Халықаралық құқықтық норма ұғымы мен белгілері
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Искаков А.Б.
Орталық Азия мемлекеттердің халықаралық құқықтық қатынастарының
жүйесіндегі құқықтық нормалар формалары
(кәсіби бағыт)
Астана, 2017 ж.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Заң факультетінің деканы
_____________ С.К. Амандыкова
___ ____________ 201__ жыл
Магистрлік диссертация
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ФОРМАЛАРЫ
мамандығы: 6M030200 Халықаралық құқық
(кәсіби бағыт)
Магистрант ________________ А.Б. Искаков
Ғылыми жетекшісі,
з.ғ.д., профессор ________________ Ш.В. Тлепина
Кафедра меңгерушісі ________________ Ш.В. Тлепина
Астана, 2017 ж.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК 4
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... . 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАР МЕН ФОРМАЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МЕН ТҮРЛЕРІ ... . 12
1.1 Құқықтық норманың түрлері мен 12
жүйелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.2 Халықаралық құқықтық норма ұғымы мен 18
белгілері ... ... ... ... ... ... .
1.3 Халықаралық құқықтың формалары (қайнар көздері): ұғымы мен
түрлері 22
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ НЫСАНДАРЫНЫҢ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Халықаралық құқық нормаларын жүзеге асыруға бағытталған Орталық
Азия мемлекеттерінің қызметін 35
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық құқық нормаларын
қалыптастыру қызметінің даму 45
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.3 Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық ұйымдар шеңберінде
құқықтық нормаларды жүзеге 56
асыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ АЙМАҒЫНДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІ РЕТТЕУДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ
НОРМАЛАРЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫ, АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ДАМУ
БОЛАШАҒЫ ... ... 65
3.1 Орталық Азия аймағындағы трансшекаралық су ресурстарын
пайдалану бойынша аймақ мемлекеттері ынтымақтасығын
халықаралық-құқық нормалары негізінде 65
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтағы қауіпсіздікті сақтаудағы
халықаралық-құқықтық нормалары ... ... ... ... ... ... .. ... ...73
3.3 Орталық Азия аймағының халықаралық-құқықтық нормасын жетілдіру
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .79
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 88
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл магистрлік диссертацияда келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер
көрсетілген:
1. 1945 жылғы 26 маусымдағы БҰҰ Жарғысы
2. Халықаралық шарттардың құқықтары туралы 1969 ж. Вена конвенциясы
3. БҰҰ Халықаралық сотының Статуты
4. 1949 жылғы 12 тамыздағы Соғыс кезінде азаматтық халықты қорғау
туралы Женева конвенциясы
5. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған
Конституциясы (2017 жылғы 10 наурыздағы өзгертулер мен
толықтырулармен бірге)
6. Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесі қаулыларының жинағы
7. Түрікменстан Республикасының 1997 жылғы 12 маусымдағы Қылмыстық
кодексі
8. Тәжікстан Республикасының 1998 жылғы 23 мамырдағы № 574 Заңмен
қабылданған Қылмыстық кодексі
9. Өзбекстан Республикасының 1995 жылғы Конституциялық құқығы:
нормативтік актілер жинағы, I. II. томдар
10. Тәжікстан Республикасының 2011 жылғы 28 маусымдағы Қауіпсіздік
туралы Заңы
11. Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 6 қаңтардағы Ұлттық
қауіпсіздік туралы Заңы
12. Қырғызстан Республикасының 2003 жылғы 26 ақпандағы Мемлекеттік
қауіпсіздік туралы заңы
13. Түрікменстан Республикасының 2013 жылғы 4 мамырдағы Ұлттық
қауіпсіздік туралы заңы
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диссертацияда келесі терминдер тиісті анықтамаларымен қолданылады:
Құқық нормасы – бұл мемлекет тарапынан кепілдендірілген, азаматтар мен
ұйымдардың еркіндік деңгейін білдіретін қоғамдық қатынастардың реттеушісі
болып табылатын жалпыға міндетті, формалды түрде анықталған тәртіп ережесі.
Гипотеза – бұл нақты бір өмірлік жағдайларға көрсететін құқықтық
норманың бөлігі. Гипотеза құқық субъектілерінің мемлекет қалайтын жүріс-
тұрыс ережелерін ғана қамтып қоймай, осы міндеттемелерді сипаттайды, заңды
факті мағынасын береді.
Диспозиция – бұл заңды мінез-құлық немесе мінез белгілерінің
ережелерін тұжырымдайтын құқық нормаларының бір бөлігі болып табылады.
Азаматтық құқықта диспозицияның өзге де реттеуші салаларының қатарында
диспозиция құқықтық тәртіп ережелері түрінде әрекет етеді.
Санкция (басқаша...) - құқық бұзушыға қолайсыз (мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары, заңды жауапкершілік шаралары, жаза) болып табылатын құқықтық
норманың диспозициясында белгіленген талаптарды сақтамаудың құқықтық
салдарын көрсететін заңды норманың элементі болып табылады.
Халықаралық құқық нормалары – бұл мемлекеттер мен халықаралық құқықтың
басқа да субъектілерінің орындауға жататын заңды міндетті тәртіп ережелері.
Олар халықаралық құқықтың субъектілерінің өздерімен бекітіледі және ерікті
түрде орындалады немесе қажет болған жағдайда мәжбүрлеудің ерекше түрінің
көмегімен жүзеге асырылады.
Әмбебап нормалар – шешіміне барлық адамзат мүдделі қазіргі заманның
маңызды мәселелеріне қатысты халықаралық құқық субъектілерінің қарым-
қатынасын реттейтін нормалар.
Локалды нормалар – объектілері халықаралық құқық субъектілеріне
жанасатын бір географиялық ауданның қарым-қатынастарды реттеуші немесе
халықаралық құқық субъектілерінің шектеулі ортасына қатысты қарым-қатынасты
реттеуші нормалар.
Диспозитивтік нормалар - халықаралық құқық субъектілеріне өздігінен
өзара мүддені ескере оытрып тәртібін анықтауға және қандай да бір мәселе
бойынша ерекше қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік беретін нормалар.
Құқық теориясында құқықтың қайнар көзі ретінде жүріс-тұрыстың заңды
міндетті ережелері көрінетін және осы ереже құқықтық норманың сапасын
(мысалы, конституция, федералды конституциялық заң, федералды заң,
мемлекеттік құзыретті органның жарлығы, қаулысы немесе заң асты актілері
және т.б.) беретін форма
Халықаралық әдет-ғұрып – ұзақ уақыт бойы бірнеше қайталаудың
нәтижесінде халықаралық құқық субъектілері тарапынан үнсіз танылған іс-
әрекет ережесі.
Халықаралық құқық нормалары принциптері - барлық субъектілер үшін
міндетті болып табылатын халықаралық құқық нормалары.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
АӨСШК- Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңесі
БҰҰ – Біріккен Ұлттар ұйымы
БҰҰ БА – Біріккен Ұлттар ұйымының Бас ассамблеясы
БҰҰ ҚК – Біріккен Ұлттар ұйымының қауіпсіздік кеңесі
ГФР – Германия федеративтік республикасы
ЕҚЫҰ – Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
ЕҚЫК – Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесі
ЕурАзЭҚ - Еуразиялық экномикалық қауымдастықтың
ИКАО – Халықаралық азаматтық авиация ұйымы
ҚКХК – Қызыл кресттің халықаралық комитеті
ҚР - Қазақстан Республикасы
МАГАТЭ – Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік
ОА – Орталық Азия
РФ – Ресей Федерациясы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҰҚШҰ- Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы
ШЫҰ – Шанхай ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Әлемдік қауымдастықтың ХХІ ғасырға аяқ басуы адамзаттың ғылым мен
техника, әдебиет пен өнер, өнеркәсіп пен басқа да салалардағы үлкен
жетістіктерін куәландырады. Әлемде орын алып жатқан ғаламдық мәселелер
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың әмбебап деңгейде де, аймақтық
деңгейде де тығыз ынтымақтасуын талап етеді. Бұның барлығы мемлекеттер
тарапынан халықаралық-құқықтық нормаларға негізделген әлемдік тәртіпті
қатаң сақтауды талап етеді.
Халықаралық демократиялық процестің дамуы халықаралық қатынастарда
құқықтың басымдыққа ие болған жағдайында қамтамасыз етіледі.
Шарттар мен әдет-ғұрыптардағы халықаралық-құықтық нормалар халықаралық
құқық шығармашылығының жаңа тетіктерімен толыға бастады.
Халықаралық-құқықтық нормалар – бұл халықаралық жария құқық
субъектілері тәртіптерінің белгілі бір ережелері.
Ондай нормаларға мынадай сипат тән:
- біріншіден, халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы қатынастарды
реттеуі;
- екіншіден, міндетті сипаты, яғни құқықтық нормалардың заңдық күші,
себебі құқықтық емес нормалардың өзіндік міндетті күші болады;
- үшіншіден, жалпы сипаты, яғни норманың әрекет етуі көптеген
жағдайларды ескере қарастырылған.
Қазіргі заманауи халықаралық құқық шығармашылығында халықаралық
аренадағы тәртіп ережелері халықаралық, үкіметаралық және үкіметтік емес
ұйымдардың қызметінің процесінде, халықаралық конференциялар, мемлекет және
үкімет басшыларының келіссөздерінің барысында жасалуы мүмкін. Бұндай
нормалар көп жағдайда ұсыныс сипатында болады. Қазіргі таңда заманауи
әдістермен әзірленген және қабылданған нормалар адамзаттың ғаламдық
мәселелерін реттеуде маңызды ықпал етеді және халықаралық құқық ғылымында
өзекті сипатқа ие.
Қазіргі халықаралық қатынастардағы халықаралық ұйымдар рөлінің артуы
олардың белсенділігімен анықталады, ол халықаралық құқық субъектілер
санының өсуімен, мемлекеттер арасындағы достық қарым-қатнастардың
тереңдеуімен, адам құқығы ен негізгі бостандығын қорғаумен түсіндіріледі.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі қазіргі халықаралық қатынастардың
жаңа жүйесінде, халықаралық қауіпсіздік сақтау, ядролық катастрофаны алдын
алу, мемлекеттердің жеке дара және ұйымдар шеңберінде әрекет етуін
қамтамасыз ету үшін халықаралық құқықтық нормалардың маңыздылығымен
түсіндіріледі. Халықаралық-құқықтық нормалар мемлекетаралық ұйымдар
арасында алдына қойған міндеттерін орындау кезінде қолданатын әдістерінің
бірі. Және БҰҰ секілді ұйымдардың халықаралық-құқықтық нормалары
халықаралық құқықтық қатынастарда үнемі артып отырады. Әсіресе қазір,
халықаралық қауіпсіздікті сақтау, нығайту, адамзаттың ядролық катастрофадан
аластату секілді міндет тұрған кезде. Бұл өз кезегінде қазіргі халықаралық
құқықтық нормаларды тиімді пайдаланып, оны әрі қарай дамыту міндетін қояды.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Тақырыпты зерттеу барысында
теориялық және тарих негіз ретінде халықаралық құқық бойынша келесі
авторлардың ортақ жұмыстары (курстары) қолданылды: Ашитов З.О., Ағдарбеков
Т., Зыбайло А.И., Зимненко Б.Л., Тихомиров Ю.А., Горев А.В., Тункин Г.И.,
А.Камаровский және т.б.
Жалпы халықаралық құқықтық нормаларға анықтама бере отырып, кейбір
авторлар Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесін жалпы мойындалған
халықаралық құқық қағидаларына сәйкестендіруді қажет деп санайды. Және
кейбір авторлар жалпы мойындалған халықаралық құқық нормаларына анықтама
беріп өткен. Зыбайло А.И. Имплементация норм международного права в
Республике Беларусь атты өзінің заң ғылымдарының кандидаты атағын алуға
қорғаған диссертациясында жалпы мойындалған халықаралық құқық қағидалары
түсінігіне анықтама беруде ғылыми әдебиеттерде де, соынмен қатар
халықаралық және мемлекетішілік актілерде көзқарастардың бірлігі
жоқтығынан, халықаралық құқық пен ұлттық құқық арақатынасын бағалауда
елеулі қиындықтар туады деп көрсетті. Ал Б.Л.Зимненко Соотношение
общепризнанных принципов и норм международного права и российского права
атты мақаласында жалпы мойындалған халықаралық құқық нормалары мен
қағидалары түсінігіне негізгі қайнар көздері халықаралық әдет ғұрып болатын
көптеген мемлекеттер мойындаған жалпыға міндетті тәртіп ережелерін
жатқызуды ұсынды.
Ю.А.Тихомиров Соотношение национального и международного права атты
мақаласында халықаралық құқық қағидалары оның нормалары болып табылады,
және халықаралық құқықтың әдеттегі нормаларынан өзінің айрықша белгілерімен
және халықаралық қатынастардың басты мәселелерін қозғауымен ерекшеленеді
деп есептейді.
Кейбір еңбектерде халықаралық құқықтың формалары, яғни қайнар
көздеріне арналған аранайы тараулар бар. Халықаралық құқық қайнар көздері
тақырыбына арналған еңбектердің ішінде келесі еңбектерді атап өтуге болады:
Ячменев, Ю.В. Формы (источники) права: учебное пособие для изучающих право
Ю.В. Ячменев; под общ. ред. В.П. Сальникова. СПб.: Санкт-Петербургская
академия МВД России, 1997. - 48 с., Разумович, Н.Н. Источники и форма права
Н.Н. Разумович Советское государство и право. 1988. - № 3. - С. 20-
27.;Зивс С.Л. Источники права. М., 1981, Филимонова М.В. Источники
современного международного права М. 1987. Отандық зерттеушілердің ішінен
Айдарбаев С.Ж. Халықаралық шарттың халықаралық құқық қайнар көздері
арасындағы орны Тәуелсіз Қазақстаннның дамуының саяси, экономикалық және
құқықтық аспектілері. Ғылыми-теориялық конференцияның материалдар жинағы. –
Алматы, 2004. – 90-2б., Ерджанов Т.К. Международное публичное право. –
Алматы, 2006. – 892 с., еңбектерін атап өткен жөн.
Көптеген жұмыстарда шетелдік авторлар отандық авторлар секілді қайнар
көздерге қатысты бірнеше аспектімен немесе халықаралық құқықтың бір саласын
қараумен шектелген. Мысалы, Гассер Х.-П. Международное гуманитарное право
атты еңбегінде Женева конвенциясының 2 хаттамасына тоқталған.
Давид Э. Принципы права вооруженных конфликтов атты лекциялар
курсында шарт құқығы мен әдет құқығының ара жігін ажыратқан.
Ал зерттеудің нысанына айналған халықаралық құқықтық нормалардың
Орталық Азия мемлекеттерінің қолдану тәжірибесіне қатысты бірқатар еңбектер
жарық көрді. Олардың қатарына: Бейшембиев Э. Д. Законодательство
Кыргызстана и международное право. Бишкек: Международный университет
Кыргызстана, 1998. С. 16-19; Международные отношения в Центральной Азии.
События и документы Под ред. А.Д. Богатурова. Учебное пособие для
студентов высших учебных заведений. – М., 2011.; Файгенбаум Э. Шанхайская
организация сотрудничества и будущее Центральной Азии Россия в
глобальной политике. - 2007. - Т.5, № 6. - С.122-131.; Брилл Олкотт М.
Новая геополитика Центральной Азии Конституционное право:
восточноевропейское обозрение. - 2001. - № 4.- С.67-70; Олкотт М.
Центральная Азия: как превратить бывших подданных в друзей? Россия и
мусульманский мир: Бюлл. реф.-аналит. информации. - 2005. - № 2. - С.73-77;
Сыроежкин К. Центральная Азия в треугольнике Россия - Китай – Запад:
выбор приоритетов Мировая экономика и международные отношения. - 2007. -
№ 10. - С. 12-23. жатқызуға болады.
Жалпы осы қысқаша берілген батыстық, ресейлік және отандық тарихнамаға
шолу зерттеу жұмысының зерттелу деңгейін ашуға үлкен үлес қосты.
Зерттеу нысаны: қазіргі халықаралық құқықтық қатынастар жүйесінде,
соның ішінде Орталық Азия мемлекеттерінде әрекет ететін халықаралық-
құқықтық нормалар формалары.
Берілген зерттеудің пәні халықаралық қатынастар жүйесінде, соның
ішінде Орталық Азия аймағында әрекет ететін халықаралық-құқықтық нормаларын
зерттеу барысында пайда болған қатынастардың жиынтығы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі халықаралық құқықтық
қатынастар жүйесіндегі халықаралық құқықтық нормалардың қызметін, соның
ішінде Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық құқықтық нормаларды жүзеге
асыруын зерттеу зерттеу жұмысының мақсаты болып табылады. Алға қойған
мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау алға қойылды:
- жалпы құқықтық нормаға анықтама беру, халықаралық құқықтық
нормалардың белгілерін анықтау;
- халықаралық-құқтық нормалардың формаларына талдау жасау;
- Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық-құқықтық нормаларды
жүзеге асыру қызметіне шолу жасау;
- Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық құқық нормаларын
қалыптастыру қызметінің даму бағыттары айқындау;
- Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық ұйымдар шеңберінде құқықтық
нормаларды жүзеге асыруын талдау;
- Орталық Азия аймағындағы мәселелерді реттеудегі халықаралық құқық
нормаларын жүзеге асырылуын бағалау;
- Халықаралық құқықтық нормаларын жетілдіру болашағын сараптау.
Зерттеу әдістемесі зерттелетін материалдың барлық ауқымымен,
мақсаттарымен, жұмыс міндеттерімен анықталған: Орталық Азия мемлекеттерінің
халықаралық құқықтық қатынастар жүйесінегі әс-әрекеттерін реттейтін
халықаралық құқықтық нормалардың бағыттары мен әдістерін, формалары мен
мазмұнын, зерттелетін құбылыстардың мәні мен сипатының байланысын анықтау.
Сонымен қатар логикалық, жүйелік, талдау әдістер де зерттеу жұмысында
қолданыс тапты.
Диссертациялық зерттеудің деректік негізін төрт топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа автор халықаралық құқықтық теориялық және арнайы
мәселелері бойынша зерттеген бірнеше қазақстандық және ресейлік ғалым-
құқықтанушылардың монографиялық еңбектерін енгізуге болады: Ерджанов Т.К. ,
Ашитов З.О., Құлжабаева Ж.О., Айдарбаев С.Ж. , Сарсембаев М. А. , Комаров
С.А., Зыбайло А.И., Зимненко Б.Л., Тихомиров Ю.А., Тункин Г.И., Талалаев
А.Н., Тиунов. О.И., Ячменев, Ю.В. және т.б.
Деректер көзінің екінші тобына БҰҰ-ның құжаттары, БҰҰ-ның Жарғысы, Бас
Ассамблея мен Қауіпсіздік кеңесінің қарарларын, ЕҚЫҰ актілерін; халықаралық
шарт құқығы туралы, мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар немесе халықаралық
ұйымдар арасындағы халықаралық шарт құқығы туралы Вена конвенцияларын
жатқызуға болады.
Деректер көзінің үшінші тобына халықаралық қатынастар жүйесінің
субъектілері болып табылатын Орталық Азия мемлекеттерінің Ұлттық
заңнамаларының нормалары: Орталық Азияның бес елінің Конституциялары,
Қылмыстық кодекстері мен конституциялық заңдарын жатқызуға болады.
Деректер көзінің төртінші тобын жергілікті және шетелдік мерзімді
басылым беттеріндегі мақалалар және ғаламтор желісінен алынған мәліметтер
құрайды.
Қорғауға шығарылатын, диссертациялық зерттеудің негізгі қағидалары:
1. Халықаралық-құқықтық жүйе қазіргі таңда норма жасаудың ілгері
басқан тетіктері мен процестеріне зәру, соның ішінде: халықаралық
келісімдердің мәтініне техникалық толықтырулар мен қосымшаларды үнсіз
енгізу секілді арнайы ережелерді еншізу.
2. Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың дамуына өте күрделі ықпал
етті: біріншіден олардың қатысуымен халықаралық ұйымдардың ішкі құқығының
қайнар көздерінің жаңа түрі қалыптасты – олардың регламенттері; екіншіден
халықаралық шарт пен халықаралық әдет-ғұрыптың пайда болу процесі мен
формасын өзгертті. Халықаралық ұйымдар шарттар мен әдет-ғұрыптардың
қалыптасуына ықпал етіп қана қоймай, олардың тікелей қатысушылары да
болады.
3. Халықаралық құқықтық нормалардың пайда болуына халықаралық
ұйымдардың қарарларының маңызы өте жоғары, әсіресе БҰҰ Бас Ассамблеясының.
Олар қағидалар мен нормалардың қалыптасу кезеңі де, қандай да бір құқытық
нормалар мен қағидаларды нақтылайтын көмекші құрал ретінде де болады алады.
Үкіметаралық ұйымдардың мүше-мемлекеттерінің тартіп ережелерін сақтау
туралы ұжымдық шешімі БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарында бекітілген.
4. Халықаралық ұйымдар ұйымдастыратын конференциялар дақазіргі заманғы
ғаламдық мәселелерді шешудің тиімді әдістерінің бірі бола алады. Олар
қабылдайтын актілер көбінесе қазіргі халықаралық құқықтың қарапайым нормасы
немесе жұмсақ норма сипатын алады.
6. Халықаралық қатынастардың қалыптасуы мен реттеудің құралы ретінде
мемлекет және үкімет басшыларының келіссөздері, және де келісім-шарттары
мен келіссөздер барысында жасалған келісімдері жатады. Екі жақты
дипломатиялық келіссөздердің, көпжақты дипломатиялық конференциялардың,
халықаралық ұйымдардың аясында халықаралық шарттардың мәтіндері әзірленеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: халықаралық құқықтық нормалардың жасалуы,
қолданылуы, халықаралық үкіметаралық және үкіметтік емес ұйымдардың
халықаралық құқық нормаларының қалыптасуына ықпалы, бойынша кешенді зерттеу
жүргізілуі, халықаралық конференциялардың құжаттарының халықаралық құқықтық
норманың қалыптасуына қосатын үлесі бойынша кешенді зерттеу жүргізілуі
зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Мемлекеттердің
халықаралық құықтық нормаларды қолданылуы және жасау бойынша қорытындылар
мен ұсыныстарын мемлекет басшыларының дипломатиялық конференциялардағы
кездесуі кезінде, Халықаралық құқық және Халықаралық құқық
шығармашылығы пәндерін оқыту кезінде зерттеулермен қатар көмекші құрал
ретінде пайдалануға мүмкіндіктер бар.
1 Халықаралық құқық нормалар мен формаларының теориялық негіздері мен
түрлері
1. Құқықтық норманың түрлері мен жүйелері
Құқық нормасы – бұл мемлекет тарапынан кепілдендірілген, азаматтар мен
ұйымдардың еркіндік деңгейін білдіретін қоғамдық қатынастардың реттеушісі
болып табылатын жалпыға міндетті, формалды түрде анықталған тәртіп ережесі.
Құқықтың барлық нормалары жинақталып объективті құқықтық құрайды, ал
реттеушілері қоғамдық қатынастардың белгілі бір шеңбері – құқық саласы.
Салалар ішіне нормалар институттар мен субинституттарға бөлінеді.
Нормалылық тұлғалардың анықталмаған кең ортасына арналған жалпыға міндетті
ережелерді білдіреді. Формалды анықтылық норманың ресми құжатта бекітілуін
көрсетеді [1].
Құқықтық нормалар келесі белгілерге ие:
1. Жалпы сипат. Адресаттың нақты еместігі, персонификациялық сипат емес
(құқық қолданушылық актілерге қарағанда). Олар қарапайын қарым-
қатынастарды реттейді және көп рет пайдалануға арналған.
2. Жалпыға міндеттілігі. Құқық нормалары кімге бағытталса, солардың
барлығы үшін міндетті болып табылады.
3. Мазмұнның нақтылығы. Норма мәтін қарапайым баяндаумен және де жалпыға
мәлім және арнайы заңды терминдерді кең қолданумен қол жеткізіледі.
4. Формалды анықтылық. Ережеге сәйкес, құқық нормалары мемлекеттің
құқықтық актілерінде бекітіледі және құқық пен міндеттемелерді берік
бекітеді.
5. Микрожүйелілік. Құқық нормалары өзарабайланысты және ережеге сәйкес,
бір-біріне қайшы келмейді [2].
Классикалық мінсіз құқық нормасы үш құрылымдық элементтен тұрады –
гипотездер, диспозициялар және санкциялар (Егер (гипотеза), онда
(диспозиция), немесе (санкция) құрылымы). Құқық нормаларының
қолданбалылығы төмендегілердің өзара байланысы жағдайында қол жеткізіледі:
заңды фактінің бар екендігін нақтылайтын нормалар; қолдану процесінің әр
түрлілігін нақтылайтын; жазаны қолдану және орындау процесін тіркейтін
құқықтық нормалар.
Гипотеза – бұл нақты бір өмірлік жағдайларға көрсететін құқықтық
норманың бөлігі. Гипотеза құқық субъектілерінің мемлекет қалайтын жүріс-
тұрыс ережелерін ғана қамтып қоймай, осы міндеттемелерді сипаттайды, заңды
факті мағынасын береді [3].
Шарттардың санына байланысты гипотезалар қарапайым және күрделі болып
бөлінеді:
• Қарапайым гипотеза заңды норма жүзеге асатын қандай да бір шартты
болжайды.
• Күрделі гипотеза екі немесе одан көп шарттары бар нормалардың
әрекеттерін байланыстырады. Күрделі гипотезаның әр түрлілігі – балама:
аталған фактілі жағдайлардың біреуіде құқық нормасының әрекетке көшуі.
Білдіру түріне бафланысты абстрактілі және бейресми гипотеза түрлерін
ажыратады.
• Абстрактілі гипотеза (ең көп таралған) норма әрекеттерінің жағдайында
олардың ортақ, жалпы белгілеріне назар аударады. Бұл стандартты көлем
мен нормативті материалдың тұрақтылығына ықпал етеді.
• Бейресми гипотеза заңды норманың жүзеге асуын, абстрактілі гипотезаның
көмегі арқылы бейнелеу мүмкін емес белгілі бір жекелеген жағдайларда
оған негізделген құқықтық қарым-қатынастың пайда болуын, өзгеруін
немесе тоқтауын байланыстырады[4].
Диспозиция – бұл заңды мінез-құлық немесе мінез белгілерінің
ережелерін тұжырымдайтын құқық нормаларының бір бөлігі болып табылады.
Азаматтық құқықта диспозицияның өзге де реттеуші салаларының қатарында
диспозиция құқықтық тәртіп ережелері түрінде әрекет етеді. Қылмыстық құқық
пен басқа да құқық қорғау салаларында диспозицияның көпшілігі тыйым
салынған әрекеттердің белгілерін қамтиды. Сипаттау әдісі бойынша қарапайым,
сипаттау, бланкетті және сілтемелі диспозиция түрлерін ажыратады [5].
• Қарапайым диспозиция әрекеттер айдан анық болғандықтан оларды
сипаттаусыз жүзеге асыруды білдіреді. Мысалы, егер анық қылмыс туралы
сөз болатын болса заң қылмыстың белгілерін сипаттамайды.
• Сипаттауя диспозициясы заңды немесе саңсыз тәртіптің белгілерін
қамтиды. Мысалы, заң ұрлықты а) заңсыз, б) өтеусіз, в) тартып алу, г)
өзгенің мүлігі, д) жасырын түрде жасалған деп сипаттайды.
• Сілтемелі диспозиция қылмыстың белгілерін сипаттаудың орнына сол
нормативтік актінің басқа нормасына сілтеме жасайды, мысалы,
біліктілік қылмысты сипаттау кезінде заң шығарушы қылмыстық-құқықотық
норманың вместо описания признаков деяния содержит ссылку на другую
норму того же 1-бөлімінде көрсетілген белгілерге сілтеме жасайды
[6].
• Бланкеттік диспозиция басқа нормативтік актіге сілтеме жасайды немесе
әрекеттің заңға қайшы екендігін көрсетеді және осылайша құқық
қолданушыны тиісті заңға бағыттайды.
Санкция (басқаша...) - құқық бұзушыға қолайсыз (мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары, заңды жауапкершілік шаралары, жаза) болып табылатын құқықтық
норманың диспозициясында белгіленген талаптарды сақтамаудың құқықтық
салдарын көрсететін заңды норманың элементі болып табылады [7].
Анықтылық деңгейі бойынша санкциялар төмендегідей болып бөлінеді:
• абсолютті анықталған - санкцияның түпкілікті мағынасы;
• салыстырмалы анықталған - норманы қолданатын орган сенкция шеңберінде
әр түрлі нұсқаларды қолдана алады (мысалы, 3 жылдан 15 жылға дейінгі
бас бостандығынан айыру);
• балама - құқық қолданушы органдарға жауапкершіліктің мақсатқа сәйкес
жауапкершіліктің барынша лайықты деген түрін анықтау құқығы берілді
(не айыппұл, немесе бас бостандығынан айыру) (анықталмаған санкциялар
қазіргі құқық үшін тән емес).
Алайда, нақты құқықтық нормалар сирек барлық үш элементті қамтиды.
Көптеген нормалар мінсіз үш элементті құрылымға ие емес. Конституцияның
нормалары (мысалы, мемлекеттік органдардың құзыретін реттейтін нормалар)
тек бір немесе екі элементті қамтиды: гипотеза және диспозиция (мұндай
құрылым көптеген реттеуші нормаларға тән) немесе бір диспозиция (нормалар-
қағидалар), Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің арнайы бөлімінің
нормалары тек санкциялар мен диспозицияны қамтиды (мұндай құрылым қорғау
нормаларына тән). Сонымен қатар, реттеуші жəне құқық қорғау қолдануға
жататын диспозиция, ережеге сәйкес, оларды бір нормаға араластыруға жол
берілмейді, сәйкес келмейді [8].
Кейбір жағдайларда, заң үстемдігінде жеткіліксіз болатын құқықтық
нормалар басқа нормалардан логикалық алынуы мүмкін (оның белгісіздігін алып
тастамайды). Басқа жағдайларда, мұндай қалпына келтірілу дұрыс емес
(мысалы, уәкілеттік, декларациялық, түпкілікті нормалар санкцияға ие бола
алмайды).
Құқық нормалары, нормативтік-құқықтық актілерде баяндалады, жәнеде
құқықтық нормалар әр түрлі деңгейдегі және құықтың әр түрлі салаларын
реттейтін нормативтік-құқықтық актілерде беріледі және бір нормативтік
құқықтық актінің баптарымен сәйкес келмейді. Себебі құқық нормасы мен бір
нормативтік құқық актсінің бабы бірдей емес. Құқық нормасы – гипотеза мен
санкцияларда тұратын тәртіп ережесі, ал заңнамалық актінің бабы –
мемлекеттік ерікті білдіретін түрі, құқық нормасын іске асыратын құрал.
Сонымен қоса құқық нормалары құқықтық әдет-ғұрыптар мен сот
прецеденттерінде де беріледі [9].
Құқық нормасы мазмұны бойыша оның формасы болып таблатын нормативтік
құқықтың актілеріне әр қалай беріледі.
Тәртіп ережелері беріле отырып заң шығарушы:
Излагая правило поведения, законодатель может:
• құқықтық норманың логикалық құрылымының барлық үш элементін
нормативтік құқықтың бір бабын қоса алады;
• норматвитік актінің бір бабына бірнеше құқық нормаларын қоса алады;
• құқық нормасының элементтерін бір нормативтіктің актінің бірнеше
баптарына баяндай алады;
• құқықтық норманың элементтерін әр түрлі нормативтік актілердің бірнеше
баптарына баяндай алады.
Құқық нормаларын құқықтық актілердің баптарына баяндаудың үш негізгі
әдісі бар:
1) тікелей (құқық нормасының элементі бапта тікелей баяндалады);
2) бланкетті құқық нормасының элементі басқа нормативтік құқықтық
актілерге (жетіспейтін мәліметтерді табуға болатын нақты бір норманы
көрсетпейді), құқықтық анықталған салалары мен тіпті қолданыстағы
заңнамаға (құқық нормасының элементін бланкетті баяндаған кезде ол
анықталмаған күйде қалады) сілтеме жасай отырып, жалпы түрде беріледі;
3) сілтемелі (құқық нормасының элементтері толық баяндалмайды, оның
орнына сол нормативтік құқықтық актінің нақты бабына сілтеме жасалады)
[10].
Құқық нормалары төмендегідей болып жіктеледі:
• Акті нормаларының заңды күші бойынша: халықаралық-құқық актлерінің,
заңдардың және заңға бағынысты актілердің (мысалы, жарлықтар,
қаулылар) нормалары және т.б. Актінің заңдық күші құқықтық нормалардың
белгілі бір иерархиясын құруға және нормалар бір-біріне қайшы келген
кезде олардың қайсысын қолдану қажеттілігін анықтауға мүмкіндік
береді.
• Құқық салалары бойынша: конституциялық, азаматтық, тұрғын үй, отбасы,
салықтық, еңбек, әкімшілік, қылмыстық құқық, экологиялық құқық
нормалары және т.б.
• Нұсқау формалары бойыншаммпративті және диспозитивті. Императивті
нормалар белгіленген талаптардан бас тартуды қарастырмайды (Қазақстан
Республикасының азаматы өзінің азаматтығынан айырылмайды және оны
өзгертуге құқығы жоқ), диспозитивті тараптар арқылы қарым-қатынасты
реттеуге жол береді және тараптап өздерінің келісімімен басқаны (егер
сату-сатып алу шартына сәйкес төлемді кейінге қалдыру қарастырылмаса,
сатып алушы берілген тауардың құнын сатушыға толық төлеуге міндетті)
қабылдамаса, тек қосымша тәртіпте қолданылады.
• Белгіленген тәртіп формасы бойынша: құқықтық, міндеттеуші және тыйым
салушы. Құқықтық нормалар субъектіге таңдау құқығын береді: ол белгілі
бір түрле әрекет ете алады немесе ондай әрекеттерден ұстанып қалады
(бас бостандығынан айырылған сотталушы өз қаражаты есебінен шектеусіз
санда телеграмма мен хат жолдау құқығына ие). Міндеттеуші нормалар
субъектіге қандай да бір әрекетті істеуге нұсқайды (әркім белгіленген
салықты төлеуге міндетті). Тыйым салатын нормалар , керісінше, қандай
да бір әрекетке жол бермейді білдіреді (заңмен белгілерден
жағдайлардан бөлек шартты бір жақты бұзуға жол берілмейді).
• Тұлғалар ортасы бойынша (әрекет ету саласы): жалпы және арнайы. Жалпы
нормалар берілген елді-мекенде (елде, аймақта) тұратын барлық
адамдарға қатысты, арнайы ноормалар – тұлғалардың белгілі бір
санаттарына (мемлекеттік қызметшілер, студенттер, әскери адамдар және
т.б.).
• Әрекет ету уақыты бойынша: тұрақты және уақытша. Тұрақты нормалар
шектеусіз белгіленген мерзімде әрекет етеді, яғни оларды ресми
тоқтатқанша дейін, уақытша – белгілі бір уақыт аралығы аралығында.
• Әрекет ету саласы бойынша: ортақ және жергілікті. Ортақ нормалар
мемлекеттің тарлық аумағына таралады, ал жергілікті нормалар белгілі
бір аумақтық бірлітерде қолданылады [11].
Сонымен қатар, мамандандырылған нормалар да бар, олар ссубъектілер
арасындағы қарым-қатынасты реттеуге бағытталмаған, басқа нормаларға осы
бойынша көмектесуге арналған. Мамандандырылған нормаларға төмендегілер
жатады:
• дефинитивті- белгілі бір заңды ұғымдарды қамтиды;
• декларативті - құқықтық қағидалар, мақсаттар мен міндеттерді қамтиды;
• оперативті - нормативтік-құқықтық актілерді жояды, олардың әрекет ету
мерзімін ұзартады, олардың әрекет ету уақыты немесе саласын өзгертеді
және т.б.
• коллизиялық - нормалар арасындағы қарама-қайшылықтарды шешеді, қайсы
норманы басшылыққа алу керектігін көрсетеді [12].
Мораль нормаларына - жалпыға бірдей қабылданған жақсылық пен
жамандыққа сай ішкі сенімнің күшімен орындалатын қоғамда қалыптасқан тәртіп
жолы жатады.
Құқық пен мораль арасындағы байланыс моральдың нормативтік реттеу
жүйесіндегі рөлімен қамтамасыз етілген. Басқа әлеуметтік нормалармен
салыстырғанда моральдың әрекет аясы кең келеді. Әлеуметтік шындықтың тек аз
ғана бөлігі моральдік бағалаудан еркін, сондықтан құқық пен моральдің аясы
көп жағдайда тоғысады. Дегенмен, бір ортада әрекет жасаса да, мораль мен
құқық бір – бірінен тәуелсіз нормативті – реттеуші ретінде қалады.
Мораль нормативті реттеудің ерекше кейпі, нормалар мен принциптердің
жиынтығы, өз ықпалын барлығына және әрқайсысына жаяды, егер олар өздеріне
өнегелік бағалылықты сіңірсе. Дұрыс айтқандай, моральдың жалпыадамдық
мазмұны жалпылама түрде алтын жолда көрсетілген: (Поступай по отношению
к другим так, как ты хотел бы, чтобы они поступали по отношению к тебе)
Басқа адамдар, саған қалай жасасын десең солай жаса, себебі олар да саған
солай жасауы үшін. Мораль өзінің нормаларына абсолютті бағаларды сіңіреді,
соған сай мораль нормалары құрылады және бағалау құқықтық тәртіптің жоғарғы
белгісі болып табылады.
Мемлекет пен құқық теориясында құқық пен моральдің арақатынасы,
олардың бірлігі тұрғысынан, өзгешелігі мен қарым – қатынасынан байқалады.
Құқық пен моральдің бірлігі былай сипатталады:
құқық пен моральдің нормативтігімен қорыта келгенде, адам тәртібін
бағалаудағы белгі мен эталон болатын, белгілі нормалардың жиынтығы;
құқық пен моральдің универсальдығы, ол қоғамдық қатынастарға таралуымен
көрінеді, яғни әлеуметтік нормалар жүйесіндегі нағыз универсальді реттеуші
ретінде;
құқық пен моральдің жалпылығы, ол экономикалық базисті және
идеологияны, сонымен бірге саясатты және адам баласы өмірінің басқа аясын
бағалағандығынан көрінеді [4].
Құқық нормалары мен моральдік нормалардың айырмашылығы:
Пайда болуына байланысты - құқық нормалары мемлекетпен белгіленеді
және санкция беріледі, мораль нормалары қоғаммен қалыптастырылады, есепке
алынатындары жақсылық пен жамандық, адалдық және ар, абырой т.б.
Сонымен қатар, мораль нормалары құқық нормаларынан бұрын пайда болған,
өйткені ол мемлекеттің пайда болуымен тікелей байланысты.
Әрекет аясына байланысты - құқық нормалары мемлекетпен заңға
айналдырылған қатынастарды реттейді, оның мәжбүрлеу күшімен оны қорғау
қамтамасыз етіледі, мораль нормалары құқықтық қатынастарға ғана ықпал
жасамай, құқықпен реттелмеген қоғамдық қатынастардың жиынына ықпал етеді.
Бекітілу нысанына байланысты - құқық нормалары арнайы нормативтік
актілерде (заңдарда, қарарларда, қаулыларда) бекітіледі, ал моральдік
нормалар адамдардың сезімінде болады.
Құрлысына байланысты - құқық нормалары үш бөліктен тұрады – гипотеза,
диспозиция, санкция, соның нәтижесінде нақтылы түрде кімнің не істеу
керектігі болжанады және қандай жағдайда, қандай нәтижеге байланысты.
Мораль нормалары біріктірілген жолдардың және принциптердің түрлері ретінде
ғана көріне алады.
Қамтамасыз ету тәсіліне байланысты - құқық нормаларын іс жүзіне асыру
мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қолдауға ие болса, мораль жеке адамның ұятына
бағытталады. Құқық нормалары бұзылса, кінәлі адамға әртүрлі ( заңмен
белгіленген) жазалау түрлері қолданылады, моральдық нормалар бұзылса тек
қоғамдық наразылық қолданылады [4].
Құқық нормаларының әдеттен айырмашылығы сонда, құқықтың реттеу аясына
қоғамдық қатынастардың көп бөліктері кіреді, ол әдет нормаларының реттеу
аясына қарағанда айырмашылыққа жатады. Құқық пен әдеттің бір-біріне ықпалын
айта отырып мынандай қорытынды жасауға мүмкіндік бар:
1) Құқықтың әдетке ықпалының жалпы схемасы мынандай: прогрессивті
әдеттер құқықпен қолданылады, ал заңға қарсы келетіндері
құқықбұзғандық болып есептеледі. Мысалы қылмыстық заңдарда сондай
заңдар көрсетілген және ескінің қалдығы ретінде қаралады.
2) Әдет құқықтың өзіне жасаған ықпалын сынай отырып, өз жағынан,
құқыққа да әсер етеді. Белгілі уақытта әдет құқықтың қайнар көзі
ретінде мойындалады. Соның ішінде, азаматтық құқық әдетті іс
айналымы ретінде мойындайды.
Қорытындылай келе, қандай да бір құқықтық норманың көптеген құрылымдық
логикалық элементтеге ие екендігін нық сеніммен айтуға болады. Мүліктіқ
қатынастардың құрылымы құқықтық нормада гипотеза, диспозиция, санкция,
ынталандыру шаралары, сынды элементтердің бар болуымен түсіндіріледі.
Қылмыстық құқық қарастыратын көптеген қатынстарға норманың екі мүшеленген
құрылымы сәйкес келеді. Конституциялық рәсімдеуді талап ететін бұқаралық,
саяси қатынастар үшін көбінесе олардың бар болуын білдіру жеткілікті.
Көптеген конституциялық нормалардың құрылымында әдетте бір элемент
болады.
Осылайша, нормативтік актід+е б-екітілген заңды норманың шынайы
құрылымы белгілі бір түрдегі сәйкес қоғамдық қатынастың құрылымынан
туындайды және нақты қоғамның құқықтық жүйесінің заңды шынайылығы ретінде
әрекет етеді.
2. Халықаралық құқықтық норма ұғымы мен белгілері
Халықаралық құқық нормалары – бұл мемлекеттер мен халықаралық құқықтың
басқа да субъектілерінің орындауға жататын заңды міндетті тәртіп ережелері.
Олар халықаралық құқықтың субъектілерінің өздерімен бекітіледі және ерікті
түрде орындалады немесе қажет болған жағдайда мәжбүрлеудің ерекше түрінің
көмегімен жүзеге асырылады [13].
Халықаралық құқықтың субъектілері халықаралық ынтымақтастық процесінде
өз құқықтарын жүзеге асырады және халықаралық-құқықтық нормалармен
бекітілген өз міндеттерін орындайды. Басқаша айтқанда, халықаралық-құқықтық
нормалар халықаралық қарым-қатынас процесінде халықаралық құқық
субъектілерінің тәртібін реттейді және регламенттейді [14].
Халықаралық құқық нормалары әр түрлі негіздемелер мен өлшемдер бойына
жіктеледі:
объектілеу формасы бойынша – келісімдік жәге қарапайым халықаралық-
құқықтық нормалар.
Келісімдік халықаралық-құқықтық нормалар әр түрлі халықаралық
шарттарда бекітілген, қарапайым халықаралық-құқықтық нормалар қандай да бір
халықаралық шарттарда бекітілмеген, қарапайым тәжірибеде көрінетін
халықаралық құқық субъектілердің тәртібінің жазылмаған ережелері түрінде
әрекет етеді;
қатысушылардың саны бойынша – халықаралық құқықтың екі субъектілерін
міндеттейтін (екіжақты шарттар) нормалар және халықаралық құқықтың үш және
одан көп субъектілерін (көпжақты шарттарда) міндеттейтін нормалар. Осындай
екіжақты шарттардың қатарына, мысалы, Ресей Федерацияысы мен Аммерика
Құрама Штаттары арасындағы 1993 жылғы Стратегиялық басып алу қару-
жарақтарын әр қарай қысқарту және шектеу туралы шарт – СБҚ-2 шарты,
Кеңестік социалистік республикалар одағы Үкіметі мен Америка құрама
штаттары үкіметіарасындағы 1989 жылғы Қауіпті әскери қызметті алдын-алу
туралы келісім, Кеңестік социалистік республикалар ода,ы Үкіметі мен
Германия Федеративті Республикасы Үкіметі арасындағы 1988 жылғы Аумақтық
енгізулерден тысқары теңіздегі оқиғаларды алдын-алу туралы келісім жатады.
Көп жақты шарттардың қатарына Химиялық қаруды әзірлеу, өндіру, жинау және
қолдану және оны жою туралы 1993 жылғы Конвенция, 1982 жылғы Теңіз құқығы
жөніндегі конвенция, 1989 жылғы Бала құқығы туралы конвенция және т.б.
жатады [15];
субъектілі-аумақтық әрекет ету саласы бойынша – әмбебап және локалды.
Әмбебап нормалар – шешіміне барлық адамзат мүдделі қазіргі заманның
маңызды мәселелеріне қатысты халықаралық құқық субъектілерінің қарым-
қатынасын реттейтін нормалар. Әмбебар нормалар БҰҰ Жарғысы, 1966 жылғы Адам
құқықтары жөніндегі халықаралық пакті, 1949 жылғы Соғыс құрбандарын қорғау
туралы Женева конвенциясы, 1977 жылғы оларға Қосымша І және ІІ хаттамалар,
1963 жылғы Ауада, ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қарудың
сынықтарын тоқтату туралы Шарт сынды халықаралық шарттарда қамтылған [16].
Локалды нормалар – объектілері халықаралық құқық субъектілеріне
жанасатын бір географиялық ауданның қарым-қатынастарды реттеуші немесе
халықаралық құқық субъектілерінің шектеулі ортасына қатысты қарым-қатынасты
реттеуші нормалар.
Локалды нормалар 1963 жылғы Африкалық бірлестік хартиясы, 1993 жылғы
Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы Жарғысы, 1920 жылғы Шпицберген туралы шарт,
1992 жылғы Ашық әуе туралы шарт және т.б. халықаралық шарттарда қамтылады
[17];
халықаралық-құқықтық нормалардың заңды күші бойынша – императивтік
нормалар және диспозитивтік нормалар.
"Жалпы халықаралық құқықтың императивтік нормасы (jus cogens)
мемлекеттердің халықаралық қауымдастығы қабылдайтын және танылатын нормалар
болып табылады, одан бас тарту мүмкін емес және сондай сипаттағы келесі
жалпы халықаралық құқықтың нормасымен ғана өзгертіледі " (1969 жылғы
Халықаралық шарт құқығы туралы Вена конвенциясының 53-бабы).
Басқаша айтқанда, императивті нормалар (jus cogens) – бұл барлық
халықаралық құқық пен халықаралық қатынастардың, әлемдегі барлық
халықаралық құқықтық тәртіп пен саяси тұрақтылықтың құқықтық негізін
құрайтын нормалар. Императивтік нормалар ең жоғарғы заңды күшке ие, кез
келген халықаралық құқықтық нормалар jus cogens нормаларына сәйкес келуі
керек. Императивтік норманың біреуіне болсын қайшы келетін халықаралық
шарттар оларды бекіткен күннен бастап жарамсыз болып табылады. Халықаралық
құқықтың бір де бір субъектісі императивтік норманың аясынан шыға алмайды,
олардың заңды мазмұнын қалауынша өзгерте алмайды, бұзу тіпті мүмкін емес.
Императивтік нормаларды бұзатын мемлекеттердің әрекеттері халықаралық
құқықтық тәртіптің үлкен заң бұзушылығы болып саналады, соның ішінде БҰҰ
Қауіпсіздік кеңесінің шешімі бойынша артынан халықаралық-құқықтық
санкцияларды туғызатын агрессия ретінде қабылданады [18].
Ең бірінші кезекте заңды мазмұны 1970 жылғы Халықаралық құқық
қағидалары туралы Декларацияда ашылған БҰҰ Жарғысында бекітілген
халықаралық құқықтың негізгі қағидалары, ЕҚЫК 1975 жылғы Қорытынды
актісінде қамтылатын негізгі қағидалар, қалыптасу жағдайында,ы халықаралық
құқықтың басқа да негізгі қағидалары императивтік нормалар болып саналады.
Диспозитивтік нормалар - халықаралық құқық субъектілеріне өздігінен
өзара мүддені ескере оытрып тәртібін анықтауға және қандай да бір мәселе
бойынша ерекше қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік беретін нормалар. Мысалы,
БҰҰ-ның Теңіз құқығы туралы 1982 жылғы Конвенциясының 14-бабына сәйкес,
жағалау мемлекет аумақтық теңіздің енін есепту үшін бастапқы сызықты орната
алады, ол үшін әр түрлі жағдайларға сәйкес әдістерді кезегімен қолданады,
нақтырақ: немесе жағалау бойынша барынша көп ағын сызығы (5-бап бойынша),
немесе тиісті нүктелерді байланыстыратын тікелей бастапқы сызықтар (7-бап
бойынша), немесе олардың үйлесуі. Конвенцияның 83-бабына сәйкес, қарама-
қарсы немесе аралас жағалауы бар мемлекеттер арасындағы құрлықтық шельфті
межелеу Халықаралық Сот Статутының 38-бабында көрсетілгендей, халықаралық
құқықтың негізіндегі келісім арқылы жүзеге асырылады [20];
халықаралық-құқықтық нормалардың түрі бойынша – материалдық құқық
нормалары және іс-жүргізу құқығының нормалары.
Материалдық құқық нормалары нақты бір құқықтық қатынастар бойынша
халықаралық құқық субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін орнатады
(мысалы, 1970 жылғы Әуе кемелерін заңсыз басып алумен күрес туралы
Конвенцияның қатысушы-мемлекеттерінің құқықтары мен міндеттерін орнататын
нормалар), іс-жүргізу құқығының нормалары материалдық нормаларды жүзеге
асыру тәртібін орнатады (мысалы, бірқатар халықаралық сот органдарының,
тергеу және келісу комиссияларының қызметінің тәртібі).
Халықаралық-құқықтық нормалардың жоғарыда аталған жіктелуі жеткілікті
емес. Белгілі бір деңгейде бұл жіктелу де шартты болып табылады, себебі
кейбір халықаралық-құқықтық нормалар бір уақытта шартты да, көпжақты да,
шартты да екіжақты, әмбебап және локалды, императивті және көпжақты болуы
мүмкін. Басқаша айтқанда, халықаралық-құқықтық нормалар жіктелу
негіздемелерінің әр түрлі қосындылары кезінде бір уақытта қолданылуы мүмкін
[21].
Г.В. Игнатенконың редакциясымен жарық көрген Халықаралық құқық
оқулығының авторлары басқа да лайықты жіктелуді ұсынады:
Функционалды мақсаты бойынша – реттеуші және қорғаушы
(қамсыздандырушы).
Реттеуші нормалар халықаралық құқық субъектілерінің нақты құқықтары
мен міндеттерін бекітеді (мысалы, ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттерінің әскери
жаттығулар туралы хабардар ету және оларға бақылаушыларды шақыру
міндеттері), қорғаушы (қамсыздандырушы) нормалар сол реттеуші нормаларды
жүзеге асыруға кепіл беруге арналады (мысалы, БҰҰ Жарғысының 41 және 42-
баптарының мәжбүрлеу шаралары туралы нормалары) [22];
Субъективті құқық мен міндеттемелер сипаты бойынша – міндеттеуші,
тыйым салушы, құқық белгілеуші нормалар.
Міндеттеуші нормалар мемлекеттің нормада көрсетілген міндеттерін
орындау міндеттілігін орнатады, мысалы, басқа мемлекеттерді ядролық апат
немесе ядролық оқиға туралы хабардар ету; тыйым салушы нормалар
мемлекеттерді құқыққа қарсы деп танылған әрекеттерден сақтануға міндеттейді
(мысалы, бактериологиялық және химиялық қаруды шығармау, ашық теңізде
әскери кеменің жанында маневрле кезінде қақтығысу қауіпін туғызбау) [23];
құқық белгілеуші нормалар халықаралық құқықтың көптеген субъектілеріме
қандай да бір әрекеттерді орындау мүмкіндігін танижы (мысалы, әрбір
мемлекеттің бейбіт мақсатта ғарыш кеңістігін зерттеу және қолдану, ашық
теңіз еркіндіктерін жүзеге асыу құқығын тану). Мемлекеттердің халықаралық
тәжірибесіне әдет ұғымы белгілі. Әдет – бұл халықаралық сыпайыгершілік
немесе халықаралық моральдың нормасы, олар заңды міндетті болып табылмайды.
Әдет өзаралық негізде сақталады және олардың бұзылуы халықаралық-құқықтық
жауапкершілік әкелмейді [24].
Халықаралық сыпайгершілік – меймандостық, тату көршілік актілерін,
мемлекеттердің өз еріктерімен ерекше көңіл аударып, құрметтеуін көрсетеді.
Алайда халықаралық сыпайгершілік ережелері, халықаралық-құқықтық
қатынастың қатысушылары үшін заңдық тұрғыда міндетті болуы да мүмкін.
Мұндай жағдай халықаралық шартта да (құқықтың шарттық нормасы), сондай-ақ
халықаралық құқықтық дәстүрде де бекітіліуі мүмкін.
Халықаралық құқықтық нормалар ұлттық-құқықтық нормалармен тығыз
байланысты, бұл тезистің дәлелі ретінде өзара әрекеттесу процесін айтуға
болады.
Қазіргі кезде бұрынғы Кеңес Одағы елдері, соның ішінде Қазақстан
Республикасы өздерінің құқықтық жүйесін жалпы мойындалған халықаралық құқық
қағидаларына сәйкестендіруді қажет деп санайды.
Халықаралық-құқықтық нормалар – бұл халықаралық жария құқық
субъектілері тәртіптерінің белгілі бір ережелері.
Ондай нормаларға мынадай сипат тән:
- біріншіден, халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы қатынастарды
реттеуі;
- екіншіден, міндетті сипаты, яғни құқықтық нормалардың заңдық күші,
себебі құқықтық емес нормалардың өзіндік міндетті күші болады;
- үшіншіден, жалпы сипаты, яғни норманың әрекет етуі көптеген
жағдайларды ескере қарастырылған.
Осы заманғы халықаралық-құқық ғылымының маңызды мақсаттарының бірі
халықаралық құқық нормаларының тиімділігі проблемалары болып отыр. Бұл
проблеманың қолданбалы сипатта екені сөзсіз. Ол тиімділік объектілерімен
және реттеу әдістерімен қамтамасыз етіледі. Себебі, сараптау объектісі
ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Искаков А.Б.
Орталық Азия мемлекеттердің халықаралық құқықтық қатынастарының
жүйесіндегі құқықтық нормалар формалары
(кәсіби бағыт)
Астана, 2017 ж.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Заң факультетінің деканы
_____________ С.К. Амандыкова
___ ____________ 201__ жыл
Магистрлік диссертация
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ФОРМАЛАРЫ
мамандығы: 6M030200 Халықаралық құқық
(кәсіби бағыт)
Магистрант ________________ А.Б. Искаков
Ғылыми жетекшісі,
з.ғ.д., профессор ________________ Ш.В. Тлепина
Кафедра меңгерушісі ________________ Ш.В. Тлепина
Астана, 2017 ж.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК 4
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... . 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАР МЕН ФОРМАЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МЕН ТҮРЛЕРІ ... . 12
1.1 Құқықтық норманың түрлері мен 12
жүйелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.2 Халықаралық құқықтық норма ұғымы мен 18
белгілері ... ... ... ... ... ... .
1.3 Халықаралық құқықтың формалары (қайнар көздері): ұғымы мен
түрлері 22
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ НЫСАНДАРЫНЫҢ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Халықаралық құқық нормаларын жүзеге асыруға бағытталған Орталық
Азия мемлекеттерінің қызметін 35
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық құқық нормаларын
қалыптастыру қызметінің даму 45
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.3 Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық ұйымдар шеңберінде
құқықтық нормаларды жүзеге 56
асыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ АЙМАҒЫНДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІ РЕТТЕУДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ
НОРМАЛАРЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫ, АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ДАМУ
БОЛАШАҒЫ ... ... 65
3.1 Орталық Азия аймағындағы трансшекаралық су ресурстарын
пайдалану бойынша аймақ мемлекеттері ынтымақтасығын
халықаралық-құқық нормалары негізінде 65
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтағы қауіпсіздікті сақтаудағы
халықаралық-құқықтық нормалары ... ... ... ... ... ... .. ... ...73
3.3 Орталық Азия аймағының халықаралық-құқықтық нормасын жетілдіру
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .79
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 88
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл магистрлік диссертацияда келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер
көрсетілген:
1. 1945 жылғы 26 маусымдағы БҰҰ Жарғысы
2. Халықаралық шарттардың құқықтары туралы 1969 ж. Вена конвенциясы
3. БҰҰ Халықаралық сотының Статуты
4. 1949 жылғы 12 тамыздағы Соғыс кезінде азаматтық халықты қорғау
туралы Женева конвенциясы
5. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған
Конституциясы (2017 жылғы 10 наурыздағы өзгертулер мен
толықтырулармен бірге)
6. Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесі қаулыларының жинағы
7. Түрікменстан Республикасының 1997 жылғы 12 маусымдағы Қылмыстық
кодексі
8. Тәжікстан Республикасының 1998 жылғы 23 мамырдағы № 574 Заңмен
қабылданған Қылмыстық кодексі
9. Өзбекстан Республикасының 1995 жылғы Конституциялық құқығы:
нормативтік актілер жинағы, I. II. томдар
10. Тәжікстан Республикасының 2011 жылғы 28 маусымдағы Қауіпсіздік
туралы Заңы
11. Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 6 қаңтардағы Ұлттық
қауіпсіздік туралы Заңы
12. Қырғызстан Республикасының 2003 жылғы 26 ақпандағы Мемлекеттік
қауіпсіздік туралы заңы
13. Түрікменстан Республикасының 2013 жылғы 4 мамырдағы Ұлттық
қауіпсіздік туралы заңы
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диссертацияда келесі терминдер тиісті анықтамаларымен қолданылады:
Құқық нормасы – бұл мемлекет тарапынан кепілдендірілген, азаматтар мен
ұйымдардың еркіндік деңгейін білдіретін қоғамдық қатынастардың реттеушісі
болып табылатын жалпыға міндетті, формалды түрде анықталған тәртіп ережесі.
Гипотеза – бұл нақты бір өмірлік жағдайларға көрсететін құқықтық
норманың бөлігі. Гипотеза құқық субъектілерінің мемлекет қалайтын жүріс-
тұрыс ережелерін ғана қамтып қоймай, осы міндеттемелерді сипаттайды, заңды
факті мағынасын береді.
Диспозиция – бұл заңды мінез-құлық немесе мінез белгілерінің
ережелерін тұжырымдайтын құқық нормаларының бір бөлігі болып табылады.
Азаматтық құқықта диспозицияның өзге де реттеуші салаларының қатарында
диспозиция құқықтық тәртіп ережелері түрінде әрекет етеді.
Санкция (басқаша...) - құқық бұзушыға қолайсыз (мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары, заңды жауапкершілік шаралары, жаза) болып табылатын құқықтық
норманың диспозициясында белгіленген талаптарды сақтамаудың құқықтық
салдарын көрсететін заңды норманың элементі болып табылады.
Халықаралық құқық нормалары – бұл мемлекеттер мен халықаралық құқықтың
басқа да субъектілерінің орындауға жататын заңды міндетті тәртіп ережелері.
Олар халықаралық құқықтың субъектілерінің өздерімен бекітіледі және ерікті
түрде орындалады немесе қажет болған жағдайда мәжбүрлеудің ерекше түрінің
көмегімен жүзеге асырылады.
Әмбебап нормалар – шешіміне барлық адамзат мүдделі қазіргі заманның
маңызды мәселелеріне қатысты халықаралық құқық субъектілерінің қарым-
қатынасын реттейтін нормалар.
Локалды нормалар – объектілері халықаралық құқық субъектілеріне
жанасатын бір географиялық ауданның қарым-қатынастарды реттеуші немесе
халықаралық құқық субъектілерінің шектеулі ортасына қатысты қарым-қатынасты
реттеуші нормалар.
Диспозитивтік нормалар - халықаралық құқық субъектілеріне өздігінен
өзара мүддені ескере оытрып тәртібін анықтауға және қандай да бір мәселе
бойынша ерекше қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік беретін нормалар.
Құқық теориясында құқықтың қайнар көзі ретінде жүріс-тұрыстың заңды
міндетті ережелері көрінетін және осы ереже құқықтық норманың сапасын
(мысалы, конституция, федералды конституциялық заң, федералды заң,
мемлекеттік құзыретті органның жарлығы, қаулысы немесе заң асты актілері
және т.б.) беретін форма
Халықаралық әдет-ғұрып – ұзақ уақыт бойы бірнеше қайталаудың
нәтижесінде халықаралық құқық субъектілері тарапынан үнсіз танылған іс-
әрекет ережесі.
Халықаралық құқық нормалары принциптері - барлық субъектілер үшін
міндетті болып табылатын халықаралық құқық нормалары.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
АӨСШК- Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңесі
БҰҰ – Біріккен Ұлттар ұйымы
БҰҰ БА – Біріккен Ұлттар ұйымының Бас ассамблеясы
БҰҰ ҚК – Біріккен Ұлттар ұйымының қауіпсіздік кеңесі
ГФР – Германия федеративтік республикасы
ЕҚЫҰ – Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
ЕҚЫК – Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесі
ЕурАзЭҚ - Еуразиялық экномикалық қауымдастықтың
ИКАО – Халықаралық азаматтық авиация ұйымы
ҚКХК – Қызыл кресттің халықаралық комитеті
ҚР - Қазақстан Республикасы
МАГАТЭ – Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік
ОА – Орталық Азия
РФ – Ресей Федерациясы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҰҚШҰ- Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы
ШЫҰ – Шанхай ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Әлемдік қауымдастықтың ХХІ ғасырға аяқ басуы адамзаттың ғылым мен
техника, әдебиет пен өнер, өнеркәсіп пен басқа да салалардағы үлкен
жетістіктерін куәландырады. Әлемде орын алып жатқан ғаламдық мәселелер
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың әмбебап деңгейде де, аймақтық
деңгейде де тығыз ынтымақтасуын талап етеді. Бұның барлығы мемлекеттер
тарапынан халықаралық-құқықтық нормаларға негізделген әлемдік тәртіпті
қатаң сақтауды талап етеді.
Халықаралық демократиялық процестің дамуы халықаралық қатынастарда
құқықтың басымдыққа ие болған жағдайында қамтамасыз етіледі.
Шарттар мен әдет-ғұрыптардағы халықаралық-құықтық нормалар халықаралық
құқық шығармашылығының жаңа тетіктерімен толыға бастады.
Халықаралық-құқықтық нормалар – бұл халықаралық жария құқық
субъектілері тәртіптерінің белгілі бір ережелері.
Ондай нормаларға мынадай сипат тән:
- біріншіден, халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы қатынастарды
реттеуі;
- екіншіден, міндетті сипаты, яғни құқықтық нормалардың заңдық күші,
себебі құқықтық емес нормалардың өзіндік міндетті күші болады;
- үшіншіден, жалпы сипаты, яғни норманың әрекет етуі көптеген
жағдайларды ескере қарастырылған.
Қазіргі заманауи халықаралық құқық шығармашылығында халықаралық
аренадағы тәртіп ережелері халықаралық, үкіметаралық және үкіметтік емес
ұйымдардың қызметінің процесінде, халықаралық конференциялар, мемлекет және
үкімет басшыларының келіссөздерінің барысында жасалуы мүмкін. Бұндай
нормалар көп жағдайда ұсыныс сипатында болады. Қазіргі таңда заманауи
әдістермен әзірленген және қабылданған нормалар адамзаттың ғаламдық
мәселелерін реттеуде маңызды ықпал етеді және халықаралық құқық ғылымында
өзекті сипатқа ие.
Қазіргі халықаралық қатынастардағы халықаралық ұйымдар рөлінің артуы
олардың белсенділігімен анықталады, ол халықаралық құқық субъектілер
санының өсуімен, мемлекеттер арасындағы достық қарым-қатнастардың
тереңдеуімен, адам құқығы ен негізгі бостандығын қорғаумен түсіндіріледі.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі қазіргі халықаралық қатынастардың
жаңа жүйесінде, халықаралық қауіпсіздік сақтау, ядролық катастрофаны алдын
алу, мемлекеттердің жеке дара және ұйымдар шеңберінде әрекет етуін
қамтамасыз ету үшін халықаралық құқықтық нормалардың маңыздылығымен
түсіндіріледі. Халықаралық-құқықтық нормалар мемлекетаралық ұйымдар
арасында алдына қойған міндеттерін орындау кезінде қолданатын әдістерінің
бірі. Және БҰҰ секілді ұйымдардың халықаралық-құқықтық нормалары
халықаралық құқықтық қатынастарда үнемі артып отырады. Әсіресе қазір,
халықаралық қауіпсіздікті сақтау, нығайту, адамзаттың ядролық катастрофадан
аластату секілді міндет тұрған кезде. Бұл өз кезегінде қазіргі халықаралық
құқықтық нормаларды тиімді пайдаланып, оны әрі қарай дамыту міндетін қояды.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Тақырыпты зерттеу барысында
теориялық және тарих негіз ретінде халықаралық құқық бойынша келесі
авторлардың ортақ жұмыстары (курстары) қолданылды: Ашитов З.О., Ағдарбеков
Т., Зыбайло А.И., Зимненко Б.Л., Тихомиров Ю.А., Горев А.В., Тункин Г.И.,
А.Камаровский және т.б.
Жалпы халықаралық құқықтық нормаларға анықтама бере отырып, кейбір
авторлар Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесін жалпы мойындалған
халықаралық құқық қағидаларына сәйкестендіруді қажет деп санайды. Және
кейбір авторлар жалпы мойындалған халықаралық құқық нормаларына анықтама
беріп өткен. Зыбайло А.И. Имплементация норм международного права в
Республике Беларусь атты өзінің заң ғылымдарының кандидаты атағын алуға
қорғаған диссертациясында жалпы мойындалған халықаралық құқық қағидалары
түсінігіне анықтама беруде ғылыми әдебиеттерде де, соынмен қатар
халықаралық және мемлекетішілік актілерде көзқарастардың бірлігі
жоқтығынан, халықаралық құқық пен ұлттық құқық арақатынасын бағалауда
елеулі қиындықтар туады деп көрсетті. Ал Б.Л.Зимненко Соотношение
общепризнанных принципов и норм международного права и российского права
атты мақаласында жалпы мойындалған халықаралық құқық нормалары мен
қағидалары түсінігіне негізгі қайнар көздері халықаралық әдет ғұрып болатын
көптеген мемлекеттер мойындаған жалпыға міндетті тәртіп ережелерін
жатқызуды ұсынды.
Ю.А.Тихомиров Соотношение национального и международного права атты
мақаласында халықаралық құқық қағидалары оның нормалары болып табылады,
және халықаралық құқықтың әдеттегі нормаларынан өзінің айрықша белгілерімен
және халықаралық қатынастардың басты мәселелерін қозғауымен ерекшеленеді
деп есептейді.
Кейбір еңбектерде халықаралық құқықтың формалары, яғни қайнар
көздеріне арналған аранайы тараулар бар. Халықаралық құқық қайнар көздері
тақырыбына арналған еңбектердің ішінде келесі еңбектерді атап өтуге болады:
Ячменев, Ю.В. Формы (источники) права: учебное пособие для изучающих право
Ю.В. Ячменев; под общ. ред. В.П. Сальникова. СПб.: Санкт-Петербургская
академия МВД России, 1997. - 48 с., Разумович, Н.Н. Источники и форма права
Н.Н. Разумович Советское государство и право. 1988. - № 3. - С. 20-
27.;Зивс С.Л. Источники права. М., 1981, Филимонова М.В. Источники
современного международного права М. 1987. Отандық зерттеушілердің ішінен
Айдарбаев С.Ж. Халықаралық шарттың халықаралық құқық қайнар көздері
арасындағы орны Тәуелсіз Қазақстаннның дамуының саяси, экономикалық және
құқықтық аспектілері. Ғылыми-теориялық конференцияның материалдар жинағы. –
Алматы, 2004. – 90-2б., Ерджанов Т.К. Международное публичное право. –
Алматы, 2006. – 892 с., еңбектерін атап өткен жөн.
Көптеген жұмыстарда шетелдік авторлар отандық авторлар секілді қайнар
көздерге қатысты бірнеше аспектімен немесе халықаралық құқықтың бір саласын
қараумен шектелген. Мысалы, Гассер Х.-П. Международное гуманитарное право
атты еңбегінде Женева конвенциясының 2 хаттамасына тоқталған.
Давид Э. Принципы права вооруженных конфликтов атты лекциялар
курсында шарт құқығы мен әдет құқығының ара жігін ажыратқан.
Ал зерттеудің нысанына айналған халықаралық құқықтық нормалардың
Орталық Азия мемлекеттерінің қолдану тәжірибесіне қатысты бірқатар еңбектер
жарық көрді. Олардың қатарына: Бейшембиев Э. Д. Законодательство
Кыргызстана и международное право. Бишкек: Международный университет
Кыргызстана, 1998. С. 16-19; Международные отношения в Центральной Азии.
События и документы Под ред. А.Д. Богатурова. Учебное пособие для
студентов высших учебных заведений. – М., 2011.; Файгенбаум Э. Шанхайская
организация сотрудничества и будущее Центральной Азии Россия в
глобальной политике. - 2007. - Т.5, № 6. - С.122-131.; Брилл Олкотт М.
Новая геополитика Центральной Азии Конституционное право:
восточноевропейское обозрение. - 2001. - № 4.- С.67-70; Олкотт М.
Центральная Азия: как превратить бывших подданных в друзей? Россия и
мусульманский мир: Бюлл. реф.-аналит. информации. - 2005. - № 2. - С.73-77;
Сыроежкин К. Центральная Азия в треугольнике Россия - Китай – Запад:
выбор приоритетов Мировая экономика и международные отношения. - 2007. -
№ 10. - С. 12-23. жатқызуға болады.
Жалпы осы қысқаша берілген батыстық, ресейлік және отандық тарихнамаға
шолу зерттеу жұмысының зерттелу деңгейін ашуға үлкен үлес қосты.
Зерттеу нысаны: қазіргі халықаралық құқықтық қатынастар жүйесінде,
соның ішінде Орталық Азия мемлекеттерінде әрекет ететін халықаралық-
құқықтық нормалар формалары.
Берілген зерттеудің пәні халықаралық қатынастар жүйесінде, соның
ішінде Орталық Азия аймағында әрекет ететін халықаралық-құқықтық нормаларын
зерттеу барысында пайда болған қатынастардың жиынтығы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі халықаралық құқықтық
қатынастар жүйесіндегі халықаралық құқықтық нормалардың қызметін, соның
ішінде Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық құқықтық нормаларды жүзеге
асыруын зерттеу зерттеу жұмысының мақсаты болып табылады. Алға қойған
мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау алға қойылды:
- жалпы құқықтық нормаға анықтама беру, халықаралық құқықтық
нормалардың белгілерін анықтау;
- халықаралық-құқтық нормалардың формаларына талдау жасау;
- Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық-құқықтық нормаларды
жүзеге асыру қызметіне шолу жасау;
- Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық құқық нормаларын
қалыптастыру қызметінің даму бағыттары айқындау;
- Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық ұйымдар шеңберінде құқықтық
нормаларды жүзеге асыруын талдау;
- Орталық Азия аймағындағы мәселелерді реттеудегі халықаралық құқық
нормаларын жүзеге асырылуын бағалау;
- Халықаралық құқықтық нормаларын жетілдіру болашағын сараптау.
Зерттеу әдістемесі зерттелетін материалдың барлық ауқымымен,
мақсаттарымен, жұмыс міндеттерімен анықталған: Орталық Азия мемлекеттерінің
халықаралық құқықтық қатынастар жүйесінегі әс-әрекеттерін реттейтін
халықаралық құқықтық нормалардың бағыттары мен әдістерін, формалары мен
мазмұнын, зерттелетін құбылыстардың мәні мен сипатының байланысын анықтау.
Сонымен қатар логикалық, жүйелік, талдау әдістер де зерттеу жұмысында
қолданыс тапты.
Диссертациялық зерттеудің деректік негізін төрт топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа автор халықаралық құқықтық теориялық және арнайы
мәселелері бойынша зерттеген бірнеше қазақстандық және ресейлік ғалым-
құқықтанушылардың монографиялық еңбектерін енгізуге болады: Ерджанов Т.К. ,
Ашитов З.О., Құлжабаева Ж.О., Айдарбаев С.Ж. , Сарсембаев М. А. , Комаров
С.А., Зыбайло А.И., Зимненко Б.Л., Тихомиров Ю.А., Тункин Г.И., Талалаев
А.Н., Тиунов. О.И., Ячменев, Ю.В. және т.б.
Деректер көзінің екінші тобына БҰҰ-ның құжаттары, БҰҰ-ның Жарғысы, Бас
Ассамблея мен Қауіпсіздік кеңесінің қарарларын, ЕҚЫҰ актілерін; халықаралық
шарт құқығы туралы, мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар немесе халықаралық
ұйымдар арасындағы халықаралық шарт құқығы туралы Вена конвенцияларын
жатқызуға болады.
Деректер көзінің үшінші тобына халықаралық қатынастар жүйесінің
субъектілері болып табылатын Орталық Азия мемлекеттерінің Ұлттық
заңнамаларының нормалары: Орталық Азияның бес елінің Конституциялары,
Қылмыстық кодекстері мен конституциялық заңдарын жатқызуға болады.
Деректер көзінің төртінші тобын жергілікті және шетелдік мерзімді
басылым беттеріндегі мақалалар және ғаламтор желісінен алынған мәліметтер
құрайды.
Қорғауға шығарылатын, диссертациялық зерттеудің негізгі қағидалары:
1. Халықаралық-құқықтық жүйе қазіргі таңда норма жасаудың ілгері
басқан тетіктері мен процестеріне зәру, соның ішінде: халықаралық
келісімдердің мәтініне техникалық толықтырулар мен қосымшаларды үнсіз
енгізу секілді арнайы ережелерді еншізу.
2. Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың дамуына өте күрделі ықпал
етті: біріншіден олардың қатысуымен халықаралық ұйымдардың ішкі құқығының
қайнар көздерінің жаңа түрі қалыптасты – олардың регламенттері; екіншіден
халықаралық шарт пен халықаралық әдет-ғұрыптың пайда болу процесі мен
формасын өзгертті. Халықаралық ұйымдар шарттар мен әдет-ғұрыптардың
қалыптасуына ықпал етіп қана қоймай, олардың тікелей қатысушылары да
болады.
3. Халықаралық құқықтық нормалардың пайда болуына халықаралық
ұйымдардың қарарларының маңызы өте жоғары, әсіресе БҰҰ Бас Ассамблеясының.
Олар қағидалар мен нормалардың қалыптасу кезеңі де, қандай да бір құқытық
нормалар мен қағидаларды нақтылайтын көмекші құрал ретінде де болады алады.
Үкіметаралық ұйымдардың мүше-мемлекеттерінің тартіп ережелерін сақтау
туралы ұжымдық шешімі БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарында бекітілген.
4. Халықаралық ұйымдар ұйымдастыратын конференциялар дақазіргі заманғы
ғаламдық мәселелерді шешудің тиімді әдістерінің бірі бола алады. Олар
қабылдайтын актілер көбінесе қазіргі халықаралық құқықтың қарапайым нормасы
немесе жұмсақ норма сипатын алады.
6. Халықаралық қатынастардың қалыптасуы мен реттеудің құралы ретінде
мемлекет және үкімет басшыларының келіссөздері, және де келісім-шарттары
мен келіссөздер барысында жасалған келісімдері жатады. Екі жақты
дипломатиялық келіссөздердің, көпжақты дипломатиялық конференциялардың,
халықаралық ұйымдардың аясында халықаралық шарттардың мәтіндері әзірленеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: халықаралық құқықтық нормалардың жасалуы,
қолданылуы, халықаралық үкіметаралық және үкіметтік емес ұйымдардың
халықаралық құқық нормаларының қалыптасуына ықпалы, бойынша кешенді зерттеу
жүргізілуі, халықаралық конференциялардың құжаттарының халықаралық құқықтық
норманың қалыптасуына қосатын үлесі бойынша кешенді зерттеу жүргізілуі
зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Мемлекеттердің
халықаралық құықтық нормаларды қолданылуы және жасау бойынша қорытындылар
мен ұсыныстарын мемлекет басшыларының дипломатиялық конференциялардағы
кездесуі кезінде, Халықаралық құқық және Халықаралық құқық
шығармашылығы пәндерін оқыту кезінде зерттеулермен қатар көмекші құрал
ретінде пайдалануға мүмкіндіктер бар.
1 Халықаралық құқық нормалар мен формаларының теориялық негіздері мен
түрлері
1. Құқықтық норманың түрлері мен жүйелері
Құқық нормасы – бұл мемлекет тарапынан кепілдендірілген, азаматтар мен
ұйымдардың еркіндік деңгейін білдіретін қоғамдық қатынастардың реттеушісі
болып табылатын жалпыға міндетті, формалды түрде анықталған тәртіп ережесі.
Құқықтың барлық нормалары жинақталып объективті құқықтық құрайды, ал
реттеушілері қоғамдық қатынастардың белгілі бір шеңбері – құқық саласы.
Салалар ішіне нормалар институттар мен субинституттарға бөлінеді.
Нормалылық тұлғалардың анықталмаған кең ортасына арналған жалпыға міндетті
ережелерді білдіреді. Формалды анықтылық норманың ресми құжатта бекітілуін
көрсетеді [1].
Құқықтық нормалар келесі белгілерге ие:
1. Жалпы сипат. Адресаттың нақты еместігі, персонификациялық сипат емес
(құқық қолданушылық актілерге қарағанда). Олар қарапайын қарым-
қатынастарды реттейді және көп рет пайдалануға арналған.
2. Жалпыға міндеттілігі. Құқық нормалары кімге бағытталса, солардың
барлығы үшін міндетті болып табылады.
3. Мазмұнның нақтылығы. Норма мәтін қарапайым баяндаумен және де жалпыға
мәлім және арнайы заңды терминдерді кең қолданумен қол жеткізіледі.
4. Формалды анықтылық. Ережеге сәйкес, құқық нормалары мемлекеттің
құқықтық актілерінде бекітіледі және құқық пен міндеттемелерді берік
бекітеді.
5. Микрожүйелілік. Құқық нормалары өзарабайланысты және ережеге сәйкес,
бір-біріне қайшы келмейді [2].
Классикалық мінсіз құқық нормасы үш құрылымдық элементтен тұрады –
гипотездер, диспозициялар және санкциялар (Егер (гипотеза), онда
(диспозиция), немесе (санкция) құрылымы). Құқық нормаларының
қолданбалылығы төмендегілердің өзара байланысы жағдайында қол жеткізіледі:
заңды фактінің бар екендігін нақтылайтын нормалар; қолдану процесінің әр
түрлілігін нақтылайтын; жазаны қолдану және орындау процесін тіркейтін
құқықтық нормалар.
Гипотеза – бұл нақты бір өмірлік жағдайларға көрсететін құқықтық
норманың бөлігі. Гипотеза құқық субъектілерінің мемлекет қалайтын жүріс-
тұрыс ережелерін ғана қамтып қоймай, осы міндеттемелерді сипаттайды, заңды
факті мағынасын береді [3].
Шарттардың санына байланысты гипотезалар қарапайым және күрделі болып
бөлінеді:
• Қарапайым гипотеза заңды норма жүзеге асатын қандай да бір шартты
болжайды.
• Күрделі гипотеза екі немесе одан көп шарттары бар нормалардың
әрекеттерін байланыстырады. Күрделі гипотезаның әр түрлілігі – балама:
аталған фактілі жағдайлардың біреуіде құқық нормасының әрекетке көшуі.
Білдіру түріне бафланысты абстрактілі және бейресми гипотеза түрлерін
ажыратады.
• Абстрактілі гипотеза (ең көп таралған) норма әрекеттерінің жағдайында
олардың ортақ, жалпы белгілеріне назар аударады. Бұл стандартты көлем
мен нормативті материалдың тұрақтылығына ықпал етеді.
• Бейресми гипотеза заңды норманың жүзеге асуын, абстрактілі гипотезаның
көмегі арқылы бейнелеу мүмкін емес белгілі бір жекелеген жағдайларда
оған негізделген құқықтық қарым-қатынастың пайда болуын, өзгеруін
немесе тоқтауын байланыстырады[4].
Диспозиция – бұл заңды мінез-құлық немесе мінез белгілерінің
ережелерін тұжырымдайтын құқық нормаларының бір бөлігі болып табылады.
Азаматтық құқықта диспозицияның өзге де реттеуші салаларының қатарында
диспозиция құқықтық тәртіп ережелері түрінде әрекет етеді. Қылмыстық құқық
пен басқа да құқық қорғау салаларында диспозицияның көпшілігі тыйым
салынған әрекеттердің белгілерін қамтиды. Сипаттау әдісі бойынша қарапайым,
сипаттау, бланкетті және сілтемелі диспозиция түрлерін ажыратады [5].
• Қарапайым диспозиция әрекеттер айдан анық болғандықтан оларды
сипаттаусыз жүзеге асыруды білдіреді. Мысалы, егер анық қылмыс туралы
сөз болатын болса заң қылмыстың белгілерін сипаттамайды.
• Сипаттауя диспозициясы заңды немесе саңсыз тәртіптің белгілерін
қамтиды. Мысалы, заң ұрлықты а) заңсыз, б) өтеусіз, в) тартып алу, г)
өзгенің мүлігі, д) жасырын түрде жасалған деп сипаттайды.
• Сілтемелі диспозиция қылмыстың белгілерін сипаттаудың орнына сол
нормативтік актінің басқа нормасына сілтеме жасайды, мысалы,
біліктілік қылмысты сипаттау кезінде заң шығарушы қылмыстық-құқықотық
норманың вместо описания признаков деяния содержит ссылку на другую
норму того же 1-бөлімінде көрсетілген белгілерге сілтеме жасайды
[6].
• Бланкеттік диспозиция басқа нормативтік актіге сілтеме жасайды немесе
әрекеттің заңға қайшы екендігін көрсетеді және осылайша құқық
қолданушыны тиісті заңға бағыттайды.
Санкция (басқаша...) - құқық бұзушыға қолайсыз (мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары, заңды жауапкершілік шаралары, жаза) болып табылатын құқықтық
норманың диспозициясында белгіленген талаптарды сақтамаудың құқықтық
салдарын көрсететін заңды норманың элементі болып табылады [7].
Анықтылық деңгейі бойынша санкциялар төмендегідей болып бөлінеді:
• абсолютті анықталған - санкцияның түпкілікті мағынасы;
• салыстырмалы анықталған - норманы қолданатын орган сенкция шеңберінде
әр түрлі нұсқаларды қолдана алады (мысалы, 3 жылдан 15 жылға дейінгі
бас бостандығынан айыру);
• балама - құқық қолданушы органдарға жауапкершіліктің мақсатқа сәйкес
жауапкершіліктің барынша лайықты деген түрін анықтау құқығы берілді
(не айыппұл, немесе бас бостандығынан айыру) (анықталмаған санкциялар
қазіргі құқық үшін тән емес).
Алайда, нақты құқықтық нормалар сирек барлық үш элементті қамтиды.
Көптеген нормалар мінсіз үш элементті құрылымға ие емес. Конституцияның
нормалары (мысалы, мемлекеттік органдардың құзыретін реттейтін нормалар)
тек бір немесе екі элементті қамтиды: гипотеза және диспозиция (мұндай
құрылым көптеген реттеуші нормаларға тән) немесе бір диспозиция (нормалар-
қағидалар), Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің арнайы бөлімінің
нормалары тек санкциялар мен диспозицияны қамтиды (мұндай құрылым қорғау
нормаларына тән). Сонымен қатар, реттеуші жəне құқық қорғау қолдануға
жататын диспозиция, ережеге сәйкес, оларды бір нормаға араластыруға жол
берілмейді, сәйкес келмейді [8].
Кейбір жағдайларда, заң үстемдігінде жеткіліксіз болатын құқықтық
нормалар басқа нормалардан логикалық алынуы мүмкін (оның белгісіздігін алып
тастамайды). Басқа жағдайларда, мұндай қалпына келтірілу дұрыс емес
(мысалы, уәкілеттік, декларациялық, түпкілікті нормалар санкцияға ие бола
алмайды).
Құқық нормалары, нормативтік-құқықтық актілерде баяндалады, жәнеде
құқықтық нормалар әр түрлі деңгейдегі және құықтың әр түрлі салаларын
реттейтін нормативтік-құқықтық актілерде беріледі және бір нормативтік
құқықтық актінің баптарымен сәйкес келмейді. Себебі құқық нормасы мен бір
нормативтік құқық актсінің бабы бірдей емес. Құқық нормасы – гипотеза мен
санкцияларда тұратын тәртіп ережесі, ал заңнамалық актінің бабы –
мемлекеттік ерікті білдіретін түрі, құқық нормасын іске асыратын құрал.
Сонымен қоса құқық нормалары құқықтық әдет-ғұрыптар мен сот
прецеденттерінде де беріледі [9].
Құқық нормасы мазмұны бойыша оның формасы болып таблатын нормативтік
құқықтың актілеріне әр қалай беріледі.
Тәртіп ережелері беріле отырып заң шығарушы:
Излагая правило поведения, законодатель может:
• құқықтық норманың логикалық құрылымының барлық үш элементін
нормативтік құқықтың бір бабын қоса алады;
• норматвитік актінің бір бабына бірнеше құқық нормаларын қоса алады;
• құқық нормасының элементтерін бір нормативтіктің актінің бірнеше
баптарына баяндай алады;
• құқықтық норманың элементтерін әр түрлі нормативтік актілердің бірнеше
баптарына баяндай алады.
Құқық нормаларын құқықтық актілердің баптарына баяндаудың үш негізгі
әдісі бар:
1) тікелей (құқық нормасының элементі бапта тікелей баяндалады);
2) бланкетті құқық нормасының элементі басқа нормативтік құқықтық
актілерге (жетіспейтін мәліметтерді табуға болатын нақты бір норманы
көрсетпейді), құқықтық анықталған салалары мен тіпті қолданыстағы
заңнамаға (құқық нормасының элементін бланкетті баяндаған кезде ол
анықталмаған күйде қалады) сілтеме жасай отырып, жалпы түрде беріледі;
3) сілтемелі (құқық нормасының элементтері толық баяндалмайды, оның
орнына сол нормативтік құқықтық актінің нақты бабына сілтеме жасалады)
[10].
Құқық нормалары төмендегідей болып жіктеледі:
• Акті нормаларының заңды күші бойынша: халықаралық-құқық актлерінің,
заңдардың және заңға бағынысты актілердің (мысалы, жарлықтар,
қаулылар) нормалары және т.б. Актінің заңдық күші құқықтық нормалардың
белгілі бір иерархиясын құруға және нормалар бір-біріне қайшы келген
кезде олардың қайсысын қолдану қажеттілігін анықтауға мүмкіндік
береді.
• Құқық салалары бойынша: конституциялық, азаматтық, тұрғын үй, отбасы,
салықтық, еңбек, әкімшілік, қылмыстық құқық, экологиялық құқық
нормалары және т.б.
• Нұсқау формалары бойыншаммпративті және диспозитивті. Императивті
нормалар белгіленген талаптардан бас тартуды қарастырмайды (Қазақстан
Республикасының азаматы өзінің азаматтығынан айырылмайды және оны
өзгертуге құқығы жоқ), диспозитивті тараптар арқылы қарым-қатынасты
реттеуге жол береді және тараптап өздерінің келісімімен басқаны (егер
сату-сатып алу шартына сәйкес төлемді кейінге қалдыру қарастырылмаса,
сатып алушы берілген тауардың құнын сатушыға толық төлеуге міндетті)
қабылдамаса, тек қосымша тәртіпте қолданылады.
• Белгіленген тәртіп формасы бойынша: құқықтық, міндеттеуші және тыйым
салушы. Құқықтық нормалар субъектіге таңдау құқығын береді: ол белгілі
бір түрле әрекет ете алады немесе ондай әрекеттерден ұстанып қалады
(бас бостандығынан айырылған сотталушы өз қаражаты есебінен шектеусіз
санда телеграмма мен хат жолдау құқығына ие). Міндеттеуші нормалар
субъектіге қандай да бір әрекетті істеуге нұсқайды (әркім белгіленген
салықты төлеуге міндетті). Тыйым салатын нормалар , керісінше, қандай
да бір әрекетке жол бермейді білдіреді (заңмен белгілерден
жағдайлардан бөлек шартты бір жақты бұзуға жол берілмейді).
• Тұлғалар ортасы бойынша (әрекет ету саласы): жалпы және арнайы. Жалпы
нормалар берілген елді-мекенде (елде, аймақта) тұратын барлық
адамдарға қатысты, арнайы ноормалар – тұлғалардың белгілі бір
санаттарына (мемлекеттік қызметшілер, студенттер, әскери адамдар және
т.б.).
• Әрекет ету уақыты бойынша: тұрақты және уақытша. Тұрақты нормалар
шектеусіз белгіленген мерзімде әрекет етеді, яғни оларды ресми
тоқтатқанша дейін, уақытша – белгілі бір уақыт аралығы аралығында.
• Әрекет ету саласы бойынша: ортақ және жергілікті. Ортақ нормалар
мемлекеттің тарлық аумағына таралады, ал жергілікті нормалар белгілі
бір аумақтық бірлітерде қолданылады [11].
Сонымен қатар, мамандандырылған нормалар да бар, олар ссубъектілер
арасындағы қарым-қатынасты реттеуге бағытталмаған, басқа нормаларға осы
бойынша көмектесуге арналған. Мамандандырылған нормаларға төмендегілер
жатады:
• дефинитивті- белгілі бір заңды ұғымдарды қамтиды;
• декларативті - құқықтық қағидалар, мақсаттар мен міндеттерді қамтиды;
• оперативті - нормативтік-құқықтық актілерді жояды, олардың әрекет ету
мерзімін ұзартады, олардың әрекет ету уақыты немесе саласын өзгертеді
және т.б.
• коллизиялық - нормалар арасындағы қарама-қайшылықтарды шешеді, қайсы
норманы басшылыққа алу керектігін көрсетеді [12].
Мораль нормаларына - жалпыға бірдей қабылданған жақсылық пен
жамандыққа сай ішкі сенімнің күшімен орындалатын қоғамда қалыптасқан тәртіп
жолы жатады.
Құқық пен мораль арасындағы байланыс моральдың нормативтік реттеу
жүйесіндегі рөлімен қамтамасыз етілген. Басқа әлеуметтік нормалармен
салыстырғанда моральдың әрекет аясы кең келеді. Әлеуметтік шындықтың тек аз
ғана бөлігі моральдік бағалаудан еркін, сондықтан құқық пен моральдің аясы
көп жағдайда тоғысады. Дегенмен, бір ортада әрекет жасаса да, мораль мен
құқық бір – бірінен тәуелсіз нормативті – реттеуші ретінде қалады.
Мораль нормативті реттеудің ерекше кейпі, нормалар мен принциптердің
жиынтығы, өз ықпалын барлығына және әрқайсысына жаяды, егер олар өздеріне
өнегелік бағалылықты сіңірсе. Дұрыс айтқандай, моральдың жалпыадамдық
мазмұны жалпылама түрде алтын жолда көрсетілген: (Поступай по отношению
к другим так, как ты хотел бы, чтобы они поступали по отношению к тебе)
Басқа адамдар, саған қалай жасасын десең солай жаса, себебі олар да саған
солай жасауы үшін. Мораль өзінің нормаларына абсолютті бағаларды сіңіреді,
соған сай мораль нормалары құрылады және бағалау құқықтық тәртіптің жоғарғы
белгісі болып табылады.
Мемлекет пен құқық теориясында құқық пен моральдің арақатынасы,
олардың бірлігі тұрғысынан, өзгешелігі мен қарым – қатынасынан байқалады.
Құқық пен моральдің бірлігі былай сипатталады:
құқық пен моральдің нормативтігімен қорыта келгенде, адам тәртібін
бағалаудағы белгі мен эталон болатын, белгілі нормалардың жиынтығы;
құқық пен моральдің универсальдығы, ол қоғамдық қатынастарға таралуымен
көрінеді, яғни әлеуметтік нормалар жүйесіндегі нағыз универсальді реттеуші
ретінде;
құқық пен моральдің жалпылығы, ол экономикалық базисті және
идеологияны, сонымен бірге саясатты және адам баласы өмірінің басқа аясын
бағалағандығынан көрінеді [4].
Құқық нормалары мен моральдік нормалардың айырмашылығы:
Пайда болуына байланысты - құқық нормалары мемлекетпен белгіленеді
және санкция беріледі, мораль нормалары қоғаммен қалыптастырылады, есепке
алынатындары жақсылық пен жамандық, адалдық және ар, абырой т.б.
Сонымен қатар, мораль нормалары құқық нормаларынан бұрын пайда болған,
өйткені ол мемлекеттің пайда болуымен тікелей байланысты.
Әрекет аясына байланысты - құқық нормалары мемлекетпен заңға
айналдырылған қатынастарды реттейді, оның мәжбүрлеу күшімен оны қорғау
қамтамасыз етіледі, мораль нормалары құқықтық қатынастарға ғана ықпал
жасамай, құқықпен реттелмеген қоғамдық қатынастардың жиынына ықпал етеді.
Бекітілу нысанына байланысты - құқық нормалары арнайы нормативтік
актілерде (заңдарда, қарарларда, қаулыларда) бекітіледі, ал моральдік
нормалар адамдардың сезімінде болады.
Құрлысына байланысты - құқық нормалары үш бөліктен тұрады – гипотеза,
диспозиция, санкция, соның нәтижесінде нақтылы түрде кімнің не істеу
керектігі болжанады және қандай жағдайда, қандай нәтижеге байланысты.
Мораль нормалары біріктірілген жолдардың және принциптердің түрлері ретінде
ғана көріне алады.
Қамтамасыз ету тәсіліне байланысты - құқық нормаларын іс жүзіне асыру
мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қолдауға ие болса, мораль жеке адамның ұятына
бағытталады. Құқық нормалары бұзылса, кінәлі адамға әртүрлі ( заңмен
белгіленген) жазалау түрлері қолданылады, моральдық нормалар бұзылса тек
қоғамдық наразылық қолданылады [4].
Құқық нормаларының әдеттен айырмашылығы сонда, құқықтың реттеу аясына
қоғамдық қатынастардың көп бөліктері кіреді, ол әдет нормаларының реттеу
аясына қарағанда айырмашылыққа жатады. Құқық пен әдеттің бір-біріне ықпалын
айта отырып мынандай қорытынды жасауға мүмкіндік бар:
1) Құқықтың әдетке ықпалының жалпы схемасы мынандай: прогрессивті
әдеттер құқықпен қолданылады, ал заңға қарсы келетіндері
құқықбұзғандық болып есептеледі. Мысалы қылмыстық заңдарда сондай
заңдар көрсетілген және ескінің қалдығы ретінде қаралады.
2) Әдет құқықтың өзіне жасаған ықпалын сынай отырып, өз жағынан,
құқыққа да әсер етеді. Белгілі уақытта әдет құқықтың қайнар көзі
ретінде мойындалады. Соның ішінде, азаматтық құқық әдетті іс
айналымы ретінде мойындайды.
Қорытындылай келе, қандай да бір құқықтық норманың көптеген құрылымдық
логикалық элементтеге ие екендігін нық сеніммен айтуға болады. Мүліктіқ
қатынастардың құрылымы құқықтық нормада гипотеза, диспозиция, санкция,
ынталандыру шаралары, сынды элементтердің бар болуымен түсіндіріледі.
Қылмыстық құқық қарастыратын көптеген қатынстарға норманың екі мүшеленген
құрылымы сәйкес келеді. Конституциялық рәсімдеуді талап ететін бұқаралық,
саяси қатынастар үшін көбінесе олардың бар болуын білдіру жеткілікті.
Көптеген конституциялық нормалардың құрылымында әдетте бір элемент
болады.
Осылайша, нормативтік актід+е б-екітілген заңды норманың шынайы
құрылымы белгілі бір түрдегі сәйкес қоғамдық қатынастың құрылымынан
туындайды және нақты қоғамның құқықтық жүйесінің заңды шынайылығы ретінде
әрекет етеді.
2. Халықаралық құқықтық норма ұғымы мен белгілері
Халықаралық құқық нормалары – бұл мемлекеттер мен халықаралық құқықтың
басқа да субъектілерінің орындауға жататын заңды міндетті тәртіп ережелері.
Олар халықаралық құқықтың субъектілерінің өздерімен бекітіледі және ерікті
түрде орындалады немесе қажет болған жағдайда мәжбүрлеудің ерекше түрінің
көмегімен жүзеге асырылады [13].
Халықаралық құқықтың субъектілері халықаралық ынтымақтастық процесінде
өз құқықтарын жүзеге асырады және халықаралық-құқықтық нормалармен
бекітілген өз міндеттерін орындайды. Басқаша айтқанда, халықаралық-құқықтық
нормалар халықаралық қарым-қатынас процесінде халықаралық құқық
субъектілерінің тәртібін реттейді және регламенттейді [14].
Халықаралық құқық нормалары әр түрлі негіздемелер мен өлшемдер бойына
жіктеледі:
объектілеу формасы бойынша – келісімдік жәге қарапайым халықаралық-
құқықтық нормалар.
Келісімдік халықаралық-құқықтық нормалар әр түрлі халықаралық
шарттарда бекітілген, қарапайым халықаралық-құқықтық нормалар қандай да бір
халықаралық шарттарда бекітілмеген, қарапайым тәжірибеде көрінетін
халықаралық құқық субъектілердің тәртібінің жазылмаған ережелері түрінде
әрекет етеді;
қатысушылардың саны бойынша – халықаралық құқықтың екі субъектілерін
міндеттейтін (екіжақты шарттар) нормалар және халықаралық құқықтың үш және
одан көп субъектілерін (көпжақты шарттарда) міндеттейтін нормалар. Осындай
екіжақты шарттардың қатарына, мысалы, Ресей Федерацияысы мен Аммерика
Құрама Штаттары арасындағы 1993 жылғы Стратегиялық басып алу қару-
жарақтарын әр қарай қысқарту және шектеу туралы шарт – СБҚ-2 шарты,
Кеңестік социалистік республикалар одағы Үкіметі мен Америка құрама
штаттары үкіметіарасындағы 1989 жылғы Қауіпті әскери қызметті алдын-алу
туралы келісім, Кеңестік социалистік республикалар ода,ы Үкіметі мен
Германия Федеративті Республикасы Үкіметі арасындағы 1988 жылғы Аумақтық
енгізулерден тысқары теңіздегі оқиғаларды алдын-алу туралы келісім жатады.
Көп жақты шарттардың қатарына Химиялық қаруды әзірлеу, өндіру, жинау және
қолдану және оны жою туралы 1993 жылғы Конвенция, 1982 жылғы Теңіз құқығы
жөніндегі конвенция, 1989 жылғы Бала құқығы туралы конвенция және т.б.
жатады [15];
субъектілі-аумақтық әрекет ету саласы бойынша – әмбебап және локалды.
Әмбебап нормалар – шешіміне барлық адамзат мүдделі қазіргі заманның
маңызды мәселелеріне қатысты халықаралық құқық субъектілерінің қарым-
қатынасын реттейтін нормалар. Әмбебар нормалар БҰҰ Жарғысы, 1966 жылғы Адам
құқықтары жөніндегі халықаралық пакті, 1949 жылғы Соғыс құрбандарын қорғау
туралы Женева конвенциясы, 1977 жылғы оларға Қосымша І және ІІ хаттамалар,
1963 жылғы Ауада, ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қарудың
сынықтарын тоқтату туралы Шарт сынды халықаралық шарттарда қамтылған [16].
Локалды нормалар – объектілері халықаралық құқық субъектілеріне
жанасатын бір географиялық ауданның қарым-қатынастарды реттеуші немесе
халықаралық құқық субъектілерінің шектеулі ортасына қатысты қарым-қатынасты
реттеуші нормалар.
Локалды нормалар 1963 жылғы Африкалық бірлестік хартиясы, 1993 жылғы
Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы Жарғысы, 1920 жылғы Шпицберген туралы шарт,
1992 жылғы Ашық әуе туралы шарт және т.б. халықаралық шарттарда қамтылады
[17];
халықаралық-құқықтық нормалардың заңды күші бойынша – императивтік
нормалар және диспозитивтік нормалар.
"Жалпы халықаралық құқықтың императивтік нормасы (jus cogens)
мемлекеттердің халықаралық қауымдастығы қабылдайтын және танылатын нормалар
болып табылады, одан бас тарту мүмкін емес және сондай сипаттағы келесі
жалпы халықаралық құқықтың нормасымен ғана өзгертіледі " (1969 жылғы
Халықаралық шарт құқығы туралы Вена конвенциясының 53-бабы).
Басқаша айтқанда, императивті нормалар (jus cogens) – бұл барлық
халықаралық құқық пен халықаралық қатынастардың, әлемдегі барлық
халықаралық құқықтық тәртіп пен саяси тұрақтылықтың құқықтық негізін
құрайтын нормалар. Императивтік нормалар ең жоғарғы заңды күшке ие, кез
келген халықаралық құқықтық нормалар jus cogens нормаларына сәйкес келуі
керек. Императивтік норманың біреуіне болсын қайшы келетін халықаралық
шарттар оларды бекіткен күннен бастап жарамсыз болып табылады. Халықаралық
құқықтың бір де бір субъектісі императивтік норманың аясынан шыға алмайды,
олардың заңды мазмұнын қалауынша өзгерте алмайды, бұзу тіпті мүмкін емес.
Императивтік нормаларды бұзатын мемлекеттердің әрекеттері халықаралық
құқықтық тәртіптің үлкен заң бұзушылығы болып саналады, соның ішінде БҰҰ
Қауіпсіздік кеңесінің шешімі бойынша артынан халықаралық-құқықтық
санкцияларды туғызатын агрессия ретінде қабылданады [18].
Ең бірінші кезекте заңды мазмұны 1970 жылғы Халықаралық құқық
қағидалары туралы Декларацияда ашылған БҰҰ Жарғысында бекітілген
халықаралық құқықтың негізгі қағидалары, ЕҚЫК 1975 жылғы Қорытынды
актісінде қамтылатын негізгі қағидалар, қалыптасу жағдайында,ы халықаралық
құқықтың басқа да негізгі қағидалары императивтік нормалар болып саналады.
Диспозитивтік нормалар - халықаралық құқық субъектілеріне өздігінен
өзара мүддені ескере оытрып тәртібін анықтауға және қандай да бір мәселе
бойынша ерекше қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік беретін нормалар. Мысалы,
БҰҰ-ның Теңіз құқығы туралы 1982 жылғы Конвенциясының 14-бабына сәйкес,
жағалау мемлекет аумақтық теңіздің енін есепту үшін бастапқы сызықты орната
алады, ол үшін әр түрлі жағдайларға сәйкес әдістерді кезегімен қолданады,
нақтырақ: немесе жағалау бойынша барынша көп ағын сызығы (5-бап бойынша),
немесе тиісті нүктелерді байланыстыратын тікелей бастапқы сызықтар (7-бап
бойынша), немесе олардың үйлесуі. Конвенцияның 83-бабына сәйкес, қарама-
қарсы немесе аралас жағалауы бар мемлекеттер арасындағы құрлықтық шельфті
межелеу Халықаралық Сот Статутының 38-бабында көрсетілгендей, халықаралық
құқықтың негізіндегі келісім арқылы жүзеге асырылады [20];
халықаралық-құқықтық нормалардың түрі бойынша – материалдық құқық
нормалары және іс-жүргізу құқығының нормалары.
Материалдық құқық нормалары нақты бір құқықтық қатынастар бойынша
халықаралық құқық субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін орнатады
(мысалы, 1970 жылғы Әуе кемелерін заңсыз басып алумен күрес туралы
Конвенцияның қатысушы-мемлекеттерінің құқықтары мен міндеттерін орнататын
нормалар), іс-жүргізу құқығының нормалары материалдық нормаларды жүзеге
асыру тәртібін орнатады (мысалы, бірқатар халықаралық сот органдарының,
тергеу және келісу комиссияларының қызметінің тәртібі).
Халықаралық-құқықтық нормалардың жоғарыда аталған жіктелуі жеткілікті
емес. Белгілі бір деңгейде бұл жіктелу де шартты болып табылады, себебі
кейбір халықаралық-құқықтық нормалар бір уақытта шартты да, көпжақты да,
шартты да екіжақты, әмбебап және локалды, императивті және көпжақты болуы
мүмкін. Басқаша айтқанда, халықаралық-құқықтық нормалар жіктелу
негіздемелерінің әр түрлі қосындылары кезінде бір уақытта қолданылуы мүмкін
[21].
Г.В. Игнатенконың редакциясымен жарық көрген Халықаралық құқық
оқулығының авторлары басқа да лайықты жіктелуді ұсынады:
Функционалды мақсаты бойынша – реттеуші және қорғаушы
(қамсыздандырушы).
Реттеуші нормалар халықаралық құқық субъектілерінің нақты құқықтары
мен міндеттерін бекітеді (мысалы, ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттерінің әскери
жаттығулар туралы хабардар ету және оларға бақылаушыларды шақыру
міндеттері), қорғаушы (қамсыздандырушы) нормалар сол реттеуші нормаларды
жүзеге асыруға кепіл беруге арналады (мысалы, БҰҰ Жарғысының 41 және 42-
баптарының мәжбүрлеу шаралары туралы нормалары) [22];
Субъективті құқық мен міндеттемелер сипаты бойынша – міндеттеуші,
тыйым салушы, құқық белгілеуші нормалар.
Міндеттеуші нормалар мемлекеттің нормада көрсетілген міндеттерін
орындау міндеттілігін орнатады, мысалы, басқа мемлекеттерді ядролық апат
немесе ядролық оқиға туралы хабардар ету; тыйым салушы нормалар
мемлекеттерді құқыққа қарсы деп танылған әрекеттерден сақтануға міндеттейді
(мысалы, бактериологиялық және химиялық қаруды шығармау, ашық теңізде
әскери кеменің жанында маневрле кезінде қақтығысу қауіпін туғызбау) [23];
құқық белгілеуші нормалар халықаралық құқықтың көптеген субъектілеріме
қандай да бір әрекеттерді орындау мүмкіндігін танижы (мысалы, әрбір
мемлекеттің бейбіт мақсатта ғарыш кеңістігін зерттеу және қолдану, ашық
теңіз еркіндіктерін жүзеге асыу құқығын тану). Мемлекеттердің халықаралық
тәжірибесіне әдет ұғымы белгілі. Әдет – бұл халықаралық сыпайыгершілік
немесе халықаралық моральдың нормасы, олар заңды міндетті болып табылмайды.
Әдет өзаралық негізде сақталады және олардың бұзылуы халықаралық-құқықтық
жауапкершілік әкелмейді [24].
Халықаралық сыпайгершілік – меймандостық, тату көршілік актілерін,
мемлекеттердің өз еріктерімен ерекше көңіл аударып, құрметтеуін көрсетеді.
Алайда халықаралық сыпайгершілік ережелері, халықаралық-құқықтық
қатынастың қатысушылары үшін заңдық тұрғыда міндетті болуы да мүмкін.
Мұндай жағдай халықаралық шартта да (құқықтың шарттық нормасы), сондай-ақ
халықаралық құқықтық дәстүрде де бекітіліуі мүмкін.
Халықаралық құқықтық нормалар ұлттық-құқықтық нормалармен тығыз
байланысты, бұл тезистің дәлелі ретінде өзара әрекеттесу процесін айтуға
болады.
Қазіргі кезде бұрынғы Кеңес Одағы елдері, соның ішінде Қазақстан
Республикасы өздерінің құқықтық жүйесін жалпы мойындалған халықаралық құқық
қағидаларына сәйкестендіруді қажет деп санайды.
Халықаралық-құқықтық нормалар – бұл халықаралық жария құқық
субъектілері тәртіптерінің белгілі бір ережелері.
Ондай нормаларға мынадай сипат тән:
- біріншіден, халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы қатынастарды
реттеуі;
- екіншіден, міндетті сипаты, яғни құқықтық нормалардың заңдық күші,
себебі құқықтық емес нормалардың өзіндік міндетті күші болады;
- үшіншіден, жалпы сипаты, яғни норманың әрекет етуі көптеген
жағдайларды ескере қарастырылған.
Осы заманғы халықаралық-құқық ғылымының маңызды мақсаттарының бірі
халықаралық құқық нормаларының тиімділігі проблемалары болып отыр. Бұл
проблеманың қолданбалы сипатта екені сөзсіз. Ол тиімділік объектілерімен
және реттеу әдістерімен қамтамасыз етіледі. Себебі, сараптау объектісі
ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz