратын партияның жағдайы мен өзінің ықпалына бағынышты
екеніне өзіне есеп берген болатын. Тэтчер қызметке келгеннен кейін бірден
лидер мен партиялық көпшілік арасындағы қатынастарды өзгерте бастады.
Жүздеген және мыңдаған партиялық функционерлер мен активисттерге ол,айтуы
бойынша, өзінің адамы (one of us) болуға талпынды. Маргарет Тэтчердің
партия жұмысындағы басты өзгерісі 9 мүшеден тұратын бейресми саяси
подкомитетін құруы болды. Төрағасы қызметін Джозеф атқарды. Осы ұйымның
төңірегінде зерттеуші топтардың құжаттарын талқылаулар орын алды. Лидер
лауазымындағы алғашқы сөз сөйлеуі 1975 жылы қазанда кезекті партияның
конференциясында болды. Сонымен қатар М.Тэтчер басшы рөлінде бірнеше
өзгерістерден басқа күрделі қақтыруларды іске асырған емес. Аппараттың
тәжірибелік қызметіне араласпау тактикасы парламенттік кандидаттарды
іріктеу мен бекіту процессіне қатысты болды. Тэтчердің партиядағы
қарсыластары өздерінің ұстанымдарын өзгертпей, керісінше оның басшылығын
уақытша етіп санады, сол себепті де Маргарет Тэтчер артқыкүрсілермен қарым-
қатынасты жақсартуға талпынды. Осы кезден бастап көлеңкелі кабинеттің
құрамына жас әрі белсенді жақтаушыларды қоса бастады (Э.Нив, Дж.Биффен,
лорд Торникрофт). 1975 ж. Бостандық үшін ұлттық ассоциациясының (кейіннен
– Бостандық ассоциациясы) құрылуы консервативтік көзқарастағы қабаттар
мен топтардың белсенділігінің кемелі болып есептелді. Келесі құрылған
зерттеу орталығы неоконсервативтік толқын күшінің өсуімен байланысты болды.
1977 жылы ашылған Адам Смит атындағы Институт (ИАС) Хайек пен Фридман
концепциясының қолдаушылары, радикалды экономисттер ниетінен құрылған
болатын. 1979 жылғы кампания алдыдағы қалыптасқан алғышарттар Маргарет
Тэтчердің жеңіске жетуіне мүмкіндік туғызды. Партияның сайлау алды
манифесті де біршама байқап жасалынды. Манифест Инфляцияны қысқарту және
кәсіподақтардың құқықтары мен міндеттерінің арасалмағын тұрақтандыру арқылы
экономикаға қайтадан күш пен денсаулық қайтаруды уәде етті. Сол шешуші
күндерде Маргарет Тэтчер жақын араласу тактикасын таңдады (Баттл
фирмасының, қарапайым автобустарында жүрді). Бұдан басқа лейбористтердің
сайлау кампаниясы нашар ұйымдастырылды. Ұлыбритания премьер-министрі
қызметіне байланысты сайлау 1979 жылы 3 мамыр күні өтті. Сағат үште
лейбористтердің консерваторларды қуып жете алмайтыны айқындалды,
қорытындылар бойынша 44 депутаттық мандат пен 7% дауысқа асып түсті. Бұл –
,- М.Тэтчер жазады, - менің ең ұтымды сайлау кампаниям болды, сол кезде мен
өзімді халықпен айрықша гармонияда сезіндім [6, 133]. Шын мәнінде, біршама
ұзақ өмір кезеңін қамтыған Парламенттегі қызметі кезінде Маргарет Тэтчер
салыстырмалы түрде көп лауазымдарға ие болып, бір-біріне қарама-қайшы
салаларда көлеңкелі министр жұмысын атқаруы оның кейінгі премьер-министр
мансабында қабылдаған реформалардың шығуына зор әсерін тигізді деуге
болады. Сонымен бірге мықты саясаткер болу үшін қажет, Маргарет Тэтчер
тұлғасына тән қасиет: өз көзқарастарында табандылығы мен сенімділігімен
бірге, мемлекеттегі орын алған өзгерістерге тез арада ат салысуы. Өзінің
қарапайым отбасынан шығуына әрқашан назар аударту арқылы, ол халықпен теңбе-
тең сөйлеуден айынбады. Тэтчердің өз еліндегі басты лауазымға ие болуы,
өткен жылдардың мысалында, азапты жұмыс пен өшпейтін патриоттылық нәтижесі
екені дәлме-дәл ақиқат.
2 М.Тэтчер әкімшілігінің ішкі саясаты және оның жетісіктері мен
кемшіліктері.
2.1 Ұстанған меншіккерлер демократиясы (монетаризм). Үкімет басшысы
лауазымын иеленген соң, Тэтчер, өзіне дейінгі кез келген британдық премьер-
министр секілді, мемлекетте қалыптасқан өктем қатынастардың күрделі
системасымен бетпе-бет кездесті. Соғыстан кейінгі кезеңде лейбаристтер мен
осы даму сатысына жетпеген консерваторлар тарапынан ұйымдастырылған
мемлекеттік саясат 1979 ж. бастап оңға қарай ілгеріледі. Әсіресе, елдің
ішкі саясатында премьер-министр қолдауымен меншіккерлер демократиясы
немесе монетаризм тарады. Терминологиялық сөздікте берілетін анықтама
бойынша: Монетаризм – неоконсервативті экономикалық философияның негізіне
алынған экономикалық теория, - деп сипатталады [2, 47]. Теория облысындағы
кезеңдердің ауысуы өтті. Дж.М.Кейнстің орнына жаңа пір болып өзінің
мемлекеттік-монополисттік реттеу теориясымен Милтон Фридман санала бастады.
Ол М.Тэтчер мен оның министрлері үшін басты авторитет болды. Тэтчердің
барлық тобы иланған монетаристтер болып есептелді, алайда Маргарет
Тэтчердің өзі монетаризм ұғымын пайдалануды ұнатпағандықтан,
меншіккерлер демократиясы түсінігін қолдануды артық көрді. Монетаризмның,
басқаша айтқанда ақшаның сандық теориясы бойынша қалыптасатын инфляцияның
себебі: экономикалық өнім өсу қарқынымен салыстырғанда айналымға
жіберілетін ақша мөлшері өсуінің тым қарқындауы болып табылады.
Монетаристтердің көзқарасына сәйкес, осындай арақатынасқа саяси еріктің
көмегімен ықпал етуі мүмкін, себебі үкімет айналымға шығатын ақша көлемін
бақылауға алуға, яғни арақатынасты қысқартуға, техникалық қабілеттілігі
бар. Монетаризм теориясының басқа маңызды жағы бойынша, экономикалық саясат
кәсіпкерлердің іс-әрекеттерінің еркіндігін шектеуге, капитализм механизміне
араласуға міндетті болып табылмайды және тек өнімділіктің төмендеуіне әсер
етеді деп есептеген. Ал тэтчеризм атты экономикалық ағымның негізі болып үш
элемент қабылданды: еркін кәсіпкерлік, жеке бастама, шеткі индивидуализм.
М.Тэтчер белсенді түрде елде дағдыға айналған мемлекеттік корпорациялар
системасын қиратты. Әлеуметтенген сектордың приватизациясы – экономиканы
қайта құрудың негізгі элементтерінің бірі болды. Кіші бизнеске жүктелген
салық көлемінің қысқартуына байланысты, бюджеттегі дефицит 4,5 млрд. фунт
стерлингті құрады. Ал бұл мәселені шешу мақсатында жанама салықтардың
мөлшері ұлғайды (сатылатын тауар бағасына қосылатын салық). Британдық
консерваторлардың кезектілігі мен жоспарларын іске асырудағы қатыгездігіне
байланысты, Англияның кейбір саяси топтарында қисыны бар табысқа
әкелетініне үміттер пайда болды. Билікке консерваторлар келгеніне шамамен
бір жыл толғанда, олардың саясаты экономика саласында да алғашқы
нәтижелерін әкеле бастады. Өте шыдамды ағылшын қоғамы үшін де саясаттың
жемістері тым ащы болып шықты. Егер осыған дейін барлық экономикалық
қиыншылықтар лейбаристтер саясатына қатысты айтылса, ендігі кезден бастап
М.Тэтчер үкіметімен байланыстырылды. Сонымен, бұл кезең ағылшындардың
тэтчеризм саясатына қалай оралды? Үкіметтің алдына қойған басты мақсаты –
ақша массасының өсімін төмендету – белгіленген мерзім ішінде іске аспады.
Инфляция өсімінің қарқыны осы уақыт аралығында өте жоғары болып қала берді.
Жұмыссыздық 2 млн адамға дейін өседі де, кейіннен жұмыссыздардың саны одан
да өсті. Англияда бөлшек сауда бағалар өсуін жалғастырды. Файнэншл таймс
газетінде келтірілетін мәліметтерге сәйкес, 1980 ж. сәуірде 12 ай
аралығында бөлшек сауда бағаларының өсімі 19,8%-ды құрады. Өндірісті
қысқарту мен экономикалық тоқырау елде тұрақты үрдіске айналды. Осыған
қарамастан, консерваторлар дағдарыс құбылыстарын тез арада шешу мүмкін емес
деп есептеп, өз саясатын кезекті түрде жалғастырып жатты. Жанама
салықтардың көбеюі бензин, машина майлары, автомобиль, темекі мен
ішімдіктерге қатысты салынды.Біздің экономикамызды қайта қалпына келтіру
үшін 10 жыл қажет етіледі, - деп қаржы министрі Дж.Хау мәлімдеген болатын
[9, 72]. 1980 ж. наурыз айында телевизиондық интервью кезінде М.Тэтчер
жағдай қалпына келу алдында ушыға түсетінін жариялайды. Осы кезеңде
сарапшылардың болжамдары бойынша, Англияның болашақ экономикасы тэтчеризм
қыспағында біршама ауыр сипатқа ие болатынын айтты.
Викториандық ізгілер сипатында әкесі тарапынан тәрбиеленген Маргарет
Тэтчер оларды өзінің саяси өміріне арқау етті. Ұлыбритания өз даңқының асып
тұрған кезінде билік еткен королева Виктория дәуірін идеологияландырды. Көп
ретте ол сол кезеңдегі адамдардың тек өздеріне сеніп артып, көп әрі табысты
еңбек еткенін, есепшоттарды уақытысымен төлегенін, қара күнге жинағанын
мәлімдеген болатын. Яғни XIX ғасырдың ортасындағы викториялық
құндылықтардың кезіндегі мемлекет ұлылығын қайтарады деп сенді [11, 173-
187]. Тэтчердің түсінігі бойынша, еңбекке қабілетті азаматтар өз-өздерін
қамтамасыз етуі тиіс болды. Мемлекет пен қайырымдылық ұйымдар тек еңбекке
жарамсыз адамдарға көмектесуге міндетті деп санады.
Біраз уақыттан кейін, реформалардың іске аса бастағанын Ұлыбритания
бірден түсінген жоқ. Тэтчер билігінің бірінші мерзімінен кейін,
Консервативтік партияда өз лидерінен бұрылыс жөніндегі жарлығын күтті.
Бірақ алдында да айтқан сөздерінде, ол экономиканы қайта құру туралы
жоспарлардың жүзеге асырылуы үшін 4 жыл тым қысқа уақыт екенін, кемінде 8 –
10 жыл қажет ететінін байқаған болатын. Сонымен, күмәндарына партиялық
конференциядағы атақты сөзінде: Леди бұрылмайды!, - деп, барлық елді
бұрап жіберді [12, 1-3]. 70 жж. аяғындағы Британия мен Темір ханымның
билеген онжылдығынан кейінгі Британияны салыстырғанда, екі жеке дара
мемлекет болып көрінеді. 70-жылдардың аяғында Англия ЖІӨ көрсеткіші бойынша
бірінші жиырма мемлекеттердің арасында 19 орын алса, Тэтчер билігінің
нәтижелері арқасында көшбасшылар қатарына қосылды. Ағылшын тауарларының
бағасы төмендей түсті және егер бұрын британдық тауар әлем нарығында
қиындықтармен бәсекелессе, тэтчеризмге байланысты әлемдегі ең арзан
есептелген оңтүстіккореялық тауарлардан да арзан тұрды. Бағдарламаның
жетістіктерінің санына, сонымен бірге, ұлттық кәсіпорындардың акцияларын
жеңілдік ұсыныммен сату шарасы жатқызылады. Тек 4 жыл аралығында (1984 –
1988) акцияны иеленген британдықтардың саны 3 есе өсті. Акцияларды сатып
жіберу үрдісі де екі жағынан септігін тигізді: акция иегерлерінің
кәсіпорындардың табыс әкелуіне қызығушылығын тудырумен бірге, ағылшындарды
өз меншігінің пайда болуына, дербестігіне әкелуіне мүмкіндік туғызды және
де Консервативтік партияның позицияларын бекітті. 80-жылдарда сол саясатқа
байланысты ағылшын экономикасының негізінде орта және шағын бизнестер жаңа
күшті құрады. Ең маңыздысы, Британия үкіметі инфляцияны тежеді: оның
деңгейі 2-3 есе қысқарды. Антиинфляциялық мақсаттарда үкімет тарапынан
жүргізілген төлеу құралдары эмиссиясының қарқынын тежеу және ақша
айналымының жетілдірілу саясаты кезекпен іске асырылды. Ақша көлемі өсіміне
жүргізілген бақылау айналымда өз өнімдерін әкелді: бағалардың өсу
қарқындығын 1980 ж. 18%-дан 1983 ж. 5%-қа дейін қысқаруына қол жеткізді
[13, 2-4]. Сол кезеңде инфляциямен қатар жүрген жұмыссыздық мәселесінде де
оң өзгерістер орын алды, себебі соңғы жылдары оның көрсеткіші 3,5 млн
адамнан 2 млн.-ға дейін төмендеді. Ағылшын экономикасы біртіндеп қалпына
келтіріліп, онымен әлемдік алаңда санаса бастады.
Сонымен, 1979 – 1990 жылдары Ұлыбританияның премьер-министрі Маргарет
Тэтчер мен оның үкіметі тарапынан жүзеге асырылған саясат жан-жақты қарама-
қайшылықтардан тұрғанын атап өтсек қателеспейміз. Тіптен бұл мәселеге
қатысты ғылыми зерттеулер мен мақалалар 1980 жж. басынан бастап жазылып
жатқанымен, бүгінгі күнге шейін түрлі пікірталастар туындайды. Іске
асырылған саясат толығымен монетаристтік теорияның көшірмесі, әлде бірнеше
ағымдардың құрылымды формасы немесе Маргарет Тэтчердің өзі құрастырған
саясаты болып табылатыны жөнінде де, теория ретінде құрастырылған бағыттың
тәжірибе жүзінде Англия үшін жағымды немесе жағымсыз әсер етуі жайында да
ымыраға келу қиынға соғады. Қалай болса да, нағыз тарихи фактілерге сәйкес,
бұл экономикалық саясат мемлекеттегі жағдайдың толық өзгеруіне, жаңа бағыт
алуына жақсы жағдай жасаумен қоса, әлемге танылған тэтчеризм түсінігінің
өмір сүруіне жол берді.
2.2 Антиколлективизм мен посткорпоративизм.
Неоконсерватизмнің және жекелеген түрде тэтчеризмнің құнды бағдар-
бағыттарының арасында ерекше орын индивидуализмге немесе сол секілді
антиколлективизмге тиесілі. Мәнісі жөнінен индивидуалисттік,
антиколлективисттік философия тэтчеризмнің барша әлеуметтік-экономикалық
саясатының негізінде жатыр. Алайда айрықша табанды, әрі агрессивті сипатта
бұл философия тек 1983 жылғы сайлаулардан кейін коллективизм мен
коллективистік саясат жүзеге асатын еңбек пен капитал арасындағы
қатынастарда айқындала бастады. Коллективистік бастаулардың белді
тасымалдаушылары да кәсіподақтар, себебі олардың әрекеттері мен
тәлімдерінен көп жағдайда еңбек қатынастарының күйі мен жалпылама қоғамдағы
әлеуметтік келісім деңгейі бағынышты болып келеді. Өзінің ұзақ және
шиелініске толы тарихында өз мүшелерінің құқықтары мен әл-ауқаты үшін
күрестері арқасында британдық кәсіподақтар жұмыс берушілермен қатынаста да,
қоғамдық-саяси өмірде де біршама ауқатты позицияларды ұстанды. Алдыңғы
үкіметтердің бұл проблеманы шешуге қабілетсіздігі М.Тэтчерді өзінің
антиколлективисттік стратегиясын барлық ішкі саясат бұрышының басына қоюға
итермеледі. Одан бері, кәсіподақтарға қатысты заңдар жүргізілген кезінде
үкімет те, премьер-министр де қолданылып жатқан шаралардың қатардағы
мүшелерге қарсы емес, оларды кәсіподақтың басшылығы мен активі есебіндегі
экстремисттерден қорғау үшін жасалатынын айрықша баса айтты. Британдық
кәсіподақтардың демократизациясы мақсатында, олардың айтуы бойынша,
басшылықты таңдаған кезде пошта арқылы дауыс беру (кәсіподақтардың
жиналыстарына қатысатын белсенділердің ұсақ тобына емес, кәсіподақтың
барлық мүшелеріне мүмкіндік береді) туралы заңы қабылданды. Сол сияқты
заңның басқа бөлімдерінде ереуілдерді өткізу шешімі тек көпшілік мүшелердің
қолдауымен жүргізілуі тиіс екені қарастырылды. Заңнама ынтымақтастық
ереуілдеріне тыйым салды, жаппай пикет пен қызметкерлері ереуілдерге
қатыспаған объектілерге пикетке шығуға рұқсат бермеді, жаңа ережелерді
бұзғаны үшін қатал штрафтар жүйесін енгізді. Тек заңдармен шектелмей,
М.Тэтчер үкіметі кәсіподақтардың ықпалына қарсы тұруға көмектесетін
қоғамдық атмосфераны құруға ат салысты. Үкімет пен Маргарет Тэтчердің сол
кездегі ресми сөздерінің сүйікті тақырыптарының біріне антикорпоративизм,
яғни кәсіподақтар билік дәлізіне кіруге мүмкіндік алып, үкімет саясатына
айтарлықтай ықпал етуі есебінен әлеуметтік-экономикалық шешімдерді
қарастыруы мен қабылдауы жүйесін өткір сыны, мәселесі айналды. Үкіметтің
шараларының жүзеге асырылуына ушығып кеткен кәсіподақтардың дағдарысы жөн
әсер етті, мәселен, пайда болған дағдарыс кәсіподақтардың жалпы санының
төмендеуімен қоса, экономиканың дәстүрлі салаларындағы (айтарлықтай күш пен
жауынгершілікпен ерекшеленген) жұмыскерлерді біріктіргендердің саны азайды.
Оның үстіне Тэтчер үкіметі кәсіподақтармен тікелей қақтығыстан құтыла
алмайтынын түсінді.
1981 жылғы кеншілер кәсіподақтарын құлату немесе тез арада әлсірету
әрекеті (23 тиімсіз кен орындарын жабу) алғаш рет іске аспағаннан кейін
жаңа шаралар қолдану дайындалды. Сол оқиғалар барысында кеншілер мен
олардың басшылары мемлекеттің ұлттық мүдделеріне қарама-қайшы әрекеттерде
айыпталғанда, М.Тэтчер өз сөзінде ішкі жау атты қанатты сөзді тастаған
болатын [4, 135]. Үш жылдан соң ұқыпты жүргізілген дайындықтардан кейін
Тэтчер басқарған үкімет қабылдаған заң бойынша кеншілердің кәсіподағына
көлемді айыппұл салынып, оның банктегі есепшоттары тұтқындалды. Осы жолғы
қақтығыстардың ауқымы, өткірлігі мен ұзақтығы жағынан кезінде өткен
баспахана қызметкерлерімен болған жанжалдан да асып түсті. Бір жылдың
аралығында күн сайын тәрізді қарсыласқан кеншілер мен полиция
қызметкерлерінің мыңдық армиялары бір-бірін даулы территориялардан
(жолдар, кірме жолдар, т.б.) ығыстыруға тырысты. Кейбір сәттерде
қарсыластардың қақтығыстары қоян-қолтық ұрыстарды елестетті. Кәсіподақтың
қаражаттарын қолдануда мүмкіндігі жоқ кеншілер басқа кәсіподақтардан да
айтарлықтай көмек ала алмады, бұл кеншілердің көшбасшысы Скаргиллді
жақтырмауына байланысты еді. Тез арадағы капитуляцияға итермелеу үшін
Маргарет Тэтчер парламент арқылы қабылдаған заң жобасына сәйкес, ереуілге
қатысқан кеншілер мемлекет көмегінсіз өмір сүре алмайтын кедейлерге
арналған әлеуметтік заң жобасының көмегінен айырылды. 1985 жылы наурыз
айының басында ереуілшілердің басшылары келешек күрестің пайдасыздығын
түсініп, күрестің аяқталғанын жариялады. Келесі айлар аралығында НУУП
(көмір өнеркәсібінің ұлттық басқармасы) бір-бірден тиімсіз кен орындарын
жапты. Нәтижесінде ондаған мың кеншілер жұмыссыздардың 3 млн-дық армиясына
қосылды. Осындай қорытындымен соғыстан кейінгі мемлекет тарихындағы болып
көрмеген күрес Тэтчердің және оның үкіметінің ішкі жауды жеңудегі толық
жеңісімен аяқталды.
Бұл стратегияның басты мақсаты болса, тек парламент және басқа өкілдік
мекемелердің жоғалған билігі мен абыройын қалпына келтіруде емес,
ынталардың өкілдік институттарында атқарушы биліктің рөлін күшейтуде еді.
Бір уақытта кәсіподақтардың мемлекеттегі халықтың жұмыспен қамтылуы мен
жұмыссыздық жағдайларына ықпал ету мүмкіндіктері қысқарды. Сонымен қатар
бірлесіп әрекеттесу механизмінің дамуының басымдылығының өзгеруін
кәсіпкерлік ұйымдар да сезінді. Мемлекеттік қолдаудан (субсидиялар, несие
алуда жеңілдіктер) айырылуы жекеленген фирмалар мен бірлестіктерінің
банкроттығы мен жұрдай болу қаупін туғызумен қатар, өңірлер мен, тіптен,
мемлекеттің деиндустриализациясына алып келуі мүмкін еді.
Деиндустриализация мәселесі уақыт өткен сайын тэтчеристтер мен олардың
қарсыластары арасындағы пікірталастарда негізгілердің біріне айналды.
Үкімет пен бизнестің арақатынастарының елеулі сәті болып, М.Тэтчер және
оның министрлері басқа кәсіпкерлік ұйымдардан тыс, жеке ірі бірлестіктермен
қарым-қатынастар жүргізуінде еді. Қорытындысында Тэтчердің
антиколлективисттік стратегиясы, оның риторикасына қарамастан, толығымен
коллективизмді де, корпоративизмді де жоя алмады. Алайда кейіннен 1984 және
1988 жылдары тағы да қабылданған заңдар кәсіподақтарға қарсы бағытталды.
Ұсақ фирмалардың көптеп құрылуы, жеке еңбек ісімен айналысатын адамдар
санының өсуі және де жоғарыда аталған заңдардың қабылдануы кәсіподақтардың
ықпалының әлсіреуіне итермейлейді [13, 2-4].
Бастапқы сәттерде жүзеге асырылуға тиісті заң жобалары радикалды
болмағанын айрықша атап өткен жөн, себебі 1981 жылдан бастап кәсіподақтар
білдірген қарсылықтарына үкімет өз саясатын қаталдандырып, радикалды түрде
жауап беруге мәжбүр болды. Сол себепті де өте қауіпті жолмен, күш қолдану
сипатында жүргізілген реформалардың ,түптеп келгенде, мемлекет өміріне жан-
жақты әсерін тигізгенімен, қалыптасқан дағдыларды өзгерте алмады. Ал
қосымша мақсаты етіп саналған Маргарет Тэтчер үкіметінің ымырасыздығын
көрсету жолы толық мәнде іске асқанына еш күмән жоқ.
2.3 Әлеуметтік саясат төңірегіндегі білім, денсаулық сақтау, тұрғын-үй
мәселелері.
XX ғасырдың 80-жылдары Ұлыбританияның саяси тарихына кең ауқымды
әлеуметтік реформалар мен қоғам өмірінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz