Таным философиясы. Ғылыми таным әдiснамасы
1.Танымның философиялық тұғырнамалары
2. Ойлау және тiл
3. Интуиция, оның таным мен шығармашылық процесiндегi ролi
4. Бiлiм түрлерi. Сенiм, пiкiр, түсiнiк
5. Ақиқат мәселесi
6. Ғылыми таным және оның спецификалық ерекшiлiктерi
7. Бiлiм алу танымның ерекше формасы ретiнде
8. Қорытынды
9. Пайдаланылған әдебиеттер
2. Ойлау және тiл
3. Интуиция, оның таным мен шығармашылық процесiндегi ролi
4. Бiлiм түрлерi. Сенiм, пiкiр, түсiнiк
5. Ақиқат мәселесi
6. Ғылыми таным және оның спецификалық ерекшiлiктерi
7. Бiлiм алу танымның ерекше формасы ретiнде
8. Қорытынды
9. Пайдаланылған әдебиеттер
. Таным теориясы немесе гносеология философияның алғашқы даму кезендерiнен келе жатыр (гр. gnosis-таным, logos-ұғым, iлiм).
Гносеология- адамның танымдық iзденiстерiнiн табиғатың, бiлiмнiң шындыққа қатынасың, оның мәдениет және қатынастар-байланыстар жүйесiнде алатың орының, даму шарттарың, ақиқат өлшемiн және сонымен қатар, шынайы бiлiмдерге жету заңдылықтарың мен әдiс-тәсiлдерiн қарастырады.
Одан кейiн, кең тараған эпистемология термины пайда болады (гр.episteme-бiлiм, logos-iлiм). Бұл терминмен әдеттей ғылыми таным теориясың белгiлейдi.
Декарт заманының батысеуропаның философиясында танымды “субъект-объект” арақатынасы негiзiнде қарастырып келе жатыр. Таным субъектiсi деп арнайы мақсатқа негiзделген, белсендi пәндiк-практикалық таным әрекетiн жасаушы және оны бағалаушыны айтады, мұда жеке индивид, ұжым, әлеуметтiк топ, жалпы қоғам жатады.
Таным объектiсi деп бiз субъектiнiң танымдық әрекетi неге бағытталынады соны айтамыз. Танымның объектiсiне материалдық және рухани құбылыстар, сондай-ақ субъектiнiң өзi де кiредi.
Танымның субъектiсi мен объектiсi бiр-бiрiнiң себебi болып табылады, өйткенi субъектiсiз объект жоқ, объектiсiз субъектiнiң де болуы мүмкiн емес.
Таным процесiнде субъект және объект бiр-бiрiне едәуiр әсерiн тигiзедi. Таным объектiсiн тандауының өзi субъектiнiң болуын қажет етедi. Ал бұл тандау адамның iс-әрекеттер мiнезiмен және оның рухани қажеттiлiктерiмен айқындалады: бiреуге өнер туындысы эстетiкалық сезiмдер объектiсi болса, екiншiсiне ол өнертанымдық анализ жасау объектiсi.
Қазырғы заманда ғылыми таным саласында объектiмен субъектiнiң арасында басқада “делдал”(посреднтчество) қызметiн атқаратың әр-түрлi құралдар мен техникалық құрылымдар байқалады. Мысалы, атомдық физика саласында, микробиология және т.б. бiлiм салаларында алынған мәлiметтер таза объектiнiн қасиеттерiне, өзiнен-өзi өмiр сүретiнге жатпайды, өйткенi олар әр-түрлi
Гносеология- адамның танымдық iзденiстерiнiн табиғатың, бiлiмнiң шындыққа қатынасың, оның мәдениет және қатынастар-байланыстар жүйесiнде алатың орының, даму шарттарың, ақиқат өлшемiн және сонымен қатар, шынайы бiлiмдерге жету заңдылықтарың мен әдiс-тәсiлдерiн қарастырады.
Одан кейiн, кең тараған эпистемология термины пайда болады (гр.episteme-бiлiм, logos-iлiм). Бұл терминмен әдеттей ғылыми таным теориясың белгiлейдi.
Декарт заманының батысеуропаның философиясында танымды “субъект-объект” арақатынасы негiзiнде қарастырып келе жатыр. Таным субъектiсi деп арнайы мақсатқа негiзделген, белсендi пәндiк-практикалық таным әрекетiн жасаушы және оны бағалаушыны айтады, мұда жеке индивид, ұжым, әлеуметтiк топ, жалпы қоғам жатады.
Таным объектiсi деп бiз субъектiнiң танымдық әрекетi неге бағытталынады соны айтамыз. Танымның объектiсiне материалдық және рухани құбылыстар, сондай-ақ субъектiнiң өзi де кiредi.
Танымның субъектiсi мен объектiсi бiр-бiрiнiң себебi болып табылады, өйткенi субъектiсiз объект жоқ, объектiсiз субъектiнiң де болуы мүмкiн емес.
Таным процесiнде субъект және объект бiр-бiрiне едәуiр әсерiн тигiзедi. Таным объектiсiн тандауының өзi субъектiнiң болуын қажет етедi. Ал бұл тандау адамның iс-әрекеттер мiнезiмен және оның рухани қажеттiлiктерiмен айқындалады: бiреуге өнер туындысы эстетiкалық сезiмдер объектiсi болса, екiншiсiне ол өнертанымдық анализ жасау объектiсi.
Қазырғы заманда ғылыми таным саласында объектiмен субъектiнiң арасында басқада “делдал”(посреднтчество) қызметiн атқаратың әр-түрлi құралдар мен техникалық құрылымдар байқалады. Мысалы, атомдық физика саласында, микробиология және т.б. бiлiм салаларында алынған мәлiметтер таза объектiнiн қасиеттерiне, өзiнен-өзi өмiр сүретiнге жатпайды, өйткенi олар әр-түрлi
Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б.
Қоғамдық білім негіздері:Жалпы біліы беретін мектептің коғамдык-гуманитарлык бағытындағы 10-сыныбына арналған окулык / Ә.Нысанбаев, Ғ.Есім, М.Изотов, К.Жүкешев, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006.
Қоғамдық білім негіздері:Жалпы біліы беретін мектептің коғамдык-гуманитарлык бағытындағы 10-сыныбына арналған окулык / Ә.Нысанбаев, Ғ.Есім, М.Изотов, К.Жүкешев, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006.
Таным философиясы. Ғылыми таным әдiснамасы
1.Танымның философиялық тұғырнамалары
2. Ойлау және тiл
3. Интуиция, оның таным мен шығармашылық процесiндегi ролi
4. Бiлiм түрлерi. Сенiм, пiкiр, түсiнiк
5. Ақиқат мәселесi
6. Ғылыми таным және оның спецификалық ерекшiлiктерi
7. Бiлiм алу танымның ерекше формасы ретiнде
8. Қорытынды
9. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Таным теориясы немесе гносеология философияның алғашқы даму кезендерiнен
келе жатыр (гр. gnosis-таным, logos-ұғым, iлiм).
Гносеология- адамның танымдық iзденiстерiнiн табиғатың, бiлiмнiң шындыққа
қатынасың, оның мәдениет және қатынастар-байланыстар жүйесiнде алатың
орының, даму шарттарың, ақиқат өлшемiн және сонымен қатар, шынайы
бiлiмдерге жету заңдылықтарың мен әдiс-тәсiлдерiн қарастырады.
Одан кейiн, кең тараған эпистемология термины пайда болады (гр.episteme-
бiлiм, logos-iлiм). Бұл терминмен әдеттей ғылыми таным теориясың
белгiлейдi.
Декарт заманының батысеуропаның философиясында танымды “субъект-объект”
арақатынасы негiзiнде қарастырып келе жатыр. Таным субъектiсi деп арнайы
мақсатқа негiзделген, белсендi пәндiк-практикалық таным әрекетiн жасаушы
және оны бағалаушыны айтады, мұда жеке индивид, ұжым, әлеуметтiк топ, жалпы
қоғам жатады.
Таным объектiсi деп бiз субъектiнiң танымдық әрекетi неге бағытталынады
соны айтамыз. Танымның объектiсiне материалдық және рухани құбылыстар,
сондай-ақ субъектiнiң өзi де кiредi.
Танымның субъектiсi мен объектiсi бiр-бiрiнiң себебi болып табылады,
өйткенi субъектiсiз объект жоқ, объектiсiз субъектiнiң де болуы мүмкiн
емес.
Таным процесiнде субъект және объект бiр-бiрiне едәуiр әсерiн тигiзедi.
Таным объектiсiн тандауының өзi субъектiнiң болуын қажет етедi. Ал бұл
тандау адамның iс-әрекеттер мiнезiмен және оның рухани қажеттiлiктерiмен
айқындалады: бiреуге өнер туындысы эстетiкалық сезiмдер объектiсi болса,
екiншiсiне ол өнертанымдық анализ жасау объектiсi.
Қазырғы заманда ғылыми таным саласында объектiмен субъектiнiң арасында
басқада “делдал”(посреднтчество) қызметiн атқаратың әр-түрлi құралдар мен
техникалық құрылымдар байқалады. Мысалы, атомдық физика саласында,
микробиология және т.б. бiлiм салаларында алынған мәлiметтер таза
объектiнiн қасиеттерiне, өзiнен-өзi өмiр сүретiнге жатпайды, өйткенi олар
әр-түрлi құралдардың ықпалымен алыңған болғандықтан , олардың iздерiн
сақтап қалады.
Және субъектiнiң өзiнiң табиғаты жағынан әлеуметтiлiкке негiзделгендiк тен,
ол да таза болмай, қоғамның даму денгейiмен байланысты болады. Сондықтан
да, қазырғы гносеологияда бiлiмдi сараптаудың түпкi пунктi индивидуалды
субъект және оған қарсы тұрған объектi емес, керiсiнше қоғамдық жүйелер
дамуы мен қызметi және субъект аралық iс-әрекет.
Танымның мәнiң түсiндiруде философтар әр түрлi пiкiрде болды.
*Себептiлiк тұғырнама (Гоббс, Локк т.б.)- таным екi табиғи жүйелердiң
арақатынасының нәтижесi деп түсiнiп, ал бiлiм енжарлы (пассивный)
субъектiнiң сезiм мүшелерiне тигiзетiн объектiнiң белсендi де физикалық
әсерiнiң нәтижесiнде қалыптасады.
*Әрекеттiлiк тұғырнама (Выготский, Копнин, Лекторский т.б.)- әлеуметтiк
таным теориясынның бейнесi ретiнде түсiнуде көрiнедi, мұнда таным процесi
субъект дәне объект арақатынасы деп қарастырылады, бiрақ субъектiнiң
белсендiлiгi, әлеуметтiкмәдени ортаға тәуелдi қалыптасатың адамның
қабiлетi деп түсiну.
*генетикалық эпистемология (Ж.Пиаже 1896-1980, “Баланың тiлi мен ойлау
қабiлетi”, “Логика туралы трактат”,“Интелект психологиясы”, швейцар
психологы, генетикалық эпистемологияның негiзiн қалаушы, интелектiн
дамуында төрт сатыны бөлдi:сенсомоторлық, операцияға дейiнгi, нақты
операциялар кезенi, формальды операциялар кезенi, ал операция деп
субъектiнiң iшкi әрекетi мен сыртқы заттық әрекетiнiң ттуындысыңтүсiндi)
танымды объектi мен белсендi әрекет жасаушы табиғи (биологиялық)
субъектiнiң арақатынасы деп түсiнедi. Осы қатынастардың негiзiнде,
“субъектi объектiнi тану және оның мәнiң түсiну негiзiнде өзiнiң
әрекеттерiн, оның интелект және ойлау операцияларын қамтитын, бiркелкi
жүйеге ұымдастырады.”
*танымның эволюция теориясы (Фоллмер т.б.) танымның негiзi ретiнде “орташа
өлшемдегi әлем”, “мезокосм”, тек ол ғана адамның танымына мәлiм болады,
онаң ғана адам түйсiк-бейнелердi ала алады. Ал танымның нәтижелерi мен
танылатың әлемге сәйкестiгi психиканың қабiлетiне, эволюциялық және
қоршаған ортаның өзгерiстерiне беймделуiне байланысты болады.
Жоғарыда аталған тұғырнамалар мен қатар басқада теориялар бар, олардың
арасындағы сындарлы (конструктивное) қарым-қатынас жүруге мүмкiндiк беретiн
және гносеологияның дамуына ықпалың тигiзетiн.
Танымның философиялық тұғырнамаларда дәстүрлi екi түрiн белгiлейдi:
сезiмдiк және рационалды танымдарды. Олар бiр-бiрiмен тығыз қатынаста
болады және әр қайсысы өзiнiң формаларына ие.
Түйсiк (ощущения)- адамның сезiм мушелерiне тiкелей әсер ететiн объективтi
дүниенiң материалдық заттары мен нәрселерiнiң жеке қасиеттерi мен
сапаларының қарапайым, элементарлы бейнеленуi. Олар, қоршаған айнала
туралы жiктелмеген (дифференциациалған емес) және затталған емес әсерлер,
дабылдық (белгi) және бағыттау қызметтерiн атқаратың. Таным барысында,
түйсiк, таңба (белгi) мен бейненiң бiрлiгi болып табылады. Физикалық
табиғатқа қатысты элементерлы тiтiркенуiштер немесе объектiлердiн
элементтерi (форма жағынан) түйсiктер таңба-белгi болап келедi (бiр
метериалдық объект басқа материалдық объектiнi ауыстыру). Ал, қоздырғыштың
көлемiне қарай, олардың кеңiстiк пен уақытта оқшаулауына (локализация),
объектiнiң микроқұрылымына (мән жағынан) қарай олар бейне болып табылады
(материалды объектiнiң идеалды нұсқасы).
Қабылдау (восприятие)- адамның сезiм мүшелерiне тiкелей әсер ету
нәтижесiнде, санада материалдық заттар пен нәрсенiң бiртұтас бейнесi
қалыптасатың, сезiмдiк танымның ерекшк формасы. Қабылдау, мiндеттi түрде,
субъектiнiң таным объектiсiмен тiкелей байланыс орнатқан сәтте, түйсiктер
негiзiнде пайда болады. Ол да бейнелер-белгiлер тұтастығымен сипатталады.
Сана сенсорлы мәлiмдемелердi әр түрлi қабылдау мүмкiн, бiр бейнеден әр
түрлi объектiлердi шығару. Бiрақ, көптеген жағдайларда сана объектiлердi
дұрыс (адекватты) қабылдайды. Қабылдаудың бұл қасиетi тұрақты шама
(константность) деп аталады. Қабылдау бiртұтастық және тұрақтылық
қасиеттерiнен басқа, тандалмалы қасиетiне де ие, ол бiр объектiнi басқа
объектiмен салыстыра отырып оны басқалардаң айыра бiлу және оқшаулау ды
бiлдiредi.
Мәселе шешу: Соқыр боп туған адамдар, көздерiне дұрыс операция
жасалғаннаң кейiн айналадағы дүниенi бiрiншi көрген кезде, көп
уақытқа дейiн заттардың формалары мен көлемдерiн, олардың бiр-бiрiнең
алыс тұрғаның ажырата алмайтыны белгiлi.
Мұны қалай түсiндiруге болады?
Елестету- сезiмдiк қабылдау негiзiнде қалыптасқан, заттардың жаңама-
сезiмдiк бейнесi; бұрын қабылданған заттар мен нәрселердiң көрнекi бейнесiн
сезiм мүшелерi арқылы қайта жаңғырту процесi. Елестету сезiмдiк байкау
(созерцание) мен абстрактiлiойлау арасында дәнекерлiк қызметтi атқаратың,
йндивидуалды жекеше бiлiмнiң сезiмдiк-тiкелей және абстрактiлi-жаңама
формаларын бiрiктiретiн, сезiмдiк танымның жоғары формасы болып табылады.
Оның ерекшлiктерi:
*бұл сезiмдiк бейне, адам таным затымен тiкелей арақатынаста болмаған
сәтте де, санада жаңғыртылады;
*оның ерекше белгiлерiнiң бiрi, жалпылық және абстрактiлiк (заттың жеке
қасиеттерi мен оның ерекше белгiлерiн жоғалту);
*адам санасында бейнеленген, қабылданған бейнелер, шығармашылық тұрғыдан
бiрiктiрiлiп, шындықта жоқ жаңа бейнелер (бейне-үлгi (модель), бейне-
мақсат, бейне-жоспар) жасауға әкеледi, бұл процесс- қиял деп аталады, осыз
еш творчесволық әрекет болуы мүмкiн емес.
Сезiмдiк таным барлық формаларының бiртұтастығы ретiнде адам өмiрiнде үлкен
орын алады. Сезiмдiк таным арқылы адам қоршаған дүние туралы және өзi
туралы алғашқы бiлiмдерге ие болады, оның санасында әлемнiң сезiмдiк
бейнесi (картинасы) қалыптасады, оның қажеттiлiгi өзiнiң болмысының
жағдайларына беймделуiнде (адаптация).
Бiрақ заттарды терең және жан-жақты танып бiлу үшiн, тарихта болған
оқиғаларды, белгiлi бiр әлеуметтiк құбылыстарды түсiну үшiн т.б. жалғыз
ғана сезiмдiк таным жеткiлiксiз. Мiне, осында адамға көмекке рационалды,
жиi абстрактiлi ой деп аталатың таным келедi. Танымның бұл нысаңы адамның
келесi мүмкiндiктерiмен: идеализация, пiкiр айту, ой қорыту және т.б.
логикалық операциялармен тығыз байланысты.
Оның бiрiншi формасы ұғым- заттар мен құбылыстардың, немесе олардың
топтарының жалпы, мәндi және қажеттi қасиеттерi мен белгiлерiн
бейнелендiретiн ойдың формасы. Жалпыланған заттардың саны әр түрлi болу
мүмкiн. Ұғым бiр ғана заттың қасиетiн анықтау мүмкiн (Жердiң табиғи серiгi)
немесе бiркелкi топ заттардың қасиеттерiн (философ). Дүниеде жоқ,
ирреалдыққада қатысы бар (апейрон, мәнгi қозғауыш). Ұғымдарда жалпылау әр
түрлi болу мүмкiн, бiреулерi танымның арнаулы бiр саласында қолданылады
(жеке ғылымдардың ұғымдары), келесiлерi бiр қатар ғылымдарда (жалпы
ғылыми), үшiншiлерi жалпы бәрiнеде қатысты (философиялық). Ойлаудың
қандай түрi болмасын ол әрдайым ұғым арқылы жүзеге асады. Ұғым мазмұны
жағынан объективтi, логикалық формасы жағынан субъективтi. Ұғымдар жалпы
екi үлкен түрлерге бөлiнедi: а) күнделiктi тұрмыстық ұғымдар- нәрселердiн
көбiнесе сыртқы ұқсас белгiлерiн бейнелендiрсе; в) ғылыми ұғымдар терең
жатқан, жалпы, мәндi және заңды қасиеттердi бейнелендiредi (категориялар).
Ұғымның тiлдiк формасы сөз және сөздер болып табылады.
Пiкiр ұғымдардың логикалық байланысынаң құрылады. Пiкiр арқылы адам шындық
дүниедегi заттар мен құбылыстардың байланысың анықтайды. Басқалай айтқанда
пiкiр адамның ойлау қабiлетi деуге болады. Пiкiр-ұғымның байланысының
көмегiмен бiрдене жайында не қостайтын не терiстейтiн ойдың формасы.
Пiкiрдiң негiзгi элементi ұғым болып табылады, өйпкенi пiкiр ұғымның мiнiң
ашып бередi. Басқаша айтқанда ұғымдарды “ұғуға”, түсiнуге көмектеседi.
Мысалы: оқыту-ұғым, оқыту- диалектика заңдарына сай келетiн булумдер алмасу
және жаңа бiлiм алу процессi- пiкiр. Пiкiрдiң тiлдiк формасы
граматтикалық сөйлем болып табылады. Пiкiрдiң таным формасы- ақиқатты
немесе жалғандықты бiлдiредi. Ештене бiлдiрмейтiн пiкiр болмайды.
Абстрактiлi ойдың ең маңызды формаларының бiрi ойқортынды болып келедi. Ол-
белгiлi бiр нәтижеге, жаңа бiлiмге әкелетiн- пiкiр болып табылады.
Ойқортынды- екi немесе одан да көп пiкiрлерден қорытынды жасап, жаңа пiкiр
тұжырымдап шығарудың логикалық тәсiлi болып табылады Ойқортындының маңызды
белгiсi: ол арқылы адам шындық дүниенiң заттары мен құбылыстарың тiкелей
байланысқа кiрмей ақ, ол туралы бiлiм ала алады, пайымдау арқылы, жаңама
түрде.
Рационалды таным туралы сөз қозғағанда, пайым (рассудок) және зерде (разум)
өзара қатынасын да анықтау кажет. Антика кезеңiнде, адамның танымдық
қабiлеттерiнде, пайымды байқау қабiлетiне, ақыл ой арқылы танылатың
заттарды түсiнуге мүмкiндiк беретiн десе, ал зерде пiкiр талас жүргiзуге
мүмкiндiк беретiн, логикалық операциаларды саналы түрде бiртiндеп жүргiзу
қабiлетiне жатқызған. Және де, зерде адамның танымдық қабiлеттерiнiн ең
жоғары болып есептелдi, өйткенi тек ол ғана мәндiлiктiн жалпы бiртұтас
бейнесiн қамти алады жәнеде олардын негiзгi принциптерiн, заңдылқтарын,
бастапқы негiздерiн танып бiлуге мүмкiндiк бередi. Ол нағыз даналық,
философтың түпкi мақсаты.
Пайым мен зерденiн өзара қатынасын түсiндiруге И.Кант та өз үлесiн қосты.
Оның пiкiрiнше, “барлық бiлiм сезiмнен басталады да, сонан сон ол пайымға
өтедi және зердеде аяқталады, бiзде одан жоғары ештене жоқ”. Канттың
айтуынша пайым- пiкiр айту, ойлау қабiлетi, ережелер берушi. Ол тәжiрибеге
сүйенедi, сезiмдiк таным нагiзiнде алыңған материал. Бұл “материалдан”
логикалық операциялар жүргiзу арқылы, ол жаңа ойлар тұжырымдайды, алған
бiлiмдердi реттейдi, тәжiрибеден алған мәлiметтердi классификациялап,
жүйелейдi, субъектiге таныс жағдайларда тез үйренуге көмектеседi.Ал
зерденiң, өзiнiң iшiнде ұғымдар мен принциптердiн қайнары бар. Зерде оларды
ақылдан да, сезiмнен де алмайды. Ол өзi ұғымдар мен принциптердi жаратады.
Және егер пайым бар бiлiмдер шеңберiнең шықпайтың болса, ал зерде олардан
тыс шығып бiздiн бiлiмдерiмiздi кеңейтiп, терендетедi.Пайым мен зерденiн
ерекшiлiктерiн анықтай отырып Кант оқушының интелектуалды қасиеттерiн
дамыту жолдарың ұсынды: 1) жалпыны тану, пайымдау қабiлетiн қалыптастыру,
ережелер құруға үйрету; 2) пiкiр қалыптастыру, ерекшенi жалпыға келтiруге
үйрету; 3) жалпыдан ерекшенi белгiлеу, принциптердiн өзiң қалыптастыруға
үйрету, зерденi қалыптастыру.
Мәселе шешу: Канттың негiзгi принциптерi (максималары) даналыққа әкеледi:
· өзiнiң пiкiрiн болуы;
· өзiн басқаның бәрiнде көре бiлу, өзiн ойлау (қарым-қытынас);
· үнемi өзiмен үйлесiмдiлiкте ойлану.
Осы принциптердi данышпан болуға жеткiлiктi деп ойлайсындарма?
Қандай максималарды, даналыққы әкелетiн, сендер ұсына аласындар?
Қазырғы педогогика мен психология пайымдау қабiлетi Канттың түсiнiгiне
қарсы, туғаннаң болмайтының көрсетедi. Бұл қабiлет тек нақты практикалық
және теориялық әрекет барысында қалыптасады.Ақыл-ойдың екi компонентi
ретiнде пайымдау мен зерденi ғылым да мойындайды: сол жақ жарты шарлық
ойлау- пайымдаулы ойға жатады, ол қаталдау, абстрактiлi, кестеленген,
логикалық тұрғыдан реттелген болып келедi; оң жақ жарты шарлық ойлау- бұл
зерделi, түсiнү-мәндi ойға жатады, жалпы бейнелеу, ңақтылық, бiртұтастық
болып келедi, бұл шығармашылық-құрылымдық ойлау, нақтылықтын жалпы бейнесiн
бiртұтас күйде қамтитын.
Таным процесiнде маңызды орынды сезiмдiк және рационалдының өзара қатынасы
мәселесi алады. Бұл мәселемен байланысты екi қарама қарсы пiкiрлер
қалыптасты: сенсуалистер- танымда сезiмдiк формалардың маңыздылығын арттыра
бағалайды; ал рационалистер- керiсiнше абстрактiлi ойлау формаларына шешушi
орын бередi. Ал сонғы кездерi бұл танымның екi түрлерiде маңызды екенiң,
екеуiнде бiр-бiрiнен бөлiп қарастыруға, ажыратуға болмайтының дәлелдедi,
өйткенi олар бiрi-бiрiнен өтiп жатады.
2. Адамға дүниенiн iшкi мәнiн үңiлуге, табиғаттың, қоғамның, тухани өмiрдiң
даму заңдылықтарың бiлуге, адам санасының ең жоғары бейнелеу формасы-
ғылыми абстракциялық, теориялық ойлау көмектеседi.
Санада заттың көп-түрлi бейнелерi қалыптасады, ойдың табиғаты тiлмен
байланысты болып, оны әр-түрлi түсiнуге әкелдi:ассоциативтi психологиясында
ойлау- есте бар образдардың қарапайым үйлесiмдiлiгiне әкелiп саяды,
ұқсаттық, жақындастық, айырмашылық; бихевиоризм- сананы принциптi тiкелей
байқауға болмайды деп, бейне тек қана ойдын туындысы деп, ойды
психологиядан алып тстайды; вирцбург мектебiнiң психологтары- ойлау жалпы
бейне түрiнде болмайды, өйткенi сезiмдiкке қатысы жоқ; гештальд
психологиясы- ойлау дегенiмiз сананың тұйықты құрылымдарында ойдың
қозғалысы, сондықтан да бейне мен ой пара-пар.
Жалпы, ойлауды- сезiмдiк және ұғымдық бейнелер арқылы интелектуалды
операциялар жүргiзу қабiлетi ретiнде түсiнуге болады. Баланың психикасын
зерттеушiлер, ұғымдық ойлаудың алдында, оның ерекше формалары (көрнекi-
iскерлiк және көрнекi-бейнелеу) қалыптасатының дәлелдейдi.
Ойлау бұл адам миының табиғи функциясы. Ол қатан тұрғыдан индивидуалды. Бiр
адамның ойлауы басқа адамның ойынаң мүлдем басқаша, бөлек болып келедi.
Бiрақ адамдар бiр-бiрiн түсiне алады. Ойлау процесiнiн нәтижесi идеалдықтан
материалдыққа өтуiнде. Адамның ойлары мәдениет жемiсiнде
объективтендiрiледi. Ойдың генезисi- ойдың сөзге немесе затқа, сөздiн
заттық ойға өтуi.
Ойлау-сезiмдiк қабылдаудың мәлiметтерiн талдап, “тәртiпке” келтiредi, яғни
сезiмдiк қабылдау бере алмайтын жаңа бiлiм бередi. Бұл процесс, сезiмдiк
танымнаң абстрактiлiк ойлауға өту- диалектикалық секiрiс болып табылады.
Секiрiс нәтижесiнде ұғыну процесi iске асады: нақты сезiмдiк материалдан
терең мазмұнды ойлауға көшу. Ойлау-заттар мен құбылыстардың мәндi
қасиеттерi мен қатынастарын мақсатқа сай абстрактiлi, жанама және жалпылау
формасында бейнелендiру процесi. Ойлаудың мақсаты- практикалық, теориялық
мәселенi қою, шешу арқылы ақиқатқа жетуге талпыну.
Таным объектiсi iшкi және сыртқы, құбылыс және мән, жекеде және жалпылықтан
тұрады; сезiну- сыртқы, құбылысты және жекенi бейнелеу болып келсе, ойлау-
iшкi, мәндi және жалпылық тұрғыдан түсiну болып табылады. Ойлау процесi
(күнделiктi- практикалық, ғылыми-теориялық, көркемөнер де) жанама
(косвенно, опосредованно) ойқортындылар жасау арқылы жүзеге асады. Ойлау
таным формаларымен жанама байланысты: сезiмдiк әсер, символдық бейнелер,
тiл, таңба-белгiлер жүйесi, өнер тiлi. Бұл жүйелердiн элементтерi ойлаудың
абстракциялау және жалпылау сияқты логикалық операцияларың қамтамасыз
етедi. Жалпылау деп белгiлi топқа, классқа жататын жекеше заттар мен
құбылыстардың мәндi қасиеттерi мен белгiлерiнiн сол топқа жататын барлық
нәрселерге ойша қолдануды айтады. Абстракциялау-нәрселердiң мәндi белгi,
қасиеттерiн ойша бөлiп алып, мәнсiз белгiлерi мен жақтарына көңiл аудармау.
Ойлау мен тiл генетикалық тұрғыда адамның заттық әрекетiмен байланысты.
Ойға қатысты тiл бiрнеше қызметтердi атқарады: 1) бiздiн ойларымызды
жеткiзу формасы, ойдың идеалды мәнi тiлде ғана материалданады,
объективтендiрiледi, бұл функция- мәнқалыптастыру (смыслообразующая); 2)
тiл арқылы адам басқа адмдармен қарым-қатынас орнатады, бiрдененi есте
сақтап қалып және басқаларға информацияны жеткiзе алады- коммуникативтi;
3)тiл, ойды жеткiзу құралы болғанымен қатар жаңа бiлiм алу құралы да болып
табылады- гносеологиялық, 4) тiл арқылы өткен ұрпақтардың тарихи-мәдени
тәжiрибесi (әдет-ғұрыптар, ережелерi мен идеалдар) келесi ұрпақтарға
жеткiзiледi, мұнда ұрпақтарды тәрбиелеу, бiлiм беру iске асады- әлеуметiк-
мәдени.
Сонымен, адамның қалыптасуы мен дамуында, таным мен ойлау процесiнде тiл
маңызды және шешушi роль ойнайды. Ол адамға дүниенi игеруге көмектесiп,
адамды “адам” етедi. Көптеген ойшылдар адамның танымдық және практикалық
әрек барысында әлемнiң бейнесiнiң қалыптасуы, тiл аппаратына байланысты
дейдi. Мысалы: Гумбольт- тiл туралы ойды дамытып, оны “халық рухынын”
көрiнiсiнiң формасы деп түсiндi; Кассирер- тiлдi адамның туғаннаң бар,
символдармен қолдану қабiлетi деп түсiндi; Бергсон мен Гуссерль- сезiмдiк
тәжiрибенi ерекше түрде өзгерту (трансформациялау) тiлдiн қасиетi туралы
идеяны усынады, Айдукевич- ұғымдық аппаратты өзгерту жолымен жалпы әлемнiң
беәнесiн де соған сай өзгертуге болады деп, тiлдi әсерледi.
Әрине, тiл- шындық дүниенiң адам санасында бейнеленуiнiң қажеттi құралы
болып табылатыны еш күмән келтiрмейдi. Тiлдiк құралдардың дамуы мен
жетiлдiруi адамның бiлiмi мен практикалық әрекетiне тiкелей байланысты
болатынның да ескеру қажет. Тiл-дегенiмiз, ойлауды, танымды,
коммуникацияны, информацияны сақтау және оны жеткiзу, сондай-ақ адамды
басқарудың құралы қызметiн атқаратың, әлеуметтiк-мәдени детерминацияланған
белгiлер жүйесi болып табылады.
Әр таңба- бұл материалды объект, ол қарым-қатынас пен ойлауда басқа
объектiнi алмастырады. Сондықтан, нақты объектiлердi алмастыру қасиетi тiл
таңбалары, бiзге заттармен емес, олардың бейнелерiмен қолдануға мүмкiндiк
бередi. Көптеген тiл таңбалары үш топқа бөлiнедi: а)таңба-индекстер-олармен
белгiленетiн заттар өзара себептiлiк қатынаста болады, оттың орынына түтiн,
уақытты белгiлеу үшiн сағаттын тiлдерiн ынғайлы орналастыру; в)таңба-
бейнелер бұл нақты заттарды алмастыратын бейнелер, фотография, сурет,
кестелер, схемалар,иконалар; с)таңба-символдар белгiленетiн затпен
физикалық қатынасы жоқ, светофор, теарт маскалары, көгершiн.
Екi түрлi таңба бiр объектiнi белгiлеу мүмкiн, бiрақ әр түрлi мән-мағынада.
Керiсiнше болу мүмкiн емес. Мысалы: “Дүниеде ең терен көл ” және “Бұл
көлге, 300 өзен құйылады, ал одан тек бiр өзен өз бастауын алып ағады”-
Байкал.
Тiлдiн мән-мағынасың түсiну және оның ойлау процесiмен өзара арқатынасын
анықтау, көп жағдайда тiлдiн бастапқы негiзiн ашып айқындаумен байланысты.
Бұл мәселемен (тiлдiн пайда болу негiзi) байланысты әр түрлi түсiнiктер
бар:1)дiни түсiнiк- тiл адамға Құдай мен берiлген (Библия-құдай дүниеде бар
жануарлар мен құстарды адам алдына әкелдi, ол оларға ат беру үшiн; Гермес-
адамдар мен құдайлар арасында аудармашы қызметiн атқарды);
2)конвенциональды теория- келесем-шарт теориясы, мұнда адамдар заттарды
қалай атауды келiсiп алдын-ала келiсiп алды деп есептеу; 3)еңбек теориясы-
тiлдiн пайда болуын табиғи, аяқ-астынан пайда болған күрделi әлеуметтiк
құбылыс деп түсiну, оның пайда болуын ойлау мен қоғамдық еңбекпен
байланыстыру.
Қазырғы философияда тiлдiн пайда болуын келесi аспектiлерде қарастырады:
1) әлеуметтiк-мәдени шеңберде, мұнда тiл болмыс сферасы ретiнде
мәдениеттiн аса маңызды белгiсi болып қаралады, ал белгiлi бiр адамдар
қауымы оның мәнiң айқындайды. Мұнда тiл диалог, сухбат жүргiзу мүмкiндiк
ретiнде түсiндiрiледi, өз ойын жеткiзу және басқаны түсiну мүмкiндiгi, әр-
түрлi тiлдердi жоғары тұрғыда бiрiктiру, ал жеке индивидуалдықты- жалпы
ойлауға айналдыру;
2) философиялық- психологиялық контексте тiлдердiн негiзгi типтерi мен
(заттық, образдық, таңбалы, символдық) және ойдың түрлерiн (практикалық,
гуманитарлық, операторлық, көркемдiк, техникалық және теориалық) сараптап,
олардың ерекшелiктерiн айқындап, екi жүелердiн арасындағы байланыстарды
анықтау; 3) логико-гносеологиялық аспектiде, тiл болуы мүмкiн әлемдердiн
бiрi ретiнде көрiнедi, оған белгiлi бiр логика және ойдың спецификалық
заңдары тән. Мұнда логикалық заңдардың универсалдылығы және тiлдiн заттық
аймағымен өзара байланысы маңызды болып келедi.
3.Логика...дәлелдiң қаруы болып табылады, ал интуиция шығармашылық қаруы.
А.Пуанкаре
Өзiнiң заттық және теориялық әрекеттер барысында адам көптеген қиын
жағдайлар, мәселелермен кездеседi. Оларды шешу үшiн адам қатты ойланып
толғанады, өзiнiн барлық интелектуалды мүмкiндiктерiн қолданады. Кейде
күрделi мәселе аяқ астынан, өзiмен-өзi шешiлгендей болады. Бұл кезде
интуиция туралы айтқан жөң. Интуицианың келесi түрлерiн атауға болады:
сезiмдiк және интелектуалды, қарапайым және профессионалды (техникалық,
ғылыми, медециналық, көркемдiк, педагогикалық т.б.). Тарихтан мысалы
келтiретiн болсақ: Менделеев, Пушкин, Кукуле (бензольного кольца), Рассел
шешiм түсте келген, немесе Пуанкаре математикада автоморфты функциялардың
болуы мүмкiн емес екенiң екi апта еңбектенiп тырысты, бiрақ шешiм аяқ-
астынан көптеген ойлардың екеуi қосылып мұндай функциялардың бар екенiн
дәлелдемесi болып шықты. Сонымен, бұл мысалдар интуицияның келесi
факторлармен байланысты:
* миға аяқ-астынан, тоспаған жерде кенет (внезапго) шешiмнiң пайда болуы;
* шешiмдi тiкелей көру және оған жанама түрде жету;
* шешiмнiң жаңа болуы, бұрында үлгiсi болмаған, ештенеге ұқсамайды
(субъектiнiң өзiне);
* шешiмдi табу процесiнiң бейсаналығы, шiшiм табу жолдарының және
тәсiлдерiнiң түсiнiксiздiгi, қайталамбастығы.
Егер айтылған факторларды есепке алса, интелектуалды интуиция деп
дәлелдеменiң көмегiмен басқа шындықтан шығармай және тек сыртқы сезiмдермен
қабылдамай, жанама түрде ақылдың ақиқатты тану қасиетi деген анықтамасына
келемiз. Ал егер, интуиция бiлiмдi тiкелей сезiм мүшелерi арқылы қабылдау
болса, онда бұл сезiмдiк интуицияның анықтамасы болады.
Интуицияны осылай, әр түрлi түсiну антика кезенiнең келе жатыр. Платон
интуицияны “ерекше iшкi көз”, “ақылдың жоғары қасиетi”, аяқ-астынан жанама
бiлiм алу деп түсiндi. Декарт интуицияны интелектуалды сфераға жатқызып,
оны ақылдың мұқият және ашық түсiнiгi деп жариялады. Фейербах шы интуицияны
сезiмдiк феномен деп түсiндi. Интуицияны бейсаналық сферасына жатқызған
ойшылдар да болды, А.Бергсон инстинктi сияқты, З.Фрейд шығармашылықтың
жасырын негiзгi принципы деп түсiндi. “Құдiреттi анық” деп түсiнуде бар.
Қазырғы заман әдебиетте келесi аңықтама берiледi: Интуиция- бұл ақиқатқа
дәлелдемелер арқылы емес, оны тiкелей көрiп өту жолымен жеткен
интелектуалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Танымның философиялық тұғырнамалары
2. Ойлау және тiл
3. Интуиция, оның таным мен шығармашылық процесiндегi ролi
4. Бiлiм түрлерi. Сенiм, пiкiр, түсiнiк
5. Ақиқат мәселесi
6. Ғылыми таным және оның спецификалық ерекшiлiктерi
7. Бiлiм алу танымның ерекше формасы ретiнде
8. Қорытынды
9. Пайдаланылған әдебиеттер
1. Таным теориясы немесе гносеология философияның алғашқы даму кезендерiнен
келе жатыр (гр. gnosis-таным, logos-ұғым, iлiм).
Гносеология- адамның танымдық iзденiстерiнiн табиғатың, бiлiмнiң шындыққа
қатынасың, оның мәдениет және қатынастар-байланыстар жүйесiнде алатың
орының, даму шарттарың, ақиқат өлшемiн және сонымен қатар, шынайы
бiлiмдерге жету заңдылықтарың мен әдiс-тәсiлдерiн қарастырады.
Одан кейiн, кең тараған эпистемология термины пайда болады (гр.episteme-
бiлiм, logos-iлiм). Бұл терминмен әдеттей ғылыми таным теориясың
белгiлейдi.
Декарт заманының батысеуропаның философиясында танымды “субъект-объект”
арақатынасы негiзiнде қарастырып келе жатыр. Таным субъектiсi деп арнайы
мақсатқа негiзделген, белсендi пәндiк-практикалық таным әрекетiн жасаушы
және оны бағалаушыны айтады, мұда жеке индивид, ұжым, әлеуметтiк топ, жалпы
қоғам жатады.
Таным объектiсi деп бiз субъектiнiң танымдық әрекетi неге бағытталынады
соны айтамыз. Танымның объектiсiне материалдық және рухани құбылыстар,
сондай-ақ субъектiнiң өзi де кiредi.
Танымның субъектiсi мен объектiсi бiр-бiрiнiң себебi болып табылады,
өйткенi субъектiсiз объект жоқ, объектiсiз субъектiнiң де болуы мүмкiн
емес.
Таным процесiнде субъект және объект бiр-бiрiне едәуiр әсерiн тигiзедi.
Таным объектiсiн тандауының өзi субъектiнiң болуын қажет етедi. Ал бұл
тандау адамның iс-әрекеттер мiнезiмен және оның рухани қажеттiлiктерiмен
айқындалады: бiреуге өнер туындысы эстетiкалық сезiмдер объектiсi болса,
екiншiсiне ол өнертанымдық анализ жасау объектiсi.
Қазырғы заманда ғылыми таным саласында объектiмен субъектiнiң арасында
басқада “делдал”(посреднтчество) қызметiн атқаратың әр-түрлi құралдар мен
техникалық құрылымдар байқалады. Мысалы, атомдық физика саласында,
микробиология және т.б. бiлiм салаларында алынған мәлiметтер таза
объектiнiн қасиеттерiне, өзiнен-өзi өмiр сүретiнге жатпайды, өйткенi олар
әр-түрлi құралдардың ықпалымен алыңған болғандықтан , олардың iздерiн
сақтап қалады.
Және субъектiнiң өзiнiң табиғаты жағынан әлеуметтiлiкке негiзделгендiк тен,
ол да таза болмай, қоғамның даму денгейiмен байланысты болады. Сондықтан
да, қазырғы гносеологияда бiлiмдi сараптаудың түпкi пунктi индивидуалды
субъект және оған қарсы тұрған объектi емес, керiсiнше қоғамдық жүйелер
дамуы мен қызметi және субъект аралық iс-әрекет.
Танымның мәнiң түсiндiруде философтар әр түрлi пiкiрде болды.
*Себептiлiк тұғырнама (Гоббс, Локк т.б.)- таным екi табиғи жүйелердiң
арақатынасының нәтижесi деп түсiнiп, ал бiлiм енжарлы (пассивный)
субъектiнiң сезiм мүшелерiне тигiзетiн объектiнiң белсендi де физикалық
әсерiнiң нәтижесiнде қалыптасады.
*Әрекеттiлiк тұғырнама (Выготский, Копнин, Лекторский т.б.)- әлеуметтiк
таным теориясынның бейнесi ретiнде түсiнуде көрiнедi, мұнда таным процесi
субъект дәне объект арақатынасы деп қарастырылады, бiрақ субъектiнiң
белсендiлiгi, әлеуметтiкмәдени ортаға тәуелдi қалыптасатың адамның
қабiлетi деп түсiну.
*генетикалық эпистемология (Ж.Пиаже 1896-1980, “Баланың тiлi мен ойлау
қабiлетi”, “Логика туралы трактат”,“Интелект психологиясы”, швейцар
психологы, генетикалық эпистемологияның негiзiн қалаушы, интелектiн
дамуында төрт сатыны бөлдi:сенсомоторлық, операцияға дейiнгi, нақты
операциялар кезенi, формальды операциялар кезенi, ал операция деп
субъектiнiң iшкi әрекетi мен сыртқы заттық әрекетiнiң ттуындысыңтүсiндi)
танымды объектi мен белсендi әрекет жасаушы табиғи (биологиялық)
субъектiнiң арақатынасы деп түсiнедi. Осы қатынастардың негiзiнде,
“субъектi объектiнi тану және оның мәнiң түсiну негiзiнде өзiнiң
әрекеттерiн, оның интелект және ойлау операцияларын қамтитын, бiркелкi
жүйеге ұымдастырады.”
*танымның эволюция теориясы (Фоллмер т.б.) танымның негiзi ретiнде “орташа
өлшемдегi әлем”, “мезокосм”, тек ол ғана адамның танымына мәлiм болады,
онаң ғана адам түйсiк-бейнелердi ала алады. Ал танымның нәтижелерi мен
танылатың әлемге сәйкестiгi психиканың қабiлетiне, эволюциялық және
қоршаған ортаның өзгерiстерiне беймделуiне байланысты болады.
Жоғарыда аталған тұғырнамалар мен қатар басқада теориялар бар, олардың
арасындағы сындарлы (конструктивное) қарым-қатынас жүруге мүмкiндiк беретiн
және гносеологияның дамуына ықпалың тигiзетiн.
Танымның философиялық тұғырнамаларда дәстүрлi екi түрiн белгiлейдi:
сезiмдiк және рационалды танымдарды. Олар бiр-бiрiмен тығыз қатынаста
болады және әр қайсысы өзiнiң формаларына ие.
Түйсiк (ощущения)- адамның сезiм мушелерiне тiкелей әсер ететiн объективтi
дүниенiң материалдық заттары мен нәрселерiнiң жеке қасиеттерi мен
сапаларының қарапайым, элементарлы бейнеленуi. Олар, қоршаған айнала
туралы жiктелмеген (дифференциациалған емес) және затталған емес әсерлер,
дабылдық (белгi) және бағыттау қызметтерiн атқаратың. Таным барысында,
түйсiк, таңба (белгi) мен бейненiң бiрлiгi болып табылады. Физикалық
табиғатқа қатысты элементерлы тiтiркенуiштер немесе объектiлердiн
элементтерi (форма жағынан) түйсiктер таңба-белгi болап келедi (бiр
метериалдық объект басқа материалдық объектiнi ауыстыру). Ал, қоздырғыштың
көлемiне қарай, олардың кеңiстiк пен уақытта оқшаулауына (локализация),
объектiнiң микроқұрылымына (мән жағынан) қарай олар бейне болып табылады
(материалды объектiнiң идеалды нұсқасы).
Қабылдау (восприятие)- адамның сезiм мүшелерiне тiкелей әсер ету
нәтижесiнде, санада материалдық заттар пен нәрсенiң бiртұтас бейнесi
қалыптасатың, сезiмдiк танымның ерекшк формасы. Қабылдау, мiндеттi түрде,
субъектiнiң таным объектiсiмен тiкелей байланыс орнатқан сәтте, түйсiктер
негiзiнде пайда болады. Ол да бейнелер-белгiлер тұтастығымен сипатталады.
Сана сенсорлы мәлiмдемелердi әр түрлi қабылдау мүмкiн, бiр бейнеден әр
түрлi объектiлердi шығару. Бiрақ, көптеген жағдайларда сана объектiлердi
дұрыс (адекватты) қабылдайды. Қабылдаудың бұл қасиетi тұрақты шама
(константность) деп аталады. Қабылдау бiртұтастық және тұрақтылық
қасиеттерiнен басқа, тандалмалы қасиетiне де ие, ол бiр объектiнi басқа
объектiмен салыстыра отырып оны басқалардаң айыра бiлу және оқшаулау ды
бiлдiредi.
Мәселе шешу: Соқыр боп туған адамдар, көздерiне дұрыс операция
жасалғаннаң кейiн айналадағы дүниенi бiрiншi көрген кезде, көп
уақытқа дейiн заттардың формалары мен көлемдерiн, олардың бiр-бiрiнең
алыс тұрғаның ажырата алмайтыны белгiлi.
Мұны қалай түсiндiруге болады?
Елестету- сезiмдiк қабылдау негiзiнде қалыптасқан, заттардың жаңама-
сезiмдiк бейнесi; бұрын қабылданған заттар мен нәрселердiң көрнекi бейнесiн
сезiм мүшелерi арқылы қайта жаңғырту процесi. Елестету сезiмдiк байкау
(созерцание) мен абстрактiлiойлау арасында дәнекерлiк қызметтi атқаратың,
йндивидуалды жекеше бiлiмнiң сезiмдiк-тiкелей және абстрактiлi-жаңама
формаларын бiрiктiретiн, сезiмдiк танымның жоғары формасы болып табылады.
Оның ерекшлiктерi:
*бұл сезiмдiк бейне, адам таным затымен тiкелей арақатынаста болмаған
сәтте де, санада жаңғыртылады;
*оның ерекше белгiлерiнiң бiрi, жалпылық және абстрактiлiк (заттың жеке
қасиеттерi мен оның ерекше белгiлерiн жоғалту);
*адам санасында бейнеленген, қабылданған бейнелер, шығармашылық тұрғыдан
бiрiктiрiлiп, шындықта жоқ жаңа бейнелер (бейне-үлгi (модель), бейне-
мақсат, бейне-жоспар) жасауға әкеледi, бұл процесс- қиял деп аталады, осыз
еш творчесволық әрекет болуы мүмкiн емес.
Сезiмдiк таным барлық формаларының бiртұтастығы ретiнде адам өмiрiнде үлкен
орын алады. Сезiмдiк таным арқылы адам қоршаған дүние туралы және өзi
туралы алғашқы бiлiмдерге ие болады, оның санасында әлемнiң сезiмдiк
бейнесi (картинасы) қалыптасады, оның қажеттiлiгi өзiнiң болмысының
жағдайларына беймделуiнде (адаптация).
Бiрақ заттарды терең және жан-жақты танып бiлу үшiн, тарихта болған
оқиғаларды, белгiлi бiр әлеуметтiк құбылыстарды түсiну үшiн т.б. жалғыз
ғана сезiмдiк таным жеткiлiксiз. Мiне, осында адамға көмекке рационалды,
жиi абстрактiлi ой деп аталатың таным келедi. Танымның бұл нысаңы адамның
келесi мүмкiндiктерiмен: идеализация, пiкiр айту, ой қорыту және т.б.
логикалық операциялармен тығыз байланысты.
Оның бiрiншi формасы ұғым- заттар мен құбылыстардың, немесе олардың
топтарының жалпы, мәндi және қажеттi қасиеттерi мен белгiлерiн
бейнелендiретiн ойдың формасы. Жалпыланған заттардың саны әр түрлi болу
мүмкiн. Ұғым бiр ғана заттың қасиетiн анықтау мүмкiн (Жердiң табиғи серiгi)
немесе бiркелкi топ заттардың қасиеттерiн (философ). Дүниеде жоқ,
ирреалдыққада қатысы бар (апейрон, мәнгi қозғауыш). Ұғымдарда жалпылау әр
түрлi болу мүмкiн, бiреулерi танымның арнаулы бiр саласында қолданылады
(жеке ғылымдардың ұғымдары), келесiлерi бiр қатар ғылымдарда (жалпы
ғылыми), үшiншiлерi жалпы бәрiнеде қатысты (философиялық). Ойлаудың
қандай түрi болмасын ол әрдайым ұғым арқылы жүзеге асады. Ұғым мазмұны
жағынан объективтi, логикалық формасы жағынан субъективтi. Ұғымдар жалпы
екi үлкен түрлерге бөлiнедi: а) күнделiктi тұрмыстық ұғымдар- нәрселердiн
көбiнесе сыртқы ұқсас белгiлерiн бейнелендiрсе; в) ғылыми ұғымдар терең
жатқан, жалпы, мәндi және заңды қасиеттердi бейнелендiредi (категориялар).
Ұғымның тiлдiк формасы сөз және сөздер болып табылады.
Пiкiр ұғымдардың логикалық байланысынаң құрылады. Пiкiр арқылы адам шындық
дүниедегi заттар мен құбылыстардың байланысың анықтайды. Басқалай айтқанда
пiкiр адамның ойлау қабiлетi деуге болады. Пiкiр-ұғымның байланысының
көмегiмен бiрдене жайында не қостайтын не терiстейтiн ойдың формасы.
Пiкiрдiң негiзгi элементi ұғым болып табылады, өйпкенi пiкiр ұғымның мiнiң
ашып бередi. Басқаша айтқанда ұғымдарды “ұғуға”, түсiнуге көмектеседi.
Мысалы: оқыту-ұғым, оқыту- диалектика заңдарына сай келетiн булумдер алмасу
және жаңа бiлiм алу процессi- пiкiр. Пiкiрдiң тiлдiк формасы
граматтикалық сөйлем болып табылады. Пiкiрдiң таным формасы- ақиқатты
немесе жалғандықты бiлдiредi. Ештене бiлдiрмейтiн пiкiр болмайды.
Абстрактiлi ойдың ең маңызды формаларының бiрi ойқортынды болып келедi. Ол-
белгiлi бiр нәтижеге, жаңа бiлiмге әкелетiн- пiкiр болып табылады.
Ойқортынды- екi немесе одан да көп пiкiрлерден қорытынды жасап, жаңа пiкiр
тұжырымдап шығарудың логикалық тәсiлi болып табылады Ойқортындының маңызды
белгiсi: ол арқылы адам шындық дүниенiң заттары мен құбылыстарың тiкелей
байланысқа кiрмей ақ, ол туралы бiлiм ала алады, пайымдау арқылы, жаңама
түрде.
Рационалды таным туралы сөз қозғағанда, пайым (рассудок) және зерде (разум)
өзара қатынасын да анықтау кажет. Антика кезеңiнде, адамның танымдық
қабiлеттерiнде, пайымды байқау қабiлетiне, ақыл ой арқылы танылатың
заттарды түсiнуге мүмкiндiк беретiн десе, ал зерде пiкiр талас жүргiзуге
мүмкiндiк беретiн, логикалық операциаларды саналы түрде бiртiндеп жүргiзу
қабiлетiне жатқызған. Және де, зерде адамның танымдық қабiлеттерiнiн ең
жоғары болып есептелдi, өйткенi тек ол ғана мәндiлiктiн жалпы бiртұтас
бейнесiн қамти алады жәнеде олардын негiзгi принциптерiн, заңдылқтарын,
бастапқы негiздерiн танып бiлуге мүмкiндiк бередi. Ол нағыз даналық,
философтың түпкi мақсаты.
Пайым мен зерденiн өзара қатынасын түсiндiруге И.Кант та өз үлесiн қосты.
Оның пiкiрiнше, “барлық бiлiм сезiмнен басталады да, сонан сон ол пайымға
өтедi және зердеде аяқталады, бiзде одан жоғары ештене жоқ”. Канттың
айтуынша пайым- пiкiр айту, ойлау қабiлетi, ережелер берушi. Ол тәжiрибеге
сүйенедi, сезiмдiк таным нагiзiнде алыңған материал. Бұл “материалдан”
логикалық операциялар жүргiзу арқылы, ол жаңа ойлар тұжырымдайды, алған
бiлiмдердi реттейдi, тәжiрибеден алған мәлiметтердi классификациялап,
жүйелейдi, субъектiге таныс жағдайларда тез үйренуге көмектеседi.Ал
зерденiң, өзiнiң iшiнде ұғымдар мен принциптердiн қайнары бар. Зерде оларды
ақылдан да, сезiмнен де алмайды. Ол өзi ұғымдар мен принциптердi жаратады.
Және егер пайым бар бiлiмдер шеңберiнең шықпайтың болса, ал зерде олардан
тыс шығып бiздiн бiлiмдерiмiздi кеңейтiп, терендетедi.Пайым мен зерденiн
ерекшiлiктерiн анықтай отырып Кант оқушының интелектуалды қасиеттерiн
дамыту жолдарың ұсынды: 1) жалпыны тану, пайымдау қабiлетiн қалыптастыру,
ережелер құруға үйрету; 2) пiкiр қалыптастыру, ерекшенi жалпыға келтiруге
үйрету; 3) жалпыдан ерекшенi белгiлеу, принциптердiн өзiң қалыптастыруға
үйрету, зерденi қалыптастыру.
Мәселе шешу: Канттың негiзгi принциптерi (максималары) даналыққа әкеледi:
· өзiнiң пiкiрiн болуы;
· өзiн басқаның бәрiнде көре бiлу, өзiн ойлау (қарым-қытынас);
· үнемi өзiмен үйлесiмдiлiкте ойлану.
Осы принциптердi данышпан болуға жеткiлiктi деп ойлайсындарма?
Қандай максималарды, даналыққы әкелетiн, сендер ұсына аласындар?
Қазырғы педогогика мен психология пайымдау қабiлетi Канттың түсiнiгiне
қарсы, туғаннаң болмайтының көрсетедi. Бұл қабiлет тек нақты практикалық
және теориялық әрекет барысында қалыптасады.Ақыл-ойдың екi компонентi
ретiнде пайымдау мен зерденi ғылым да мойындайды: сол жақ жарты шарлық
ойлау- пайымдаулы ойға жатады, ол қаталдау, абстрактiлi, кестеленген,
логикалық тұрғыдан реттелген болып келедi; оң жақ жарты шарлық ойлау- бұл
зерделi, түсiнү-мәндi ойға жатады, жалпы бейнелеу, ңақтылық, бiртұтастық
болып келедi, бұл шығармашылық-құрылымдық ойлау, нақтылықтын жалпы бейнесiн
бiртұтас күйде қамтитын.
Таным процесiнде маңызды орынды сезiмдiк және рационалдының өзара қатынасы
мәселесi алады. Бұл мәселемен байланысты екi қарама қарсы пiкiрлер
қалыптасты: сенсуалистер- танымда сезiмдiк формалардың маңыздылығын арттыра
бағалайды; ал рационалистер- керiсiнше абстрактiлi ойлау формаларына шешушi
орын бередi. Ал сонғы кездерi бұл танымның екi түрлерiде маңызды екенiң,
екеуiнде бiр-бiрiнен бөлiп қарастыруға, ажыратуға болмайтының дәлелдедi,
өйткенi олар бiрi-бiрiнен өтiп жатады.
2. Адамға дүниенiн iшкi мәнiн үңiлуге, табиғаттың, қоғамның, тухани өмiрдiң
даму заңдылықтарың бiлуге, адам санасының ең жоғары бейнелеу формасы-
ғылыми абстракциялық, теориялық ойлау көмектеседi.
Санада заттың көп-түрлi бейнелерi қалыптасады, ойдың табиғаты тiлмен
байланысты болып, оны әр-түрлi түсiнуге әкелдi:ассоциативтi психологиясында
ойлау- есте бар образдардың қарапайым үйлесiмдiлiгiне әкелiп саяды,
ұқсаттық, жақындастық, айырмашылық; бихевиоризм- сананы принциптi тiкелей
байқауға болмайды деп, бейне тек қана ойдын туындысы деп, ойды
психологиядан алып тстайды; вирцбург мектебiнiң психологтары- ойлау жалпы
бейне түрiнде болмайды, өйткенi сезiмдiкке қатысы жоқ; гештальд
психологиясы- ойлау дегенiмiз сананың тұйықты құрылымдарында ойдың
қозғалысы, сондықтан да бейне мен ой пара-пар.
Жалпы, ойлауды- сезiмдiк және ұғымдық бейнелер арқылы интелектуалды
операциялар жүргiзу қабiлетi ретiнде түсiнуге болады. Баланың психикасын
зерттеушiлер, ұғымдық ойлаудың алдында, оның ерекше формалары (көрнекi-
iскерлiк және көрнекi-бейнелеу) қалыптасатының дәлелдейдi.
Ойлау бұл адам миының табиғи функциясы. Ол қатан тұрғыдан индивидуалды. Бiр
адамның ойлауы басқа адамның ойынаң мүлдем басқаша, бөлек болып келедi.
Бiрақ адамдар бiр-бiрiн түсiне алады. Ойлау процесiнiн нәтижесi идеалдықтан
материалдыққа өтуiнде. Адамның ойлары мәдениет жемiсiнде
объективтендiрiледi. Ойдың генезисi- ойдың сөзге немесе затқа, сөздiн
заттық ойға өтуi.
Ойлау-сезiмдiк қабылдаудың мәлiметтерiн талдап, “тәртiпке” келтiредi, яғни
сезiмдiк қабылдау бере алмайтын жаңа бiлiм бередi. Бұл процесс, сезiмдiк
танымнаң абстрактiлiк ойлауға өту- диалектикалық секiрiс болып табылады.
Секiрiс нәтижесiнде ұғыну процесi iске асады: нақты сезiмдiк материалдан
терең мазмұнды ойлауға көшу. Ойлау-заттар мен құбылыстардың мәндi
қасиеттерi мен қатынастарын мақсатқа сай абстрактiлi, жанама және жалпылау
формасында бейнелендiру процесi. Ойлаудың мақсаты- практикалық, теориялық
мәселенi қою, шешу арқылы ақиқатқа жетуге талпыну.
Таным объектiсi iшкi және сыртқы, құбылыс және мән, жекеде және жалпылықтан
тұрады; сезiну- сыртқы, құбылысты және жекенi бейнелеу болып келсе, ойлау-
iшкi, мәндi және жалпылық тұрғыдан түсiну болып табылады. Ойлау процесi
(күнделiктi- практикалық, ғылыми-теориялық, көркемөнер де) жанама
(косвенно, опосредованно) ойқортындылар жасау арқылы жүзеге асады. Ойлау
таным формаларымен жанама байланысты: сезiмдiк әсер, символдық бейнелер,
тiл, таңба-белгiлер жүйесi, өнер тiлi. Бұл жүйелердiн элементтерi ойлаудың
абстракциялау және жалпылау сияқты логикалық операцияларың қамтамасыз
етедi. Жалпылау деп белгiлi топқа, классқа жататын жекеше заттар мен
құбылыстардың мәндi қасиеттерi мен белгiлерiнiн сол топқа жататын барлық
нәрселерге ойша қолдануды айтады. Абстракциялау-нәрселердiң мәндi белгi,
қасиеттерiн ойша бөлiп алып, мәнсiз белгiлерi мен жақтарына көңiл аудармау.
Ойлау мен тiл генетикалық тұрғыда адамның заттық әрекетiмен байланысты.
Ойға қатысты тiл бiрнеше қызметтердi атқарады: 1) бiздiн ойларымызды
жеткiзу формасы, ойдың идеалды мәнi тiлде ғана материалданады,
объективтендiрiледi, бұл функция- мәнқалыптастыру (смыслообразующая); 2)
тiл арқылы адам басқа адмдармен қарым-қатынас орнатады, бiрдененi есте
сақтап қалып және басқаларға информацияны жеткiзе алады- коммуникативтi;
3)тiл, ойды жеткiзу құралы болғанымен қатар жаңа бiлiм алу құралы да болып
табылады- гносеологиялық, 4) тiл арқылы өткен ұрпақтардың тарихи-мәдени
тәжiрибесi (әдет-ғұрыптар, ережелерi мен идеалдар) келесi ұрпақтарға
жеткiзiледi, мұнда ұрпақтарды тәрбиелеу, бiлiм беру iске асады- әлеуметiк-
мәдени.
Сонымен, адамның қалыптасуы мен дамуында, таным мен ойлау процесiнде тiл
маңызды және шешушi роль ойнайды. Ол адамға дүниенi игеруге көмектесiп,
адамды “адам” етедi. Көптеген ойшылдар адамның танымдық және практикалық
әрек барысында әлемнiң бейнесiнiң қалыптасуы, тiл аппаратына байланысты
дейдi. Мысалы: Гумбольт- тiл туралы ойды дамытып, оны “халық рухынын”
көрiнiсiнiң формасы деп түсiндi; Кассирер- тiлдi адамның туғаннаң бар,
символдармен қолдану қабiлетi деп түсiндi; Бергсон мен Гуссерль- сезiмдiк
тәжiрибенi ерекше түрде өзгерту (трансформациялау) тiлдiн қасиетi туралы
идеяны усынады, Айдукевич- ұғымдық аппаратты өзгерту жолымен жалпы әлемнiң
беәнесiн де соған сай өзгертуге болады деп, тiлдi әсерледi.
Әрине, тiл- шындық дүниенiң адам санасында бейнеленуiнiң қажеттi құралы
болып табылатыны еш күмән келтiрмейдi. Тiлдiк құралдардың дамуы мен
жетiлдiруi адамның бiлiмi мен практикалық әрекетiне тiкелей байланысты
болатынның да ескеру қажет. Тiл-дегенiмiз, ойлауды, танымды,
коммуникацияны, информацияны сақтау және оны жеткiзу, сондай-ақ адамды
басқарудың құралы қызметiн атқаратың, әлеуметтiк-мәдени детерминацияланған
белгiлер жүйесi болып табылады.
Әр таңба- бұл материалды объект, ол қарым-қатынас пен ойлауда басқа
объектiнi алмастырады. Сондықтан, нақты объектiлердi алмастыру қасиетi тiл
таңбалары, бiзге заттармен емес, олардың бейнелерiмен қолдануға мүмкiндiк
бередi. Көптеген тiл таңбалары үш топқа бөлiнедi: а)таңба-индекстер-олармен
белгiленетiн заттар өзара себептiлiк қатынаста болады, оттың орынына түтiн,
уақытты белгiлеу үшiн сағаттын тiлдерiн ынғайлы орналастыру; в)таңба-
бейнелер бұл нақты заттарды алмастыратын бейнелер, фотография, сурет,
кестелер, схемалар,иконалар; с)таңба-символдар белгiленетiн затпен
физикалық қатынасы жоқ, светофор, теарт маскалары, көгершiн.
Екi түрлi таңба бiр объектiнi белгiлеу мүмкiн, бiрақ әр түрлi мән-мағынада.
Керiсiнше болу мүмкiн емес. Мысалы: “Дүниеде ең терен көл ” және “Бұл
көлге, 300 өзен құйылады, ал одан тек бiр өзен өз бастауын алып ағады”-
Байкал.
Тiлдiн мән-мағынасың түсiну және оның ойлау процесiмен өзара арқатынасын
анықтау, көп жағдайда тiлдiн бастапқы негiзiн ашып айқындаумен байланысты.
Бұл мәселемен (тiлдiн пайда болу негiзi) байланысты әр түрлi түсiнiктер
бар:1)дiни түсiнiк- тiл адамға Құдай мен берiлген (Библия-құдай дүниеде бар
жануарлар мен құстарды адам алдына әкелдi, ол оларға ат беру үшiн; Гермес-
адамдар мен құдайлар арасында аудармашы қызметiн атқарды);
2)конвенциональды теория- келесем-шарт теориясы, мұнда адамдар заттарды
қалай атауды келiсiп алдын-ала келiсiп алды деп есептеу; 3)еңбек теориясы-
тiлдiн пайда болуын табиғи, аяқ-астынан пайда болған күрделi әлеуметтiк
құбылыс деп түсiну, оның пайда болуын ойлау мен қоғамдық еңбекпен
байланыстыру.
Қазырғы философияда тiлдiн пайда болуын келесi аспектiлерде қарастырады:
1) әлеуметтiк-мәдени шеңберде, мұнда тiл болмыс сферасы ретiнде
мәдениеттiн аса маңызды белгiсi болып қаралады, ал белгiлi бiр адамдар
қауымы оның мәнiң айқындайды. Мұнда тiл диалог, сухбат жүргiзу мүмкiндiк
ретiнде түсiндiрiледi, өз ойын жеткiзу және басқаны түсiну мүмкiндiгi, әр-
түрлi тiлдердi жоғары тұрғыда бiрiктiру, ал жеке индивидуалдықты- жалпы
ойлауға айналдыру;
2) философиялық- психологиялық контексте тiлдердiн негiзгi типтерi мен
(заттық, образдық, таңбалы, символдық) және ойдың түрлерiн (практикалық,
гуманитарлық, операторлық, көркемдiк, техникалық және теориалық) сараптап,
олардың ерекшелiктерiн айқындап, екi жүелердiн арасындағы байланыстарды
анықтау; 3) логико-гносеологиялық аспектiде, тiл болуы мүмкiн әлемдердiн
бiрi ретiнде көрiнедi, оған белгiлi бiр логика және ойдың спецификалық
заңдары тән. Мұнда логикалық заңдардың универсалдылығы және тiлдiн заттық
аймағымен өзара байланысы маңызды болып келедi.
3.Логика...дәлелдiң қаруы болып табылады, ал интуиция шығармашылық қаруы.
А.Пуанкаре
Өзiнiң заттық және теориялық әрекеттер барысында адам көптеген қиын
жағдайлар, мәселелермен кездеседi. Оларды шешу үшiн адам қатты ойланып
толғанады, өзiнiн барлық интелектуалды мүмкiндiктерiн қолданады. Кейде
күрделi мәселе аяқ астынан, өзiмен-өзi шешiлгендей болады. Бұл кезде
интуиция туралы айтқан жөң. Интуицианың келесi түрлерiн атауға болады:
сезiмдiк және интелектуалды, қарапайым және профессионалды (техникалық,
ғылыми, медециналық, көркемдiк, педагогикалық т.б.). Тарихтан мысалы
келтiретiн болсақ: Менделеев, Пушкин, Кукуле (бензольного кольца), Рассел
шешiм түсте келген, немесе Пуанкаре математикада автоморфты функциялардың
болуы мүмкiн емес екенiң екi апта еңбектенiп тырысты, бiрақ шешiм аяқ-
астынан көптеген ойлардың екеуi қосылып мұндай функциялардың бар екенiн
дәлелдемесi болып шықты. Сонымен, бұл мысалдар интуицияның келесi
факторлармен байланысты:
* миға аяқ-астынан, тоспаған жерде кенет (внезапго) шешiмнiң пайда болуы;
* шешiмдi тiкелей көру және оған жанама түрде жету;
* шешiмнiң жаңа болуы, бұрында үлгiсi болмаған, ештенеге ұқсамайды
(субъектiнiң өзiне);
* шешiмдi табу процесiнiң бейсаналығы, шiшiм табу жолдарының және
тәсiлдерiнiң түсiнiксiздiгi, қайталамбастығы.
Егер айтылған факторларды есепке алса, интелектуалды интуиция деп
дәлелдеменiң көмегiмен басқа шындықтан шығармай және тек сыртқы сезiмдермен
қабылдамай, жанама түрде ақылдың ақиқатты тану қасиетi деген анықтамасына
келемiз. Ал егер, интуиция бiлiмдi тiкелей сезiм мүшелерi арқылы қабылдау
болса, онда бұл сезiмдiк интуицияның анықтамасы болады.
Интуицияны осылай, әр түрлi түсiну антика кезенiнең келе жатыр. Платон
интуицияны “ерекше iшкi көз”, “ақылдың жоғары қасиетi”, аяқ-астынан жанама
бiлiм алу деп түсiндi. Декарт интуицияны интелектуалды сфераға жатқызып,
оны ақылдың мұқият және ашық түсiнiгi деп жариялады. Фейербах шы интуицияны
сезiмдiк феномен деп түсiндi. Интуицияны бейсаналық сферасына жатқызған
ойшылдар да болды, А.Бергсон инстинктi сияқты, З.Фрейд шығармашылықтың
жасырын негiзгi принципы деп түсiндi. “Құдiреттi анық” деп түсiнуде бар.
Қазырғы заман әдебиетте келесi аңықтама берiледi: Интуиция- бұл ақиқатқа
дәлелдемелер арқылы емес, оны тiкелей көрiп өту жолымен жеткен
интелектуалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz