Халықаралық бала асырап алуды құқықтық реттеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Халықаралық құқық кафедра
меңгерушісі, Академик з.ғ.д.
профессор ________________Саби кенов С.Н.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЛА АСЫРАП АЛУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
5В030200 - Халықаралық құқық мамандығы
Орындаған
4 курс студенті Өміржан Ә.Ө.
Ғылыми жетекшісі
ХАА Академигі, доцент с.ғ.к Нұрғалым К.С.
Алматы, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Өміржан Әкімбек
Халықаралық бала асырап алуды құқықтық реттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030200 - Халықаралық құқық мамандығы бойынша
Алматы, 2019
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
СОРБОННА-ҚАЗАҚСТАН ИНТИТУТЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
Халықаралық құқық
кафедрасының меңгерушісі Аадемик,
з.ғ.д., профессор Сабикенов С.Н.
___________________________
___ __________________ 2019 ж.
Дипломдық жұмысқа
ТАПСЫРМА
СтудентӨміржан Ә.Ө.университет ректорының __ қараша 2018 ж. №03-01-01-0326 бұйрығы бойынша Халықаралық бала асырап алуды тақырыбында дипломдық жұмысы бекітілді.
Дипломдық жұмысты аяқтау мерзімі __ _________ 2019 ж. Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1) Халықаралық бала асырап алу түсінігі мен құқықтық қағидалары
2) Халықаралық бала асырап алу институтының дамуы
3) Халықаралық бала асырап алу шарттары
4) Халықаралық бала асырап алу кезінде туындаған қатынастарды реттеудің құқықтық негіздері
5) Қазақстан заңнамасында және екі жақты халықаралық шарттарда халықаралық бала асырап алуды құқықтық реттеу
6) Халықаралық конвенцияларда халықаралық бала асырап алуды реттеу
7) Алименттік қатынастарды халықаралық - құқықтық реттеу
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЛА АСЫРАП АЛУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.1
Халықаралық бала асырап алу түсінігі мен құқықтық қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2
Халықаралық бала асырап алу институтының дамуы ... ... ... ... ... ...
19
1.3
Халықаралық бала асырап алу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЛА АСЫРАП АЛУ КЕЗІНДЕ ТУЫНДАҒАН ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1
Қазақстан заңнамасында және екі жақты халықаралық шарттарда халықаралық бала асырап алуды құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ..
32
2.2
Халықаралық конвенцияларда халықаралық бала асырап алуды реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
2.3
Алименттік қатынастарды халықаралық - құқықтық реттеу ... ... ..
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...
63
Белгілерулер мен Қысқартулар
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АХАЖ - Азаматтардың хал актілерін жазу
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
ҚР НжОК - Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодексі
РФ - Ресей Федерациясы
ЮНИСЕФ - БҰҰ Балалар қоры
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бұл бітіру жұмысы халықаралық бала асырап алу мәселесін ұлттық және халықаралық заңнамада реттелуі мен олардан туындайтын мәселелерін қарастыруға арналған. Халықаралық бала асырап алу бүкіл әлемдегі ата-аналарының қамқорынсыз қалған балалардың құқықтарын қорғаудың кең таралған әдісі болып табылады. Бұл тақырыптың өзектілігінде еш күмән тудырмайды.
Батыс мәдениетінде бала асырап алудың тарихы рим қайнар көздерінен бастауын алады. ХІХ ғасырдың басында Францияның Азаматтық кодексіне бала асырап алу мүмкіндігі қосылған соң, бала асырап алу үдерісі бүкіл батыс әлеміне кең жайылған. Ең бірінші болып бала асырап алуды Нидерланд елі қарастырған. Алайда ол үлкен маңыздылыққа ие болған жоқ, өйткені бала асырап алушылар саны өте аз болды. Сол уақыттағы көптеген заңгерлер бала асырап алуды өздерінің ұлттық сипатымызға сай келмейтіндігін алға тартқан. Осы себепке байланысты бала асырап алу 1838 жылы Нидерландының Азаматтық Кодексіне енгізілмеген болатын. Ол алғаш рет 1956 жылдан бастап заңмен реттеле бастады. Басқа елдер бала асырап алуды ХІХ-ХХ ғасырларда өз заңнамаларына енгізе бастады. Оған қоса, көпшілік елдерде бала асырап алу балаға көмек ретінде қарастырылған. Сол себепті бала асыранып алғанға қарамастан, бала мен бала шыққан жанұя арасындағы құқықтық байланыс үзілмей, сақталып отырған.
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін халықаралық бала асырап алу ауқымды құбылысқа айналды. Халықаралық бала асырап алу кезінде балалардың құқықтарын халықаралық-құқықтық қорғау мәселесі қазіргі таңда өзекті болып табылады. Шетелдіктердің бала асырап алуы баланы туған елінде жайғастырудың қандай да бір қолайлы тәсілін қамтамасыз ету мүмкін болмаған жағдайдағы баланы жайғастырудың балама тәсілі ретінде қарастырылуы тиіс. Балаларда жақсы бейнені қалыптастыру үшін асырап алушылар, биологиялық ата-аналарынан айырылу туралы мәселені шешіп алған жөн. Осыған қатысты бала асырап алудың зерттелуі мен осындай отбасылардың тәжірибесінде, бала асырап алушылар, баланың туған ата-анасының алдында мәселе болып табылмайтын бірқатар мәселелермен кездеседі.
Сондай-ақ халықаралық аренада балалардың еңбегін арзан және ақысыз пайдалану, жезөкшеліктің қара рыногы қалыптасқан. Балаларды сату туралы фактілер де бар.
Халықаралық бала асырап алудың құқықтық реттелуінің жетілдіруі, шетел азаматтарымен асыранып алынған балалардың өмірін қатал бақылауды жүзеге асыру мен олардың құқықтарын қорғауға бағытталуы қажет. Осы мақсаттар үшін өзара көмек көрсету туралы екі жақты келісімдерді қабылдау қажет. Халықаралық бала асырап алу кезінде пайда болатын қатынасты құқықтық реттелуі толық ғылыми зерттелмеген. Заңи әдебиеттерде зерттеліп отырған мәселеге қатысты арнайы назар аударылған. Бұрында жасалған зерттеулердің теориялық қорытындылары мен жағдайлары тәжірибе мен ғылымда маңыздылығы жоғары. Алайда бұл зерттеулер бұрында жасалған және тек кейбір мәселелерді қарастырған. Сондай - ақ бұл зерттеулер халықаралық бала асырап алудың кейбір мәселелері бала асырап алудың әкімшілік тәртібін бекіту, мемлекеттердің капиталистік және социалистік лагерлерге бөлу кезінде жазылған, нәтижесінде ұсыныстар мен қорытындыларда көрініс тапқан.
Жоғарыда аталған мәселелер бітіру жұмысының тақырыбын таңдауға түрткі болды. Қорытындылай келе, балалардың құқықтар мен мүдделерін қорғалуы мен бұл мәселеге қатысты халықаралық және ұлттық заңнамалардың орындалуын қатал қадағалау тиіс.
Зерттеудің объектісі - халықаралық бала асырап алу институтын қызмет ету кезінде қалыптасатын субъектілерінің халықаралық қатынастары.
Зерттеу - халықаралық бала асырап алу саласындағы ұлттық және халықаралық-құқықтық заңнама.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты халықаралық бала асырап алу мәселесінің құқықтық реттелуін зерттеу болып табылады. Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау алға қойылды:
* Халықаралық бала асырап алу түсінігі мен құқықтық қағидаларын анықтау.
* Халықаралық бала асырап алу институтының қалыптасуы мен дамуына талдау жасау;
* Халықаралық бала асырап алу шарттарын ұлттық және халықаралық заңнамада айқындау;
* Қазақстан Заңнамасында және екі жақты халықаралық шарттарда халықаралық бала асырап алудың құқықтық реттелуін талдау;
* Шетелдердегі бала асырап алу тәртібін ұлттық заңнама мен халықаралық конвенциялардың ережелеріне сәйкес мақсаттарын анықтау және салыстыруды жасау;
* Шетел мемлекеттің құқығында және халықаралық келісімдерде бала асырап алудағы алименттік қатынастардың құқықтық реттелуін айқындау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда халықаралық бала асырап алу мәселесі құрама зерттеулерде көрініс таппаған. Осы мәселеге қатысты арнайы монографиялық және диссертациялық зерттеулер жоқ. Бала асырап алудың құқықтық мәселелерін зерттегендер, Г.Ф Шершеневичтің, А.Г Гойхбаргтың еңбектерінің маңызы зор.
Мысалы, Г.Ф. Шершеневич Бала асырап алу - өзге тұлғалардың заңды балаларының заңи жағдайын тану, бұл, ұрпақтың болмауы салдарынан жанұяның алдамышы, - деген. Г.Ф. Шершеневичтен берілген түсініктемеден бала асырап алудың құқықтық салдарының қорытындысын жасауға болады, бірақ бала асырап алу кезінде қандай құқықтық қатынас пайда болатыны туралы түсініксіз болып табылады [1, 215-б.].
А.Г. Гойхбарг былай деп жазады: бала асырап алу - жанұямен жасанды қатынастың жасауы [2, 24-б.]. М.В. Антольская, бала асырап алуды, ата-ана мен аланың арасында пайда олатын ең жақын туыстық қатынас пен асырап алушы мен асыранып алынған баланың арасындағы қатынасты қалыптастыратын институт ретінде қарастырады [3, 101-б.].
В.А. Тархов бала асырап алуды асырап алушы мен асыранып алушының ұрпағымен, шығу тегі жағынан туыстарымен теңестірілетін азаматтық жағдайдың актісі ретінде анықтайды [4, 90-б.].
Бала асырап алуға қатысты берілген көптеген анықтамаларға қарамастан, бала асырап алу - асыранып алынған бала мен тәрбиелеуге қабылдап алған тұлға немесе тұлғалар арасында, ата-ана мен баланың арасында болатын, жеке және мүліктік қатынас орнайтын заңды акт болып табылады деген тұжырымға тоқталған жөн.
Мемлекеттің ішкі бала асырап алуына көңіл бөлгендер, әсіресе кеңестік кезеңде Свердлов Г.М., Заважинов В., Неволин К.А., Харди П., Кулишер М.И., Л.Ю. Анисимова, Беспалов Ю., Бейли Ж.М., Боброу Д., Вулф М., О.Халлоран К., Бессчетнова О.В., Кебец И., Марышева Н.И., Дюжева О.А., Залуина Н. Азаров Е.Г. және т.б. болды.
Г.М. Свердлов атап өткендей, баланы асырап алу қатынастарын құруға бағытталған асырап алушының, асырап алудың (қамқоршының немесе жанашырдың) және кейбір жағдайларда жанашырлық және қамқоршылық жөніндегі мемлекеттік органның рұқсаты бойынша қабылдаған еркі деп түсінулері керек.
Отбасы құқығының әсіресе бала асырап алуға байланысты мәселелермен айналысқан қазақстандық авторларды атап өтуге болады. Олар: Б.Б Базарбаев, Ю.Г Басин, А.Ж Жакипов, М.Б Кудайбергенов, Джандарбек Б.А және т.б.
Жалпы осы қысқаша берілген тарихнамаға шолу зерттеу жұмысының зерттелу деңгейін ашуға үлкен үлес қосты.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында деректер көзін төрт топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа халықаралық ұйымдар құқығының теориялық және арнайы мәселелері бойынша зерттеген бірнеше қазақстандық және ресейлік ғалым-құқықтанушылардың монографиялық еңбектерін жатқызуға болады.
Деректер көзінің екінші тобына халықаралық конвенцияларды, соның ішінде: 1989 жылы 20 қашарда қабылданған БҰҰ-ның Бала құқықтар туралы Конвенциясы; 1993 жылы 29 мамырда қабылданған Балаларды қорғау және баланы шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастығы туралы Гаага Конвенциясы; 1967 жылы 24 сәуірде қабылданған Бала асырап алу туралы Европа Конвенциясы;1980 жылы қабылданған Халықаралық балаларды ұрлау азаматтық аспектісі туралы Конвенциясы, мемлекеттердің Отбасы кодекстерін жатқызуға болады.
Деректер көзінің үшінші тобын бала асырап алу және халықаралық бала асырап алуды реттейтін ұлттық құқықтық базаны жатқызуға болады: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Неке және отбасы туралы, Бала құқықтары туралы, Білім беру туралы, Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы, Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы, Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының заңдары; Қорғаншы және қамқоршы органдар туралы ереже, Патронат туралы ереже; Соттардың балалар тәрбиесімен байланысты дауларды шешуде заңнаманы қолдануы туралы, Соттардың бала асырап алу туралы істі қарау кезде неке және отбасы туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары және басқалар.
Деректер көзінің төртінші тобын Қазақстан Респубикасының мемлекеттік органдарының және Статистика агенттігінің статистикалық деректері құрайды.
Деректер көзінің бесінші тобын жергілікті және шетелдік мерзімді басылым беттеріндегі мақалалар және ғаламтор желісінен алынған мәліметтер құрайды.
Зертеу әдістері. Бітіру жұмысын жазу барысында логикалық, функционалдық, жүйелеу, салыстыру, талдау және т.б. зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Бітіру жұмысын атқару кезінде қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында салыстырмалы талдау, логикалық, салыстырмалы-құқықтық және басқа да жалпы ғылыми әдістер қолданылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыстың практикалық маңыздылығы алынған нәтижелерді негізгі тақырып бойынша халықаралық бала асырап алудың құқықтық реттелуінің жетілдіруі, шетел азаматтарымен асыранып алынған балалардың өмірін қатал бақылауды жүзеге асыру мен олардың құқықтарын қорғауға бағытталған.
Бітіру жұмысының көлемі мен құрылымы. Зерттеу мақсаттары мен міндеттері бітіру жұмысының көлемі мен құрылымын анықтап берді. Бітіру жұмысының құрылымы мазмұны, қысқарған сөздер тізімінен, кіріспеден, 2 тарау және 6 тараушадан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЛА АСЫРАП АЛУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ШАРТТАРЫ
1.1 Халықаралық бала асырап алу түсінігі мен құқықтық қағидалары
Халықаралық бала асырап алу ұғымына тоқталмас бұрын, ең алдымен бала асырап алу ұғымына анықтама берген жөн. Бала асырап алу ұғымы қоғамның әр түрлі саласымен зерттелуіне байланысты сипатталады. Әлеуметтанушылар бала асырап алуды әлеуметте пайда болған, дамушы және өзгеріп тұратын қоғамның құбылысы [5, 170-б.].
Заң ғылымында бала асырап алу термині әртүрлі мағынада қолданылады. Бала асырап алу - бұл заңды түрде баланы отбасына қабылдау. Бала туысқан ретінде ұлы (қызы) болып барлық құқықтар мен міндеттерге ие болады. Бала асырап алу баланы отбасына орналастырудың басты түрі болып келеді. Ал ата-аналар үшін баланың тағдырына және оның толық дамуына ең жоғарғы дәрежедегі жауапкершілік белгіленеді [6, 7-б.]. Сонымен қатар, Ю.Беспалов бала асырап алуды сот арқылы баланың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін қолданылатын әдісі ретінде қарастыруды ұсынады. Жалпы, бала асырап алу, ата-ананың қамқорынан қалған балалардың құқықтарын, ең бастысы, қорғану құқығын, өмір сүру құқығы мен жанұяда тәрбиеленуді жүзеге асыру үшін арналған [7, 8-9 б.]. Ғылыми әдебиеттерде бала асырап алу туралы әр түрлі пікірлер бар.
Мысалы, Г.Ф. Шершеневич Бала асырап алу - өзге тұлғалардың заңды балаларының заңи жағдайын тану, бұл, ұрпақтың болмауы салдарынан жанұяның алдамышы, - деген. Г.Ф. Шершеневичтен берілген түсініктемеден бала асырап алудың құқықтық салдарының қорытындысын жасауға болады, бірақ бала асырап алу кезінде қандай құқықтық қатынас пайда болатыны туралы түсініксіз болып табылады [1, 215-б.].
А.Г. Гойхбарг былай деп жазады: бала асырап алу - жанұямен жасанды қатынастың жасауы [2, 24-б.]. М.В. Антольская, бала асырап алуды, ата-ана мен аланың арасында пайда олатын ең жақын туыстық қатынас пен асырап алушы мен асыранып алынған баланың арасындағы қатынасты қалыптастыратын институт ретінде қарастырады [3, 101-б.].
В.А. Тархов бала асырап алуды асырап алушы мен асыранып алушының ұрпағымен, шығу тегі жағынан туыстарымен теңестірілетін азаматтық жағдайдың актісі ретінде анықтайды [4, 90-б.].
Бала асырап алуға қатысты берілген көптеген анықтамаларға қарамастан, бала асырап алу - асыранып алынған бала мен тәрбиелеуге қабылдап алған тұлға немесе тұлғалар арасында, ата-ана мен баланың арасында болатын, жеке және мүліктік қатынас орнайтын заңды акт болып табылады деген тұжырымға тоқталған жөн.
Бала асырап алуды адамзат тарихындағы өзіндік ерекше әлеуметтік феномен ретінде қарастыруға болады және пайда болғаннан бастап көптеген өзгерістерге ұшырап отырған. Кейіннен құқықтық институт ретінде қалыптасып, қазіргі заманның көптеген құқықтық жүйелерінде көрініс табады.
Заң ғылымында халықаралық бала асырап алу ұғымына жалпы қабылданған анықтама әлі қалыптаспады.
Бала асырап алу - асыранып алған бала мен мен оны тәрбиесіне алған адам немесе адамдар арасында ата-аналар мен балалар арасындағы жеке және мүліктік қатынастар орнатылатын заңды акт. Шетелдік элементтің қатысуымен күрделенген мұндай отбасылық-құқықтық қатынастар осы қатынастарды бірнеше мемлекеттердің заңдылықтарымен құқықтық байланыс орнататын жеке халықаралық құқық нормаларымен реттеледі- деп атап өткен Батычко [8, 96-б.].
Бала асырап алуға анықтаманы цивилист-ғалымдар 1884 жылдары-ақ анықтауға тырысты. К.Д. Кавелин бала асырап алуды бала асырап алушы мен асырап алынғандар арасында ата-аналар мен балалардың арасында болатын мүліктік қарым-қатынастарды ерікті түрде орнату деп атады [9, 156-б.].
Бала асырап алуды анықтауға қатысты цивилист-ғалымдардың ұстанымдарды 1970 жылға дейін де өзгерген жоқ. Иванова Н.А., Королев Ю.А., Седугин П.И. пайымдауынша, бала асырап алу бөтен балаға қатысты ата-аналық жауапкершілікті ерікті түрде қабылдаудан тұрады [10, 84-б.].
Жоғарыда келтірілген анықтамалар сол уақытқа тән асырап алу институтына тән бірқатар белгілерді ерекшеледі: біріншіден, асырап алушы мен асырап алынған арасындағы қарым-қатынастың негізі - асырап алушының еркі; екіншіден, асырап алушы мен асырап алынған арасында ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынастар орнатылады.
Сондықтан Г.М. Свердлов атап өткендей, баланы асырап алу қатынастарын құруға бағытталған асырап алушының, асырап алудың (қамқоршының немесе жанашырдың) және кейбір жағдайларда жанашырлық және қамқоршылық жөніндегі мемлекеттік органның рұқсаты бойынша қабылдаған еркі деп түсінулері керек [11, 153-б.].
Алайда, Г.М. Свердлов сынды басқа да бірқатар зерттеушілер бала асырап алу саласында оны ата-ананың; баланың ата-анасының, қамқоршылардың (жанашырлардың), асырап алушы ата-аналардың, балалар интернаттарының басшыларының, 10 жастан асқан баланың ерік-жігерінен; мемлекеттің құзыретті органының шешімінен тұратын күрделі құқықтық процесс ретінде қарастырады.
Асырап алу асырап алынатын баланың ата-аналарының, қамқоршылардың немесе жанашырлардың, асырап алған ата-аналардың, балалар интернаттарының басшыларының, сондай-ақ баланың келісімінсіз-ақ мүмкін болатын бірнеше жағдайларды қарастыратын Кодекстің ережелерін ескере отырып, осы мәлімдемемен келісу қиын [12, 28, 129, 130-б.].
Демек, жоғарыда аталған тұлғалардың ерік-жігері сияқты заңды фактілер бала асырап алушы (асырап алушылар) мен асырап алынған бала арасындағы бала асырап алудың құқықтық қатынастарын тудыратын әрбір құқықтық құрам үшін міндетті емес. Асырап алушылардың ерік-жігерінсіз және сот шешімінсіз бұл құқықтық қатынастардың орнауы мүмкін емес.
Осылайша, асырап алушы мен асырап алынған бала арасындағы құқықтық қатынастың негізі қосымша фактілерден тұратын құқықтық құрам болып табылады: бала асырап алу туралы сот шешімі және баланы асырап алу туралы бала асырап алушылардың ерік-жігерлері.
Заңды акт ретінде ала сырап алу нәтижесінде бала асырап алушылар мен асырап алынғандар арасында ғана емес, сондай-ақ бала асырап алушылардың туыстары мен асырап алынғанның ұрпақтары арасында да құқықтық қатынастар пайда болады. Мысалы, Я.Р. Вебер атап өткендей, бала асырап алу - бір жағынан, асырап алынған және оның ұрпағы арасындағы, екінші жағынан бала асырап алушы мен оның туыстарының арасында туысқандық қарым-қатынас орнататын заңды акті болып табылады [13, 56-б.].
Бірнеше елдердің цивилист-ғалымдары да, заң шығарушылары да ата-аналық немесе ата-аналық қатынасқа ұқсас қарым-қатынастың бала асырап алумен ғана туындайтындығы туралы бірауыздан бірдей пікірге келмеді.
Бірқатар цивилист-ғалымдар бала асырап алушы мен асырап алынған бала арасында ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынасқа толықтай ұқсайтын қарым-қатынас орнайтындығын атап өтті. Б.С. Антимонов және К.А. Граве бала асырап алуды Ата-аналар мен балалар арасындағы екі адамның (бала асырап алушы және асырап алынған) құқықтық (жеке және мүліктік) қарым-қатынастары бар заңды актісі ретінде қарастырады [14, 120-б.]. Бұл көзқарасты О.С. Иоффе де ұстанады [15, 252-б.].
А.И. Пергамент өз пайымдауларында одан әрі зерттеп, құқықтық қатынаста асырап алу актісін баланың туылуына теңестіреді [16, 67-б.].
Эстонияның заң шығарушылары 1994 жылғы Отбасы туралы Заңның 73-бабында асырап алушы мен асырап алынған арасындағы бала асырап алу нәтижесінде ата-аналар мен балалардың құқықтары мен міндеттері пайда болатындығы туралы норманы бекітті.
Румын цивилист-ғалымдары бала асырап алуды, бір жағынан,асырап алынған мен оның ұрпақтары, екінші жағынан бала асырап алушымен және оның туыстарымен туыстық қарым-қатынастар орнықтырылатын құқықтық акт ретінде қарастырады [17, 261-б.].
Осылайша, авторлардың бұл тобы асырап алуды туыстық қатынастың негізі ретінде қабылдайды. Сонымен қатар, бұл көзқарастың жақтастары туыстықты биологиялық тұрғыдан (қанмен байланысты) ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік, қоғамдық тұрғыдан да қарастырады.
Осылайша, Я.Р. Веерс туыстық - табиғи емес, әлеуметтік сипаттағы қарым-қатынас, ал әлеуметтік сипаттағы қарым-қатынас қандық байланыстан ғана туындамайды [18, 35-б.]. Демек, туыстық қатынасты орнатудағы анықтаушы фактор туыстық болып табылады.
В.М. Забродинаның көзқарасы бойынша, ол туыстықтың әлеуметтік сипатын жоққа шығармайды, туыстық - негізінен, заң шығарушы жасай алмайтын тұлғалардың байланысы [19, 85-б.]. А.А. Азизова да осындай көзқарасты ұстанады, ол бала асырап алушы мен асырап алынғандар арасындағы туыстық қатынасты құруда бала асырап алу институтын тағайындауды анықтаудың тиімсіздігін көрсетеді [20, 54-б.].
Осылайша, В.М. Забродина және А.А. Азизова бала асырап алу нәтижесінде туыстық қарым-қатынасқа ұқсас қарым-қатынастар туындайды. Болгар цивилист-ғалымдары да осы ұстанымға сүйене отырып, бала асырап алу арқылы туындаған отбасылық қарым-қатынастардың қандас туыстық қатынастарға ұқсас ғана болатындығын атап өтті. Заң шығарушының мұндай қарым-қатынастарды теңестіруге жасалған барлық жағдайларына қарамастан, абсолютті сәйкестікке қол жеткізе алмады [21, 72-б.].
Белоруссия, Венгрия, Чехияның заң шығарушылары тиісті заңнам актілерінде бала асырап алушы мен асырап алынған арасында ата-аналар мен балалар арасындағыдай құқықтар мен міндеттердің туындайтындығы туралы нормаларды бекітті [12, 119; 10, 121, 315-б.].
Жоғарыда айтылғандарды, сондай-ақ 1989 жылғы Бала құқықтары туралы конвенцияның, 1993 жылғы Балаларды қорғау және шетелдік бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы конвенцияның 4-бабының, 1986 жылғы Балалардың қорғанысы мен амандығына қатысты, әсіресе олардың ұлттық және халықаралық деңгейде асырап алуы кезіндегі әлеуметтік және құқықтық принциптер туралы декларацияның 17-бабының талаптарын ескере отырып, егер баланы оның туып-өскен елінде асырап алу үшін отбасыға беру мүмкіндігі болмаса, халықаралық асырап алу орын алуы мүмкін және оған келесідей анықтама беруге болады: Балаға тұрақты негізде оның мүдделерін қанағаттандыратын, тұрақты тұратын отбасымен қамтамасыз етудің қосымша тәсілі, асырап алынған баланың және оның ұрпақтарының (асырап алушылар мен олардың туыстары) және бала асырап алушылар мен олардың туыстарының (асырап алынған және олардың ұрпақтары) ата-аналар мен балалар арасындағыдай құқықтар мен міндеттер.
Батыс мәдениетінде бала асырап алудың тарихы рим қайнар көздерінен бастауын алады. ХІХ ғасырдың басында Францияның Азаматтық кодексіне бала асырап алу мүмкіндігі қосылған соң, бала асырап алу үдерісі бүкіл батыс әлеміне кең жайылған. Ең бірінші болып бала асырап алуды Нидерланд елі қарастырған. Алайда ол үлкен маңыздылыққа ие болған жоқ, өйткені бала асырап алушылар саны өте аз болды. Сол уақыттағы көптеген заңгерлер бала асырап алуды өздерінің ұлттық сипатымызға сай келмейтіндігін алға тартқан. Осы себепке байланысты бала асырап алу 1838 жылы Нидерландының Азаматтық Кодексіне енгізілмеген болатын. Ол алғаш рет 1956 жылдан бастап заңмен реттеле бастады. Басқа елдер бала асырап алуды ХІХ-ХХ ғасырларда өз заңнамаларына енгізе бастады. Оған қоса, көпшілік елдерде бала асырап алу балаға көмек ретінде қарастырылған. Сол себепті бала асыранып алғанға қарамастан, бала мен бала шыққан жанұя арасындағы құқықтық байланыс үзілмей, сақталып отырған.
Қазіргі таңда көптеген елдер баланы толығымен асырап алуға ынталы, яғни жаңа жанұя баланы жай ғана қабылдап қана қоймай, биологиялық жанұясымен барлық құқықтық байланыстарын үзеді. Голландия заңгері Шмид бала асырап алуға байланысты келесідей жаңа баламаны ұсынады:
Бала шыққан тегі жанұясының мүшесі болып қала береді, бірақ мұраға, алимент төлеуге, қорғаншылық пен қамқорлыққа және тағы да басқаға байланысы құқықтары мен міндеттері тоқтатылады.
* Бала жаңа жанұяның мүшесі болады және көптеген жағдайларда өзінің туған баласындай құқықтары мен міндеттерін иеленеді.
* Бала шыққан жанұясының мүшелері мен баланың арасындағы белгілі бір құқықтарын сақтау, баланың бастапқы атының сақтау және кейін қайтару мүмкіндігі [22].
Халықаралық бала асырап алудың бірінші сатысы Екінші дүниежүзілік соғыспен аяқталады. Сол уақыттағы бала асырап алу баланың мүддесін қанағаттандыру ретінде емес, бала асырап алушыларды мұрагермен қамтамасыз ету мүмкіндігі ретінде қарастырылған. Халықаралық бала асырап алу тәртібін регламенттейтін заңнаманың жоқтығына байланысты, мысалы, АҚШ-та немесе заңнаманың кемістігінен, оларды жою үшін нормаларды түсіндіру әдісін қолданған, соның нәтижесінде көптеген мемлекеттерде бала асырап алу де-факто ретінде жүзеге асырылған.
Халықаралық бала асырап алудың екінші сатысы Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғына келеді. Грецияның, Жапонияның екінші дүниежүзілік соғыстары және Жапониядағы атом бомбасының жарылуы нәтижесінде мыңдаған балалар жетім болып қала береді.
Бірқатар шетел мемлекеттерінің үкіметтері жетім балаларға көмек көрсету ретінде, өзінің азаматтарын жетім балаларды отбасыларына қабылдауға көндіруге бағытталған кең ауқымды компанияларды құрған. Компаниялардың қорытындысының дәлелі ретінде Халықаралық Мұрағаттар Кеңесімен жасалған мәліметтерді қарастыруға болады. 1946-1953 жылдар аралығында АҚШ азаматтарымен, Грецияның, Германияның, Жапон соғыстарына қатысқан азаматтарымен 5814 жетім балалар асыранып алынды [23, 33-б.].
Халықаралық бала асырап алудың даму үрдісі ретінде Корей соғысын атап өтуге болады. Солтүстік Кореядағы соғыстың аяқталуына байланысты, соғыс әрекеттері болған жерде мыңдаған жетім балалар қалған. Екі мемлекетке бөлінген, бір-бірімен өштескен, көп балалығымен ерекшеленген Корея елі жетімдік мәселесінің шешілуін екі жақты қарастырады. Солтүстік Корея мұндай балаларды тәрбиелеудің қоғамдық жолын таңдап, жетімдерге арналған көптеген жаңа мекемелерді ашып отырса, Оңтүстік Корея жетім балаларға арналған баспаналарды салумен қатар, балаларды жанұяларға орналастырудың үлкен жұмыстарын атқарған.
Бала асырап алу саласында зерттеумен айналысқан Г. Алутейн мен Р.Саймонның атуынша, тарихта алғаш рет, көбінесе АҚШ-тың жанұялары, мәдениеті мен нәсілі әр түрлі балаларды асырап алған. 1953-1962 жылдар аралығында 15000 бала ішінен әрбір асыранып алынған бала және 1966-1976 жылдар аралығында 32000 бала ішінен 65% шетелдік балалар АҚШ азаматтарымен асыранып алынды [24, 34-б.]. Осындай кең ауқымды діні, нәсілі, мәдениеті әр түрлі балаларды асырап алудың нәтижесінде халықаралық бала асырап алумен кездеспеген мемлекеттер халықаралық бала асырап алудың нәтижесінде туындайтын қатынастарды реттейтін заңдарды қабылдауға мәжбүр болды. Осылайша, әлемде алғаш рет шетелдік балаларды асырап алуды ұйымдастыратын арнайы агенттіктер құрыла бастады. Cол агенттіктердің бірі қазіргі уақытқа дейін қызмет етіп келетін, көптеген елдерде таралған Holt International children's Services болып табылады. Сонымен қатар, осы саты бала асырап алуды бірегейлендірген нормаларды қалыптастырумен сипатталады.
Демек, халықаралық бала асырап алудың даму сатыларының ерекшелігі халықаралық бала асырап алу саласындағы заңнама актілерінің эволюциясы болып табылады.
Алғаш рет халықаралық бала асырап алу саласындағы шетел мемлекеттердің ішкі заңнамаларының қарама-қайшылығын жоя алатын халықаралық келісім-шарттардың бірі 1965 жылғы Гаага конференциясында қабылданған Бала асырап алуға қатысты шешімдерді тану мен қолданбалы құқықтың заңнамасы туралы конвенция болып табылады.
70-жылдардың ортасында халықаралық бала асырап алуға мүдделі мемлекеттерде қабылдаушы және жіберуші деген терминдер қолданыла бастады. Мемлекеттердің экономикалық дамуына байланысты мемлекеттер келесі топтарға бөлінеді : Қабылдаушы елдер Швеция, Канада, Ниднерланды, АҚШ болып табылады. Нидерландыда жыл сайын шамамен 2700 бала асыранып алынады. 1975 жылдың өзінде ғана АҚШ азаматтарымен 5633 шетелдік балалар асыранып алынған [23, 27-б.].
Жіберуші ел (Корея, Африка және Латын Америка елдері, Тайланд, Үндістан) халқының өмір сүру деңгейінің төмендігімен сипатталады. Нәтижесінде жыл сайын мыңдаған жетім балалар туылған мемлекеттерін тастап отырады. Осы терминдердің қолданылуы қазіргі уақытқа дейін өз маңыздылығын жоғалтқан емес. Мысалы, Халықаралық бала асырап алуға қатысты балаларды қорғау мен ынтымақтастығы туралы 1993 жылғы Гаага Конвенциясының 2-бабында халықаралық бала асырап алу саласында барлық мемлекеттер екі топқа бөлінеді: қабылдаушы мемлекеттер және бала дүниеге келген мемлекет.
1974 жылы Тринидадта Балалықты қорғау конференциясы өткен. Бұл конференцияда ISS (Швецияның халықаралық әлеуметтік көмегі) венесуэлдық аймақтық бөлімінің директоры, өзінің баяндамасында қатысушы мемлекеттердің назарын сол мемлекеттің азаматы болып табылатын мемлекетте жетім балаларды орналастыруға аударды, ал халықаралық бала асырап алуға, ұлттық бала асырап алуды жүзеге асыра алмайтыны туралы дәлел келтірген жағдайда ғана жүгіну қажет. Сонымен қатар, халықаралық бала асырап алуға қатысы бар әрбір мемлекетте бала асырап алудың құзырлы органдарын құруды ұсынды.
Осы ұсыныстар Бала құқықтары туралы 1993 жылғы Гаага Конвенцияларында бірқатар мемлекеттің үкіметімен қабылданған. Мысалы, 1977 жылы Тайландта мемлекеттің халықаралық бала асырап алуын бақылауды жүзеге асыру үшін бала асырап алудың Атқарушы Комитеті құрылды. Корея осы шараларды қолданып, нәтижесінде 1977-1981 жылдар аралығында жетім балаларды шетел азаматтарына беруді 20%-ға қысқартты.
80-жылдары халықаралық бала асырап алудың екінші сатысы аяқталды. Бұл саты мемлекеттердің бала асырап алудың кедергілерін жою мен жеңілдету мақсатында халықаралық бала асырап алудан туындайтын қатынастарды реттейтін заңнамаларды бірегейлендірумен ерекшеленеді.
Шетел балаларын асырап алудың үшінші сатысы 60-жылдардың ортасынан бастау алады. Бала асырап алудың арнайы агенттіктері отарлық тәуелділікте болған мемлекеттерге ене бастады. Бұл мемлекеттер бір-бірінен тілімен, мәдениетімен, салт-дәстүрлерімен ерекшеленгенімен, оларды екі ортақ нәрсе біріктірген: баланың дүниеге келудің жоғарылығы мен өмір сүру деңгейінің төмендігі. Сонымен қатар, үшінші саты халықаралық бала асырап алу заңнамаларының қалыптасуы, шетелдіктермен бала асырап алуға қатысты баланың мүдделерін қамтамасыз ету кепілімен, халықаралық бала асырап алуды қатал қадағалаумен сипатталады. Құқықтық базаның жетілмеуінен, асырап алушылардың құқықтарын асыра пайдаланудың көптігінен, сонымен қатар бала асырап алуға көмек көрсеткен жеке делдалдардың, агенттіктердің басшылық етуі бала асырап алуды қатал қадағалауға әкеліп соқты. Олар жетім баланың жағдайын емес, бала асырап алудан түскен пайдасын ғана ойлаған. Осындай қызметтің нәтижесінде ерлі-зайыптылармен шетел нарығынан (Румыниядан, Қытайдан, Парагвайдан) балаларды сатып алу фактісі орын алған [23, 227-б.].
Осы сатыда баланың құқықтары мен мүдделерін, соның ішінде жетім балардың стандарттарын бекітетін маңызды халықаралық төрт құжат қабылданды.
Ең алдымен 1989 жылғы Бала құқықтары туралы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен қабылданған Конвенцияны жатқызу қажет. Бұл Конвенция балалар жасының осалдығын ескере отыра, Конвенцины ратификациялаған мемлекеттердің жағынан балалық құқығын ерекше қорғауға шақырады.
1993 жылғы Гаага конвенциясы халықаралық бала асырап алуға мүдделі мемлекеттере бірегей стандарттарды бекітеді. Мемлекеттерді бала асырап алу баланың мүддесімен жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін, балаларды ұрлау, сату-сатып алуды және басқа да зұлымдықтарды болдырмайтын шараларды қабылдау міндеті жүктелетін Орталықтанған Органдарды құруға шақырады. Демек 1993 жылғы Гаага Конвенциясы халықаралық бала асырап алу кезінде баланың мүддесін басты басшылыққа алады, сонымен қатар Бала құқықтары туралы Конвенция да халықаралық және өзге де пайда табудың ешбір жағдайына жол бермеуге назарын аударады.
1996 жылы Гонконгта ICSW-дің (Шведтің ұлттық комитетінің) 27-і Бүкіләлемдік Конгрессінде асырап алушы жанұяның ұлттық және халықаралық бала асырап алу және қамқорлығының тәжірибесі үшін Директивалары қабылданды. Осы Директивалардың дайындығы кезінде әлемнің 30 елінен 200-ден астам тәжірибелік жұмысшылар, сарапшылар және мемлекеттік қызметтің қызметшілері қатысқан. Директивалар халықаралық бала асырап алумен айналысатын биліктің орталықтанған, өзге де құзырлы органдардың қызметшілерінің жұмысын жетілдіруге бағытталған.
Директивалардың жобасын жасаушылар бұдан бұрын халықаралық бала асырап алушылардан шығатын қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық актілерде болмаған, баланың биологиялық ата-аналарына көп көңіл бөлгенін атап өткен жөн. Жетім баланың бмологиялық ата-аналары келесідей құқықтарға ие:
1) баланы (қыз баланы) асырап алу үшін, өз баласынан бас тартқаннан кейін көмек көрсетудің қызметіне, консультацияға құқылы [24, 1.3-т.];
2) биологиялық ата-аналардың баланы тәрбиелеу туралы өз ұсыныстарын білдіруге құқылы [24, 1.7-т.];
3) баланың немесе ата-аналарының бастамасы бойына биологиялық ата-аналардың болашақта баламен бірге болуға құқылы. Биологиялық ата-аналар аталып өткен құқықтарын бала асырап алу ашық қолданылатын елде ғана иеленеді.
Асыранып алынған баланың бірқатар жаңа құқықтары Директиваларда бекітілген. Ең алдымен бала асырап алуға сәйкес дайындық құқығы:
а) оларға бала асырап алудың не екенін сезіну үшін кеңес берушілік көмек пен тірек көрсету;
б) бала асырап алушы кандидаттармен және олардың өмір сүру дағдысымен хат, фотсурет, видео арқылы танысу;
в) бала асырап алушылар кандидаттармен жеке танысу [24, 2.5-т.].
Асырап алушы баланың өзіндік ерекше және жаңа құқығы өмір кітабы болып табылады. Соған сәйкес, бала осы кітапқа немесе өмір тарихына құқылы. Өмір кітабында баланың өмірге келуі немесе асыранып алынған бала туралы өзге де ақпараты сипатталады [25].
Асыранып алынған баланың өзін-өзі анықтау құқығы Бала құқығы туралы Конвенциядан гөрі Директиваларда өзгеше анықталған. Егер Конвенцияның 7-бабының 1-тармағына сәйкес, бала өзінің ата-анасы жайында тек мүмкін болған жағдайда ғана білуге құқылы болса, Директиваларды 2.11-тармағында құзырлы органдар мен мекемелер бұл құқықтың орындалуын қамтамасыз ету және баланың шығу тегін анықтауға қатысқан барлық жақтарға әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету бекітілген.
Демек, жоғарыда аталып өткен асыранып алушы бала мен оның биологиялық ата-аналары иеленген құқықтарын ескере отырып, халықаралық бала асырап алу дамуының осы сатысында халықаралық бала асырап алушылар субъектілерінің арасында туындайтын қатынасқа өзгеше тәсілінің болуымен сипатталады. Егер алдыңғы сатыларында заң шығарушы асырап алушы баланы биологиялық ата-аналармен тікелей қатынасын арашаласа, ХХІ ғасырда өзгеше қарқын көрініс тапқан. Заң шығарушы халықаралық бала асырап алудан туындайтын құқықтық қатынасына қатысушыларын атап көрсетті,яғни биологиялық ата-аналар, асырап алушы бала, бала асырап алушы.
Осындай тәсілді АҚШ қолданып отыр. Соңғы жиырма жыл бойы асырап алушы бала мен биологиялық ата-аналары арасындағы байланысын орнату, олармен бала асырап алушыларға баланы тәрбиелеу жөнінде көмек көрсету тәжірибелерін қолданып келеді. Осындай жағдай Англияда да қолданылады.
Қазақстанда халықаралық асырап алу 1999 жылдан бері орнықты тәжірибеге айналды және сол уақыттан бері шетелдік отбасыларда тәрбиеленіп отырған қазақстандықтардың саны артты. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, 2013 жылдың басында Қазақстан Республикасында 35 мыңға жуық бала ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, соңғы 14 жылда 47421 бала асырап алынған, оның 38068 (80,3%) Қазақстан Республикасының азаматтарымен, 8806 (18,6%) - шетелдік азаматтармен [26].
Соңғы жылдары жетім балаларды асырап алуға ниет білдірген Қазақстан азаматтарының саны ұлғаюда, халықаралық асырап алу саны азайып келеді. Өткен жылы 3 044 бала Қазақстан Республикасының азаматтарымен асырап алынды. Біздің қоғамымыз осы мәселеде белсенділік танытып келеді, бірақ, өкінішке орай, бәрі сау балаларды асырап алғысы келеді [27].
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің деректері бойынша, АҚШ-та (6609), Испанияда (757), Бельгияда (426), Германияда (172), Канадада (222), Ирландияда (147), Францияда (207), Италияда (129) қазақстандық балалар тәрбиеленіп келеді. Егер қазақстандық асырап алушылардың негізгі контингенті орта табысы бар адамдар болса, онда шетелдік ата-аналардың 90% -дан астамы табыс деңгейі жоғары азаматтар [28].
800-ге жуық ірі шетелдік компаниялар, конгрессмендер, сенаторлар, танымал саясаткерлер, 1500-ден астам адвокаттар мен судьялар, сондай-ақ 27 суретші мен спортшы өз отбасыларына жетім балаларды қабылдаған [29].
Бала асырап алуды реттеу балалардың құқықтарын қорғауда маңызды болып табылады.
Қазіргі уақытта халықаралық тәжірибе осы мәселені реттеудің үш негізгі тәсілін әзірледі:
Мемлекеттердің бірінші тобы бала асырап алуды асырап алушының азаматтығы заңымен реттейді. Қазақстандық заң асырап алушының азаматтығы заңына сілтеме жасаумен ғана шектеледі. Біздің көзқарасымызша, бұл көзқарас құқықтық қатынастардың осы түрін өте маңызды деп санайды және бұл қатынастар тек Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттелуі тиіс. Бұдан шығатын қорытынды, шетелдік құқықты қолдану Қазақстан Республикасы заңдарының (қоғамдық тәртіптің) негіздеріне қарама-қайшы келуі мүмкін.
Мемлекеттердің екінші тобы бала асырап алушының (мысалы, Германияда) жеке заңымен реттейді, ол әрқашан баланың мүдделеріне сай келмейді. Мемлекеттердің үшінші тобы осы қатынастарды асырап алынушының жеке заңын шектеулі қолданумен бала асырап алушының жеке заңымен реттейді, жеке заң ретінде тұрақты тұру заңы немесе азаматтық заңы болуы мүмкін. Біз осы мәселені балалардың мүдделерін толық қанағаттандыратынына сенімдіміз, өйткені балаларшетелдік заңнама нормаларына (бала асырап алушы азаматтығы туралы заңға) және баланың азаматтығы туралы заңнаманың ережелеріне сәйкес екі жақты қорғауды алады. Егер осы заңдардың біреуі немесе бірнешеуі орындалмаса, асырап алуға жол берілмейді [26].
1.2 Халықаралық бала асырап алу институтының дамуы
Бұл тарауша ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі балаларды асырап алу институтының тарихын сипаттайды. Сәйкесінше, оның ерекшеліктері белгілі әлемдік дәстүрлердің шеңберінде баяндалған. Тарауша негізінен асырап алудың ұлттық және халықаралық аспектілерінің сипаттамасына арналған. Бұл аспектілер бір-бірімен салыстырылады. Бала асырап алу институтын дамыту туралы қоғамда байқалған тенденциялар кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот төрелігінде көрініс табады. Зерттеу сонымен қатар әртүрлі елдердегі бір жынысты жұптардың бала асырап алуын, әлемдік қоғамдастықтың бұған көзқарасын және құқықтық жүйені тиісті трансформациялау мәселелерін қарастырады. Тараушада екінші дәрежелі жетімшілік, зорлық-зомбылық және балаларға қатысты қатыгездік сияқты мәселелер қарастырылады. Осы жұмыста қамтылған барлық тақырыптар бойынша халықаралық асырап алудың нормалары зерттеледі. Асырап алу - адамзат тарихының мыңдаған жылдар бойы бөлігі және бүгінгі күннің өзекті болып табылатындығын атап өту керек, бұл осы құқықтық институттың құрылымындағы өзгерістермен дәлелденеді.
Бала асырап алу институты ертеде пайда болғандықтан, әлемдік құқық тарихында оның қалыптасуы мен дамуы туралы көптеген зерттеулер бар. Бұл тақырыпты зерттеген ғалымдар арасында Заважинов В., Неволин К.А., Харди П., Кулишер М.И., Л.Ю. Анисимова, Беспалов Ю., Бейли Ж.М., Боброу Д., Вулф М., О.Халлоран К., Бессчетнова О.В., Кебец И., Марышева Н.И., Дюжева О.А., Залуина Н. Азаров Е.Г. және т.б. болды. Жеке-дара, бүгінгі күнді сақтап, халықаралық құқықтың бала асырап алу саласындағы дамып келе жатқан жаһандық үрдістер туралы баяндайтын зерттеушілер туралы айтуға болады. Мысалы, Марк Регнерус 2012 жылы Ата-анасы бір жынысты қарым-қатынастағы балар қалай ерекшеленеді деген тақырыпта зерттеу жүргізді. Ионин Л.Г. 2010 жылы Қазіргі отбасылық саясат және демография қағидалары туралы кітабын жариялады. Онда кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот төрелігі мәселелерін егжей-тегжейлі қарастырады.
Бала асырап алу - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Халықаралық құқық кафедра
меңгерушісі, Академик з.ғ.д.
профессор ________________Саби кенов С.Н.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЛА АСЫРАП АЛУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
5В030200 - Халықаралық құқық мамандығы
Орындаған
4 курс студенті Өміржан Ә.Ө.
Ғылыми жетекшісі
ХАА Академигі, доцент с.ғ.к Нұрғалым К.С.
Алматы, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Өміржан Әкімбек
Халықаралық бала асырап алуды құқықтық реттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030200 - Халықаралық құқық мамандығы бойынша
Алматы, 2019
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
СОРБОННА-ҚАЗАҚСТАН ИНТИТУТЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
Халықаралық құқық
кафедрасының меңгерушісі Аадемик,
з.ғ.д., профессор Сабикенов С.Н.
___________________________
___ __________________ 2019 ж.
Дипломдық жұмысқа
ТАПСЫРМА
СтудентӨміржан Ә.Ө.университет ректорының __ қараша 2018 ж. №03-01-01-0326 бұйрығы бойынша Халықаралық бала асырап алуды тақырыбында дипломдық жұмысы бекітілді.
Дипломдық жұмысты аяқтау мерзімі __ _________ 2019 ж. Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1) Халықаралық бала асырап алу түсінігі мен құқықтық қағидалары
2) Халықаралық бала асырап алу институтының дамуы
3) Халықаралық бала асырап алу шарттары
4) Халықаралық бала асырап алу кезінде туындаған қатынастарды реттеудің құқықтық негіздері
5) Қазақстан заңнамасында және екі жақты халықаралық шарттарда халықаралық бала асырап алуды құқықтық реттеу
6) Халықаралық конвенцияларда халықаралық бала асырап алуды реттеу
7) Алименттік қатынастарды халықаралық - құқықтық реттеу
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЛА АСЫРАП АЛУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.1
Халықаралық бала асырап алу түсінігі мен құқықтық қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2
Халықаралық бала асырап алу институтының дамуы ... ... ... ... ... ...
19
1.3
Халықаралық бала асырап алу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЛА АСЫРАП АЛУ КЕЗІНДЕ ТУЫНДАҒАН ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1
Қазақстан заңнамасында және екі жақты халықаралық шарттарда халықаралық бала асырап алуды құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ..
32
2.2
Халықаралық конвенцияларда халықаралық бала асырап алуды реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
2.3
Алименттік қатынастарды халықаралық - құқықтық реттеу ... ... ..
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...
63
Белгілерулер мен Қысқартулар
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АХАЖ - Азаматтардың хал актілерін жазу
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
ҚР НжОК - Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодексі
РФ - Ресей Федерациясы
ЮНИСЕФ - БҰҰ Балалар қоры
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бұл бітіру жұмысы халықаралық бала асырап алу мәселесін ұлттық және халықаралық заңнамада реттелуі мен олардан туындайтын мәселелерін қарастыруға арналған. Халықаралық бала асырап алу бүкіл әлемдегі ата-аналарының қамқорынсыз қалған балалардың құқықтарын қорғаудың кең таралған әдісі болып табылады. Бұл тақырыптың өзектілігінде еш күмән тудырмайды.
Батыс мәдениетінде бала асырап алудың тарихы рим қайнар көздерінен бастауын алады. ХІХ ғасырдың басында Францияның Азаматтық кодексіне бала асырап алу мүмкіндігі қосылған соң, бала асырап алу үдерісі бүкіл батыс әлеміне кең жайылған. Ең бірінші болып бала асырап алуды Нидерланд елі қарастырған. Алайда ол үлкен маңыздылыққа ие болған жоқ, өйткені бала асырап алушылар саны өте аз болды. Сол уақыттағы көптеген заңгерлер бала асырап алуды өздерінің ұлттық сипатымызға сай келмейтіндігін алға тартқан. Осы себепке байланысты бала асырап алу 1838 жылы Нидерландының Азаматтық Кодексіне енгізілмеген болатын. Ол алғаш рет 1956 жылдан бастап заңмен реттеле бастады. Басқа елдер бала асырап алуды ХІХ-ХХ ғасырларда өз заңнамаларына енгізе бастады. Оған қоса, көпшілік елдерде бала асырап алу балаға көмек ретінде қарастырылған. Сол себепті бала асыранып алғанға қарамастан, бала мен бала шыққан жанұя арасындағы құқықтық байланыс үзілмей, сақталып отырған.
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін халықаралық бала асырап алу ауқымды құбылысқа айналды. Халықаралық бала асырап алу кезінде балалардың құқықтарын халықаралық-құқықтық қорғау мәселесі қазіргі таңда өзекті болып табылады. Шетелдіктердің бала асырап алуы баланы туған елінде жайғастырудың қандай да бір қолайлы тәсілін қамтамасыз ету мүмкін болмаған жағдайдағы баланы жайғастырудың балама тәсілі ретінде қарастырылуы тиіс. Балаларда жақсы бейнені қалыптастыру үшін асырап алушылар, биологиялық ата-аналарынан айырылу туралы мәселені шешіп алған жөн. Осыған қатысты бала асырап алудың зерттелуі мен осындай отбасылардың тәжірибесінде, бала асырап алушылар, баланың туған ата-анасының алдында мәселе болып табылмайтын бірқатар мәселелермен кездеседі.
Сондай-ақ халықаралық аренада балалардың еңбегін арзан және ақысыз пайдалану, жезөкшеліктің қара рыногы қалыптасқан. Балаларды сату туралы фактілер де бар.
Халықаралық бала асырап алудың құқықтық реттелуінің жетілдіруі, шетел азаматтарымен асыранып алынған балалардың өмірін қатал бақылауды жүзеге асыру мен олардың құқықтарын қорғауға бағытталуы қажет. Осы мақсаттар үшін өзара көмек көрсету туралы екі жақты келісімдерді қабылдау қажет. Халықаралық бала асырап алу кезінде пайда болатын қатынасты құқықтық реттелуі толық ғылыми зерттелмеген. Заңи әдебиеттерде зерттеліп отырған мәселеге қатысты арнайы назар аударылған. Бұрында жасалған зерттеулердің теориялық қорытындылары мен жағдайлары тәжірибе мен ғылымда маңыздылығы жоғары. Алайда бұл зерттеулер бұрында жасалған және тек кейбір мәселелерді қарастырған. Сондай - ақ бұл зерттеулер халықаралық бала асырап алудың кейбір мәселелері бала асырап алудың әкімшілік тәртібін бекіту, мемлекеттердің капиталистік және социалистік лагерлерге бөлу кезінде жазылған, нәтижесінде ұсыныстар мен қорытындыларда көрініс тапқан.
Жоғарыда аталған мәселелер бітіру жұмысының тақырыбын таңдауға түрткі болды. Қорытындылай келе, балалардың құқықтар мен мүдделерін қорғалуы мен бұл мәселеге қатысты халықаралық және ұлттық заңнамалардың орындалуын қатал қадағалау тиіс.
Зерттеудің объектісі - халықаралық бала асырап алу институтын қызмет ету кезінде қалыптасатын субъектілерінің халықаралық қатынастары.
Зерттеу - халықаралық бала асырап алу саласындағы ұлттық және халықаралық-құқықтық заңнама.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты халықаралық бала асырап алу мәселесінің құқықтық реттелуін зерттеу болып табылады. Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау алға қойылды:
* Халықаралық бала асырап алу түсінігі мен құқықтық қағидаларын анықтау.
* Халықаралық бала асырап алу институтының қалыптасуы мен дамуына талдау жасау;
* Халықаралық бала асырап алу шарттарын ұлттық және халықаралық заңнамада айқындау;
* Қазақстан Заңнамасында және екі жақты халықаралық шарттарда халықаралық бала асырап алудың құқықтық реттелуін талдау;
* Шетелдердегі бала асырап алу тәртібін ұлттық заңнама мен халықаралық конвенциялардың ережелеріне сәйкес мақсаттарын анықтау және салыстыруды жасау;
* Шетел мемлекеттің құқығында және халықаралық келісімдерде бала асырап алудағы алименттік қатынастардың құқықтық реттелуін айқындау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда халықаралық бала асырап алу мәселесі құрама зерттеулерде көрініс таппаған. Осы мәселеге қатысты арнайы монографиялық және диссертациялық зерттеулер жоқ. Бала асырап алудың құқықтық мәселелерін зерттегендер, Г.Ф Шершеневичтің, А.Г Гойхбаргтың еңбектерінің маңызы зор.
Мысалы, Г.Ф. Шершеневич Бала асырап алу - өзге тұлғалардың заңды балаларының заңи жағдайын тану, бұл, ұрпақтың болмауы салдарынан жанұяның алдамышы, - деген. Г.Ф. Шершеневичтен берілген түсініктемеден бала асырап алудың құқықтық салдарының қорытындысын жасауға болады, бірақ бала асырап алу кезінде қандай құқықтық қатынас пайда болатыны туралы түсініксіз болып табылады [1, 215-б.].
А.Г. Гойхбарг былай деп жазады: бала асырап алу - жанұямен жасанды қатынастың жасауы [2, 24-б.]. М.В. Антольская, бала асырап алуды, ата-ана мен аланың арасында пайда олатын ең жақын туыстық қатынас пен асырап алушы мен асыранып алынған баланың арасындағы қатынасты қалыптастыратын институт ретінде қарастырады [3, 101-б.].
В.А. Тархов бала асырап алуды асырап алушы мен асыранып алушының ұрпағымен, шығу тегі жағынан туыстарымен теңестірілетін азаматтық жағдайдың актісі ретінде анықтайды [4, 90-б.].
Бала асырап алуға қатысты берілген көптеген анықтамаларға қарамастан, бала асырап алу - асыранып алынған бала мен тәрбиелеуге қабылдап алған тұлға немесе тұлғалар арасында, ата-ана мен баланың арасында болатын, жеке және мүліктік қатынас орнайтын заңды акт болып табылады деген тұжырымға тоқталған жөн.
Мемлекеттің ішкі бала асырап алуына көңіл бөлгендер, әсіресе кеңестік кезеңде Свердлов Г.М., Заважинов В., Неволин К.А., Харди П., Кулишер М.И., Л.Ю. Анисимова, Беспалов Ю., Бейли Ж.М., Боброу Д., Вулф М., О.Халлоран К., Бессчетнова О.В., Кебец И., Марышева Н.И., Дюжева О.А., Залуина Н. Азаров Е.Г. және т.б. болды.
Г.М. Свердлов атап өткендей, баланы асырап алу қатынастарын құруға бағытталған асырап алушының, асырап алудың (қамқоршының немесе жанашырдың) және кейбір жағдайларда жанашырлық және қамқоршылық жөніндегі мемлекеттік органның рұқсаты бойынша қабылдаған еркі деп түсінулері керек.
Отбасы құқығының әсіресе бала асырап алуға байланысты мәселелермен айналысқан қазақстандық авторларды атап өтуге болады. Олар: Б.Б Базарбаев, Ю.Г Басин, А.Ж Жакипов, М.Б Кудайбергенов, Джандарбек Б.А және т.б.
Жалпы осы қысқаша берілген тарихнамаға шолу зерттеу жұмысының зерттелу деңгейін ашуға үлкен үлес қосты.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында деректер көзін төрт топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа халықаралық ұйымдар құқығының теориялық және арнайы мәселелері бойынша зерттеген бірнеше қазақстандық және ресейлік ғалым-құқықтанушылардың монографиялық еңбектерін жатқызуға болады.
Деректер көзінің екінші тобына халықаралық конвенцияларды, соның ішінде: 1989 жылы 20 қашарда қабылданған БҰҰ-ның Бала құқықтар туралы Конвенциясы; 1993 жылы 29 мамырда қабылданған Балаларды қорғау және баланы шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастығы туралы Гаага Конвенциясы; 1967 жылы 24 сәуірде қабылданған Бала асырап алу туралы Европа Конвенциясы;1980 жылы қабылданған Халықаралық балаларды ұрлау азаматтық аспектісі туралы Конвенциясы, мемлекеттердің Отбасы кодекстерін жатқызуға болады.
Деректер көзінің үшінші тобын бала асырап алу және халықаралық бала асырап алуды реттейтін ұлттық құқықтық базаны жатқызуға болады: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Неке және отбасы туралы, Бала құқықтары туралы, Білім беру туралы, Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы, Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы, Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының заңдары; Қорғаншы және қамқоршы органдар туралы ереже, Патронат туралы ереже; Соттардың балалар тәрбиесімен байланысты дауларды шешуде заңнаманы қолдануы туралы, Соттардың бала асырап алу туралы істі қарау кезде неке және отбасы туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары және басқалар.
Деректер көзінің төртінші тобын Қазақстан Респубикасының мемлекеттік органдарының және Статистика агенттігінің статистикалық деректері құрайды.
Деректер көзінің бесінші тобын жергілікті және шетелдік мерзімді басылым беттеріндегі мақалалар және ғаламтор желісінен алынған мәліметтер құрайды.
Зертеу әдістері. Бітіру жұмысын жазу барысында логикалық, функционалдық, жүйелеу, салыстыру, талдау және т.б. зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Бітіру жұмысын атқару кезінде қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында салыстырмалы талдау, логикалық, салыстырмалы-құқықтық және басқа да жалпы ғылыми әдістер қолданылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыстың практикалық маңыздылығы алынған нәтижелерді негізгі тақырып бойынша халықаралық бала асырап алудың құқықтық реттелуінің жетілдіруі, шетел азаматтарымен асыранып алынған балалардың өмірін қатал бақылауды жүзеге асыру мен олардың құқықтарын қорғауға бағытталған.
Бітіру жұмысының көлемі мен құрылымы. Зерттеу мақсаттары мен міндеттері бітіру жұмысының көлемі мен құрылымын анықтап берді. Бітіру жұмысының құрылымы мазмұны, қысқарған сөздер тізімінен, кіріспеден, 2 тарау және 6 тараушадан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЛА АСЫРАП АЛУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ШАРТТАРЫ
1.1 Халықаралық бала асырап алу түсінігі мен құқықтық қағидалары
Халықаралық бала асырап алу ұғымына тоқталмас бұрын, ең алдымен бала асырап алу ұғымына анықтама берген жөн. Бала асырап алу ұғымы қоғамның әр түрлі саласымен зерттелуіне байланысты сипатталады. Әлеуметтанушылар бала асырап алуды әлеуметте пайда болған, дамушы және өзгеріп тұратын қоғамның құбылысы [5, 170-б.].
Заң ғылымында бала асырап алу термині әртүрлі мағынада қолданылады. Бала асырап алу - бұл заңды түрде баланы отбасына қабылдау. Бала туысқан ретінде ұлы (қызы) болып барлық құқықтар мен міндеттерге ие болады. Бала асырап алу баланы отбасына орналастырудың басты түрі болып келеді. Ал ата-аналар үшін баланың тағдырына және оның толық дамуына ең жоғарғы дәрежедегі жауапкершілік белгіленеді [6, 7-б.]. Сонымен қатар, Ю.Беспалов бала асырап алуды сот арқылы баланың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін қолданылатын әдісі ретінде қарастыруды ұсынады. Жалпы, бала асырап алу, ата-ананың қамқорынан қалған балалардың құқықтарын, ең бастысы, қорғану құқығын, өмір сүру құқығы мен жанұяда тәрбиеленуді жүзеге асыру үшін арналған [7, 8-9 б.]. Ғылыми әдебиеттерде бала асырап алу туралы әр түрлі пікірлер бар.
Мысалы, Г.Ф. Шершеневич Бала асырап алу - өзге тұлғалардың заңды балаларының заңи жағдайын тану, бұл, ұрпақтың болмауы салдарынан жанұяның алдамышы, - деген. Г.Ф. Шершеневичтен берілген түсініктемеден бала асырап алудың құқықтық салдарының қорытындысын жасауға болады, бірақ бала асырап алу кезінде қандай құқықтық қатынас пайда болатыны туралы түсініксіз болып табылады [1, 215-б.].
А.Г. Гойхбарг былай деп жазады: бала асырап алу - жанұямен жасанды қатынастың жасауы [2, 24-б.]. М.В. Антольская, бала асырап алуды, ата-ана мен аланың арасында пайда олатын ең жақын туыстық қатынас пен асырап алушы мен асыранып алынған баланың арасындағы қатынасты қалыптастыратын институт ретінде қарастырады [3, 101-б.].
В.А. Тархов бала асырап алуды асырап алушы мен асыранып алушының ұрпағымен, шығу тегі жағынан туыстарымен теңестірілетін азаматтық жағдайдың актісі ретінде анықтайды [4, 90-б.].
Бала асырап алуға қатысты берілген көптеген анықтамаларға қарамастан, бала асырап алу - асыранып алынған бала мен тәрбиелеуге қабылдап алған тұлға немесе тұлғалар арасында, ата-ана мен баланың арасында болатын, жеке және мүліктік қатынас орнайтын заңды акт болып табылады деген тұжырымға тоқталған жөн.
Бала асырап алуды адамзат тарихындағы өзіндік ерекше әлеуметтік феномен ретінде қарастыруға болады және пайда болғаннан бастап көптеген өзгерістерге ұшырап отырған. Кейіннен құқықтық институт ретінде қалыптасып, қазіргі заманның көптеген құқықтық жүйелерінде көрініс табады.
Заң ғылымында халықаралық бала асырап алу ұғымына жалпы қабылданған анықтама әлі қалыптаспады.
Бала асырап алу - асыранып алған бала мен мен оны тәрбиесіне алған адам немесе адамдар арасында ата-аналар мен балалар арасындағы жеке және мүліктік қатынастар орнатылатын заңды акт. Шетелдік элементтің қатысуымен күрделенген мұндай отбасылық-құқықтық қатынастар осы қатынастарды бірнеше мемлекеттердің заңдылықтарымен құқықтық байланыс орнататын жеке халықаралық құқық нормаларымен реттеледі- деп атап өткен Батычко [8, 96-б.].
Бала асырап алуға анықтаманы цивилист-ғалымдар 1884 жылдары-ақ анықтауға тырысты. К.Д. Кавелин бала асырап алуды бала асырап алушы мен асырап алынғандар арасында ата-аналар мен балалардың арасында болатын мүліктік қарым-қатынастарды ерікті түрде орнату деп атады [9, 156-б.].
Бала асырап алуды анықтауға қатысты цивилист-ғалымдардың ұстанымдарды 1970 жылға дейін де өзгерген жоқ. Иванова Н.А., Королев Ю.А., Седугин П.И. пайымдауынша, бала асырап алу бөтен балаға қатысты ата-аналық жауапкершілікті ерікті түрде қабылдаудан тұрады [10, 84-б.].
Жоғарыда келтірілген анықтамалар сол уақытқа тән асырап алу институтына тән бірқатар белгілерді ерекшеледі: біріншіден, асырап алушы мен асырап алынған арасындағы қарым-қатынастың негізі - асырап алушының еркі; екіншіден, асырап алушы мен асырап алынған арасында ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынастар орнатылады.
Сондықтан Г.М. Свердлов атап өткендей, баланы асырап алу қатынастарын құруға бағытталған асырап алушының, асырап алудың (қамқоршының немесе жанашырдың) және кейбір жағдайларда жанашырлық және қамқоршылық жөніндегі мемлекеттік органның рұқсаты бойынша қабылдаған еркі деп түсінулері керек [11, 153-б.].
Алайда, Г.М. Свердлов сынды басқа да бірқатар зерттеушілер бала асырап алу саласында оны ата-ананың; баланың ата-анасының, қамқоршылардың (жанашырлардың), асырап алушы ата-аналардың, балалар интернаттарының басшыларының, 10 жастан асқан баланың ерік-жігерінен; мемлекеттің құзыретті органының шешімінен тұратын күрделі құқықтық процесс ретінде қарастырады.
Асырап алу асырап алынатын баланың ата-аналарының, қамқоршылардың немесе жанашырлардың, асырап алған ата-аналардың, балалар интернаттарының басшыларының, сондай-ақ баланың келісімінсіз-ақ мүмкін болатын бірнеше жағдайларды қарастыратын Кодекстің ережелерін ескере отырып, осы мәлімдемемен келісу қиын [12, 28, 129, 130-б.].
Демек, жоғарыда аталған тұлғалардың ерік-жігері сияқты заңды фактілер бала асырап алушы (асырап алушылар) мен асырап алынған бала арасындағы бала асырап алудың құқықтық қатынастарын тудыратын әрбір құқықтық құрам үшін міндетті емес. Асырап алушылардың ерік-жігерінсіз және сот шешімінсіз бұл құқықтық қатынастардың орнауы мүмкін емес.
Осылайша, асырап алушы мен асырап алынған бала арасындағы құқықтық қатынастың негізі қосымша фактілерден тұратын құқықтық құрам болып табылады: бала асырап алу туралы сот шешімі және баланы асырап алу туралы бала асырап алушылардың ерік-жігерлері.
Заңды акт ретінде ала сырап алу нәтижесінде бала асырап алушылар мен асырап алынғандар арасында ғана емес, сондай-ақ бала асырап алушылардың туыстары мен асырап алынғанның ұрпақтары арасында да құқықтық қатынастар пайда болады. Мысалы, Я.Р. Вебер атап өткендей, бала асырап алу - бір жағынан, асырап алынған және оның ұрпағы арасындағы, екінші жағынан бала асырап алушы мен оның туыстарының арасында туысқандық қарым-қатынас орнататын заңды акті болып табылады [13, 56-б.].
Бірнеше елдердің цивилист-ғалымдары да, заң шығарушылары да ата-аналық немесе ата-аналық қатынасқа ұқсас қарым-қатынастың бала асырап алумен ғана туындайтындығы туралы бірауыздан бірдей пікірге келмеді.
Бірқатар цивилист-ғалымдар бала асырап алушы мен асырап алынған бала арасында ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынасқа толықтай ұқсайтын қарым-қатынас орнайтындығын атап өтті. Б.С. Антимонов және К.А. Граве бала асырап алуды Ата-аналар мен балалар арасындағы екі адамның (бала асырап алушы және асырап алынған) құқықтық (жеке және мүліктік) қарым-қатынастары бар заңды актісі ретінде қарастырады [14, 120-б.]. Бұл көзқарасты О.С. Иоффе де ұстанады [15, 252-б.].
А.И. Пергамент өз пайымдауларында одан әрі зерттеп, құқықтық қатынаста асырап алу актісін баланың туылуына теңестіреді [16, 67-б.].
Эстонияның заң шығарушылары 1994 жылғы Отбасы туралы Заңның 73-бабында асырап алушы мен асырап алынған арасындағы бала асырап алу нәтижесінде ата-аналар мен балалардың құқықтары мен міндеттері пайда болатындығы туралы норманы бекітті.
Румын цивилист-ғалымдары бала асырап алуды, бір жағынан,асырап алынған мен оның ұрпақтары, екінші жағынан бала асырап алушымен және оның туыстарымен туыстық қарым-қатынастар орнықтырылатын құқықтық акт ретінде қарастырады [17, 261-б.].
Осылайша, авторлардың бұл тобы асырап алуды туыстық қатынастың негізі ретінде қабылдайды. Сонымен қатар, бұл көзқарастың жақтастары туыстықты биологиялық тұрғыдан (қанмен байланысты) ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік, қоғамдық тұрғыдан да қарастырады.
Осылайша, Я.Р. Веерс туыстық - табиғи емес, әлеуметтік сипаттағы қарым-қатынас, ал әлеуметтік сипаттағы қарым-қатынас қандық байланыстан ғана туындамайды [18, 35-б.]. Демек, туыстық қатынасты орнатудағы анықтаушы фактор туыстық болып табылады.
В.М. Забродинаның көзқарасы бойынша, ол туыстықтың әлеуметтік сипатын жоққа шығармайды, туыстық - негізінен, заң шығарушы жасай алмайтын тұлғалардың байланысы [19, 85-б.]. А.А. Азизова да осындай көзқарасты ұстанады, ол бала асырап алушы мен асырап алынғандар арасындағы туыстық қатынасты құруда бала асырап алу институтын тағайындауды анықтаудың тиімсіздігін көрсетеді [20, 54-б.].
Осылайша, В.М. Забродина және А.А. Азизова бала асырап алу нәтижесінде туыстық қарым-қатынасқа ұқсас қарым-қатынастар туындайды. Болгар цивилист-ғалымдары да осы ұстанымға сүйене отырып, бала асырап алу арқылы туындаған отбасылық қарым-қатынастардың қандас туыстық қатынастарға ұқсас ғана болатындығын атап өтті. Заң шығарушының мұндай қарым-қатынастарды теңестіруге жасалған барлық жағдайларына қарамастан, абсолютті сәйкестікке қол жеткізе алмады [21, 72-б.].
Белоруссия, Венгрия, Чехияның заң шығарушылары тиісті заңнам актілерінде бала асырап алушы мен асырап алынған арасында ата-аналар мен балалар арасындағыдай құқықтар мен міндеттердің туындайтындығы туралы нормаларды бекітті [12, 119; 10, 121, 315-б.].
Жоғарыда айтылғандарды, сондай-ақ 1989 жылғы Бала құқықтары туралы конвенцияның, 1993 жылғы Балаларды қорғау және шетелдік бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы конвенцияның 4-бабының, 1986 жылғы Балалардың қорғанысы мен амандығына қатысты, әсіресе олардың ұлттық және халықаралық деңгейде асырап алуы кезіндегі әлеуметтік және құқықтық принциптер туралы декларацияның 17-бабының талаптарын ескере отырып, егер баланы оның туып-өскен елінде асырап алу үшін отбасыға беру мүмкіндігі болмаса, халықаралық асырап алу орын алуы мүмкін және оған келесідей анықтама беруге болады: Балаға тұрақты негізде оның мүдделерін қанағаттандыратын, тұрақты тұратын отбасымен қамтамасыз етудің қосымша тәсілі, асырап алынған баланың және оның ұрпақтарының (асырап алушылар мен олардың туыстары) және бала асырап алушылар мен олардың туыстарының (асырап алынған және олардың ұрпақтары) ата-аналар мен балалар арасындағыдай құқықтар мен міндеттер.
Батыс мәдениетінде бала асырап алудың тарихы рим қайнар көздерінен бастауын алады. ХІХ ғасырдың басында Францияның Азаматтық кодексіне бала асырап алу мүмкіндігі қосылған соң, бала асырап алу үдерісі бүкіл батыс әлеміне кең жайылған. Ең бірінші болып бала асырап алуды Нидерланд елі қарастырған. Алайда ол үлкен маңыздылыққа ие болған жоқ, өйткені бала асырап алушылар саны өте аз болды. Сол уақыттағы көптеген заңгерлер бала асырап алуды өздерінің ұлттық сипатымызға сай келмейтіндігін алға тартқан. Осы себепке байланысты бала асырап алу 1838 жылы Нидерландының Азаматтық Кодексіне енгізілмеген болатын. Ол алғаш рет 1956 жылдан бастап заңмен реттеле бастады. Басқа елдер бала асырап алуды ХІХ-ХХ ғасырларда өз заңнамаларына енгізе бастады. Оған қоса, көпшілік елдерде бала асырап алу балаға көмек ретінде қарастырылған. Сол себепті бала асыранып алғанға қарамастан, бала мен бала шыққан жанұя арасындағы құқықтық байланыс үзілмей, сақталып отырған.
Қазіргі таңда көптеген елдер баланы толығымен асырап алуға ынталы, яғни жаңа жанұя баланы жай ғана қабылдап қана қоймай, биологиялық жанұясымен барлық құқықтық байланыстарын үзеді. Голландия заңгері Шмид бала асырап алуға байланысты келесідей жаңа баламаны ұсынады:
Бала шыққан тегі жанұясының мүшесі болып қала береді, бірақ мұраға, алимент төлеуге, қорғаншылық пен қамқорлыққа және тағы да басқаға байланысы құқықтары мен міндеттері тоқтатылады.
* Бала жаңа жанұяның мүшесі болады және көптеген жағдайларда өзінің туған баласындай құқықтары мен міндеттерін иеленеді.
* Бала шыққан жанұясының мүшелері мен баланың арасындағы белгілі бір құқықтарын сақтау, баланың бастапқы атының сақтау және кейін қайтару мүмкіндігі [22].
Халықаралық бала асырап алудың бірінші сатысы Екінші дүниежүзілік соғыспен аяқталады. Сол уақыттағы бала асырап алу баланың мүддесін қанағаттандыру ретінде емес, бала асырап алушыларды мұрагермен қамтамасыз ету мүмкіндігі ретінде қарастырылған. Халықаралық бала асырап алу тәртібін регламенттейтін заңнаманың жоқтығына байланысты, мысалы, АҚШ-та немесе заңнаманың кемістігінен, оларды жою үшін нормаларды түсіндіру әдісін қолданған, соның нәтижесінде көптеген мемлекеттерде бала асырап алу де-факто ретінде жүзеге асырылған.
Халықаралық бала асырап алудың екінші сатысы Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғына келеді. Грецияның, Жапонияның екінші дүниежүзілік соғыстары және Жапониядағы атом бомбасының жарылуы нәтижесінде мыңдаған балалар жетім болып қала береді.
Бірқатар шетел мемлекеттерінің үкіметтері жетім балаларға көмек көрсету ретінде, өзінің азаматтарын жетім балаларды отбасыларына қабылдауға көндіруге бағытталған кең ауқымды компанияларды құрған. Компаниялардың қорытындысының дәлелі ретінде Халықаралық Мұрағаттар Кеңесімен жасалған мәліметтерді қарастыруға болады. 1946-1953 жылдар аралығында АҚШ азаматтарымен, Грецияның, Германияның, Жапон соғыстарына қатысқан азаматтарымен 5814 жетім балалар асыранып алынды [23, 33-б.].
Халықаралық бала асырап алудың даму үрдісі ретінде Корей соғысын атап өтуге болады. Солтүстік Кореядағы соғыстың аяқталуына байланысты, соғыс әрекеттері болған жерде мыңдаған жетім балалар қалған. Екі мемлекетке бөлінген, бір-бірімен өштескен, көп балалығымен ерекшеленген Корея елі жетімдік мәселесінің шешілуін екі жақты қарастырады. Солтүстік Корея мұндай балаларды тәрбиелеудің қоғамдық жолын таңдап, жетімдерге арналған көптеген жаңа мекемелерді ашып отырса, Оңтүстік Корея жетім балаларға арналған баспаналарды салумен қатар, балаларды жанұяларға орналастырудың үлкен жұмыстарын атқарған.
Бала асырап алу саласында зерттеумен айналысқан Г. Алутейн мен Р.Саймонның атуынша, тарихта алғаш рет, көбінесе АҚШ-тың жанұялары, мәдениеті мен нәсілі әр түрлі балаларды асырап алған. 1953-1962 жылдар аралығында 15000 бала ішінен әрбір асыранып алынған бала және 1966-1976 жылдар аралығында 32000 бала ішінен 65% шетелдік балалар АҚШ азаматтарымен асыранып алынды [24, 34-б.]. Осындай кең ауқымды діні, нәсілі, мәдениеті әр түрлі балаларды асырап алудың нәтижесінде халықаралық бала асырап алумен кездеспеген мемлекеттер халықаралық бала асырап алудың нәтижесінде туындайтын қатынастарды реттейтін заңдарды қабылдауға мәжбүр болды. Осылайша, әлемде алғаш рет шетелдік балаларды асырап алуды ұйымдастыратын арнайы агенттіктер құрыла бастады. Cол агенттіктердің бірі қазіргі уақытқа дейін қызмет етіп келетін, көптеген елдерде таралған Holt International children's Services болып табылады. Сонымен қатар, осы саты бала асырап алуды бірегейлендірген нормаларды қалыптастырумен сипатталады.
Демек, халықаралық бала асырап алудың даму сатыларының ерекшелігі халықаралық бала асырап алу саласындағы заңнама актілерінің эволюциясы болып табылады.
Алғаш рет халықаралық бала асырап алу саласындағы шетел мемлекеттердің ішкі заңнамаларының қарама-қайшылығын жоя алатын халықаралық келісім-шарттардың бірі 1965 жылғы Гаага конференциясында қабылданған Бала асырап алуға қатысты шешімдерді тану мен қолданбалы құқықтың заңнамасы туралы конвенция болып табылады.
70-жылдардың ортасында халықаралық бала асырап алуға мүдделі мемлекеттерде қабылдаушы және жіберуші деген терминдер қолданыла бастады. Мемлекеттердің экономикалық дамуына байланысты мемлекеттер келесі топтарға бөлінеді : Қабылдаушы елдер Швеция, Канада, Ниднерланды, АҚШ болып табылады. Нидерландыда жыл сайын шамамен 2700 бала асыранып алынады. 1975 жылдың өзінде ғана АҚШ азаматтарымен 5633 шетелдік балалар асыранып алынған [23, 27-б.].
Жіберуші ел (Корея, Африка және Латын Америка елдері, Тайланд, Үндістан) халқының өмір сүру деңгейінің төмендігімен сипатталады. Нәтижесінде жыл сайын мыңдаған жетім балалар туылған мемлекеттерін тастап отырады. Осы терминдердің қолданылуы қазіргі уақытқа дейін өз маңыздылығын жоғалтқан емес. Мысалы, Халықаралық бала асырап алуға қатысты балаларды қорғау мен ынтымақтастығы туралы 1993 жылғы Гаага Конвенциясының 2-бабында халықаралық бала асырап алу саласында барлық мемлекеттер екі топқа бөлінеді: қабылдаушы мемлекеттер және бала дүниеге келген мемлекет.
1974 жылы Тринидадта Балалықты қорғау конференциясы өткен. Бұл конференцияда ISS (Швецияның халықаралық әлеуметтік көмегі) венесуэлдық аймақтық бөлімінің директоры, өзінің баяндамасында қатысушы мемлекеттердің назарын сол мемлекеттің азаматы болып табылатын мемлекетте жетім балаларды орналастыруға аударды, ал халықаралық бала асырап алуға, ұлттық бала асырап алуды жүзеге асыра алмайтыны туралы дәлел келтірген жағдайда ғана жүгіну қажет. Сонымен қатар, халықаралық бала асырап алуға қатысы бар әрбір мемлекетте бала асырап алудың құзырлы органдарын құруды ұсынды.
Осы ұсыныстар Бала құқықтары туралы 1993 жылғы Гаага Конвенцияларында бірқатар мемлекеттің үкіметімен қабылданған. Мысалы, 1977 жылы Тайландта мемлекеттің халықаралық бала асырап алуын бақылауды жүзеге асыру үшін бала асырап алудың Атқарушы Комитеті құрылды. Корея осы шараларды қолданып, нәтижесінде 1977-1981 жылдар аралығында жетім балаларды шетел азаматтарына беруді 20%-ға қысқартты.
80-жылдары халықаралық бала асырап алудың екінші сатысы аяқталды. Бұл саты мемлекеттердің бала асырап алудың кедергілерін жою мен жеңілдету мақсатында халықаралық бала асырап алудан туындайтын қатынастарды реттейтін заңнамаларды бірегейлендірумен ерекшеленеді.
Шетел балаларын асырап алудың үшінші сатысы 60-жылдардың ортасынан бастау алады. Бала асырап алудың арнайы агенттіктері отарлық тәуелділікте болған мемлекеттерге ене бастады. Бұл мемлекеттер бір-бірінен тілімен, мәдениетімен, салт-дәстүрлерімен ерекшеленгенімен, оларды екі ортақ нәрсе біріктірген: баланың дүниеге келудің жоғарылығы мен өмір сүру деңгейінің төмендігі. Сонымен қатар, үшінші саты халықаралық бала асырап алу заңнамаларының қалыптасуы, шетелдіктермен бала асырап алуға қатысты баланың мүдделерін қамтамасыз ету кепілімен, халықаралық бала асырап алуды қатал қадағалаумен сипатталады. Құқықтық базаның жетілмеуінен, асырап алушылардың құқықтарын асыра пайдаланудың көптігінен, сонымен қатар бала асырап алуға көмек көрсеткен жеке делдалдардың, агенттіктердің басшылық етуі бала асырап алуды қатал қадағалауға әкеліп соқты. Олар жетім баланың жағдайын емес, бала асырап алудан түскен пайдасын ғана ойлаған. Осындай қызметтің нәтижесінде ерлі-зайыптылармен шетел нарығынан (Румыниядан, Қытайдан, Парагвайдан) балаларды сатып алу фактісі орын алған [23, 227-б.].
Осы сатыда баланың құқықтары мен мүдделерін, соның ішінде жетім балардың стандарттарын бекітетін маңызды халықаралық төрт құжат қабылданды.
Ең алдымен 1989 жылғы Бала құқықтары туралы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен қабылданған Конвенцияны жатқызу қажет. Бұл Конвенция балалар жасының осалдығын ескере отыра, Конвенцины ратификациялаған мемлекеттердің жағынан балалық құқығын ерекше қорғауға шақырады.
1993 жылғы Гаага конвенциясы халықаралық бала асырап алуға мүдделі мемлекеттере бірегей стандарттарды бекітеді. Мемлекеттерді бала асырап алу баланың мүддесімен жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін, балаларды ұрлау, сату-сатып алуды және басқа да зұлымдықтарды болдырмайтын шараларды қабылдау міндеті жүктелетін Орталықтанған Органдарды құруға шақырады. Демек 1993 жылғы Гаага Конвенциясы халықаралық бала асырап алу кезінде баланың мүддесін басты басшылыққа алады, сонымен қатар Бала құқықтары туралы Конвенция да халықаралық және өзге де пайда табудың ешбір жағдайына жол бермеуге назарын аударады.
1996 жылы Гонконгта ICSW-дің (Шведтің ұлттық комитетінің) 27-і Бүкіләлемдік Конгрессінде асырап алушы жанұяның ұлттық және халықаралық бала асырап алу және қамқорлығының тәжірибесі үшін Директивалары қабылданды. Осы Директивалардың дайындығы кезінде әлемнің 30 елінен 200-ден астам тәжірибелік жұмысшылар, сарапшылар және мемлекеттік қызметтің қызметшілері қатысқан. Директивалар халықаралық бала асырап алумен айналысатын биліктің орталықтанған, өзге де құзырлы органдардың қызметшілерінің жұмысын жетілдіруге бағытталған.
Директивалардың жобасын жасаушылар бұдан бұрын халықаралық бала асырап алушылардан шығатын қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық актілерде болмаған, баланың биологиялық ата-аналарына көп көңіл бөлгенін атап өткен жөн. Жетім баланың бмологиялық ата-аналары келесідей құқықтарға ие:
1) баланы (қыз баланы) асырап алу үшін, өз баласынан бас тартқаннан кейін көмек көрсетудің қызметіне, консультацияға құқылы [24, 1.3-т.];
2) биологиялық ата-аналардың баланы тәрбиелеу туралы өз ұсыныстарын білдіруге құқылы [24, 1.7-т.];
3) баланың немесе ата-аналарының бастамасы бойына биологиялық ата-аналардың болашақта баламен бірге болуға құқылы. Биологиялық ата-аналар аталып өткен құқықтарын бала асырап алу ашық қолданылатын елде ғана иеленеді.
Асыранып алынған баланың бірқатар жаңа құқықтары Директиваларда бекітілген. Ең алдымен бала асырап алуға сәйкес дайындық құқығы:
а) оларға бала асырап алудың не екенін сезіну үшін кеңес берушілік көмек пен тірек көрсету;
б) бала асырап алушы кандидаттармен және олардың өмір сүру дағдысымен хат, фотсурет, видео арқылы танысу;
в) бала асырап алушылар кандидаттармен жеке танысу [24, 2.5-т.].
Асырап алушы баланың өзіндік ерекше және жаңа құқығы өмір кітабы болып табылады. Соған сәйкес, бала осы кітапқа немесе өмір тарихына құқылы. Өмір кітабында баланың өмірге келуі немесе асыранып алынған бала туралы өзге де ақпараты сипатталады [25].
Асыранып алынған баланың өзін-өзі анықтау құқығы Бала құқығы туралы Конвенциядан гөрі Директиваларда өзгеше анықталған. Егер Конвенцияның 7-бабының 1-тармағына сәйкес, бала өзінің ата-анасы жайында тек мүмкін болған жағдайда ғана білуге құқылы болса, Директиваларды 2.11-тармағында құзырлы органдар мен мекемелер бұл құқықтың орындалуын қамтамасыз ету және баланың шығу тегін анықтауға қатысқан барлық жақтарға әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету бекітілген.
Демек, жоғарыда аталып өткен асыранып алушы бала мен оның биологиялық ата-аналары иеленген құқықтарын ескере отырып, халықаралық бала асырап алу дамуының осы сатысында халықаралық бала асырап алушылар субъектілерінің арасында туындайтын қатынасқа өзгеше тәсілінің болуымен сипатталады. Егер алдыңғы сатыларында заң шығарушы асырап алушы баланы биологиялық ата-аналармен тікелей қатынасын арашаласа, ХХІ ғасырда өзгеше қарқын көрініс тапқан. Заң шығарушы халықаралық бала асырап алудан туындайтын құқықтық қатынасына қатысушыларын атап көрсетті,яғни биологиялық ата-аналар, асырап алушы бала, бала асырап алушы.
Осындай тәсілді АҚШ қолданып отыр. Соңғы жиырма жыл бойы асырап алушы бала мен биологиялық ата-аналары арасындағы байланысын орнату, олармен бала асырап алушыларға баланы тәрбиелеу жөнінде көмек көрсету тәжірибелерін қолданып келеді. Осындай жағдай Англияда да қолданылады.
Қазақстанда халықаралық асырап алу 1999 жылдан бері орнықты тәжірибеге айналды және сол уақыттан бері шетелдік отбасыларда тәрбиеленіп отырған қазақстандықтардың саны артты. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, 2013 жылдың басында Қазақстан Республикасында 35 мыңға жуық бала ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, соңғы 14 жылда 47421 бала асырап алынған, оның 38068 (80,3%) Қазақстан Республикасының азаматтарымен, 8806 (18,6%) - шетелдік азаматтармен [26].
Соңғы жылдары жетім балаларды асырап алуға ниет білдірген Қазақстан азаматтарының саны ұлғаюда, халықаралық асырап алу саны азайып келеді. Өткен жылы 3 044 бала Қазақстан Республикасының азаматтарымен асырап алынды. Біздің қоғамымыз осы мәселеде белсенділік танытып келеді, бірақ, өкінішке орай, бәрі сау балаларды асырап алғысы келеді [27].
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің деректері бойынша, АҚШ-та (6609), Испанияда (757), Бельгияда (426), Германияда (172), Канадада (222), Ирландияда (147), Францияда (207), Италияда (129) қазақстандық балалар тәрбиеленіп келеді. Егер қазақстандық асырап алушылардың негізгі контингенті орта табысы бар адамдар болса, онда шетелдік ата-аналардың 90% -дан астамы табыс деңгейі жоғары азаматтар [28].
800-ге жуық ірі шетелдік компаниялар, конгрессмендер, сенаторлар, танымал саясаткерлер, 1500-ден астам адвокаттар мен судьялар, сондай-ақ 27 суретші мен спортшы өз отбасыларына жетім балаларды қабылдаған [29].
Бала асырап алуды реттеу балалардың құқықтарын қорғауда маңызды болып табылады.
Қазіргі уақытта халықаралық тәжірибе осы мәселені реттеудің үш негізгі тәсілін әзірледі:
Мемлекеттердің бірінші тобы бала асырап алуды асырап алушының азаматтығы заңымен реттейді. Қазақстандық заң асырап алушының азаматтығы заңына сілтеме жасаумен ғана шектеледі. Біздің көзқарасымызша, бұл көзқарас құқықтық қатынастардың осы түрін өте маңызды деп санайды және бұл қатынастар тек Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттелуі тиіс. Бұдан шығатын қорытынды, шетелдік құқықты қолдану Қазақстан Республикасы заңдарының (қоғамдық тәртіптің) негіздеріне қарама-қайшы келуі мүмкін.
Мемлекеттердің екінші тобы бала асырап алушының (мысалы, Германияда) жеке заңымен реттейді, ол әрқашан баланың мүдделеріне сай келмейді. Мемлекеттердің үшінші тобы осы қатынастарды асырап алынушының жеке заңын шектеулі қолданумен бала асырап алушының жеке заңымен реттейді, жеке заң ретінде тұрақты тұру заңы немесе азаматтық заңы болуы мүмкін. Біз осы мәселені балалардың мүдделерін толық қанағаттандыратынына сенімдіміз, өйткені балаларшетелдік заңнама нормаларына (бала асырап алушы азаматтығы туралы заңға) және баланың азаматтығы туралы заңнаманың ережелеріне сәйкес екі жақты қорғауды алады. Егер осы заңдардың біреуі немесе бірнешеуі орындалмаса, асырап алуға жол берілмейді [26].
1.2 Халықаралық бала асырап алу институтының дамуы
Бұл тарауша ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі балаларды асырап алу институтының тарихын сипаттайды. Сәйкесінше, оның ерекшеліктері белгілі әлемдік дәстүрлердің шеңберінде баяндалған. Тарауша негізінен асырап алудың ұлттық және халықаралық аспектілерінің сипаттамасына арналған. Бұл аспектілер бір-бірімен салыстырылады. Бала асырап алу институтын дамыту туралы қоғамда байқалған тенденциялар кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот төрелігінде көрініс табады. Зерттеу сонымен қатар әртүрлі елдердегі бір жынысты жұптардың бала асырап алуын, әлемдік қоғамдастықтың бұған көзқарасын және құқықтық жүйені тиісті трансформациялау мәселелерін қарастырады. Тараушада екінші дәрежелі жетімшілік, зорлық-зомбылық және балаларға қатысты қатыгездік сияқты мәселелер қарастырылады. Осы жұмыста қамтылған барлық тақырыптар бойынша халықаралық асырап алудың нормалары зерттеледі. Асырап алу - адамзат тарихының мыңдаған жылдар бойы бөлігі және бүгінгі күннің өзекті болып табылатындығын атап өту керек, бұл осы құқықтық институттың құрылымындағы өзгерістермен дәлелденеді.
Бала асырап алу институты ертеде пайда болғандықтан, әлемдік құқық тарихында оның қалыптасуы мен дамуы туралы көптеген зерттеулер бар. Бұл тақырыпты зерттеген ғалымдар арасында Заважинов В., Неволин К.А., Харди П., Кулишер М.И., Л.Ю. Анисимова, Беспалов Ю., Бейли Ж.М., Боброу Д., Вулф М., О.Халлоран К., Бессчетнова О.В., Кебец И., Марышева Н.И., Дюжева О.А., Залуина Н. Азаров Е.Г. және т.б. болды. Жеке-дара, бүгінгі күнді сақтап, халықаралық құқықтың бала асырап алу саласындағы дамып келе жатқан жаһандық үрдістер туралы баяндайтын зерттеушілер туралы айтуға болады. Мысалы, Марк Регнерус 2012 жылы Ата-анасы бір жынысты қарым-қатынастағы балар қалай ерекшеленеді деген тақырыпта зерттеу жүргізді. Ионин Л.Г. 2010 жылы Қазіргі отбасылық саясат және демография қағидалары туралы кітабын жариялады. Онда кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот төрелігі мәселелерін егжей-тегжейлі қарастырады.
Бала асырап алу - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz