ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУЫМЕН ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Өміржан Әкімбек
Шетелдіктердің еңбек жағдайын Қазақстанда құқықтық реттеу
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
6М030100 - Заңтану мамандығы
Алматы, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________Ф.И.О.
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы:
Шетелдіктердің еңбек жағдайын Қазақстанда құқықтық реттеу
6М030100 - Заңтану мамандығы бойынша
Орындаған Өміржан Ә.Ө.
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., доцент Нұрғалым К.С.
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1
ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ - ЖЕКЕ ЗАҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ...
9
1.1
Еңбек құқығы институтының тұжырымдамасы және оның құқық жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.2
КСРО-да шетел азаматтарының еңбек қызмет әрекеттері ... ...
13
1.3
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің алғашқы онжылдығының шетел жұмысшыларының қатысуымен еңбек қатынастарының құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2
ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ - ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.1
Қазақстан Республикасының аумағындағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық мәртебесінің түсінігі мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.2
Замануидағы құқықтық қатынастар теориясындағы құқық субектілік категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.3
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес еңбек қатынастарындағы шетел азаматтарының құқықтық субектілігі ... ..
31
3
ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУЫМЕН ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
3.1
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың еңбек қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
3.2
Көші-қон процестері. Еңбек көші-қонының өзекті мәселелері ... ... .
41
3.3
Қазақстан Республикасының аумағына шетелдік жұмыс күшін тартудың негізі мен тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3.4
Шетелдік жұмысшылармен жеке еңбек шартының өзге де заңды мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...
58
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс шетелдіктердің еңбек жағдайын Қазақстанда құқықтық реттеуге арналған. Зерттеу жұмысы шетелдік тұлғалар мен азаматтығы жоқ тұлғалардың Қазақстанда еңбек етуін құқықтық реттеуге қатысты жазылған еңбектер мен зерттеулерді қарастырып, Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын, көші-қон саласындаңы заңнамасын, нормативтік-құқықық актілерді негізге алды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықаралық құқықтың дамуы мен Қазақстан дамуының қазіргі кезеңінде халықаралық құқықтың субъектісі ретінде ұлттық заңнамада халықаралық құқық принциптері мен нормаларын іске асыру және одан әрі практикалық іске асыру мәселесі өте маңызды болып табылады. Осы нормалар мен қағидалардың әрекет ету салаларының бірі әлеуметтік және еңбек қатынастары саласы болып табылады. Әрбір мемлекет пен әлемдік қоғамдастық халықаралық құқық нормалары мен стандарттарын әзірлеу мен қабылдау және оларды кейінгі міндетті орындау арқылы еңбек қатынастарын тиімді құқықтық реттеу міндеттерін алға қойды.
Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке, оның ішінде халықаралық еңбек нарығына интеграциялануы халықаралық еңбек көші-қонын реттеу процесіне белсенді қатысуды білдіреді. Мұндай жағдайларда Қазақстан Республикасында жұмыс күшін пайдалану және тарту проблемалары айрықша өзектілікке ие. Бір жағынан бұл процесс отандық еңбек нарығындағы жұмыссыздықтың өсуіне байланысты қазірдің өзінде қиын жағдайды қиындатып отыр. Мысалы, ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика агенттігінің деректері бойынша бүгінгі күні 204,4 мың жұмыссыз адам тіркелген [1]. Екінші жағынан, әлемдік отандық тәжірибе көрсетіп отырғандай, белгілі бір көлемде шетелдік жұмыс күшін тартпай ұлттық еңбек нарығын қалыптастыру оның дамуын айтарлықтай төмендетеді. Осыған байланысты бұл тақырып бүгінгі күні де өзінің өзектілігін жоғалтқан емес және де әрі қарай зерттеуді қажет етеді.
Шетелдік жұмыс күшін тарту тәртібі Қазақстан Республикасының Халықтың көші-қоны туралы, Халықты жұмыспен қамту туралы заңдарымен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 15 желтоқсандағы № 802 қаулысымен, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің м.а. 2016 жылғы 27 маусымдағы № 559 бұйрығымен бекітілген Жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат беру және (немесе) ұзарту, сондай-ақ корпоративішілік ауыстыруды жүзеге асыру қағидалары мен шарттарымен реттеледі.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер Қазақстан Республикасының заңдарында және халықаралық шарттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, барлық құқықтар мен бостандықтарға ие, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарында және халықаралық шарттарында белгіленген барлық міндеттемелерге ие болады.
Көрсетілген нормативтік актілерден Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын және уақытша болатын шетел азаматтарының екі санаты бар екендігін көруге болады, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Тұрақты тұрушылар ретінде оған рұқсат және Қазақстан Республикасында тұруға рұқсат немесе ішкі істер органдары берген азаматтықсыз тұлға куәлігін алған шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар саналады. Шетелдік азаматтардың бұл санаты еңбек қатынастарында қазақстандық азаматтар сияқты бірдей құқықтарға ие және міндеттерді атқарады. Оларға Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің (бұдан әрі - ҚР ЕК) нормалары сөзсіз қолданылады.
Сонымен қатар барлық шетел азаматтарының құқықтық мәртебесін реттейтін жалпы құқықтық нормалар да бар. Бұл, бірінші кезекте, ҚР Конституциясының ережелері, онда шетелдіктердің Қазақстан Республикасында құқықтар мен еркіндіктерді пайдаланатындығы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтары үшін белгіленген міндеттерді сақтайтындығы бекітілген. Еңбек қатынастары бойынша шетел азаматтары Қазақстан Республикасының азаматтары сияқты бірдей құқықтарға ие және бірдей міндеттерді атқарады. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде Қазақстан Республикасының аумағында заңды түрде жұмыс істейтін шетелдік жұмысшыларға қатысты еңбек саласындағы кемсітушілікке тыйым салу көзделген. Әркімнің еңбек құқықтарын жүзеге асыруда тең мүмкіндіктері бар. Ешкім еңбек құқықтарымен шектеле алмайды немесе жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, тұрғылықты жеріне, азаматтығына, сондай-ақ қызметкердің іскерлік дағдысы мен нәтижелеріне қатысы жоқ өзге де жағдайларға байланысты оларды жүзеге асыруда ешқандай артықшылықтарды ала алмайды [2].
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасында шетелдіктердің еңбек жағдайын құқықтық реттеуді зерттеу зерттеу жұмысының мақсаты болып табылады. Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау алға қойылды:
Еңбек құқығы институтының тұжырымдамасын және оның құқық жүйесіндегі орнын анықтау;
КРСО-да шетел азаматтарының еңбек қызметінің ерекшеліктерін зерттеу;
Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығында шетелдіктердің қатысуымен орын алатын еңбек қатынастарының құқықтық реттелуін зерттеу;
ҚР аумағындағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық мәртебесі мен қағидаларын анықтау;
Құқық субъектілік категориясын талдау;
ҚР заңнамасына сәйкес шетелдіктердің құқықтық жағдайын зерделеу;
ҚР-дағы шетелдік азаматтардың еңбек қызметін, шетелдік жұмыс күшін тарту тәртібін сараптау,
Шетелдіктермен еңбек шарттарының құқықтық қырларын талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еңбек қатынастарын халықаралық-құқықтық реттеу - отандық заң ғылымында дамымаған және зерттелмеген салалардың бірі. Әлеуметтік саланы, оның ішінде еңбек қатынастарын халықаралық-құқықтық реттеу мәселелері шетелдік, ресейлік, отандық (Хамзин А.Ш., Абайдельдинов Е.М., Ахметов А., Ахметова Г., Сафонова О.Н., Шайбеков К.А.) ғалымдардың еңбектерінде зерттеу пәнінен айналды.
КСРО-дағы шетелдік жұмыс күшін тарту мәселесіне бірқатар ресейлік авторлар зерттеу жүргізген. Кеңес Одағына американдық көмек көрсету мәселелері бойынша жетекші маман Б.М. Шпотов Батыс әдебиетінде КСРО-ны индустриалды жаңғыртуды жүзеге асыру кезінде шетелдік фактордың қайта бағалануы болғандығын және бар екендігіне ерекше назар аударады. Олар Батыстың көмегінсіз кеңестік индустрияландыру іс жүзінде жүзеге асырылмайды деп санайды. Кеңестік ғылыми әдебиетте оның айқын бағаланбауы байқалады [3].
Қазіргі кезеңде шетелдік тәжірибені алудың теңдестірілген және объективті бағалаулары пайда болды. Мәселен, Шпотовтың айтуынша, американдық тәжірибе кеңестік индустрияның мұнай, трактор, автомобиль сынды салаларын дамыту, сондай-ақ өнеркәсіптік жобалау үшін шешуші болды. Ол былай деп жазады: 1930 жылдардың ортасына қарай КСРО өнеркәсібі жаппай өндіріс негіздерін, озық технологияларды және ірі өнеркәсіптік объектілерді салуды меңгерді [3, 28-б.].
КСРО-ның соғыс жылдарындағы басқа елдермен экономикалық өзара іс-қимылының бұл жағы қазірдің өзінде өзіне назар аударады, дегенмен, кейбір сарапшылардың пікірінше, проблема әлі күнге дейін жеткіліксіз зерттелмеген [4, 3-23 б.]. Жаңа бай деректі материалдармен күрделі монографиялар пайда болды - Б.М. Шпотова [4; 3;5], Гарб Пола [6], О.А. Дель [7], Е.А. Осокина [8], С.В. Журавлев [9] және басқалар.
Қазақстан Республикасының аумағындағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық мәртебесін бірқатар отандық авторлар да зерттеген. Олардың ішінде Сабикенов С.Н., Лазарев Л.В., М.М. Богуславский, Ахметов А., Ахметова Г. атап өтуге болады.
Бұл аталған ғалымдардың және басқа да заңгер-зерттеушілердің осы саладағы атқарған зор еңбектерінің арқасында шетелдіктердің Қазақстан заңнамасындағы құқықтық жағдайының құқықтық негізін қалыптастыруға мүмкіндік туады. Бірақ қазіргі таңда дәл біздің Республикамыздағы шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайы мәселесі толық зерттелуін таппаған. Яғни елімізге келіп жатқан көптеген шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайы мен құқықтық, еңбек қатынастарының реттелуі әлі де зерттеуді талап етеді.
авторлар Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесін жалпы Жалпы халықаралық құқықтық нормаларға анықтаа бере отырып, кейбір
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша шетелдіктердің еңбек жағдайы.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша шетел азаматтарының құқықтары мен міндеттерінің жалпы теориялық кешені, қарастырылатын тақырыптағы Қазақстан Республикасының негізгі заңнамасы.
Тақырыптың хронологиялық шегі. Зерттеу жұмысы ХХ ғасырдың басынан бастап қазіргі уақытқа дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында деректер көзін төрт топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа автор шетелдіктердің құқықтық жағдайын зерттеген бірнеше қазақстандық және ресейлік ғалым-құқықтанушылардың монографиялық еңбектерін енгізуге болады: Хамзин А.Ш., Абайдельдинов Е.М., Ахметов А., Ахметова Г., Сафонова О.Н., Шайбеков К.А., Сабикенов С.Н., Лазарев Л.В., М.М. Богуславский және т.б.
Деректер көзінің екінші тобына мемлекет басшысының жолдауларын, жарлықтарын жатқызуға болады.
Деректер көзінің үшінші тобына ҚР-дағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын, еңбек жағдайын реттейтін ҚР Конституциясын, ҚР Еңбек Кодексін, Шетелдiктердiң құқықтық жағдайы туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 19 маусымдағы N 2337 Заңын, Қазақстан Республикасының Халықтың көші-қоны туралы, Халықты жұмыспен қамту туралы заңдарын, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 15 желтоқсандағы № 802 қаулысымен, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің м.а. 2016 жылғы 27 маусымдағы № 559 бұйрығымен бекітілген Жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат беру және (немесе) ұзарту, сондай-ақ корпоративішілік ауыстыруды жүзеге асыру қағидалары мен шарттарын және т.б. нормативтік-құқықтық актілерді жатқызуға болады.
Деректер көзінің төртінші тобын жергілікті және шетелдік мерзімді басылым беттеріндегі мақалалар және ғаламтор желісінен алынған мәліметтер құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Аталған тақырыпты зерттеу барысында ұлттық құқықтық нормалардың жасалуы, қолданылуы бойынша кешенді зерттеу жүргізілуі, шетелдіктердің еңбек жағдайының құқық реттелуі бойынша отандық заңнамаға кешенді талдау жасалуы зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зертеу әдістері. Магистрлік диисертацияны жазу барысында жинақтау жүйелеу, салыстыру, талдау және т.б. зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмысты атқару кезінде қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында салыстырмалы талдау, логикалық, салыстырмалы-құқықтық және басқа да жалпы ғылыми әдістер қолданылды.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар:
1. Шетел азаматтары отандық азаматармен бірдей құқықтар мен бостандықтарға ие болып, міндеттер көтереді, яғни негізгі бастау ретінде ұлттық режим қағидасы танылады.
2. шетел азаматтары олардың туу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысы, білім деңгейі, дініне қатыстылығы, айналысатын ісіне қарамастан заң алдында тең.
3. Шетел азаматтарының ҚР-да өз құқықтарын пайдалануы мемлекет пен қоғамның, ҚР азаматтары мен өзге тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс. Азаматтық айналымның басқа қатысушылары секілді шетелдіктер ҚР-да әрекет ететін заңдарды, оның ішінде субъектілердің өз азаматтық құқықтарын жүзеге асыру тәртібін анықтайтындарды да сақтауға міндетті.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыс Халықаралық құқық және Еңбек құқығы пәндерін оқыту кезінде зерттеулермен қатар көмекші құрал ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерін жариялау және апробациялау. Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері бойынша тұжырымдалған, айтылған ой-пікірлер ғылыми басылымдарда жарияланды. Олар:
Диссертациялық жұмыс _____________ университеті _______ факультетінің __________________ кафедрасында талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Зерттеу мақсаттары мен міндеттері диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымын анықтап берді. Диссертациялық жұмыс құрылымы мазмұны, қысқарған сөздер тізімінен, кіріспеден, 3 тарау және 10 тараушадан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ - ЖЕКЕ ЗАҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ
7.1 Еңбек құқығы институтының тұжырымдамасы және оның құқық жүйесіндегі орны
Еңбек құқығы ұғымы оның анықтамасынан гөрі кеңірек түсінік болып табылады. Еңбек құқығының тұғымын ашу үшін оның анықтамасын ғана емес, сонымен бірге оның ұлттық экономикалық және құқықтық рөлін де ескеру қажет.
Еңбек құқығының көмегімен қызметкерлер Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабына сәйкес тек қана кәсіптік бостандық қағидасын ғана емес, сонымен қатар мамандықты таңдауға, жұмысқа орналасуға, сондай-ақ жұмыс орнын таңдауға құқылы.
Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін барлық қызметкерлер ерікті түрде жасау арқылы еңбек заңнамасы арқылы еңбек еркіндігі қағидатын жүзеге асырады. Еңбек заңнамасы басқа еңбек құқықтарының қызметкерлері мен олардың таңдаған қызмет саласына адал еңбек ету бойынша міндеттерін орындаудың заңды фактісі болып табылады.
Еңбек заңнамасын үш аспектімен бөлуге болады:
1) қызметкер ретiнде еңбек шарты ретiнде;
2) еңбек қатынастарымен тығыз байланысты өзге де құқықтық қатынастардың пайда болуына және туындауына алғышарт болып табылатын еңбек құқықтық қатынастарының пайда болуы мен нысаны уақытында негіз болып табылатын заңды факт ретінде;
3) еңбек құқығы институты ретінде, яғни жұмысқа қабылдау, басқа жұмысқа ауысу және жұмыстан босату туралы құқықтық нормалар жүйесі.
Заң шығарушы қызметкер мен қызметкердің белгілі бір мамандық, біліктілік немесе лауазым бойынша жұмыстарды орындауға міндеттенетін ұйымның кәсіпорынның ішкі жұмыс кестесімен бағыныстылығы бар келісімшарт екендігін көрсете отырып, еңбек заңнамасының (келісімшарттың) заңды анықтамасын береді, ал екінші тарап жұмыскерге еңбек заңнамасында және тараптардың келісімдерінде көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінен, Қазақстан Республикасының заңдарынан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, еңбек қатынастарын, әлеуметтік әріптестік қатынастарын және еңбекті қорғауды реттейтін нормаларды Қазақстан Республикасының өзге нормативтік құқықтық актілеріне енгізуге тыйым салынады.
Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Кодексте көзделгеннен өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады. Қазақстанда ратификацияланған халықаралық шарттар еңбек қатынастарына тікелей қолданылады, егер ол халықаралық келісімнен туындайтын болса, оның қолданылуы заң шығаруды талап етеді.
Қазақстандағы еңбек заңнамасының мақсаты мен міндеттері еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға, еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтардың минималды кепілдіктерін белгілеуге бағытталған еңбек қатынастары мен еңбек қатынастарымен тікелей байланысты басқа қатынастарды құқықтық реттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасының міндеттері еңбек қатынастары тараптарының мүдделерінің теңгеріміне, экономикалық өсуге, өндірістің тиімділігін арттыру және халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізуге бағытталған қажетті құқықтық жағдайларды жасау болып табылады.
Қазақстандағы еңбек заңнамасының қағидалары:
1 адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарын шектеуге жол бермеу;
2 жұмыс еркіндігі;
3 дискриминацияға, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу;
4 қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін еңбек жағдайларына құқықты қамтамасыз ету;
5 Өндірістік қызметтің нәтижелеріне қатысты қызметкердің өмірі мен денсаулығы басымдығы;
6 ең төменгі жалақыдан кем емес еңбекке ақы төлеу үшін әділетті сыйақы алу құқығын қамтамасыз ету;
7 демалыс құқығын қамтамасыз ету;
8 қызметкерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;
9 құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында қызметкерлер мен жұмыс берушілердің бірігу құқығын қамтамасыз ету;
10 әлеуметтік серіктестік;
11 еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу;
12 Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыру үшін қызметкерлер өкілдерінің құқығын қамтамасыз ету.
2007 жылғы 15 мамырда Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің (бұдан әрі - Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі) қабылдануы жаңа экономикалық шарттардағы елдегі еңбек қатынастарын реформалаудың тағы бір кезеңі болды.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі (қазіргі Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің қабылдануына байланысты күшін жойған Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы заңы емес, 2015 жылғы 23 қарашадағы редакциясы) шын мәнінде жаңа нарықтық жағдайларға қатысты өркениетті еңбек қатынастарын қалыптастыруға бағытталған және жұмыс орнының көптеген мәселелерін қатаң императивті реттеудің орнына еңбек және тікелей байланысты қатынастарды шарттық реттеуді дамытуға мүмкіндік берді. Онда сондай-қ қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек шарттарының ерекшеліктеріне қатысты мәселелер де көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасының мақсаты еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға, еңбек құқықтары мен бостандықтарының ең аз кепілдіктерін белгілеуге бағытталған еңбек қатынастары мен еңбек қатынастарына тікелей қатысы бар өзге де қатынастарды құқықтық реттеуді жариялау болып табылады (ҚР Еңбек кодексінің 3-бабы).
Басымдық мақсаттар азаматтардың еңбек құқықтары мен бостандықтарының мемлекеттік кепілдіктерін құру, жұмысшылардың және жұмыс берушілердің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін қолайлы еңбек жағдайларын жасау болып табылады, олар үшін Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі барлық қызметкерлерге қатысты кепілдіктер береді.
Мұндай кепілдіктерге мыналар жатады: жұмысқа қабылдау кепілдігі (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 124, 125, 126-баптары); басқа жұмысқа ауысу (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 38, 39-баптары); жұмыс уақытының ұзақтығы (ҚР ЕК 68, 69, 70-баптары); демалыс (ҚР ЕК 88, 89, 90-баптары) және т.б.
Қолайлы еңбек жағдайларын жасау қызметкерлердің қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауға байланысты туындайтын қатынастарды реттеу арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары және оның нормативтік талаптары, жұмыс берушінің қауіпсіз еңбек шарттарын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелері, еңбекшілердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғауға құқықтарын қамтамасыз ету, сондай-ақ еңбек келісім-шартын жасасу кезінде де, жұмысқа орналастыру кезінде де кепілдіктері ашылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 3-бабының 2-тармағы жалпы еңбек заңына ортақ міндеттерді белгілейді. Сонымен қатар, осы заңнама өз үлесін қосуға бағытталған міндеттер ауқымы әртүрлі.
Еңбек заңнамасының негізгі міндеттерінің бірі еңбек қатынастары тараптарының мүдделерін оңтайлы үйлестіруге қол жеткізу үшін қажетті құқықтық жағдайларды жасау болып табылады, бұл еңбек заңнамасын бір мезгілде екі функцияны жүзеге асырумен қамтамасыз етіледі: әлеуметтік және экономикалық.
Әлеуметтік функцияның мақсаты қызметкерге еңбек жағдайларын жасау, оның еңбекақысын төлеу және қазіргі адамның лайықты қорғалуын қамтамасыз ету; экономикалық - жұмыс берушінің жұмысының тиімді нәтижелеріне жетудегі өзінің қызығушылығын қанағаттандыруға мүмкіндік беретін еңбек құқықтарының және жұмыс берушінің экономикалық мүмкіндіктерімен қызметкерлердің кепілдемелерінің сақталуын қамтамасыз ету.
Қазақстандық еңбек заңнамасының әлеуметтік бағдарлануының таралуы қоғамның көпшілігін өз кезегінде мемлекет кепілдік беретін заңнамалық қолдау және еңбек құқықтарын және заңды мүдделерін қорғауды қажет ететін қызметкерлермен ұсынылғанымен түсіндіріледі.
Сонымен қатар, жұмыс берушілердің экономикалық нормалары мен басқа да заңмен қорғалатын экономикалық мүдделері бар. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің нормалары арқылы мемлекет белгілі бір шектерде оны еңбек нарығына кеңейтуді және қоғамда тұрақтылық пен қоғамдық бейбітшіліктің орнықтырылуын болжау элементтерін енгізу мақсатында әлеуметтік және еңбек қатынастарын құқықтық реттеу саласына айналдырады.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі жеке құқық принциптерін нығайтумен сипатталады, бұл бірінші кезекте экономикалық себептермен, атап айтқанда, экономиканы ырықтандыру, меншік нысандарының алуан түрлілігі, экономиканың жеке секторын ұлғайтумен түсіндіріледі.
Еңбек заңнамасының негізгі институты қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы келісім болып табылатын еңбек шарты болып табылады, оған сәйкес қызметкер белгілі бір мамандық бойынша, біліктілігі немесе жұмыс тәртібіне бағынышты лауазым бойынша жұмысты дербес орындауға міндеттенсе, ал жұмыс беруші қызметкерге қызметкердің жалақысын төлеуге және еңбек заңнамасында, ұжымдық шартта және тараптардың келісімінде көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Еңбек шарты және келісімшарт ұғымдары балама болып табылады. Еңбек шарты - еңбек қатынастарының пайда болуының негізі. Еңбек туралы заңмен салыстырғанда қызметкерлердің жағдайын нашарлататын келісімшарттардың шарттары жарамсыз болып табылады.
Еңбек шарттары олар жасасқан мерзімге қарай жіктеледі:
- белгісіз мерзімге;
- белгілі бір мерзімге 5 жылдан аспауы керек.
Еңбек шарты адамның еңбек қатынастарына жеке қатысуын көздейді. Бұл субъект өз еңбек құқықтары мен міндеттерін басқа адамға бере алмайды дегенді білдіреді.
Еңбек шартының талаптарын ашып көрсету кезінде шарттың дереу (қажетті және қосымша) және туынды шарттарын белгілеу, шарттардың осы түрлерін сипаттау және қызметкердің жағдайын нашарлататын шарттардың жарамсыздығына ерекше назар аудару қажет.
Естеріңізге сала кетейік, еңбек шартын дұрыс орындаған жағдайда ғана қызметкер барлық заңды әлеуметтік кепілдіктерді талап етуге құқылы. Еңбек кодексінде арнайы талаптар (жұмысшылардың кейбір санаттары - жасөспірімдер, әйелдер, мүгедектер үшін жеңілдіктер мен жеңілдіктер) мен шектеулерді ескере отырып, кәсіпкерлік қасиеттерге сәйкес персоналды іріктеуді қоса алғанда, еңбек шартын жасау тәртібі белгіленеді. Еңбек шартын тіркеуге қойылатын талаптарды атап көрсету қажет (тараптардың қолдары қойылған екі жазбаша көшірмесі және жұмысқа орналасу туралы бұйрық). Сондай-ақ жұмыс кітабының мәнін, сынақ мерзімін түсіндіру керек.
Кодекстің 12-бабы реттейтін келісімдерді тікелей көрсетпесе де, ол іс жүзінде жұмыс берушінің ереже жасауына жатады, ол мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) еңбек заңнамасының нормативтік көздерін нақтылау;
2) қызметкерлер мен жұмыс берушілердің әлеуметтік серіктестігінің нысанын білдіру;
3) ұйымның барлық қызметкерлеріне жолданған жалпы мінез-құлық ережелерін білдіретін заңның белгілерінің мазмұны;
4) жұмысшылардың қоғамдық мүдделерінің және жұмыс берушілердің жеке мүдделерінің үйлесімі;
5) егер заңда немесе келісімшартта өзгеше белгіленбесе, тараптардың бірінің қалауы бойынша өзгерту немесе тоқтата тұру мүмкін еместігі;
6) жұмыс берушінің жергілікті заң шығаруын шектеу.
Жұмыс берушінің осындай актілерінің реттеуші ролі, нарықтық қатынастар жағдайында, ұжымдық келісімдер мен келісімдермен қатар, белгілі бір еңбекті қолдану шарттарының шарттық өзін-өзі реттелуіне негізделген, бірте-бірте еңбек құқығы жүйесіндегі жетекші дереккөзге айналады.
1.2 КСРО-да шетел азаматтарының еңбек қызмет әрекеттері
Қазірдің өзінде екінші өнеркәсіптік революция деп атайтын кеңестік индустрияның үдемелі және серіппелі модернизациясы (индустрияландыру) жылдары шетелде жаңа техникалар мен технологияларды сатып алудан өзге, Кеңес Одағының аумағына шетелдік мамандар мен қызметкерлерді шақыруға үлкен назар аударылды [4, 26-б.]. КОКП ОК Саяси бюросының отырыстарында 1920-жылдардың соңында - 1930-шы жылдардың басында бұл мәселелер үнемі қаралды, осы сала бойынша жауапты қызметкерлердің есептері тыңдалды, шетелдік еңбек мигранттарын тартуға нақты көрсеткіштер белгіленді [10, 123-б.].
Шетелдіктердің КСРО-ға келу шыңы 1930-шы жылдардың басына келеді. Бұл кеңесті үкіметімен шақырылған немесе шетелдік фирмалармен жіберілген қызметкерлер мен мамандар, сондай-ақ өз еркілерімен келген туристер, олардың кейбірі елде қалған. 1933 жылы олардың максималды саны - 42 мың адамды құрады [11, 133-б.]. Мұрағат деректеріне сүйене отырып, С.В. Журавлев та осындай көрсеткішті көрсетеді [9, 30-б.]. 1930-шы жылдардың бірінші жартысында шетелдік жұмысшылар мен мамандардың жалпы саны нақты анықталмаған, бірақ, кейбір зерттеушілердің айтуынша, олардың саны 80 мыңнан асқан [12, 87-б.].
Шетелдік жұмыс күшінің ұлттық құрамы әртүрлілігімен ерекшеленеді. Олардың қатарында еуропалық елдердің, АҚШ, Канада, Латын Америкасы өкілдері болды. Бірақ неміс және американдық мамандар мен жұмысшылар басым болды, келгендердің, әсіресе Америкада, арасында әртүрлі себептер бойынша және әр түрлі жылдары Ресейден революцияға дейін кетіп қалған түрлі ұлттардың (орыс, украиндар, белорустар, финдер, поляктар және т.б.) қайта қоныс аударушыларының пайызы айтарлықтай болды.
Кеңес Одағына американдық көмек көрсету мәселелері бойынша жетекші маман Б.М. Шпотов Батыс әдебиетінде КСРО-ны индустриалды жаңғыртуды жүзеге асыру кезінде шетелдік фактордың қайта бағалануы болғандығын және бар екендігіне ерекше назар аударады. Олар Батыстың көмегінсіз кеңестік индустрияландыру іс жүзінде жүзеге асырылмайды деп санайды. Кеңестік ғылыми әдебиетте оның айқын бағаланбауы байқалады [3, 15-б.].
Қазіргі кезеңде шетелдік тәжірибені алудың теңдестірілген және объективті бағалаулары пайда болды. Мәселен, Шпотовтың айтуынша, американдық тәжірибе кеңестік индустрияның мұнай, трактор, автомобиль сынды салаларын дамыту, сондай-ақ өнеркәсіптік жобалау үшін шешуші болды. Ол былай деп жазады: 1930 жылдардың ортасына қарай КСРО өнеркәсібі жаппай өндіріс негіздерін, озық технологияларды және ірі өнеркәсіптік объектілерді салуды меңгерді [3, 28-б.].
Бұл игеру өте қысқа мерзімде орын алды, бұған көбінесе өнеркәсіпті жаңғырту жағдайында кадрлық саясаттың қарқынды сипаты әсер етті - батыстық фирмалардың кәсіпорындарында танысу және оқу үшін кеңестік тәжірибешілер мен мамандардың шетелге шығуы, техникалық келісім-шарттарды (шарттарды) жасау, КСРО-ға шетелдіктерді жұмыс істеуге шақыру. КСРО-ның соғыс жылдарындағы басқа елдермен экономикалық өзара іс-қимылының бұл жағы қазірдің өзінде өзіне назар аударады, дегенмен, кейбір сарапшылардың пікірінше, проблема әлі күнге дейін жеткіліксіз зерттелмеген [4, 16-б.]. Жаңа бай деректі материалдармен күрделі монографиялар пайда болды - Б.М. Шпотова [4; 3; 5], Гарб Пола [6], О.А. Дель [7], Е.А. Осокина [8], С.В. Журавлев [9] және басқалар.
Басқа жағынан, кеңестік тараптың шетел мамандары мен жұмысшыларының қалыпты өмірін қалыптастырудағы және кеңестік өмір салтын дамытудың оң аспектілерін насихаттаудағы күш-жігері мен саясаты жеткілікті зерттелмеген.
Бүгінде біз нақты жағдайды және мигранттардың шынайы өмірін, Кеңес Одағында күнделікті кездесетін шексіз қиындықтарды, олардың көңілінен шықпағаны немесе керісінше Кеңес тәжірибесін белгілі бір облыстарда тану туралы аз білеміз. Б.М. Шпотов атап өткендей: Осы фирманың қызметкерлеріне (батыстық) КСРО-да жұмыс және өмірдің күтпеген және ерекше қиындықтарын еңсеруге тура келді [3, 21-б.].
КСРО-да жұмыс істегісі келетін шетелдік мамандар мен жұмысшылармен еңбек шарттары жасалды, онда еңбекақысы мен КСРО-дағы тұру шарттары баяндалды. Кейбір айрықша құнды мамандар үшін бұл жағдайлар өте жағымды болды - жеке пәтер немесе қонақ үй бөлмесін беру, мамандардың келген елінің валютасымен ішінара төленетін лайықты жалақы, демалыс кезінде отанға бару жолын және қайту жолын төлеу және т.б. Еңбек халық комиссариатының (ЕХК) қызметкерлерінің бірі Ж.Шумяцкий, бірінші кезекте, тәжірибесіздіктен шетелдіктермен тым ыңғайлы және қымбат келісімшарттар жасалған деп санайды [13]. Ал 1932 жылдың басында Еңбек халық комиссариаты (бұдан әрі - ЕХК) үлкен валюта шығындарының мәселесін көтерді. 1932 жылдың маусым айынан бастап, барлық шарттар ЕХК-да тіркелген және тек осы рәсімнен кейін Қаржы жөніндегі Халықтық Комиссариат (ҚХК) шетел валютасын шығарған болатын. Нәтижесінде, 1933 жылдың ортасында валюталық төлемдер 50% -ға төмендеді және валюталық төлемдер мен арнайы артықшылықтар талап етпейтін мамандардың айтарлықтай санаты пайда болды [14, 2-б.].
Кеңес еліне келген (көбіне 70%) мигранттардың көпшілігі жоғары білікті жұмысшылар болды. Олардың жалақысы едәуір төмен болды, ал өмір сүру жағдайлары шетелдік азамат- мамандардікіндей ыңғайлы болмады.
Кәсіпорындар мен қоғамдық ұйымдардың басшылығы келген еңбек мигранттарын кеңес өміріне ыңғайландыру, оларды кеңестік жүйеге тарту, яғни мәні бойынша, кеңестендіруге тырысты.
Бүкілодақтық Кәсіподақтар Орталық кеңесінің жанында 1932 жылдың күзінде арнайы бөлім құрылды - Шетелдік бюро және арнайы Ереже қабылданды. Шетелдік бюро туралы Ереженің 1-тармағында оның Кеңес Одағының кәсіпорындарында жұмыс істейтін шетелдік жұмысшыларды және мамандарды социализмнің белсенді құрылысына тартуға және жұмыс істейтін сынып үшін саяси тұрғыдан қарулы күресушілерді тәрбиелеуге арналғандығы айтылды [15, 10-п.].
Көптеген шетелдік мамандар мен жұмысшылар кәсіподақтың мүшелері болды. Мысалы, Харьков трактор зауытында кәсіподақ мүшелері 1933 жылы 97,5% (1932 жылы - 70,2%) құрады (автор есептеген пайыздар) [16, 29-п.]. Мәскеудегі роторлы станоктар зауытында 62,6%. 1933 жылғы 23 қыркүйектегі Хатшылық қаулысында оларды Кеңес кәсіподақтарына қабылдау тәртібі белгіленді. Өз елдерінде революциялық кәсіподақтарға тікелгендер автоматты түрде кеңестік кәсіптікодақтарға толыққанды қызмет көрсету өтілімен жіберіледі. Реформистік кәсіподақтар құрамына кіретін қызметкерлер Жарғы бойынша ауыстырылады [15, 1-п.].
Өндірістік өмір мен өндірістік қатынастар еңбек мигранттарын кеңестендірудің маңызды арналарының арналарының бірі болды. Олар кеңестік еңбек қатынастары жүйесіне ыңғайлануға, оларға тән нысандарды қабылдауға мәжбүр болды: рационализация, социалистік бәсекелестік, ереуіл, үкіметтік қарыздарға қатысу, өндірістік сапарлар, қарсы жоспарлар, кәсіпорындарға экскурсиялар және т.б.
Көптеген шетелдіктер шын мәнінде өздерінің капиталистік жұмыс тәжірибесін советтік кәсіпорындарға беруге тырысты, бірақ бастапқыда 1931-1932 жж. көбінесе оларға назар аударылмады. Қысқа уақыт өткеннен кейін жағдай өзгерді. Мысалы, Мәскеуде шетелдіктердің өнертапқыштары мен рационализаторларының біліктіліктерін арттыру бойынша3-4-4 айлық арнайы курстарды ұйымдастыру туралы ақпарат бар. Оқыту ана тілдерінде жүргізілді.
Сабақтар Политехникалық мұражайда өтті. Көптеген Мәскеу кәсіпорындарына шақыру мен квоталар жіберілді. 1933 жылғы желтоқсандағы мәліметке сәйкес, осы курстарға арналған орындар Мәскеудің 24 кәсіпорнына бөлінді (әрқайсысы 1-2 адамнан) [17, 13-п.]. Әрине, әртүрлі кәсіпорындарда және елдің түрлі өңірлеріндегі көрініс бірдей болмағаны анық.
1930 жылдардың басында елде ауыл шаруашылығы ұжымдарын құру, дербес дамып келе жатқан жер, көкөніс бақшаларын өсіру және мал өсіру арқылы өнеркәсіптік жұмысшылар үшін азық-түліктердің өзін-өзі қамтамасыз ету идеясы кеңінен танымал болды. Бұл шетелдік жұмысшыларға да қатысты болды. Осылайша, осындай ұжымға Прокопьевскіде 1933 жылғы мәліметтер бойынша 150 адам жазылды. Олар 41 гектар жерге көкөніс отырғызды. Бұл ұжым үшін Кузбасс-көмір бас ұйымы 30 сиыр, 50 шошқа, 110 қоян сатып алды, ал әрбір ұжым мүшесі күн сайын сүт пен май алып отырды. Өсімдік бақшаларына рұқсат етілді. Мысалы, Ленинскіде шетелдік жұмысшылардың 118 отбасы бақшалар үшін 7,5 гектар жерді, Судженкеде 17 га жерді иеленді [18, 37-п.]. Шетелдіктер тұратын жерлерде жақын көкөніс бақшаларын өсіру ынталандырылды.
Жас шетелдіктерді кеңестендірудің тағы бір маңызды арнасы - кеңестік оқу орындарында білім алу мүмкіндігі. Олар коммунистік жоғары оқу орындарына қабылданды. Мәскеу машина жасау зауытында коммунистік жоғары оқу орындарында 80 еңбек мигранттары оқыды. C.В. Журавлевтің айтуынша, 1931 жылы жеті шетелдік жұмысшылар насихаттаушыларды даярлау үшін кешкі оқыту курстарына жіберілді [9, 175-б.]. Бұл жастар студенттік ортаға кіріп, әлеуметтік және саяси пәндерді меңгеріп, советтік жағдайға тез бейімделіп, олар үшін жаңа идеологияны қабылдады.
Кәсіподақтар шетелдіктердің демалысын ұйымдастыруға көп көңіл бөлді. Жеке келісімшарттар (шарттар) бойынша, олардың көбісіне шетелде, Отанында демалу берілді.
Шетелдік экскурсанттар немістердің колхозы мен кәсіпорындарына баруға ерекше қызығушылық танытты. Өйткені туристердің көпшілігі, бұрын айтылғандай, немістер болды. Республика басшылары - Орталық сайлау комиссиясының төрағасы және білім беру халық комиссары Глейм және Вебердің айтуынша, республиканың жетістіктері туралы айтты. Оларға неміс колхозы - Қалга көрсетілді, онда емізулі балалар бар ата-аналар үшін жұмыста болған кезде балаларына арналған балалар бақшасы болды.
Осылайша, шетелдіктермен идеологиялық және үгіт-насихат жұмыстарына, олардың кеңестік өнеркәсіптік және әлеуметтік жүйеге қатысуы, оның артықшылықтарын насихаттау, 1931-1934 жылдардағы кеңестік өмір салтын таныстыруға мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар тұрақты және өте мұқият назар аударды. Бұл іс-шараны партиялық ұйымдар жүзеге асырды, әсіресе арнайы құрылған департамент - Шетелдік бюро. Осындай іс-шаралардың нысаны әртүрлі болды.
Кеңестендіру әртүрлі арналар арқылы, ең алдымен өндіріс саласы арқылы өтті, және шетелдік жұмысшылардың бөлігі қиындықпен болса да Кеңес идеялары мен практикасына еніп, оларды қабылдады, КСРО-да қалуға және Кеңес азаматы болуға дайын болды. Бірақ 1930-шы жж. ортасының және екінші жартысының репрессия мен тыңшылық туралы айыптаулармен байланысты оқиғалары шетелдік мемлекеттердің бұрынғы сенімсіз санатына кірген көшіп-қонушыларын күдік астына қалдырды.Капиталистік еңбек жұмысшыларын қайта тәрбиелеу және оларды кеңестік қоғамның саналы мүшелеріне айналдыру жөніндегі барлық күш-жігерден түк шықпады, көбінесе КСРО-ға келген адамдар үшін терең, қайғы-қасірет әкелді. Кеңестік елден кетіп үлгермеген олардың кейбіреулері лагерлерде немесе елді мекенде қалды.
1.3 Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің алғашқы онжылдығының шетел жұмысшыларының қатысуымен еңбек қатынастарының құқықтық реттелуі
Шетелдік қызметкерлерді және мамандарды Қазақстан Республикасының аумағына қалай тарту туралы мәселе соңғы бірнеше жыл ішінде даулы мәселе болып қалуда, проблемалық мәселе өзекті мемлекеттік инвестициялық саясатты жүргізу қажеттілігіне байланысты. Мемлекеттік қызметтің негізгі бағыты ретінде Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының Заңы (2001 ж.) Жұмыс орындарын құруды насихаттайтын жұмыспен қамту саясатына сәйкес қаржылық, салықтық және инвестициялық мемлекеттік саясатты жүргізуді көздейді.
Шетелдік қызметкерлер мен мамандарды тартуға қатысты даулы мәселелердің пайда болуы Қазақстанның еңбек нарығында қалыптасқан қиын жағдайға, сондай-ақ Орталық және Шығыс Азия елдерінен заңсыз көшіп келушілердің үлкен ағымымен байланысты. Мысалы, ТМД елдеріндегі заңсыз көшіп-қонушылардың жалпы саны шамамен 2 млн. адамды құрайды [19, 82-б.].
Тәуелсіз Қазақстанның пайда болуының алғашқы жылдары мемлекеттік саясаттың басты мақсаты шетелдік инвестицияларды тарту және мемлекетті әлемдік экономикалық қатынастарға тарту мақсатында халықаралық қатынастарды орнату болды. 1990 жылғы 7 желтоқсанда Қазақ КСР-дегі шетелдік инвестициялар туралы бірінші заң қабылданды. Осы нормативтік құқықтық актіде қарастырылған салықтық ынталандыру жүйесі ел экономикасына шетелдік капиталды тартуда маңызды рөл атқарды.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуының бастапқы кезеңінде шетелдік компаниялардың қатысуымен экономикалық қатынастарды дамыту шетелдік мүдделі инвесторларға олардың артықшылықтары мен мемлекет мүдделеріне сәйкес берілетін осындай жеңілдіктер жиынтығын дамытуды талап етті. Бұл келісімнің нәтижесі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Шетелдік инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі Шетелдік инвестициялар туралы заң) болып табылады, оған салықтық және кедендік преференциялар, заңнамадағы өзгерістерге кепілдік (Шетелдік инвестициялар туралы Заңның 6-бабы) және т.б кіреді. Заң ел экономикасын дамытуда, оның халықаралық экономикалық және саяси қатынастарға қатысуында үлкен рөл атқарды.
Тұрақтылық пен экономиканың қалпына келуі нәтижесінде осы саладағы мемлекеттік саясат өзгере бастады. Мемлекеттің негізгі қызметі шетелдік компанияларға инвестициялық жеңілдіктерді азайту және оларды қазақстандық кәсіпкерлермен теңестіруге мемлекеттің талпынысы болды. Осындай саясатты жүзеге асыру мақсатында мемлекет тарапынан алғашқы қадам 1997 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңын қабылдау болды. Осы нормативтік-құқықтық акті өнеркəсіптің негативті салаларына жəне ауыл шаруашылығына (экономиканың басым секторларына) қаражат тартуға бағытталған. Таңдалған саяси бағытты дамыту кезінде шетелдік инвесторлар мен жергілікті инвесторлар арасында айырмашылық болмайтын Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының қолданыстағы Заңы қабылданды.
Ең маңызды жаңалықтардың бірі 2000 жылғы тамыздан бастап шетелдік жұмыс күшін тартуға квота белгілеу болды [20, 56-б.]. Бұл шараны мемлекет тарапынан қолдану Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін шетелдік компаниялар мен қазақстандық кәсіпкерлердің мүдделеріне әсер етті. Квоталарды енгізу кезінде шетел азаматтарын және азаматтығы жоқ адамдарды қазақстандық кәсіпорындарда жұмыс істеуге тартуға рұқсат беру процедурасы мәселесі өзектілігін жоғалтты.
2000 және 2001 жылдар аралығында шетелдік жұмыскерлерді тарту туралы мәселе мемлекеттік органдарда еңбек, жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғау бойынша талқылаудың тақырыбы болды, оның барысында Қазақстан Республикасының аумағына шетелдік жұмыс күшін тарту тәртібін белгілеу қағидаларының бірнеше жобасы ұсынылды. Нәтижесінде Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңын іске асыру жөніндегі шаралар туралы қаулысы қабылданды [21, 112-б.]. Осы қаулыда Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік жұмыс күшін тартуға жұмыс берушілерге квоталарды белгілеу және оларға рұқсат беру ережелері, оның ішінде жергілікті атқарушы органдармен мемлекеттік билік органдарының квоталарды есептеу тәртібі бекітілді және кейіннен Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекітуіне ұсынылды.
Ең алдымен, талқылаудың негізгі тақырыптарының бірі қазақстандық кәсіпорындарда жұмыс істеуге тартылған шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың рұқсат етілген санын белгілейтін квоталарды есептеу тәртібі болғандығына назар аударғым келеді. Квота рәсімін белгілеудің ерекше маңызы оның экономикалық тиімді халық санына пайыздық мөлшерлеме түрінде Қазақстан Республикасының Үкіметі әр жыл үшін белгілейтін фактісінен туындайды. 2001 жылғы 19 маусымдағы Үкімет қаулысында квота белгілеу тәртібі белгіленді. Белгіленген тәртіп бойынша квота жергілікті атқарушы органдар ұсынған деректер негізінде еңбек, жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау жөніндегі орталық атқарушы органға жіберіледі, ол өз кезегінде қарар жобасын әзірлейді, ол кейіннен Қазақстан Республикасының Үкіметіне бекітуге ұсынылады.
Арнайы рұқсат алудың қажеті жоқ шетел азаматтарының санаттарын анықтау туралы заңнамаға қатысты ең маңызды және даулы мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңын іске асыру жөніндегі шаралар туралы қаулысының 7-тармағы: олардың филиалдары мен өкілдіктері және бір күнтізбелік жыл ішінде 45 күнтізбелік күннен аспайтын іссапарда жүрген шетелдік азаматтар үшін рұқсат талап етілмейтіндігін белгіледі.
Сол кезде қолданыста болған Шетелдік инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шетелдік заңды тұлға Қазақстан Республикасының шегінен тыс шет мемлекеттің заңнамасына сәйкес құрылған заңды тұлға деп танылды. Осылайша, Қазақстанда жұмыс істейтін шетелдік компанияның басшысы кез-келген жұмыс ісімен айналыса алады деп қорытынды жасауға болады.
Сонымен бірге қарастырылып отырған ережелермен енгізілген оң ұстанымдар туралы айтпау мүмкін емес. Қазақстан Республикасында шетелдік жұмыс күшін тарту үшін жұмыс берушілерге квоталарды белгілеу және оларға рұқсат беру ережелерінің 14-тармағының 3-тармақшасы [21, 114-б.] осы рұқсатты алу үшін уәкілетті органға шет тілдерін білу, шетелде біліктілік талаптарына сәйкестігін растау, заманауи технологияларды пайдалану сынды біліктілік талаптарының сәйкестігін растауды ұсыну қажеттігін бекітті.
Қазақстан Республикасында шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған жұмыс тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі, оның ішінде: Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Халықты жұмыспен қамту туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Өміржан Әкімбек
Шетелдіктердің еңбек жағдайын Қазақстанда құқықтық реттеу
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
6М030100 - Заңтану мамандығы
Алматы, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________Ф.И.О.
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы:
Шетелдіктердің еңбек жағдайын Қазақстанда құқықтық реттеу
6М030100 - Заңтану мамандығы бойынша
Орындаған Өміржан Ә.Ө.
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., доцент Нұрғалым К.С.
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1
ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ - ЖЕКЕ ЗАҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ...
9
1.1
Еңбек құқығы институтының тұжырымдамасы және оның құқық жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.2
КСРО-да шетел азаматтарының еңбек қызмет әрекеттері ... ...
13
1.3
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің алғашқы онжылдығының шетел жұмысшыларының қатысуымен еңбек қатынастарының құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2
ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ - ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.1
Қазақстан Республикасының аумағындағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық мәртебесінің түсінігі мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.2
Замануидағы құқықтық қатынастар теориясындағы құқық субектілік категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.3
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес еңбек қатынастарындағы шетел азаматтарының құқықтық субектілігі ... ..
31
3
ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУЫМЕН ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
3.1
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың еңбек қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
3.2
Көші-қон процестері. Еңбек көші-қонының өзекті мәселелері ... ... .
41
3.3
Қазақстан Республикасының аумағына шетелдік жұмыс күшін тартудың негізі мен тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3.4
Шетелдік жұмысшылармен жеке еңбек шартының өзге де заңды мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...
58
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс шетелдіктердің еңбек жағдайын Қазақстанда құқықтық реттеуге арналған. Зерттеу жұмысы шетелдік тұлғалар мен азаматтығы жоқ тұлғалардың Қазақстанда еңбек етуін құқықтық реттеуге қатысты жазылған еңбектер мен зерттеулерді қарастырып, Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын, көші-қон саласындаңы заңнамасын, нормативтік-құқықық актілерді негізге алды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықаралық құқықтың дамуы мен Қазақстан дамуының қазіргі кезеңінде халықаралық құқықтың субъектісі ретінде ұлттық заңнамада халықаралық құқық принциптері мен нормаларын іске асыру және одан әрі практикалық іске асыру мәселесі өте маңызды болып табылады. Осы нормалар мен қағидалардың әрекет ету салаларының бірі әлеуметтік және еңбек қатынастары саласы болып табылады. Әрбір мемлекет пен әлемдік қоғамдастық халықаралық құқық нормалары мен стандарттарын әзірлеу мен қабылдау және оларды кейінгі міндетті орындау арқылы еңбек қатынастарын тиімді құқықтық реттеу міндеттерін алға қойды.
Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке, оның ішінде халықаралық еңбек нарығына интеграциялануы халықаралық еңбек көші-қонын реттеу процесіне белсенді қатысуды білдіреді. Мұндай жағдайларда Қазақстан Республикасында жұмыс күшін пайдалану және тарту проблемалары айрықша өзектілікке ие. Бір жағынан бұл процесс отандық еңбек нарығындағы жұмыссыздықтың өсуіне байланысты қазірдің өзінде қиын жағдайды қиындатып отыр. Мысалы, ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика агенттігінің деректері бойынша бүгінгі күні 204,4 мың жұмыссыз адам тіркелген [1]. Екінші жағынан, әлемдік отандық тәжірибе көрсетіп отырғандай, белгілі бір көлемде шетелдік жұмыс күшін тартпай ұлттық еңбек нарығын қалыптастыру оның дамуын айтарлықтай төмендетеді. Осыған байланысты бұл тақырып бүгінгі күні де өзінің өзектілігін жоғалтқан емес және де әрі қарай зерттеуді қажет етеді.
Шетелдік жұмыс күшін тарту тәртібі Қазақстан Республикасының Халықтың көші-қоны туралы, Халықты жұмыспен қамту туралы заңдарымен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 15 желтоқсандағы № 802 қаулысымен, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің м.а. 2016 жылғы 27 маусымдағы № 559 бұйрығымен бекітілген Жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат беру және (немесе) ұзарту, сондай-ақ корпоративішілік ауыстыруды жүзеге асыру қағидалары мен шарттарымен реттеледі.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер Қазақстан Республикасының заңдарында және халықаралық шарттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, барлық құқықтар мен бостандықтарға ие, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарында және халықаралық шарттарында белгіленген барлық міндеттемелерге ие болады.
Көрсетілген нормативтік актілерден Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын және уақытша болатын шетел азаматтарының екі санаты бар екендігін көруге болады, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Тұрақты тұрушылар ретінде оған рұқсат және Қазақстан Республикасында тұруға рұқсат немесе ішкі істер органдары берген азаматтықсыз тұлға куәлігін алған шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар саналады. Шетелдік азаматтардың бұл санаты еңбек қатынастарында қазақстандық азаматтар сияқты бірдей құқықтарға ие және міндеттерді атқарады. Оларға Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің (бұдан әрі - ҚР ЕК) нормалары сөзсіз қолданылады.
Сонымен қатар барлық шетел азаматтарының құқықтық мәртебесін реттейтін жалпы құқықтық нормалар да бар. Бұл, бірінші кезекте, ҚР Конституциясының ережелері, онда шетелдіктердің Қазақстан Республикасында құқықтар мен еркіндіктерді пайдаланатындығы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтары үшін белгіленген міндеттерді сақтайтындығы бекітілген. Еңбек қатынастары бойынша шетел азаматтары Қазақстан Республикасының азаматтары сияқты бірдей құқықтарға ие және бірдей міндеттерді атқарады. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде Қазақстан Республикасының аумағында заңды түрде жұмыс істейтін шетелдік жұмысшыларға қатысты еңбек саласындағы кемсітушілікке тыйым салу көзделген. Әркімнің еңбек құқықтарын жүзеге асыруда тең мүмкіндіктері бар. Ешкім еңбек құқықтарымен шектеле алмайды немесе жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, тұрғылықты жеріне, азаматтығына, сондай-ақ қызметкердің іскерлік дағдысы мен нәтижелеріне қатысы жоқ өзге де жағдайларға байланысты оларды жүзеге асыруда ешқандай артықшылықтарды ала алмайды [2].
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасында шетелдіктердің еңбек жағдайын құқықтық реттеуді зерттеу зерттеу жұмысының мақсаты болып табылады. Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау алға қойылды:
Еңбек құқығы институтының тұжырымдамасын және оның құқық жүйесіндегі орнын анықтау;
КРСО-да шетел азаматтарының еңбек қызметінің ерекшеліктерін зерттеу;
Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығында шетелдіктердің қатысуымен орын алатын еңбек қатынастарының құқықтық реттелуін зерттеу;
ҚР аумағындағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық мәртебесі мен қағидаларын анықтау;
Құқық субъектілік категориясын талдау;
ҚР заңнамасына сәйкес шетелдіктердің құқықтық жағдайын зерделеу;
ҚР-дағы шетелдік азаматтардың еңбек қызметін, шетелдік жұмыс күшін тарту тәртібін сараптау,
Шетелдіктермен еңбек шарттарының құқықтық қырларын талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еңбек қатынастарын халықаралық-құқықтық реттеу - отандық заң ғылымында дамымаған және зерттелмеген салалардың бірі. Әлеуметтік саланы, оның ішінде еңбек қатынастарын халықаралық-құқықтық реттеу мәселелері шетелдік, ресейлік, отандық (Хамзин А.Ш., Абайдельдинов Е.М., Ахметов А., Ахметова Г., Сафонова О.Н., Шайбеков К.А.) ғалымдардың еңбектерінде зерттеу пәнінен айналды.
КСРО-дағы шетелдік жұмыс күшін тарту мәселесіне бірқатар ресейлік авторлар зерттеу жүргізген. Кеңес Одағына американдық көмек көрсету мәселелері бойынша жетекші маман Б.М. Шпотов Батыс әдебиетінде КСРО-ны индустриалды жаңғыртуды жүзеге асыру кезінде шетелдік фактордың қайта бағалануы болғандығын және бар екендігіне ерекше назар аударады. Олар Батыстың көмегінсіз кеңестік индустрияландыру іс жүзінде жүзеге асырылмайды деп санайды. Кеңестік ғылыми әдебиетте оның айқын бағаланбауы байқалады [3].
Қазіргі кезеңде шетелдік тәжірибені алудың теңдестірілген және объективті бағалаулары пайда болды. Мәселен, Шпотовтың айтуынша, американдық тәжірибе кеңестік индустрияның мұнай, трактор, автомобиль сынды салаларын дамыту, сондай-ақ өнеркәсіптік жобалау үшін шешуші болды. Ол былай деп жазады: 1930 жылдардың ортасына қарай КСРО өнеркәсібі жаппай өндіріс негіздерін, озық технологияларды және ірі өнеркәсіптік объектілерді салуды меңгерді [3, 28-б.].
КСРО-ның соғыс жылдарындағы басқа елдермен экономикалық өзара іс-қимылының бұл жағы қазірдің өзінде өзіне назар аударады, дегенмен, кейбір сарапшылардың пікірінше, проблема әлі күнге дейін жеткіліксіз зерттелмеген [4, 3-23 б.]. Жаңа бай деректі материалдармен күрделі монографиялар пайда болды - Б.М. Шпотова [4; 3;5], Гарб Пола [6], О.А. Дель [7], Е.А. Осокина [8], С.В. Журавлев [9] және басқалар.
Қазақстан Республикасының аумағындағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық мәртебесін бірқатар отандық авторлар да зерттеген. Олардың ішінде Сабикенов С.Н., Лазарев Л.В., М.М. Богуславский, Ахметов А., Ахметова Г. атап өтуге болады.
Бұл аталған ғалымдардың және басқа да заңгер-зерттеушілердің осы саладағы атқарған зор еңбектерінің арқасында шетелдіктердің Қазақстан заңнамасындағы құқықтық жағдайының құқықтық негізін қалыптастыруға мүмкіндік туады. Бірақ қазіргі таңда дәл біздің Республикамыздағы шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайы мәселесі толық зерттелуін таппаған. Яғни елімізге келіп жатқан көптеген шетелдіктердің азаматтық құқықтық жағдайы мен құқықтық, еңбек қатынастарының реттелуі әлі де зерттеуді талап етеді.
авторлар Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесін жалпы Жалпы халықаралық құқықтық нормаларға анықтаа бере отырып, кейбір
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша шетелдіктердің еңбек жағдайы.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша шетел азаматтарының құқықтары мен міндеттерінің жалпы теориялық кешені, қарастырылатын тақырыптағы Қазақстан Республикасының негізгі заңнамасы.
Тақырыптың хронологиялық шегі. Зерттеу жұмысы ХХ ғасырдың басынан бастап қазіргі уақытқа дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында деректер көзін төрт топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа автор шетелдіктердің құқықтық жағдайын зерттеген бірнеше қазақстандық және ресейлік ғалым-құқықтанушылардың монографиялық еңбектерін енгізуге болады: Хамзин А.Ш., Абайдельдинов Е.М., Ахметов А., Ахметова Г., Сафонова О.Н., Шайбеков К.А., Сабикенов С.Н., Лазарев Л.В., М.М. Богуславский және т.б.
Деректер көзінің екінші тобына мемлекет басшысының жолдауларын, жарлықтарын жатқызуға болады.
Деректер көзінің үшінші тобына ҚР-дағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын, еңбек жағдайын реттейтін ҚР Конституциясын, ҚР Еңбек Кодексін, Шетелдiктердiң құқықтық жағдайы туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 19 маусымдағы N 2337 Заңын, Қазақстан Республикасының Халықтың көші-қоны туралы, Халықты жұмыспен қамту туралы заңдарын, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 15 желтоқсандағы № 802 қаулысымен, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің м.а. 2016 жылғы 27 маусымдағы № 559 бұйрығымен бекітілген Жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат беру және (немесе) ұзарту, сондай-ақ корпоративішілік ауыстыруды жүзеге асыру қағидалары мен шарттарын және т.б. нормативтік-құқықтық актілерді жатқызуға болады.
Деректер көзінің төртінші тобын жергілікті және шетелдік мерзімді басылым беттеріндегі мақалалар және ғаламтор желісінен алынған мәліметтер құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Аталған тақырыпты зерттеу барысында ұлттық құқықтық нормалардың жасалуы, қолданылуы бойынша кешенді зерттеу жүргізілуі, шетелдіктердің еңбек жағдайының құқық реттелуі бойынша отандық заңнамаға кешенді талдау жасалуы зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зертеу әдістері. Магистрлік диисертацияны жазу барысында жинақтау жүйелеу, салыстыру, талдау және т.б. зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмысты атқару кезінде қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында салыстырмалы талдау, логикалық, салыстырмалы-құқықтық және басқа да жалпы ғылыми әдістер қолданылды.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар:
1. Шетел азаматтары отандық азаматармен бірдей құқықтар мен бостандықтарға ие болып, міндеттер көтереді, яғни негізгі бастау ретінде ұлттық режим қағидасы танылады.
2. шетел азаматтары олардың туу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысы, білім деңгейі, дініне қатыстылығы, айналысатын ісіне қарамастан заң алдында тең.
3. Шетел азаматтарының ҚР-да өз құқықтарын пайдалануы мемлекет пен қоғамның, ҚР азаматтары мен өзге тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс. Азаматтық айналымның басқа қатысушылары секілді шетелдіктер ҚР-да әрекет ететін заңдарды, оның ішінде субъектілердің өз азаматтық құқықтарын жүзеге асыру тәртібін анықтайтындарды да сақтауға міндетті.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыс Халықаралық құқық және Еңбек құқығы пәндерін оқыту кезінде зерттеулермен қатар көмекші құрал ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерін жариялау және апробациялау. Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері бойынша тұжырымдалған, айтылған ой-пікірлер ғылыми басылымдарда жарияланды. Олар:
Диссертациялық жұмыс _____________ университеті _______ факультетінің __________________ кафедрасында талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Зерттеу мақсаттары мен міндеттері диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымын анықтап берді. Диссертациялық жұмыс құрылымы мазмұны, қысқарған сөздер тізімінен, кіріспеден, 3 тарау және 10 тараушадан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ - ЖЕКЕ ЗАҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ
7.1 Еңбек құқығы институтының тұжырымдамасы және оның құқық жүйесіндегі орны
Еңбек құқығы ұғымы оның анықтамасынан гөрі кеңірек түсінік болып табылады. Еңбек құқығының тұғымын ашу үшін оның анықтамасын ғана емес, сонымен бірге оның ұлттық экономикалық және құқықтық рөлін де ескеру қажет.
Еңбек құқығының көмегімен қызметкерлер Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабына сәйкес тек қана кәсіптік бостандық қағидасын ғана емес, сонымен қатар мамандықты таңдауға, жұмысқа орналасуға, сондай-ақ жұмыс орнын таңдауға құқылы.
Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін барлық қызметкерлер ерікті түрде жасау арқылы еңбек заңнамасы арқылы еңбек еркіндігі қағидатын жүзеге асырады. Еңбек заңнамасы басқа еңбек құқықтарының қызметкерлері мен олардың таңдаған қызмет саласына адал еңбек ету бойынша міндеттерін орындаудың заңды фактісі болып табылады.
Еңбек заңнамасын үш аспектімен бөлуге болады:
1) қызметкер ретiнде еңбек шарты ретiнде;
2) еңбек қатынастарымен тығыз байланысты өзге де құқықтық қатынастардың пайда болуына және туындауына алғышарт болып табылатын еңбек құқықтық қатынастарының пайда болуы мен нысаны уақытында негіз болып табылатын заңды факт ретінде;
3) еңбек құқығы институты ретінде, яғни жұмысқа қабылдау, басқа жұмысқа ауысу және жұмыстан босату туралы құқықтық нормалар жүйесі.
Заң шығарушы қызметкер мен қызметкердің белгілі бір мамандық, біліктілік немесе лауазым бойынша жұмыстарды орындауға міндеттенетін ұйымның кәсіпорынның ішкі жұмыс кестесімен бағыныстылығы бар келісімшарт екендігін көрсете отырып, еңбек заңнамасының (келісімшарттың) заңды анықтамасын береді, ал екінші тарап жұмыскерге еңбек заңнамасында және тараптардың келісімдерінде көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінен, Қазақстан Республикасының заңдарынан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, еңбек қатынастарын, әлеуметтік әріптестік қатынастарын және еңбекті қорғауды реттейтін нормаларды Қазақстан Республикасының өзге нормативтік құқықтық актілеріне енгізуге тыйым салынады.
Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Кодексте көзделгеннен өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады. Қазақстанда ратификацияланған халықаралық шарттар еңбек қатынастарына тікелей қолданылады, егер ол халықаралық келісімнен туындайтын болса, оның қолданылуы заң шығаруды талап етеді.
Қазақстандағы еңбек заңнамасының мақсаты мен міндеттері еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға, еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтардың минималды кепілдіктерін белгілеуге бағытталған еңбек қатынастары мен еңбек қатынастарымен тікелей байланысты басқа қатынастарды құқықтық реттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасының міндеттері еңбек қатынастары тараптарының мүдделерінің теңгеріміне, экономикалық өсуге, өндірістің тиімділігін арттыру және халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізуге бағытталған қажетті құқықтық жағдайларды жасау болып табылады.
Қазақстандағы еңбек заңнамасының қағидалары:
1 адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарын шектеуге жол бермеу;
2 жұмыс еркіндігі;
3 дискриминацияға, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу;
4 қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін еңбек жағдайларына құқықты қамтамасыз ету;
5 Өндірістік қызметтің нәтижелеріне қатысты қызметкердің өмірі мен денсаулығы басымдығы;
6 ең төменгі жалақыдан кем емес еңбекке ақы төлеу үшін әділетті сыйақы алу құқығын қамтамасыз ету;
7 демалыс құқығын қамтамасыз ету;
8 қызметкерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;
9 құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында қызметкерлер мен жұмыс берушілердің бірігу құқығын қамтамасыз ету;
10 әлеуметтік серіктестік;
11 еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу;
12 Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыру үшін қызметкерлер өкілдерінің құқығын қамтамасыз ету.
2007 жылғы 15 мамырда Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің (бұдан әрі - Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі) қабылдануы жаңа экономикалық шарттардағы елдегі еңбек қатынастарын реформалаудың тағы бір кезеңі болды.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі (қазіргі Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің қабылдануына байланысты күшін жойған Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы заңы емес, 2015 жылғы 23 қарашадағы редакциясы) шын мәнінде жаңа нарықтық жағдайларға қатысты өркениетті еңбек қатынастарын қалыптастыруға бағытталған және жұмыс орнының көптеген мәселелерін қатаң императивті реттеудің орнына еңбек және тікелей байланысты қатынастарды шарттық реттеуді дамытуға мүмкіндік берді. Онда сондай-қ қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек шарттарының ерекшеліктеріне қатысты мәселелер де көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасының мақсаты еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға, еңбек құқықтары мен бостандықтарының ең аз кепілдіктерін белгілеуге бағытталған еңбек қатынастары мен еңбек қатынастарына тікелей қатысы бар өзге де қатынастарды құқықтық реттеуді жариялау болып табылады (ҚР Еңбек кодексінің 3-бабы).
Басымдық мақсаттар азаматтардың еңбек құқықтары мен бостандықтарының мемлекеттік кепілдіктерін құру, жұмысшылардың және жұмыс берушілердің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін қолайлы еңбек жағдайларын жасау болып табылады, олар үшін Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі барлық қызметкерлерге қатысты кепілдіктер береді.
Мұндай кепілдіктерге мыналар жатады: жұмысқа қабылдау кепілдігі (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 124, 125, 126-баптары); басқа жұмысқа ауысу (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 38, 39-баптары); жұмыс уақытының ұзақтығы (ҚР ЕК 68, 69, 70-баптары); демалыс (ҚР ЕК 88, 89, 90-баптары) және т.б.
Қолайлы еңбек жағдайларын жасау қызметкерлердің қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауға байланысты туындайтын қатынастарды реттеу арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары және оның нормативтік талаптары, жұмыс берушінің қауіпсіз еңбек шарттарын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелері, еңбекшілердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғауға құқықтарын қамтамасыз ету, сондай-ақ еңбек келісім-шартын жасасу кезінде де, жұмысқа орналастыру кезінде де кепілдіктері ашылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 3-бабының 2-тармағы жалпы еңбек заңына ортақ міндеттерді белгілейді. Сонымен қатар, осы заңнама өз үлесін қосуға бағытталған міндеттер ауқымы әртүрлі.
Еңбек заңнамасының негізгі міндеттерінің бірі еңбек қатынастары тараптарының мүдделерін оңтайлы үйлестіруге қол жеткізу үшін қажетті құқықтық жағдайларды жасау болып табылады, бұл еңбек заңнамасын бір мезгілде екі функцияны жүзеге асырумен қамтамасыз етіледі: әлеуметтік және экономикалық.
Әлеуметтік функцияның мақсаты қызметкерге еңбек жағдайларын жасау, оның еңбекақысын төлеу және қазіргі адамның лайықты қорғалуын қамтамасыз ету; экономикалық - жұмыс берушінің жұмысының тиімді нәтижелеріне жетудегі өзінің қызығушылығын қанағаттандыруға мүмкіндік беретін еңбек құқықтарының және жұмыс берушінің экономикалық мүмкіндіктерімен қызметкерлердің кепілдемелерінің сақталуын қамтамасыз ету.
Қазақстандық еңбек заңнамасының әлеуметтік бағдарлануының таралуы қоғамның көпшілігін өз кезегінде мемлекет кепілдік беретін заңнамалық қолдау және еңбек құқықтарын және заңды мүдделерін қорғауды қажет ететін қызметкерлермен ұсынылғанымен түсіндіріледі.
Сонымен қатар, жұмыс берушілердің экономикалық нормалары мен басқа да заңмен қорғалатын экономикалық мүдделері бар. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің нормалары арқылы мемлекет белгілі бір шектерде оны еңбек нарығына кеңейтуді және қоғамда тұрақтылық пен қоғамдық бейбітшіліктің орнықтырылуын болжау элементтерін енгізу мақсатында әлеуметтік және еңбек қатынастарын құқықтық реттеу саласына айналдырады.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі жеке құқық принциптерін нығайтумен сипатталады, бұл бірінші кезекте экономикалық себептермен, атап айтқанда, экономиканы ырықтандыру, меншік нысандарының алуан түрлілігі, экономиканың жеке секторын ұлғайтумен түсіндіріледі.
Еңбек заңнамасының негізгі институты қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы келісім болып табылатын еңбек шарты болып табылады, оған сәйкес қызметкер белгілі бір мамандық бойынша, біліктілігі немесе жұмыс тәртібіне бағынышты лауазым бойынша жұмысты дербес орындауға міндеттенсе, ал жұмыс беруші қызметкерге қызметкердің жалақысын төлеуге және еңбек заңнамасында, ұжымдық шартта және тараптардың келісімінде көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Еңбек шарты және келісімшарт ұғымдары балама болып табылады. Еңбек шарты - еңбек қатынастарының пайда болуының негізі. Еңбек туралы заңмен салыстырғанда қызметкерлердің жағдайын нашарлататын келісімшарттардың шарттары жарамсыз болып табылады.
Еңбек шарттары олар жасасқан мерзімге қарай жіктеледі:
- белгісіз мерзімге;
- белгілі бір мерзімге 5 жылдан аспауы керек.
Еңбек шарты адамның еңбек қатынастарына жеке қатысуын көздейді. Бұл субъект өз еңбек құқықтары мен міндеттерін басқа адамға бере алмайды дегенді білдіреді.
Еңбек шартының талаптарын ашып көрсету кезінде шарттың дереу (қажетті және қосымша) және туынды шарттарын белгілеу, шарттардың осы түрлерін сипаттау және қызметкердің жағдайын нашарлататын шарттардың жарамсыздығына ерекше назар аудару қажет.
Естеріңізге сала кетейік, еңбек шартын дұрыс орындаған жағдайда ғана қызметкер барлық заңды әлеуметтік кепілдіктерді талап етуге құқылы. Еңбек кодексінде арнайы талаптар (жұмысшылардың кейбір санаттары - жасөспірімдер, әйелдер, мүгедектер үшін жеңілдіктер мен жеңілдіктер) мен шектеулерді ескере отырып, кәсіпкерлік қасиеттерге сәйкес персоналды іріктеуді қоса алғанда, еңбек шартын жасау тәртібі белгіленеді. Еңбек шартын тіркеуге қойылатын талаптарды атап көрсету қажет (тараптардың қолдары қойылған екі жазбаша көшірмесі және жұмысқа орналасу туралы бұйрық). Сондай-ақ жұмыс кітабының мәнін, сынақ мерзімін түсіндіру керек.
Кодекстің 12-бабы реттейтін келісімдерді тікелей көрсетпесе де, ол іс жүзінде жұмыс берушінің ереже жасауына жатады, ол мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) еңбек заңнамасының нормативтік көздерін нақтылау;
2) қызметкерлер мен жұмыс берушілердің әлеуметтік серіктестігінің нысанын білдіру;
3) ұйымның барлық қызметкерлеріне жолданған жалпы мінез-құлық ережелерін білдіретін заңның белгілерінің мазмұны;
4) жұмысшылардың қоғамдық мүдделерінің және жұмыс берушілердің жеке мүдделерінің үйлесімі;
5) егер заңда немесе келісімшартта өзгеше белгіленбесе, тараптардың бірінің қалауы бойынша өзгерту немесе тоқтата тұру мүмкін еместігі;
6) жұмыс берушінің жергілікті заң шығаруын шектеу.
Жұмыс берушінің осындай актілерінің реттеуші ролі, нарықтық қатынастар жағдайында, ұжымдық келісімдер мен келісімдермен қатар, белгілі бір еңбекті қолдану шарттарының шарттық өзін-өзі реттелуіне негізделген, бірте-бірте еңбек құқығы жүйесіндегі жетекші дереккөзге айналады.
1.2 КСРО-да шетел азаматтарының еңбек қызмет әрекеттері
Қазірдің өзінде екінші өнеркәсіптік революция деп атайтын кеңестік индустрияның үдемелі және серіппелі модернизациясы (индустрияландыру) жылдары шетелде жаңа техникалар мен технологияларды сатып алудан өзге, Кеңес Одағының аумағына шетелдік мамандар мен қызметкерлерді шақыруға үлкен назар аударылды [4, 26-б.]. КОКП ОК Саяси бюросының отырыстарында 1920-жылдардың соңында - 1930-шы жылдардың басында бұл мәселелер үнемі қаралды, осы сала бойынша жауапты қызметкерлердің есептері тыңдалды, шетелдік еңбек мигранттарын тартуға нақты көрсеткіштер белгіленді [10, 123-б.].
Шетелдіктердің КСРО-ға келу шыңы 1930-шы жылдардың басына келеді. Бұл кеңесті үкіметімен шақырылған немесе шетелдік фирмалармен жіберілген қызметкерлер мен мамандар, сондай-ақ өз еркілерімен келген туристер, олардың кейбірі елде қалған. 1933 жылы олардың максималды саны - 42 мың адамды құрады [11, 133-б.]. Мұрағат деректеріне сүйене отырып, С.В. Журавлев та осындай көрсеткішті көрсетеді [9, 30-б.]. 1930-шы жылдардың бірінші жартысында шетелдік жұмысшылар мен мамандардың жалпы саны нақты анықталмаған, бірақ, кейбір зерттеушілердің айтуынша, олардың саны 80 мыңнан асқан [12, 87-б.].
Шетелдік жұмыс күшінің ұлттық құрамы әртүрлілігімен ерекшеленеді. Олардың қатарында еуропалық елдердің, АҚШ, Канада, Латын Америкасы өкілдері болды. Бірақ неміс және американдық мамандар мен жұмысшылар басым болды, келгендердің, әсіресе Америкада, арасында әртүрлі себептер бойынша және әр түрлі жылдары Ресейден революцияға дейін кетіп қалған түрлі ұлттардың (орыс, украиндар, белорустар, финдер, поляктар және т.б.) қайта қоныс аударушыларының пайызы айтарлықтай болды.
Кеңес Одағына американдық көмек көрсету мәселелері бойынша жетекші маман Б.М. Шпотов Батыс әдебиетінде КСРО-ны индустриалды жаңғыртуды жүзеге асыру кезінде шетелдік фактордың қайта бағалануы болғандығын және бар екендігіне ерекше назар аударады. Олар Батыстың көмегінсіз кеңестік индустрияландыру іс жүзінде жүзеге асырылмайды деп санайды. Кеңестік ғылыми әдебиетте оның айқын бағаланбауы байқалады [3, 15-б.].
Қазіргі кезеңде шетелдік тәжірибені алудың теңдестірілген және объективті бағалаулары пайда болды. Мәселен, Шпотовтың айтуынша, американдық тәжірибе кеңестік индустрияның мұнай, трактор, автомобиль сынды салаларын дамыту, сондай-ақ өнеркәсіптік жобалау үшін шешуші болды. Ол былай деп жазады: 1930 жылдардың ортасына қарай КСРО өнеркәсібі жаппай өндіріс негіздерін, озық технологияларды және ірі өнеркәсіптік объектілерді салуды меңгерді [3, 28-б.].
Бұл игеру өте қысқа мерзімде орын алды, бұған көбінесе өнеркәсіпті жаңғырту жағдайында кадрлық саясаттың қарқынды сипаты әсер етті - батыстық фирмалардың кәсіпорындарында танысу және оқу үшін кеңестік тәжірибешілер мен мамандардың шетелге шығуы, техникалық келісім-шарттарды (шарттарды) жасау, КСРО-ға шетелдіктерді жұмыс істеуге шақыру. КСРО-ның соғыс жылдарындағы басқа елдермен экономикалық өзара іс-қимылының бұл жағы қазірдің өзінде өзіне назар аударады, дегенмен, кейбір сарапшылардың пікірінше, проблема әлі күнге дейін жеткіліксіз зерттелмеген [4, 16-б.]. Жаңа бай деректі материалдармен күрделі монографиялар пайда болды - Б.М. Шпотова [4; 3; 5], Гарб Пола [6], О.А. Дель [7], Е.А. Осокина [8], С.В. Журавлев [9] және басқалар.
Басқа жағынан, кеңестік тараптың шетел мамандары мен жұмысшыларының қалыпты өмірін қалыптастырудағы және кеңестік өмір салтын дамытудың оң аспектілерін насихаттаудағы күш-жігері мен саясаты жеткілікті зерттелмеген.
Бүгінде біз нақты жағдайды және мигранттардың шынайы өмірін, Кеңес Одағында күнделікті кездесетін шексіз қиындықтарды, олардың көңілінен шықпағаны немесе керісінше Кеңес тәжірибесін белгілі бір облыстарда тану туралы аз білеміз. Б.М. Шпотов атап өткендей: Осы фирманың қызметкерлеріне (батыстық) КСРО-да жұмыс және өмірдің күтпеген және ерекше қиындықтарын еңсеруге тура келді [3, 21-б.].
КСРО-да жұмыс істегісі келетін шетелдік мамандар мен жұмысшылармен еңбек шарттары жасалды, онда еңбекақысы мен КСРО-дағы тұру шарттары баяндалды. Кейбір айрықша құнды мамандар үшін бұл жағдайлар өте жағымды болды - жеке пәтер немесе қонақ үй бөлмесін беру, мамандардың келген елінің валютасымен ішінара төленетін лайықты жалақы, демалыс кезінде отанға бару жолын және қайту жолын төлеу және т.б. Еңбек халық комиссариатының (ЕХК) қызметкерлерінің бірі Ж.Шумяцкий, бірінші кезекте, тәжірибесіздіктен шетелдіктермен тым ыңғайлы және қымбат келісімшарттар жасалған деп санайды [13]. Ал 1932 жылдың басында Еңбек халық комиссариаты (бұдан әрі - ЕХК) үлкен валюта шығындарының мәселесін көтерді. 1932 жылдың маусым айынан бастап, барлық шарттар ЕХК-да тіркелген және тек осы рәсімнен кейін Қаржы жөніндегі Халықтық Комиссариат (ҚХК) шетел валютасын шығарған болатын. Нәтижесінде, 1933 жылдың ортасында валюталық төлемдер 50% -ға төмендеді және валюталық төлемдер мен арнайы артықшылықтар талап етпейтін мамандардың айтарлықтай санаты пайда болды [14, 2-б.].
Кеңес еліне келген (көбіне 70%) мигранттардың көпшілігі жоғары білікті жұмысшылар болды. Олардың жалақысы едәуір төмен болды, ал өмір сүру жағдайлары шетелдік азамат- мамандардікіндей ыңғайлы болмады.
Кәсіпорындар мен қоғамдық ұйымдардың басшылығы келген еңбек мигранттарын кеңес өміріне ыңғайландыру, оларды кеңестік жүйеге тарту, яғни мәні бойынша, кеңестендіруге тырысты.
Бүкілодақтық Кәсіподақтар Орталық кеңесінің жанында 1932 жылдың күзінде арнайы бөлім құрылды - Шетелдік бюро және арнайы Ереже қабылданды. Шетелдік бюро туралы Ереженің 1-тармағында оның Кеңес Одағының кәсіпорындарында жұмыс істейтін шетелдік жұмысшыларды және мамандарды социализмнің белсенді құрылысына тартуға және жұмыс істейтін сынып үшін саяси тұрғыдан қарулы күресушілерді тәрбиелеуге арналғандығы айтылды [15, 10-п.].
Көптеген шетелдік мамандар мен жұмысшылар кәсіподақтың мүшелері болды. Мысалы, Харьков трактор зауытында кәсіподақ мүшелері 1933 жылы 97,5% (1932 жылы - 70,2%) құрады (автор есептеген пайыздар) [16, 29-п.]. Мәскеудегі роторлы станоктар зауытында 62,6%. 1933 жылғы 23 қыркүйектегі Хатшылық қаулысында оларды Кеңес кәсіподақтарына қабылдау тәртібі белгіленді. Өз елдерінде революциялық кәсіподақтарға тікелгендер автоматты түрде кеңестік кәсіптікодақтарға толыққанды қызмет көрсету өтілімен жіберіледі. Реформистік кәсіподақтар құрамына кіретін қызметкерлер Жарғы бойынша ауыстырылады [15, 1-п.].
Өндірістік өмір мен өндірістік қатынастар еңбек мигранттарын кеңестендірудің маңызды арналарының арналарының бірі болды. Олар кеңестік еңбек қатынастары жүйесіне ыңғайлануға, оларға тән нысандарды қабылдауға мәжбүр болды: рационализация, социалистік бәсекелестік, ереуіл, үкіметтік қарыздарға қатысу, өндірістік сапарлар, қарсы жоспарлар, кәсіпорындарға экскурсиялар және т.б.
Көптеген шетелдіктер шын мәнінде өздерінің капиталистік жұмыс тәжірибесін советтік кәсіпорындарға беруге тырысты, бірақ бастапқыда 1931-1932 жж. көбінесе оларға назар аударылмады. Қысқа уақыт өткеннен кейін жағдай өзгерді. Мысалы, Мәскеуде шетелдіктердің өнертапқыштары мен рационализаторларының біліктіліктерін арттыру бойынша3-4-4 айлық арнайы курстарды ұйымдастыру туралы ақпарат бар. Оқыту ана тілдерінде жүргізілді.
Сабақтар Политехникалық мұражайда өтті. Көптеген Мәскеу кәсіпорындарына шақыру мен квоталар жіберілді. 1933 жылғы желтоқсандағы мәліметке сәйкес, осы курстарға арналған орындар Мәскеудің 24 кәсіпорнына бөлінді (әрқайсысы 1-2 адамнан) [17, 13-п.]. Әрине, әртүрлі кәсіпорындарда және елдің түрлі өңірлеріндегі көрініс бірдей болмағаны анық.
1930 жылдардың басында елде ауыл шаруашылығы ұжымдарын құру, дербес дамып келе жатқан жер, көкөніс бақшаларын өсіру және мал өсіру арқылы өнеркәсіптік жұмысшылар үшін азық-түліктердің өзін-өзі қамтамасыз ету идеясы кеңінен танымал болды. Бұл шетелдік жұмысшыларға да қатысты болды. Осылайша, осындай ұжымға Прокопьевскіде 1933 жылғы мәліметтер бойынша 150 адам жазылды. Олар 41 гектар жерге көкөніс отырғызды. Бұл ұжым үшін Кузбасс-көмір бас ұйымы 30 сиыр, 50 шошқа, 110 қоян сатып алды, ал әрбір ұжым мүшесі күн сайын сүт пен май алып отырды. Өсімдік бақшаларына рұқсат етілді. Мысалы, Ленинскіде шетелдік жұмысшылардың 118 отбасы бақшалар үшін 7,5 гектар жерді, Судженкеде 17 га жерді иеленді [18, 37-п.]. Шетелдіктер тұратын жерлерде жақын көкөніс бақшаларын өсіру ынталандырылды.
Жас шетелдіктерді кеңестендірудің тағы бір маңызды арнасы - кеңестік оқу орындарында білім алу мүмкіндігі. Олар коммунистік жоғары оқу орындарына қабылданды. Мәскеу машина жасау зауытында коммунистік жоғары оқу орындарында 80 еңбек мигранттары оқыды. C.В. Журавлевтің айтуынша, 1931 жылы жеті шетелдік жұмысшылар насихаттаушыларды даярлау үшін кешкі оқыту курстарына жіберілді [9, 175-б.]. Бұл жастар студенттік ортаға кіріп, әлеуметтік және саяси пәндерді меңгеріп, советтік жағдайға тез бейімделіп, олар үшін жаңа идеологияны қабылдады.
Кәсіподақтар шетелдіктердің демалысын ұйымдастыруға көп көңіл бөлді. Жеке келісімшарттар (шарттар) бойынша, олардың көбісіне шетелде, Отанында демалу берілді.
Шетелдік экскурсанттар немістердің колхозы мен кәсіпорындарына баруға ерекше қызығушылық танытты. Өйткені туристердің көпшілігі, бұрын айтылғандай, немістер болды. Республика басшылары - Орталық сайлау комиссиясының төрағасы және білім беру халық комиссары Глейм және Вебердің айтуынша, республиканың жетістіктері туралы айтты. Оларға неміс колхозы - Қалга көрсетілді, онда емізулі балалар бар ата-аналар үшін жұмыста болған кезде балаларына арналған балалар бақшасы болды.
Осылайша, шетелдіктермен идеологиялық және үгіт-насихат жұмыстарына, олардың кеңестік өнеркәсіптік және әлеуметтік жүйеге қатысуы, оның артықшылықтарын насихаттау, 1931-1934 жылдардағы кеңестік өмір салтын таныстыруға мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар тұрақты және өте мұқият назар аударды. Бұл іс-шараны партиялық ұйымдар жүзеге асырды, әсіресе арнайы құрылған департамент - Шетелдік бюро. Осындай іс-шаралардың нысаны әртүрлі болды.
Кеңестендіру әртүрлі арналар арқылы, ең алдымен өндіріс саласы арқылы өтті, және шетелдік жұмысшылардың бөлігі қиындықпен болса да Кеңес идеялары мен практикасына еніп, оларды қабылдады, КСРО-да қалуға және Кеңес азаматы болуға дайын болды. Бірақ 1930-шы жж. ортасының және екінші жартысының репрессия мен тыңшылық туралы айыптаулармен байланысты оқиғалары шетелдік мемлекеттердің бұрынғы сенімсіз санатына кірген көшіп-қонушыларын күдік астына қалдырды.Капиталистік еңбек жұмысшыларын қайта тәрбиелеу және оларды кеңестік қоғамның саналы мүшелеріне айналдыру жөніндегі барлық күш-жігерден түк шықпады, көбінесе КСРО-ға келген адамдар үшін терең, қайғы-қасірет әкелді. Кеңестік елден кетіп үлгермеген олардың кейбіреулері лагерлерде немесе елді мекенде қалды.
1.3 Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің алғашқы онжылдығының шетел жұмысшыларының қатысуымен еңбек қатынастарының құқықтық реттелуі
Шетелдік қызметкерлерді және мамандарды Қазақстан Республикасының аумағына қалай тарту туралы мәселе соңғы бірнеше жыл ішінде даулы мәселе болып қалуда, проблемалық мәселе өзекті мемлекеттік инвестициялық саясатты жүргізу қажеттілігіне байланысты. Мемлекеттік қызметтің негізгі бағыты ретінде Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының Заңы (2001 ж.) Жұмыс орындарын құруды насихаттайтын жұмыспен қамту саясатына сәйкес қаржылық, салықтық және инвестициялық мемлекеттік саясатты жүргізуді көздейді.
Шетелдік қызметкерлер мен мамандарды тартуға қатысты даулы мәселелердің пайда болуы Қазақстанның еңбек нарығында қалыптасқан қиын жағдайға, сондай-ақ Орталық және Шығыс Азия елдерінен заңсыз көшіп келушілердің үлкен ағымымен байланысты. Мысалы, ТМД елдеріндегі заңсыз көшіп-қонушылардың жалпы саны шамамен 2 млн. адамды құрайды [19, 82-б.].
Тәуелсіз Қазақстанның пайда болуының алғашқы жылдары мемлекеттік саясаттың басты мақсаты шетелдік инвестицияларды тарту және мемлекетті әлемдік экономикалық қатынастарға тарту мақсатында халықаралық қатынастарды орнату болды. 1990 жылғы 7 желтоқсанда Қазақ КСР-дегі шетелдік инвестициялар туралы бірінші заң қабылданды. Осы нормативтік құқықтық актіде қарастырылған салықтық ынталандыру жүйесі ел экономикасына шетелдік капиталды тартуда маңызды рөл атқарды.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуының бастапқы кезеңінде шетелдік компаниялардың қатысуымен экономикалық қатынастарды дамыту шетелдік мүдделі инвесторларға олардың артықшылықтары мен мемлекет мүдделеріне сәйкес берілетін осындай жеңілдіктер жиынтығын дамытуды талап етті. Бұл келісімнің нәтижесі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Шетелдік инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі Шетелдік инвестициялар туралы заң) болып табылады, оған салықтық және кедендік преференциялар, заңнамадағы өзгерістерге кепілдік (Шетелдік инвестициялар туралы Заңның 6-бабы) және т.б кіреді. Заң ел экономикасын дамытуда, оның халықаралық экономикалық және саяси қатынастарға қатысуында үлкен рөл атқарды.
Тұрақтылық пен экономиканың қалпына келуі нәтижесінде осы саладағы мемлекеттік саясат өзгере бастады. Мемлекеттің негізгі қызметі шетелдік компанияларға инвестициялық жеңілдіктерді азайту және оларды қазақстандық кәсіпкерлермен теңестіруге мемлекеттің талпынысы болды. Осындай саясатты жүзеге асыру мақсатында мемлекет тарапынан алғашқы қадам 1997 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңын қабылдау болды. Осы нормативтік-құқықтық акті өнеркəсіптің негативті салаларына жəне ауыл шаруашылығына (экономиканың басым секторларына) қаражат тартуға бағытталған. Таңдалған саяси бағытты дамыту кезінде шетелдік инвесторлар мен жергілікті инвесторлар арасында айырмашылық болмайтын Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының қолданыстағы Заңы қабылданды.
Ең маңызды жаңалықтардың бірі 2000 жылғы тамыздан бастап шетелдік жұмыс күшін тартуға квота белгілеу болды [20, 56-б.]. Бұл шараны мемлекет тарапынан қолдану Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін шетелдік компаниялар мен қазақстандық кәсіпкерлердің мүдделеріне әсер етті. Квоталарды енгізу кезінде шетел азаматтарын және азаматтығы жоқ адамдарды қазақстандық кәсіпорындарда жұмыс істеуге тартуға рұқсат беру процедурасы мәселесі өзектілігін жоғалтты.
2000 және 2001 жылдар аралығында шетелдік жұмыскерлерді тарту туралы мәселе мемлекеттік органдарда еңбек, жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғау бойынша талқылаудың тақырыбы болды, оның барысында Қазақстан Республикасының аумағына шетелдік жұмыс күшін тарту тәртібін белгілеу қағидаларының бірнеше жобасы ұсынылды. Нәтижесінде Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңын іске асыру жөніндегі шаралар туралы қаулысы қабылданды [21, 112-б.]. Осы қаулыда Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік жұмыс күшін тартуға жұмыс берушілерге квоталарды белгілеу және оларға рұқсат беру ережелері, оның ішінде жергілікті атқарушы органдармен мемлекеттік билік органдарының квоталарды есептеу тәртібі бекітілді және кейіннен Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекітуіне ұсынылды.
Ең алдымен, талқылаудың негізгі тақырыптарының бірі қазақстандық кәсіпорындарда жұмыс істеуге тартылған шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың рұқсат етілген санын белгілейтін квоталарды есептеу тәртібі болғандығына назар аударғым келеді. Квота рәсімін белгілеудің ерекше маңызы оның экономикалық тиімді халық санына пайыздық мөлшерлеме түрінде Қазақстан Республикасының Үкіметі әр жыл үшін белгілейтін фактісінен туындайды. 2001 жылғы 19 маусымдағы Үкімет қаулысында квота белгілеу тәртібі белгіленді. Белгіленген тәртіп бойынша квота жергілікті атқарушы органдар ұсынған деректер негізінде еңбек, жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау жөніндегі орталық атқарушы органға жіберіледі, ол өз кезегінде қарар жобасын әзірлейді, ол кейіннен Қазақстан Республикасының Үкіметіне бекітуге ұсынылады.
Арнайы рұқсат алудың қажеті жоқ шетел азаматтарының санаттарын анықтау туралы заңнамаға қатысты ең маңызды және даулы мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңын іске асыру жөніндегі шаралар туралы қаулысының 7-тармағы: олардың филиалдары мен өкілдіктері және бір күнтізбелік жыл ішінде 45 күнтізбелік күннен аспайтын іссапарда жүрген шетелдік азаматтар үшін рұқсат талап етілмейтіндігін белгіледі.
Сол кезде қолданыста болған Шетелдік инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шетелдік заңды тұлға Қазақстан Республикасының шегінен тыс шет мемлекеттің заңнамасына сәйкес құрылған заңды тұлға деп танылды. Осылайша, Қазақстанда жұмыс істейтін шетелдік компанияның басшысы кез-келген жұмыс ісімен айналыса алады деп қорытынды жасауға болады.
Сонымен бірге қарастырылып отырған ережелермен енгізілген оң ұстанымдар туралы айтпау мүмкін емес. Қазақстан Республикасында шетелдік жұмыс күшін тарту үшін жұмыс берушілерге квоталарды белгілеу және оларға рұқсат беру ережелерінің 14-тармағының 3-тармақшасы [21, 114-б.] осы рұқсатты алу үшін уәкілетті органға шет тілдерін білу, шетелде біліктілік талаптарына сәйкестігін растау, заманауи технологияларды пайдалану сынды біліктілік талаптарының сәйкестігін растауды ұсыну қажеттігін бекітті.
Қазақстан Республикасында шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған жұмыс тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі, оның ішінде: Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Халықты жұмыспен қамту туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz