Қазақ этногенезінің сақ кезеңі
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ЖӘНЕ ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІ ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
Факультет деканы
______т.ғ.к.Қайырғалиева
Г.
___ ________ 2018 ж.
5В020300, 5В011400 - Тарих мамандықтарына арналған
ҚАЗАҚ халқының этногенезі мен этникалық тарихы
пәні бойынша
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Атырау -2018 ж.
Қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы пәні бойынша оқу-
әдістемелік жинақты Қазақстан және дүниежүзі тарихы кафедрасының доценті,
п.ғ.к. Шахман Нағымұлы Нағымов құрастырды.
Қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы пәні 5В020300, 5В011400
- Тарих мамандықтары студенттері үшін элективті пән негізінде 3 курстарда
оқытылады. Пәннің міндеті студенттерді этностың пайда болу, құрылу, даму
заңдылықтары теориясына үйретеді. Жалпы этностардың шығу теориясын зерделей
отырып, қазақ этногенезінің күрделі процестерімен қоса, этникалық
территориясына қатысты ғылыми еңбектермен терең таныстырады.
Гуманитарлық ғылымдар және өнер факультеті студенттеріне арналған
Қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы пәні бойынша оқу-
әдістемелік кешені (құрастырушы Ш.Нағымов – Атырау: Х.Досмұхамедов атындағы
Атырау мемлекеттік университетінің баспасы, 89 бет, 2018 ж.)
Глоссарий
Пән бойынша модульдік оқу бағдарламасы (Syllabus)
Пәннің жұмыс оқу бағдарламасы
Пәннің оқу-әдістемелік қамсыздандырылуының картасы
Пәнді зерделеу бойынша әдістемелік ұсыныстар
Дәрістер кешені
Практикалық (семинарлық) жұмыстар жоспары
Студенттің оқытушы жетекшілігімен өз бетімен орындайтын
жұмыстары
СӨЖ тапсырмалары
Аралық және қорытынды бақылауда студенттер білімін бағалауға
арналған материалдар
Студенттер білімін бақылау материалдары
Мамандандырылған, арнайы жасақталған аудиториялар тізбесі
Мазмұны
ГЛОССАРИЙ
-А-
Адам - Жер бетіндегі материалдық және рухани мәдениеттің тарихи процесінің,
дамуының субъектісі, анық сөйлей алатын, ойлай алатын, санасы бар
биологиялық-әлеуметтік тірлік иесі.
Адаптация – жүйенің сыртқы және ішкі орта жағдайына бейімделу процесі.
Анимизм – адамдрдың, жануарлардың өміріне, заттар мен қоршаған дүниенің
құбылыстарына ықпал ететін-міс аруақтарға және рухтарға сену.
Антропогенез – қоғамдық жан иесі ретінде адамның пайда болып, жетілі
процесі.
Анықтама (дефиниция) – белгілі бір объектіні айыруға, табуға, құрастыруға,
ғылымға жаңадан еңгізілген сөз атауы мағынасын тұжырымдауға мүмкіндік
беретін қисындық тәсіл.
Аңыз – халықтың наным-сенімімен, қиял-арманынан туатын ауызша айтылатын
шежіре, ауыз әдебиетінің жанры.
-Ә-
Әдет-ғұрып – адамдардың белгілі бір жағдайларға байланысты, қайталаным
отыратын үйреншікті мінез-құлықтық іс-қимылдары. Оларға көпшілікке ортақ
еңбек ету әдістері, тұрмысқа және отбасыға байланысты адамдар арақатысының
сол қоғамда кең тараған түрлері және діни салттар, тайпа, тап, халық
өмірінің ерекшеліктерін бейнелейтін және қайталанып отыратын әрекеттер
жатады.
Әкімшілік – іске нақты басшылықтың орнына бұйрықшыл-жарлықшыл әдісті
қолданушылық.
Әлем – материалды дүние, мтериалды объектілер, сапалық жағынан әртүрлі
болып келетін материя формаларының толық жиынтығы.
Әлеуметтік құрылым – қоғамдық еңбек бөлінісіне, өндіріс күштерінің және
өндірістік қатынастардың деңгейіне байланысты қалыптасқан қауымдардың
тұтастығы және олардың өзара тұрақты қтынастары.
Әмір – шығыс елдеріндегі әскербасылық атақ..
-Б-
Бай – дәстүрлі қазақ қоғамындағы дәулетті-әлеуметтік топ.
Батыр - әскери өнерді жақсы меңгерген, жау-жүрек ерлігімен аты шыққан,
қаһарман адамға берілетін құрметті атақ.
Бедел – адамның жалпы жұрт таныған қадір-қаситі, ықпалы, көзқарастар жүйесі
немесе белгілі бір қасиеттеріне, сіңірген еңбегіне көрсетілген лайықты
құрмет.
Бек – ежелгі түркілер мемлекетінде қолбасшылық дәрежесін білдірген әскери
шен, атақ.
Би – дәстүрлі қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік жүйесіндегі демократиялық
биліктің иесі.
-Г-
Генезис – шығу, пайда болу.
Гипотеза – ой қорыту жүйесі, сол арқылы бірқатар фактілер негізінде
объектінің, байланыстың немесе құбылыс себептерінің болуы туралы тұжырым
жасайды.
Глоссарий – терминдермен айтылған ойлардың түсіндірме сөздігі.
Гурхан – кидандар мемлекеті билеушісінің лауазымы.
-Ғ-
Ғылым – табиғат, қоға және ой жүйесі туралы жаңа білімдер жасауға
бағытталған және оның барлық шарттары мен сәттерін түгел қамтитын зерттеу
қызметінің саласы.
Ғылыми болжам – теориялық және тәжірибелік деректерді тұжырымдауға және
дамудың объективті заңдылықтарына сүйене отырып, табиғат пен қоғамның,
зерттелмеген немесе тәжірибеде әлі де болса анықталмаған құбылыстарын
болжау.
-Д-
Дағды – ұзақ уақыт қайталаудың нәтижесінде машықтанатын іс-қимылдар.
Дала өркениеті – түркі тектес халықтардың, соның ішінде қазақтардың
материалдық және рухани құндылықтарының даму сатысы.
Даму – мәңгі, қажетті қозғалыс, уақыттағы өзгеріс.
Дәріс - белгілі бір тақырып бойынша материалдарды баяндау. Жоғарғы оқу
орындарында жаңа білімді хабарлаудың алдыңғы қатарлы әдісі.
Дәстүр – тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отыратын
әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғмдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-
құлық қалыптары және т.б., қоғамда, ұлтта немесе жекелеген әлеуметтік
топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік-мәдени мұра элементтері.
Диаспора – күштеп көшіру арқылы, түрл саяси-әлеуметтік жағдайға душар
болған, басқа елдердің ортасына барып паналаған этностардың шашыранды
топтары.
-Е-
Ел – көне түркі тілінде халық сөзінің синонимі ретінде қолднылған атау.
Елтебер – Түрік қағанаты тұсындағы дәрежелі әскери-әкімшілік шеннің ең
төменгі лауазымы.
-Ж-
Жабғу – Түрік қағанаты тұсындағы дәрежелі әскери-әкімшілік қызмет сатысы
жүйесіндегі қаған мен ұлықтан кейінгі лауазым.
Жәдігер – ертеден қалған мұра, ескерткіш.
Жеке адамға табыну – белгілі бір қайраткердің беделіне көзсіз бас ию, оның
сіңірген еңбегін әсірелеп көрсету, тарихи тұлғаны әулиеге теңеу.
Жүйе - өзара қатынастар мен байланыстарда болатын, белгілі бір тұтастықты,
бірлікті құрайтын элементтер жиынтығы.
Жылнама – халықтың, мемлекеттің, қаланың т.б. жылма-жыл жазылған тарихи
шежіресі.
-З-
Заң – құбылыстардың жүйелі түрде өзгеруіне себепші болатын оның ішкі, мәнді
және тұрақты байланысы.
Зат - материалдық дүниенің біршама дербес тіршілік ететін бөлігі.
Зекет – ғаріп-ғасерге тарату үшін арнайы жиналатын салық.
-И-
Иқта – мұсылмандық құқықтағы тиісті салықтарды мемлекетке төлеу шартымен
иен жатқан жерлерді пйдалануға беру тәртібі.
Ислам – құдайға құлшылық ету – дүние жүзіне кең тараған діни сенімдердің
бір түрі. Исламның дін ілімі мұсылмандардың қасиетті кітабы Құранда
бяндалған.
Көші-қон – адамдардың тұрғылықты мекенінен әртүрлі себептермен басқа жерге
қоныс аударуы, көшіп-қонуы.
Көшпелілік – көшпелі халықтардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық
даму жүйесі, шараушылық-мәдени типі.
Классификация – бөлудің әлдебір жиынтығы болып табылатын ұғым аумағын
бөлудің логикалық операциясы, қолданудың ерекше көрінісі.
-Қ-
Қабілет – адам психикасының өмір сүруінің ішкі шарттары мен тәсілдері.
Қаған – ерте түрік мемлекеттерінің басшысы.
Қарама-қарсылық – қайшылықтың даму сатыларының бірін білдіретін категория.
Қауым – алғашқы қауымдық құрылыстың негізгі экономикалық ұясы.
Қоғам – адамдар арасында тарихи қалыптасқан саяси-әлеуметтік байланыстар
мен қатынастардың тұрақты жүйесі.
Қоғамдық қатынастар – адамдардың бірлескен практикалық және рухани қызметі
процесінде олардың арасында қалыптасатын қатынастар.
Құран – мұсылмандардың негізгі қасиетті кітабы.
-М-
Магистрантқа арналған пәннің бағдарламасы (Syllabus) - әрбір сабақтың
тақырыбы және ұзақтылығы көрсетілген әр пәннің оқыту бағдарламасы.
Магистранттардың оқу жетістіктерін бақылау - әр түрлі бақылау
тапсырмаларының (жазбаша жұмыстар, тесттер, практикалық жұмыстар, ауызша
сауал және т.б.) негізінде нақты пән бойынша магистранттың білім
жетістіктерін тексеру; ол өз кезеңінде ағымдық, аралық және қорытынды
бақылауға бөлінеді.
Магистранттардың өзіндік жұмысы (МӨЖ) – оқу-әдістемелік әдебиеттермен
қамтамасыз етілген, тест, бақылау жұмыстары, коллоквиумдар, рефераттар,
шығрмалар мен есептер түрінде бақыланатын өзіндік жұмысқа берілген
белгіліөбір тақырыптар тізімі бойынша жұмыс.
Магия – алғашқы дін формаларының бірі, ол көптеген түсініксіз сиқыршылық
құбылыстарды жұмбақ күштердің әсеріне жатқызуға негізделген және адамдрға,
жануарларға, қиялдағы рухтарға және т.б. әсер ету мақсатын көздейтін слт-
жоралардың жиынтығы.
Мақсат – белгілі бір межеге қол жеткізуге бағытталған әрекеттің ой-санадағы
көрінісі.
Мәдениет – адамзаттың болмыс пен сананың барлық салаларындағы әлеуметтік-
прогрестік шығармашылығы қызметі; бұл қызмет заттандыру (белгі жүйелерін
және т.б. жасау) және затсыздандыру (мәдени мұраны меңгеру) процестерінің
диалектикалық бірлігі болып табылады, өмір шындығын өзгертуге, адамзат
тарихының байлығын жеке адамның ішкі байлығына айналдыруға, адамның мәндік
күшін барынша айқындап, дамытуға бағытталады.
Мемлекет – қоғамды басқарудың, оның экономикалық және әлеуметтік құрылымын
қорғауды іс жүзіне асырушы қоғамның саяси жүйесінің негізгі институты.
Миф – тарихтың ертедегі кезеңдерінде туған хикаялар: олардағы қиялы
бейнелер (аңызға айналған батырлар, оқиғалар және с.с.) табиғат пен
қоғамның түрліше құбылыстарын жалпылай түсіндіруге әрекет жасаудан келіп
туған.
Міндетті компонент (Core Subjects) – оқу бағдарламасы бойынша
магистранттрадың міндеттітүрде оқитын пәндері.
Монотеизм – бір құдай: бір құдайға құлшылық ету.
-Н-
Нақтылық – көпжақтылық, күрделілік, дамығандық, тұтастық.
Наным – субъктінің жағдайы, ол жеке адамның рухани дүниесімен тығыз
байланысты болады, идеяларда бейнеленетін, объект туралы белгілі бір
ақпарат хабарының негізінде пайда болады, басқа да сезімдермен қатар наным
сезімімен қосарласып, адам қызметінің мотиві, стимулы, мақсаты және бағдары
болып табылады.
Негіз – белгілі бір құбылыстың, нәтиженің өмір сүруіне және оны айқындауға
алғышарт жасайтын қажетті жағдай.
-О-
Оба – тастан қалаған қарақшы, меже, белгі.
Оқытудың кредиттік жүйесі – оқу үрдісін регламенттеу және білім көлемін
кредит түрінде есепке алу шегінде білім траекториясын таңдау, жекелендірі
негізінде өз бетінше білім алуды жоғарылату және білімді шығармашылық түрде
игеруге бағытталған білім беру жүйесі№
Оқытушының жетекшілігімен жүзеге асырылатын магистранттың өзіндік жұмысы
(ОМӨЖ) (Office Hours) – оқу кестесінде көрсетілген және оқытушының
педагогикалық жүктемесіне кіретін оқытушының жетекшілігімен жүргізілетін
магистранттың аудиториядан тыс жұмысы.
Отан – туған ел, атамекен.
-Ө-
Өмір – материя қозғалысының формасы.
Өнер – қоғамдық сана мен қызметінің өзгеше формасы, көркем тұлға арқылы
берілетін шындықтың бейнесі, дүниені эстетикалық игерудыі аса маңызды
тәсілі.
Өркениет – қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы.
Өту баллы (Grade Point Average - GPA) – таңдап алынған бағдарлама бойынша
магистранттың оқу жетістіктері деңгейінің орташа бағасы (кредиттердің
қорытынды бақылау баллдарының сандық эквивалентіне көбейтінділері
жиынтығының ағымдағы оқу кезеңіндегі жалпы кредит санына қатынасы).
-П-
Патриархат - алғашқы қауымдық құрылыстың рулық ұйымының формасы; ол
қоғамдық өндірісте оның істерін басқару мен мүшелері арасындағы
қатынастарды реттеуде ерлердің маңызды роль атқаруымен сипатталады.
Политеизм – көп құдай: бірнеше құдайға құлшылық ету.
Пререквизиттер, постреквизитте (Prerequisite, Postrequisite) – берілген
пәнге дейін және пәннен кейін игерілуге міндетті пәндер.
Ру – қаны бір, туыстық байланыстармен топтасқан алғашқы қауым – алғашқы
қауымның экономикалық қатынасының барысында қалыптасқан адамдар
бірлестігінің түрі.
Рух – ойлау ұғымымен деңгейлес.
-С-
Сабақтастық – жалпылық байланыс пен дамудың арақатынасын бейнелейтін
материалистік ұғымы.
Сана – объективті шындықты бейнелеудің адамға ғана тән жоғарғы формасы,
оның дүниеге және өзіне адамдардың қоғамдық-тарихи қызметінің жалпыға
бірдей формаларының жанама түрдегі қатынасының тәсілі.
Семиотика – белгімен хабарлаудың ең қарапайым жүйесінен тілдерге және
ғылымның формалданған тілдеріне дейінгі белгілік жүйелерді салыстырып
зерттеумен айналысатын пән. Белгілік жүйелердің негізгі функциялары: а)
хабарларды жеткізу және мәнді білдіру функциясы; б) тілдік қатынас
функциясы, яғни тыңдаушының берілген хабарды түсінуін қамтамасыз ету,
сонымен бірге іске даярлау, оған эмоциялық әсер ету және т.б.
Сенім – білімге негізделмесе де белгілі бір құбылыстың ақиқаттығына илану.
Сословие – құл иеленуші және феодалдық құрылысқа тән таптық айырмашылық
формаларының бірі.
-Т-
Табиғат - өзінің барлық шексіз көп түрлілігімен көрінетін бізді қоршаған
дүние.
Тағдыр – адам ғұмырындағы барлық жағдайларды алдын ала пешенесіне жазып
қоятын табиғаттан тыс күш туралы діни мистикалық түсінікті білдіретін ұғым.
Тайпа – алғашқы қауымдық құрылысқа тән адамдар бірлігінің формасы. Ол рулық
қатынастарға негіздлді, яғни оның мүшелері қандас туыстардан тұрды, рулар
мен аталарға бөлінді.
Таным – іс-әрекетінің адам мақсаттары мен ұмтылыстарының негізі болатын
білімін қалыптастырушы, шығармашылық қызметінің қоғамдық-тарихи процесі.
Таптар – адамдардың қоғамдық өндірістің тарихи белгілі бір жүйесіне алатын
орнына қарай, өндіріс құрал-жабдықтарының қатынасына қарай, еңбекті қоғадық
жолмен ұйымдастырудағы роліне қарай, демек, қоғамдық байлықтан алып отырған
үлесінің мөлшеріне және ол үлесті бөлу әдістеріне қарай жіктелетін үлкен
топтары.
Тарихтың объективті факторы – адамдардан тәуелсіз және олардың қызметінің
бағыты мен ауқымын көрсететін шарттар.
Тарихтың субъективті факторы – бұқараның, топтардың, мемлекеттің, жеке
адамдардың белгілі бір мақсатқа бағытталған іс-әрекеттері, олардың санасы,
еркі, іс-қимылға бейімділігі және т.с.с. жатады.
Теория - өзінің объектісін құрастырып отырған белгілі бір жиынтықтың
қызметін сипаттайтын, түсіндіретін және болжайтын, шындықтың қандай да
болмасын фрагменті жөніндегі нақты білімді жинақтап қорытындылайтын жүйе.
Тепе-тең ақиқат пікірлер – ақиқаттың кез-келген мәндерінде ақиқат болатын
қисындама пікірлер, өрнектер немесе формулалар.
Тепе-теңдік – заттың, құбылыстың өзара біркелкі, тең дәрежелі болуын немесе
бірнеше заттың деңгейлес екендігін өрнектейтін категория.
Тоталитаризм – зорлық-зомбылық пен қоқан-лоққыны негізіне алған саяси
үстемдік жүйесі.
Тотемизм – алғашқы қауымдық қоғам дінінің ерте кезгі формаларының бірі.
Оның негізі – қандайда болсын адамдар тобының белгілі бір жануарлар,
өсімдіктер, заттар немесе құбылыстармен ортақ тектестігіне және қандас
туыстығына нану.
Тұрмыс – қоғам өмірінің адам өзін ұлғаймалы өндіруімен тікелей байланысты
негізгі аяларының бірі, оның тамақ, киім, тұрғын үй, демалу, көңіл көтеру,
денсаулығын сқтау сияқты жақтарын қанағаттандыратын материалдық және мәдени
орта.
Тіршілік - өзгермелі заттардың өзара байланыстары мен әрекеттерінің алуан
түрлілігі.
-Ұ-
Ұғым – дүниені танып-білу сатысындағы белгілі бір тұтстықта құрастырылп
отырған заттың мәнін оның қалыптасу тәсілін анықтау арқылы олардың
теориялық танымның формасы.
Ұлыс – тайпалық қатынастардың ыдырау барысында тарихи қалыптасқан
адамдардың қоғамдастығы.
-Ү-
Үлгерімді аралық бақылау (Midterm Examination) – бекітілген академиялық
күнтізбеге сәйкес өткізілетін магистранттың оқу жетістіктерін мерзімдік
тексеру.
Үлгерімділікті ағымдағы бақылау – оқу пәнінің әрбір тақырыбы немесе әрбір
тарауы бойынша оқу пәнінің оқытушысы жүзеге асыратын тыңдаушының оқу
жетістіктерін жүйелі тексеру.
-Ф-
Фетишизм - әр зтқа тән ерекше әлеуметтік сипат беретін, ал мәдени даму
барысында пайда болатын қасиеттерді табиғи нәрселер болып табылатын
қоғамдық қатынас және соған сәйкес келетін көзқарастар.
-Э-
Эпос – көркем әдебиеттің байырғы, негізгі тектерінің бірі, дәлірек
айтқанда, өмір шындығын мейлінше мол қамтып, кең суреттейтін, адам мінезін
мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр.
Этногенез – этностың шығу тарихы.
Этникалық идентификация – этностардың бір-біріне жақындығы.
Этникалық қауымдастық – тарихи жағынан белгілі бір территорияда
қалыптасқан, тілдің, мәдениет пен психиканың, өздеріне ортақ, айтарлықтай
ерекшеліктеріне, сондай-ақ өздерінің бірлігін және этнонимде бекітілген
өздері тәріздес құрылымдардан айырмашылығын сезіну санасына ие адамдардың
тұрақты бірлестігі.
Этникалық құрам – бір мемлекетте тұратын ұлт өкілдерінің құрамы.
Этнос – адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-тарихи процесс нәтижесінде
пайда болған әлеуиметтік топтасудың айрықша бір түрі.
ҚАЗАҚ халқының этногенезі мен этникалық тарихы ПӘНІНІҢ МОДУЛЬДІК ОҚУ
БАҒДАРЛАМАСЫ - SYLLABUS
1.1 Оқытушы жөнiнде мәлiмет: Нағымов Шахман Нағымұлы - штаттық негіздегі
доцент, п.ғ.к.
Кафедрадағы уақыты – сабақтан тыс уақыттағы мерзімде
1.2 Пән бойынша мәлiметтер:
Модуль атауы – мамандық бойынша модуль, базалық пәндер циклінің таңдаулы
пәндер қатарына жатады.
Оқу пәнінің атауы және коды: KHEET 3220 Қазақ халқының этногенезі мен
этникалық тарихы
Атауы: Қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы
ҚР және ЕСТS кредиттер саны: 35
Өтетін орны: сабақ кестесіне сәйкес жаңа оқу корпусындағы аудитория
Пәннің оқу жоспары бойынша бекітілген сағат саны:
Оқу жоспарынан көшірме
МамаКурс Се- Кредит ДәрістСеми-
ндық местр ер нарлар
1. Кіріспе 2 - - -
2. Этногенездің теориялық мәселелері 2 2 5 2
3. Қазақ халқының этногенезінің 2 1 5 1
деректемелері мен тарихнамасы
4. Қола дәуіріндегі Қазақстандағы 2 1 5 1
тайпалардың этномәдени және
этногенетикалық сипаты
5. Қазақ этногенезінің сақ кезеңі 2 1 5 1
6. Қазақ тегінің ғұн, үйсін, қаңлы 2 1 6 1
кезеңдері
7. Қазақ этногенезіндегі түркі дәуірі 2 1 5 1
8. Қазақ этногенезіндегі қимақтар мен 2 1 5 1
қыпшақтардың орны
9. Қазақ этникалық тарихындағы кидан, 2 1 6 1
найман, керейіттер және жалайырлардың
орны
10. Антропология деректері бойынша қазақ 2 1 5 1
халқының этногенезі
11. Монғол басқыншылығынан кейінгі 2 1 6 1
Қазақстанның этникалық тарихы
12. Қазақ халқының қалыптасу процесінің 2 1 5 1
аяқталуы
13. Қазақ этнонимі 2 1 5 1
14. Қазақ жүздерінің пайда болуының 2 1 6 1
мәселелері
15. Ұлы, Орта және Кіші жүз қазақтарының 2 1 6 1
рулық-тайпалық құрамы
Барлығы 30 15 75 15
СӨЖ-ң орындау және тапсыру кестесі
№ Тақырыптың атауы МӨЖ Ұсыны- Бақылау Тапсыр
Тапсырма латын түрі -
-лары әдебиет малар
1. Кіріспе Түсінік 1-8; Үй 1
беру 1-5 жұмысы
2. Этногенездің теориялық мәселелеріСхема мен 1-6; Үй 2
таблица 1-8 жұмысы
3. Қазақ халқының этногенезінің Анықталарме1-3; Ағымды 3
деректемелері мен тарихнамасы н жұмыс 1-15
4. Қола дәуіріндегі Қазақстандағы Реферат 1-6; Үй 4
тайпалардың этномәдени және 1-7 жұмысы
этногенетикалық сипаты
5. Қазақ этногенезінің сақ кезеңі Дәріс 1-5; Үй 5
конспектісі1-10 жұмысы
6. Қазақ тегінің ғұн, үйсін, қаңлы Реферат 17; Аралық 6
кезеңдері 1-12 бақылау
7. Қазақ этногенезіндегі түркі Анықтамалар1-10;1-Үй 7
дәуірі мен жұмыс 10 жұмысы
8. Қазақ этногенезіндегі қимақтар Дәріс 1-7;1-1Үй 8
мен қыпшақтардың орны конспектісі0 жұмысы
9. Қазақ этникалық тарихындағы Реферат 1-5; Үй 9
кидан, найман, керейіттер және 1-10 жұмысы
жалайырлардың орны
10. Антропология деректері бойынша Схема, 1-6; Ағымды 10
қазақ халқының этногенезі таблица 1-5
11. Монғол басқыншылығынан кейінгі Картамен 1-5; Үй 11
Қазақ станның этникалық тарихы жұмыс 1-8 жұмысы
12. Қазақ халқының қалыптасу Схема, 1-5; Үй 12
процесінің аяқталуы таблица 1-8 жұмысы
13. Қазақ этнонимі Реферат 1-2; Аралық 13
1-9 бақылау
14. Қазақ жүздерінің пайда болуының Эссе жазу 1-6; Үй 14
мәселелері 1-5 жұмысы
15 Ұлы, Орта және Кіші жүз Дәріс 1-5; Үй 15
қазақтарының рулық-тайпалық конспектісі1-6 жұмысы
құрамы
ДӘРІС САБАҚТАРЫНЫҢ ТОЛЫҚ МӘТІНІ
Тақырып 1. Этногенез бен этникалық тарихтың теориялық мәселелері (6 сағ.).
№ 1. Кіріспе (2 сағ.).
1. Курстың мақсаты мен міндеті.
2. Зерттеулердің әдістері.
3. Этнос пен этногенезге байланысты негізгі теорияларды талдау.
1. Курстың мақсаты мен міндеті.
Курстың мақсаты мен міндеті. Негізгі атаулар, түсініктер, әдістер
мен әдістемелер. Этностардың этногенезі, этникалық тарихы, олардың
қызметіндегі өзектілік, этникалық мәселелердің талдануы, халықтардың
антропофизикалық дамуы. Этнологияның әлеуметтік функциялары: ғылыми-
танымдық, этностың өзін-өзі тану қызметі. Этникалық топтардың қызметі мен
әлеуметтік аспектісінің дамуы, олардың ұқсастықтары, өзіндік ұйымдастыру
формалары, этникалық топтардың өзара байланыс типтері. Этникалық
стереотиптердің қалыптасу, этникалық өзін-өзі тану мен бірегейлік мәселесі.
Тақырыпқа байланысты терминдер.
Этногенез бен этникалық тарихқа байланысты шетелдік және отандық
тарих пен этнология ғылымдарының тарихы. Германиядағы халықтар туралы
қалыптасқан ғылымдағы дәстүр. Ұлыбританиядағы ағылшын этнологиясының
негізін салушылардың бірі Д. Фрезердің ғылыми айналымға енгізген әлеуметтік
антропология құрамындағы халықтар. АҚШ-тағы физикалық антропология,
нәсілдік және мәдени айырмашылықтарды зерттеудің негізін салушы Г.Л.
Морганның ізденістері. Россия мен Франциядағы халықтар туралы ғылымның
деңгейі. Н.Н. Миклухо-Маклай, Г.Г. Шпет, В.В. Богораз және т.б. ғалымдардың
ғылыми зерттеулері.
Этникалық процестерді этногенетикалық тұрғыдан түсіндіру. Этникалық
қауымдастықтардың географиялық саналуандығы, тарихи-этнографиялық аймақтар
және олардың топтастырылу орындары мен ерекшеліктері. Тарихи-этнографиялық
бірлестіктердің типологиясы. Адамзаттың жіктеліске түсуінің заңдылқтары
мен себептері. Қауымдастықтардың бірігу факторлары, олардың қалыптасуы.
Этногенетикалық шоғырлар, генезистің негізгі критерийлері.
Бірлестіктердің этникалық өзіндік санасы және өзіндік атауы. Археологиялық
және этнографиялық материалдардың этногенетикалық мәні, олардың
хронологиялық байланысы.
2. Зерттеулердің әдістері.
Нақты нысанды барлық қолда бар білім көлемімен зерттеу. Тарихи-
этнологиялық зерттеу жұмыстары тәсілдерінің спецификасы. Этностарды
қарастырудағы тарих пен этнология ғалымдарының зерттеулері мен
сипаттамалары, саяхатшылардың жазбалары, фольклорлық және көркемдік
мәтіндер, этносоциологиялық және этнопсихологиялық зерттеулер,
публицистикалық материалдар, ресми құжаттар, тарихи және қоғамдық саяси
әдебиеттер және т.б. Сонымен қатар, этностарды зерттеу барысында
қолданылатын басқа да тәсілдердің құндылығы. Мысалы, олармен тікелей
қатынас кезінде кездесетін әртүрлі жағдайлар, пайымдаулар мен түрлі
дәлелдер, әңгіме және талас кезінде қолданатын логикалық пайымдаулар,
қоршаған ортаның өзіндік іс әрекетін түсіндіруде жиі кездесетін басқа да
тәсілдер мен құнды құбылыстар.
Жоғарыда көрсетілген әртүрлі мәліметтерді алу және өңдеу барысындағы
қолданылатын түрлі тәсілдер. Бүгінгі таңда тарихи- этнологиялық және т.б.
зерттеу тәсілдерінің тұтас жиынтығының жан-жақты қалыптасуы. Оның құрамына
жазба деректермен ауызша аңыздарын анықтауы, археологиялық және
антропологиялық мәліметтерді қолдануы мен талдауы. Салыстырмалы-тарихи,
құрылымдық-функционалдық және жүйелі тәсілдері және т.б.
3. Этнос пен этногенезге байланысты негізгі теорияларды талдау
Халықтардың этногенезі туралы теориялық мәселелерге тоқталу. Тарихта
ғасырлар бойы қалыптасқан этнологияның негізгі ірі ғылыми бағыттары мен
мектептерінің сипаттамасымен кейбіреулерінің әр мезгілде жоғары сатыға
көтерілуі және белгілі бір беделге ие болуы. Этникалық коғамдар және
олардың мәдениетіне тікелей қатысты негізгі идеялар мен алғашқы
тұжырымдардың бөлініп шығуы. Бұл теорияны қолданудағы шектеу тәсілінің
анықталуы және олардың инструменталды әрекет етуші элементтерінің
көрсетілуі. Сонымен қатар, тарих пен этнологияның дамуы барысындағы
қалыптасқан бағыттарды жүйелі түрде мазмұндау.
Этнос теориясының халықтарды классификациялау барысындағы жүйелі және
реттеуші сипаты. Тарихи-антропологиялық мәселелер: морфологиялық,
психофизиологиялық құралдар, кеңістік пен уақыттағы этногенетикалық
бүршіктер, олардың түрлері. Антропогендік процестер және этногенездік
фактілер, олардың түлеріндегі өзіндік айырмашылықтар. Әр этностың өмір
сүруі мен одан әрі дамуы көп жағдайда басқа этностармен өзара байланыста
болуы.
Археологиялық материалдар бойынша әлеуметтік және рухани
мәдениет құбылыстарын реконструкциялаудың теориялары. Этностың жүйелі
параметрі, этногенездің пайда болу көзі, этникалық қауымның құрылымдылығы.
Этногенетикалық болжам және талдау.
Сұрақтар:
1. Этногенезге байланысты негізгі атаулар, түсініктер.
2. Этникалық қауымдастықтардың негізгі ерекшеліктері.
3. Халықтарды топтастырудың негізгі принциптері.
4. Этнос генезисінің негізгі критерийлері.
Негізгі әдебиет:
1. Абиль Е. Этногенез казахов. Опыт системного подхода. – Кустанай, 1997.
2. Ақынжанов М.Б. Қазақ халқының тегі туралы. – Алматы, 1957.
3. Алексеев В.П. Историческая антропология и этногенез. – М., 1989.
4. Бочкарев А.И. Фундаментальные основы этногенеза: Учебное пособие. – М.,
2008.
5. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. – М., 1983.
6. Исследования по прикладной и неотложной этнологии. – М., 1996.
7. Концепции зарубежной этнологии. – СПб., 1976.
8. Этнография и смежные дисциплины. Этнографические субдисциплины. Школы и
направления. Методы. – М., 1988.
9. Этнометодология. Вып. 2. – М., 1995.
Қосымша әдебиет:
1. Крюков М.В. Еще раз об исторических типах этнических общностей
Советская этнография. – 1986. - № 3.
2. Лашук Л.П. Введение в этничность социального. – М., 1977.
3. Масанов Э.А. Очерки истории этнографического изучения казахского
народа в СССР. – Алма-Ата, 1966.
4. Орлова Э.А. Введение в социальнрую и культурную антропологию. – М.,
1994.
5. Попов А.И. Названия народов СССР: Введение в этнонимику. – Л., 1973.
6. Сулейменов Р. Б. Этногенез и этническая история казахского народа.
Проблема и метод Вестн. АН КазССР. – 1987. – №8. – С.15-20.
7. Этнические процессы в современном мире. – М., 1987.
Дәріс № 2.
Этногенездің теориялық мәселелері (2 сағ.)
1. Этнос пен этногенездің примордиалистік теориясы.
2. Этнос метафора ретінде. Конструктивизм әдістемесі.
3. Этнос зерттеудегі инструменталистік әдіс.
1. Этнос пен этногенездің примордиалистік теориясы
Этностың примордиалистік теориясы. Примордиализмнің философиялық және
дүниетанымдық негізі. Этникалық объективті мәлімет ретінде адамзат
тарихындағы алғашқы (примордиалистік) тұрақтылық. Примордиалистік (жалпылай
көзқарас) теориясының этникалық жекелеуіне, адамның топпен немесе сол
мәдениеттің табиғи байланысына негізделуі. Примордиализмнің теориялық
көздері. Примордиализмнің жақтастарының этнос пен этностықты табиғатта
немесе қоғамда жалпылама негізі бар шынайы феномен ретінде өмір сүреді деп
есептеуі. Этностың шығуы туралы осы екі объективті нұсқаны негізге ала
отырып, примордиалистік тұрғыдағы барлық теориялардың екі бағытқа бөлінуі:
табиғи және тарихи-эволюциялық.
Табиғи бағыт. Бұл жерде примордиалистік құрылым ретінде ата-тегі бір,
бір нәсілге жататын биологиялық механизм деп айқындалуы. Этникалық ұғымын
эволюциялық идеялар көменімен, “кеңейтілген қоғамдық топтардың” немесе
“туысқандық талдау мен байланыстардың кеңейтілген формасы” ретінде
түсіндіруі. Тарихи-эволюциялық бағытта этностың жүйелі параметріне баса
назар аударылуы. Әсіресе, этногенез бастаулары, этникалық тұтастықтың
құрылымдылығы, оның тарихи дамуының сатылылығы (соның ішіндегі “тайпа”,
“халық”, “ұлт” түсініктері, этникалық шекараларды бекіту, этнос аралық
өзара әрекеттестіктің оптимизациясы, этносқа ғасырлар бойы өзінің
қайталанбастығын жаңғыртуға мүмкіндік беретін “этникалық константаларды”
іздестіру, этногенетикалық процестерді болжау және т.б. мәселелер).
Этностың биоәлеуметтік концепциясы. Л.Н.Гумилев тұжырымдамасындағы
этностың пассионарлық теориясы. Этногенездің негізгі тарихи түрлері.
Палеоэтногенез – этностардың түрлі метаэтникалық қауымдастықтар негізінде
қалыптасуы. Мезоэтногенез – халықтар типті этностың, яғни тайпа мен ұлт
арасындағы этностың пайда болуы. Неогенез – жаңа және қазіргі заманның
этногенезі. “Этносфера” ұғымы адамзаттың жер шарындағы тіршілігінің формасы
ретінде. Л.Н.Гумилевтың этнос концепциясындағы биоәлеуметтік түсінігі.
Этногенез - тірі зат, биохимиялық энергиясының этностың тарихи қызметіне
және этномәдени энергиясына өзгеруі. Этностың пайда болуы, қалыптасу орны
мен даму циклдерінің белгілі бір “заңдылықтарға” тәуелді бағытталуы.
Ғалымның пікірінше, олар үш қағиданың бірлігімен анықталады: географиялық
(ландшафт), этникалық (халық) және саяси-әлеуметтік (мемлекеттік). Алғашқы
екі маңызды принциптің жаратылыс ғылымымен байланысты болуы, үшіншісі
алғашқы екеуінің өнімі ретінде адам туралы ғылым сферасына жатқызылуы.
Этностың әлеуметтік–тарихи концепциясы. Ю.В Бромлейдің этнос және
этникалық-мәдениет теориясы. Этносқа тән белгілері мен компоненттері: ішкі
бірлігі, өзіндік сана-сезімі мен идентификациясы, ортақ психикасы,
территория тұтастығы, тілі және т.б. Этнос терминінің кең мағынасы.
“Этникалық мәдениет” және “этнос мәдениеті” ұғымы. Этнос “этникалық-
этноәлеуметтік организм” ретінде. Күнделікті тәжірибеде этностардың өзіндік
материалдық және рухани мәдениеттерімен ерекшеленуі. Негізгі терминдер,
ұғымдар.
Этностың синергетикалық концепциясы. Синергетика – күрделіліктің
жоғарғы деңгейіндегі бірізділік емес тепе-теңсіздік жүйесінде өзін-өзі
басқару үрдісін зерттейтін ғылым. Этносты біркелкі емес синергетикалық жүйе
ретінде қарастыру: этникалық тәжірибе феноменін зерттеу, этностардың өзін-
өзі ұйымдастыру процесінің әлеуметтік тұжырымдарын талдау, этностың
иерархиялық құрылымының жүйеленіп бөлінуі және олардың өзара ықпалдасуы.
Этнос құрылымының жасалуының синергетикалық қағидалары. Этникалық жүйенің
бірізділік емес ұғымы, оның ұжымдылығы, этникалық құрылымның икемділігі.
Этногенездегі мәдени байланысты зерттеудегі синергетикалық тәсілдің жалпы
ғылыми әдіс болып есептелуі және қоршаған ортаны диалектикалық тану әдісі
болып табылатындығы.
2. Этнос метафора ретінде. Конструктивизм әдістемесі.
Этникалық құрылымды зерттеудегі конструктивистік тәсіл.
Конструктивизмнің негізгі теориясы. “Ұлт -мемлекет” концепциясы. Ұлттар
және ұлтшылдық “белгісіз қауымдастық” ретінде (Б. Андерсон). Этнос –
белгілі бір топтың және тұлғаның мәдени дәстүрге енген ұқсастық формасы
ретінде (Э.Эриксон). Э.Геллнердің “ұлттар және ұлтшылдық” кітабының басты
идеясы. Ұлтшылдық - саяси қауымдастықтың реконцептуализациялық механизмі
ретінде (Р. Бурдье). Этникалық бірлестік - өзара әлеуметтік байланыс
нәтижесі ретінде (Э. Хобсбаум). Этнос – метафора ретіндегі феномен, оның
өкілдерінің ортақ атауы және мәдениеттік түрлерінің бөлісуі, шығу тегі мен
тарихи ортақтығы, ынтымақтастық сезімге ие болуы (В. Тишков).
Этникалық зерттеу әдістемесіндегі конструктивистік (постмодернисттік)
тәсіл сипаттамасы. Этнос – ерекше мәдени белгілері және өзге қоғаммен
мәдени байланыста болатын адамдар қауымдастығы ретінде түсіндірілуі.
Сонымен, этникалық қауымдастықтың белгілері ортақ шығу тегімен байланысты
емес, оның жалпы ортақ тарихи тағдырына, мифке, сондай-ақ шектелген мәдени
ортаға байланыстылығы.
3. Этнос зерттеудегі инструменталистік әдіс.
Этносты зерттеудегі инструменталистік тәсіл. Примордиалистік тәсілге
қарағанда инструменталистік тәсілдің этникалылықтың объективті негізін
іздестіруге емес (инструментализм этносты факт, шындық ретінде қабылдайды),
қауымдастық пен этностың орындайтын функцияға бағытталуы.
Инструментализмнің әдістемелік көрсеткіші. Этникалық бірлік топ мүддесінің
орындалу құралы, саяси күресте жұмылуы (Н. Глезер, Д. Мойнихэн). Этникалық
қауым –“топ мүддесі”, “жұмылдыру тобы”(Р. Джексон). Этникалық топтың
сақталуы - қазіргі қоғамға тән бұқаралық мәдениет және құндылықтың
қажеттілігі мен прагматизмі үшін адам қажеттілігіндегі жатырқауды жеңу.
Этникалық сана-саяси күш ретінде (У. Коннор). Ұлтшылдықтың этномәдени және
азаматтық түрі, ұғымдары. Этносты анықтаудың негізгі тәсілдері. Этностың
күрделі құрылым ретінде сипатталуы, оның салыстырмалы категория ретінде
көрінуі. Этникалық топтардың өзіндік мәдени ерекшеліктері, құндылықтары
және қызметтері.
Этностың ақпараттық концепциясы. Әлемдік этнологияда этникалықтың
инструменталистік тәсіліне Н.Н. Чебоксаров пен С.А. Арутюновтың этностың
ақпараттық концепциясын қосуы. Ақпараттық байланыстардың әр түрлі
(синхрондық, диахрондық) қатынас формалары түрінде болуы. Ақпараттық
байланыстардың әр түрлі жолдар арқылы (тілдік қатынас көмегімен көрсету,
еліктеу) берілуі.
Сұрақтар:
1. Примордиализмнің теориялық көздері.
2. Л.Н.Гумилев тұжырымдамасындағы этностың пассионарлық және этносфера
теориясы.
3. Ю.В.Бромлейдің этнос теориясының ерекшелігі.
4. Этностың синергетикалық қағидасының негізі.
5. Конструктивистік тәсілдің негізгі сипаттамасы.
6. Инструменталистік теорияның елеулі қасиеттері.
Негізгі әдебиет:
1. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. – М., 1983.
2. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – М., 1992.
3. Козлов В.И. Проблема этнического самосознания и ее место в теории
этноса Советская этнография. – 1974. - № 2.
4. Концепции зарубежной этнологии. – СПб., 1976.
5. Этнография и смежные дисциплины. Этнографические субдисциплины.
Школы и направления. Методы. – М., 1988.
6. Этнометодология. Вып. 2. – М., 1995.
Қосымша әдебиет:
1. Арутюнов С.А., Чебоксаров Н.Н. Этнические процессы и информация
Природа. – 1972. - № 7.
2. Геллнер Э. Нации и национализм. – М., 1991.
3. Гумилев Л.Н. Этносфера: История людей и история природы. – М., 1993.
4. Коротеева В.В. Воображаемые, Изобретенные и сконструктиро-ванные
нации: метафора в науке Этнологическое обозрение. – 1993. - № 2.
5. Краткий этнологический словарь.- М., 1985.
6. Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. – М., 1986.
7. Тишков В.А. Очерки теории и политики этничности в Российской
Федерации. – М., 1997.
8. Токарев С.А. История зарубежной этнографии. – М., 1978.
Дәріс № 3.
Қазақ халқының этногенезінің деректемелері мен тарихнамасы (2 сағ.)
1. Жазбаша деректемелер.
2. XVIII ғ. ортасы – XX ғ. басындағы ғылыми зерттеулер.
3. XX ғасырдағы Қазақстанның тарихнамасы.
1. Жазбаша деректемелер
Этногенездік және этникалық процестердің мәселесі. Қазақ халқының
этногенезі мен этникалық тарихына байланысты жазбаша деректемелерге
мыналар жатады:
Парсы деректемелері. Ала ад-дин Жувейнидің Тарих-и джахангуша
(Әлемді бағындырушының тарихы, 1260), Фазлаллах Рашид ад-Диннің Жами´ат-
таварих (Жылнамалар жинағы, 1310-1311), Низам ад-дин Шамидің Зафар-
наме (1403-1404), Шараф ад-дин Әли Йаздидің Зафар-наме (1425), Муин ад-
дин Натанзидің Мунтахаб ат-таварих-и Му´ини (1412-1414), Хафиз-и Абрудың
Зубдат ат-таварих-и Байсункари (1430), Абд ар-Раззақ Самаркандидің
Матла´ас-са´ дайн ва маджма´ әл бахрайны (1471), Мұхаммед Хавенд-шах
Мирхондтың Раузат ас-сафа (1498), Әбу-л Хасан Сайид Әли әл-Жүзжанидің
Масалик әл-мамалик (1477), Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың Тарих-и
Рашиди (1542-1546), Камал ад-дин Бинаидің Шайбани-наме (Шайбани туралы
кітап) және Футухат-и хани (XVI ғ. басы), Молла Шадидің Фатх-наме
(Жеңістер кітабы, XVI ғ. басы), Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің
Михман-наме-йи Бухара (Бұхар мейманының кітабы, XVI ғ. басы), Масуд ибн
Усман Кухистанидің Тарих-и Абулхайр-хани (1543-1544), Зайн ад-дин
Васифидің Бадаи´ әл-вакаи´ (Ғажайып оқиғалар, XVI ғ. ортасы), Хафиз
Таныш ибн Мир Мұхаммед Бұхаридің Шараф-наме-йи шахи (Шахтар даңқы
кітабы, XVI ғ. екінші жартысы), Махмұд ибн Әмір Уәлидің Бахр әл-асрар фи
манакиб әл-ахйар (Өнегелі адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпиялар,
XVII ғ. 1-жартысы), Аштархани Нәдір-Мұхаммедтің Бахр аль-асрар (XVII ғ. 1-
жартысы), Мұхаммед Юсуф Муншидің Тарих-и Муким-хани (XVII ғ.), Шах-Махмұд
Шорастың Тарих (Хроника, 1676-1677) шығармалары.
Түркі тілді деректемелер. Сейфи Челебидің Китаб-и падишах-и вилайет-и
Хинд ва Хитай ва Хотан ва Кашмир (XVI ғ.), Абдаллах бен Мұхаммед Балхидің
Зубдат әл-асар (Маңызды жылнамалар, XVI ғ. басы), Бабырдың Бабыр-наме
(Бабыр жазбалары, XVI ғ. басы), Өтеміс қажы ибн Маулана Мұхаммед Достың
Шыңғыс-наме (XVI ғ. басы), беймәлім автордың Тазкира-йи Ходжа Мухаммад
Шариф (XVI ғ. екінші жартысы), Мұхаммед Салихтың Шайбани-наме (Шайбани
туралы кітап, XVI ғ. басы), Қадырғали Жалаиридің Жами ат-таварих
(Жылнамалар жинағы, 1602), Әбілғазының Шаджра-йи тюрк (Түрктердің
генеалогиясы) пен Шаджра-йи таракима (Түрікмен шежіресі, XVII ғ.
ортасы), Шер-Мұхаммед Әуез бидің (Мунистің) Фирдаус әл-икбал (Жұмақтағы
бақыт бағы, 1829), беймәлім автордың Тарих-и Қашғар (Қашғар тарихы,
XVII ғ. екінші ширегі), Мұхаммед-Салық Қашғаридің Тазкира-йи ходжаган
(Қожаның ғұмырнамасы), Молла Мұса Айса қожа Сайрамидің Тарих-и амнийа
(Тыныштық пен қауіпсіздік тарихы, XIX ғ.) еңбектері.
Араб тілді деректемелер. Жамал Қаршидің Мулхакат ас-сурах (Ас-
сурах сөздігіне қосымша, 1274), беймәлім автордың Китаб маджму тарджуман
тюрки ва аджами ва мугули ва фарси (Түрік, араб емес, монғол және парсы
түсіндірме сөздері жинағының кітабы, 1245), әл-Омаридің Масалик әл-абсар
фи мамалик әл-амсар (1340), Ибн Баттутаның Тухфат ан-нуззар фи ғараиб әл-
амсар ва аджаиб әл-афсар (Қалалардың ғажайыптары мен саяхат кереметтерін
аңғаратындарға сыйлық, 1356), Ибн әл-Фураттың (1334-1405), әл-
Калкашандидің (1355-1418), әл-Макризидің (1364-1442), Ибн Арабшахтың
Абжаиб әл-макдур фи наваиб Тимур (Темір жасаған қасіреттердегі алдын алу
кереметтері, 1450), Ибн Тангрибердидің (1411-1465), Ибн Иястың (1448-1524)
тарихи және энциклопедиялық еңбектері.
Қытай деректемелері. 332 тараудан тұратын Қытайдың 25 әулеттік тарихын
(1645-1736 жж.) қамтитын Мин ши (Мин әулетінің тарихы). Императорлар
билеуінің хроникасы Мин шилу (Мин әулеті билік етуінің анық жазбалары).
Тарихи құрама Мин хой яо (Мин империясына жалпы шолу) еңбегі.
Орыс деректемелері. Сібір жылнамалары: Строганов жылнамасы (XVII
ғасырдың орта шені), С. Есиповтың Сібір жылнамасы(1687), Ремезов
жылнамасы (XVIII ғасырдың басы). Ресейдің орталық (ЦГАДА, АВПР), сондай-ақ
жергілікті мұрағаттарында сақтаулы материалдар мен құжаттар. Елшіліктердің
есептері, сауда миссияларының, экспедициялардың чертеждары мен жазбалары.
Үлкен Чертежге Кітап (XVI ғ. аяғы).
Батыс деректемелері: XIV-XVII ғасырларда дипломаттардың,
саудагерлердің, миссионерлердің (Гонзалес де де Клавихо, Сигизмунд
Герберштейн, Иософат Барбаро, Амброджо Контарини, Антоний Дженкинсон, Филип
Авриль, Адам Олеарий) тарихи-этнографиялық мәліметтері. Венеция дипломаты
И.Барбароның Тан мен Персияға саяхат (XV ғасырдың ортасы) кітабы, ағылшын
А.Дженкинсонның Ресей, Московия, Татария (1562) картасы, голландтық
географ Н.К.Витсеннің Солтүстік және шығыс татария туралы (XVII ғ.)
еңбегі, шведтің соғыс тұтқыны Филип Иоганн Страленбергтің Европа мен
Азияның солтүстік және шығыс бөліктерінің тарихи-географиялық сипаттамасы
(XVIII ғ.) деген кітабы. XVII ғ. нарративтік әдебиетті голландықтар Ян
Стрейстің, Корнелий де Бруиннің, швед дипломаты Энгельберт Кемпфердің,
француздар жан Батист Таверньенің, ағылшындар Самюэль Коллинздің, Джон
Перридің және т.б. байытуы.
2. XVIII ғ. ортасы – XX ғ. басындағы 5ылыми зерттеулер.
Осындай зерттеулердің ішінде орыс зерттеушілері де өз үлестерін қосты.
Мысалы: Г.Ф. Миллердің История Сибири (1750), П.И. Рычковтың История
Оренбургская (1759) және Топография Оренбургская (1762), В.Н. Татищевтің
История Российская (1769), И.Г. Георгидің Описание всех обитающих в
Российском государстве народов (1799), А.И. Левшиннің Описание киргиз-
казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей (1832), В.В. Вельяминов-
Зерновтың Исследование о Касимовских царях и царевичах (1864), Ш.Ш.
Уәлихановтың Қырғыз шежіресі, Қырғыздар туралы жазбалар, И.Н.
Березиннің Очерк внутреннего устройства Улуса Джучиева (1864), В.Г.
Тизенгаузеннің Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды
(1884), В.В. Радловтың Этнографический обзор тюркских племен Южной Сибири
и Джунгарии (1887), Н.А. Аристовтың Заметки об этническом составе
тюркских племен и народов (1896), В.В. Бартольдтің Туркестан в эпоху
монгольского нашествия (1898) және т.б. қазақ халқының этногенезі туралы
еңбектері. 1911 ж. Орынборда басып шығарылған Шәкәрім Құдайбердіұлының
Түріктердің, қырғыздардың, қазақтардың және хан әулеттерінің шежіресі.
3. XX ғасырдағы Қазақстанның тарихнамасы
Осы қазақ тарихнамасына тән 1920-1930-жылдардағы А.П. Чулошниковтың
Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими
судьбами других тюркских племен (1924), М. Тынышбаевтың Материалы к
истории киргиз-казакского народа (1925), С.А. Асфендияровтың История
Казахстана (с древнейших времен) (1935) тарихи зерттеулері жатады.
1940-1950-жылдардағы Қазақстан мен Орта Азиядағы халықтардың қалыптасу
мәселелері туралы А.Н. Бернштам, М.П. Вяткин, С.П. Толстов, Т.А. Жданконың
және т.б. ғылыми көзқарастары. М.Б. Ақынжанов, В.Ф. Шахматов, С.З. Зиманов,
Х.М. Әділгереев, С.Е. Толыбековтың және т.б. еңбектері. С.А. Аманжолов, Г.
Айдаров, С.К. Ибрагимов, С.К. Кляшторный, В.П. Юдин, Ю.А. Зуев және т.б.
қазақ халқының этногенездік мәселелерін тіл, фольклор саласымен зерттеуі.
Ә.Х.Марғұлан, М.С. Мұқанов, В.В. Востров, Х.А. Арғынбаев, Р.Б. Сүлейменов,
О.И. Смағұлов, Б.Е. Көмеков, К.А. Пищулина, Т.И. Сұлтанов, У.Х. Шалекенов,
А.Ш. Қадырбаев, Н.Е. Масанов және т.б. зерттеулеріндегі қазақ халқының
этногенезі.
Қазіргі кезеңдегі этногенетикалық зерттеулердің жалпы тарихи
аспектілері. Ежелгі Қазақстан аумағындағы этникалық және этногенездік
процестердің зерттелуі. Археологиялық, этнологиялық, антропологиялық және
басқа да тарихи зерттеулер.
Сұрақтар:
1. Этногенезге байланысты негізгі атаулар, түсінктер.
2. Этникалық қауымдастықтардың негізгі ерекшеліктері.
3. Халықтарды топтастырудың негізгі принциптері.
4. Этнос генезисінің негізгі критерийлері.
Негізгі әдебиет:
1. Ақынжанов М.Б. Қазақ халқының этногенезі. – Алматы, 1957.
2. Ирмуханов Б.Б. Этническая история древнего Казахстана. - Алматы, 1998.
3. Масанов Э.А. Очерки истории этнографического изучения казахского
народа в СССР. – Алма-Ата, 1966.
Қосымша әдебиет:
1. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (хақ жасандағылар тарихы). –Алматы, 1998.
2. История Казахстана в арабских источниках. Т. III. Извлечения из
сочинений XII-XVI вв. – Алматы, 2006.
3. История Казахстана в персидских источниках XIII-XV вв. – Алматы, 2006.
4. История Казахстана в русских источниках XV-XX веков. Т. V. Первые
историко-этнографические описания казахских земель. Первая половина
XIX в.– Алматы, 2007.
5. История Казахстана в русских источниках XV-XX веков. Т. VII- IX. –
Алматы, 2006-2007.
6. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. Т. I. Саяхатнамалар мен
тарихи географиялық еңбектерден таңдамалар. – Алматы, 2006.
7. Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. Т. II. – Алматы, 2005;
Т. III. – Алматы, 2006.
8. Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. Т. IV. – Алматы, 2006.
9. Левшин А.И. Описание киргиз-казацких или киргиз-кайсацких орд и
степей. – Ч. 1-3. – Алматы, 1996.
10. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII вв. (Извлечения из
персидских и тюркских сочинений). – Алма-Ата, 1969.
11. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб.1 (V в. до н.э. –
XVIII в. н.э.). – М.-Алма-Ата, 1935.
12. Рашид-ад Дин. Сборник летописей. Т. I. Кн. 1-2. – М.-Л., 1952.
13. Родословное древо тюрков. Сочинение Абул-Гази, хивинского хана. –
Алматы, 1996.
14. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой
Орды. Т.2. – М.-Л., 1941.
15. Тынышпаев М. Қазақ халқының тарихы. – Алматы, 1995.
Тақырып 2. Қазақтардың этногенезі мен этникалық тарихындағы ежелгі
тайпалардың алатын орны мен рөлі (лекция - 6 с.)
Дәріс № 4.
Қола дәуіріндегі тайпаларының этногенетикалық сипаты ( 2 сағ.).
1. Дәуірдің ерекшеліктері.
2. Андронов мәдениеті.
1. Дәуірдің ерекшеліктері
Бұл Археологиялық материалдар бойынша қола дәуірінің басты үш
ерекшеліктері: 1. Қола металлургиясы. Б.з.б. II мың жылдықтың ортасында
түсті металдар мен алтынның өндірістік жолмен игерілуі. Кен өндіру
әдістері. 2. Бақташылық, мал шаруашылығы. Қазақстанның барлық өңірінде мал
шаруашылығының шаруашылықтың жетекші саласына айналуы. Үй жануарлары
түрлерінің көбеюі. Бағылатын малдың саны артқандықтан, шаруашылықтың жаңа
түрі – көшпелі мал шаруашылығының пайда болуы. 3. Б.з.б. III мың жылдықтың
соңына таман Қазақстанның таулы, далалы аймақтарында егіншіліктің
қалыптасуы болып табылады.
Металлургияның, мал шаруашылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ЖӘНЕ ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІ ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
Факультет деканы
______т.ғ.к.Қайырғалиева
Г.
___ ________ 2018 ж.
5В020300, 5В011400 - Тарих мамандықтарына арналған
ҚАЗАҚ халқының этногенезі мен этникалық тарихы
пәні бойынша
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Атырау -2018 ж.
Қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы пәні бойынша оқу-
әдістемелік жинақты Қазақстан және дүниежүзі тарихы кафедрасының доценті,
п.ғ.к. Шахман Нағымұлы Нағымов құрастырды.
Қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы пәні 5В020300, 5В011400
- Тарих мамандықтары студенттері үшін элективті пән негізінде 3 курстарда
оқытылады. Пәннің міндеті студенттерді этностың пайда болу, құрылу, даму
заңдылықтары теориясына үйретеді. Жалпы этностардың шығу теориясын зерделей
отырып, қазақ этногенезінің күрделі процестерімен қоса, этникалық
территориясына қатысты ғылыми еңбектермен терең таныстырады.
Гуманитарлық ғылымдар және өнер факультеті студенттеріне арналған
Қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы пәні бойынша оқу-
әдістемелік кешені (құрастырушы Ш.Нағымов – Атырау: Х.Досмұхамедов атындағы
Атырау мемлекеттік университетінің баспасы, 89 бет, 2018 ж.)
Глоссарий
Пән бойынша модульдік оқу бағдарламасы (Syllabus)
Пәннің жұмыс оқу бағдарламасы
Пәннің оқу-әдістемелік қамсыздандырылуының картасы
Пәнді зерделеу бойынша әдістемелік ұсыныстар
Дәрістер кешені
Практикалық (семинарлық) жұмыстар жоспары
Студенттің оқытушы жетекшілігімен өз бетімен орындайтын
жұмыстары
СӨЖ тапсырмалары
Аралық және қорытынды бақылауда студенттер білімін бағалауға
арналған материалдар
Студенттер білімін бақылау материалдары
Мамандандырылған, арнайы жасақталған аудиториялар тізбесі
Мазмұны
ГЛОССАРИЙ
-А-
Адам - Жер бетіндегі материалдық және рухани мәдениеттің тарихи процесінің,
дамуының субъектісі, анық сөйлей алатын, ойлай алатын, санасы бар
биологиялық-әлеуметтік тірлік иесі.
Адаптация – жүйенің сыртқы және ішкі орта жағдайына бейімделу процесі.
Анимизм – адамдрдың, жануарлардың өміріне, заттар мен қоршаған дүниенің
құбылыстарына ықпал ететін-міс аруақтарға және рухтарға сену.
Антропогенез – қоғамдық жан иесі ретінде адамның пайда болып, жетілі
процесі.
Анықтама (дефиниция) – белгілі бір объектіні айыруға, табуға, құрастыруға,
ғылымға жаңадан еңгізілген сөз атауы мағынасын тұжырымдауға мүмкіндік
беретін қисындық тәсіл.
Аңыз – халықтың наным-сенімімен, қиял-арманынан туатын ауызша айтылатын
шежіре, ауыз әдебиетінің жанры.
-Ә-
Әдет-ғұрып – адамдардың белгілі бір жағдайларға байланысты, қайталаным
отыратын үйреншікті мінез-құлықтық іс-қимылдары. Оларға көпшілікке ортақ
еңбек ету әдістері, тұрмысқа және отбасыға байланысты адамдар арақатысының
сол қоғамда кең тараған түрлері және діни салттар, тайпа, тап, халық
өмірінің ерекшеліктерін бейнелейтін және қайталанып отыратын әрекеттер
жатады.
Әкімшілік – іске нақты басшылықтың орнына бұйрықшыл-жарлықшыл әдісті
қолданушылық.
Әлем – материалды дүние, мтериалды объектілер, сапалық жағынан әртүрлі
болып келетін материя формаларының толық жиынтығы.
Әлеуметтік құрылым – қоғамдық еңбек бөлінісіне, өндіріс күштерінің және
өндірістік қатынастардың деңгейіне байланысты қалыптасқан қауымдардың
тұтастығы және олардың өзара тұрақты қтынастары.
Әмір – шығыс елдеріндегі әскербасылық атақ..
-Б-
Бай – дәстүрлі қазақ қоғамындағы дәулетті-әлеуметтік топ.
Батыр - әскери өнерді жақсы меңгерген, жау-жүрек ерлігімен аты шыққан,
қаһарман адамға берілетін құрметті атақ.
Бедел – адамның жалпы жұрт таныған қадір-қаситі, ықпалы, көзқарастар жүйесі
немесе белгілі бір қасиеттеріне, сіңірген еңбегіне көрсетілген лайықты
құрмет.
Бек – ежелгі түркілер мемлекетінде қолбасшылық дәрежесін білдірген әскери
шен, атақ.
Би – дәстүрлі қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік жүйесіндегі демократиялық
биліктің иесі.
-Г-
Генезис – шығу, пайда болу.
Гипотеза – ой қорыту жүйесі, сол арқылы бірқатар фактілер негізінде
объектінің, байланыстың немесе құбылыс себептерінің болуы туралы тұжырым
жасайды.
Глоссарий – терминдермен айтылған ойлардың түсіндірме сөздігі.
Гурхан – кидандар мемлекеті билеушісінің лауазымы.
-Ғ-
Ғылым – табиғат, қоға және ой жүйесі туралы жаңа білімдер жасауға
бағытталған және оның барлық шарттары мен сәттерін түгел қамтитын зерттеу
қызметінің саласы.
Ғылыми болжам – теориялық және тәжірибелік деректерді тұжырымдауға және
дамудың объективті заңдылықтарына сүйене отырып, табиғат пен қоғамның,
зерттелмеген немесе тәжірибеде әлі де болса анықталмаған құбылыстарын
болжау.
-Д-
Дағды – ұзақ уақыт қайталаудың нәтижесінде машықтанатын іс-қимылдар.
Дала өркениеті – түркі тектес халықтардың, соның ішінде қазақтардың
материалдық және рухани құндылықтарының даму сатысы.
Даму – мәңгі, қажетті қозғалыс, уақыттағы өзгеріс.
Дәріс - белгілі бір тақырып бойынша материалдарды баяндау. Жоғарғы оқу
орындарында жаңа білімді хабарлаудың алдыңғы қатарлы әдісі.
Дәстүр – тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отыратын
әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғмдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-
құлық қалыптары және т.б., қоғамда, ұлтта немесе жекелеген әлеуметтік
топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік-мәдени мұра элементтері.
Диаспора – күштеп көшіру арқылы, түрл саяси-әлеуметтік жағдайға душар
болған, басқа елдердің ортасына барып паналаған этностардың шашыранды
топтары.
-Е-
Ел – көне түркі тілінде халық сөзінің синонимі ретінде қолднылған атау.
Елтебер – Түрік қағанаты тұсындағы дәрежелі әскери-әкімшілік шеннің ең
төменгі лауазымы.
-Ж-
Жабғу – Түрік қағанаты тұсындағы дәрежелі әскери-әкімшілік қызмет сатысы
жүйесіндегі қаған мен ұлықтан кейінгі лауазым.
Жәдігер – ертеден қалған мұра, ескерткіш.
Жеке адамға табыну – белгілі бір қайраткердің беделіне көзсіз бас ию, оның
сіңірген еңбегін әсірелеп көрсету, тарихи тұлғаны әулиеге теңеу.
Жүйе - өзара қатынастар мен байланыстарда болатын, белгілі бір тұтастықты,
бірлікті құрайтын элементтер жиынтығы.
Жылнама – халықтың, мемлекеттің, қаланың т.б. жылма-жыл жазылған тарихи
шежіресі.
-З-
Заң – құбылыстардың жүйелі түрде өзгеруіне себепші болатын оның ішкі, мәнді
және тұрақты байланысы.
Зат - материалдық дүниенің біршама дербес тіршілік ететін бөлігі.
Зекет – ғаріп-ғасерге тарату үшін арнайы жиналатын салық.
-И-
Иқта – мұсылмандық құқықтағы тиісті салықтарды мемлекетке төлеу шартымен
иен жатқан жерлерді пйдалануға беру тәртібі.
Ислам – құдайға құлшылық ету – дүние жүзіне кең тараған діни сенімдердің
бір түрі. Исламның дін ілімі мұсылмандардың қасиетті кітабы Құранда
бяндалған.
Көші-қон – адамдардың тұрғылықты мекенінен әртүрлі себептермен басқа жерге
қоныс аударуы, көшіп-қонуы.
Көшпелілік – көшпелі халықтардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық
даму жүйесі, шараушылық-мәдени типі.
Классификация – бөлудің әлдебір жиынтығы болып табылатын ұғым аумағын
бөлудің логикалық операциясы, қолданудың ерекше көрінісі.
-Қ-
Қабілет – адам психикасының өмір сүруінің ішкі шарттары мен тәсілдері.
Қаған – ерте түрік мемлекеттерінің басшысы.
Қарама-қарсылық – қайшылықтың даму сатыларының бірін білдіретін категория.
Қауым – алғашқы қауымдық құрылыстың негізгі экономикалық ұясы.
Қоғам – адамдар арасында тарихи қалыптасқан саяси-әлеуметтік байланыстар
мен қатынастардың тұрақты жүйесі.
Қоғамдық қатынастар – адамдардың бірлескен практикалық және рухани қызметі
процесінде олардың арасында қалыптасатын қатынастар.
Құран – мұсылмандардың негізгі қасиетті кітабы.
-М-
Магистрантқа арналған пәннің бағдарламасы (Syllabus) - әрбір сабақтың
тақырыбы және ұзақтылығы көрсетілген әр пәннің оқыту бағдарламасы.
Магистранттардың оқу жетістіктерін бақылау - әр түрлі бақылау
тапсырмаларының (жазбаша жұмыстар, тесттер, практикалық жұмыстар, ауызша
сауал және т.б.) негізінде нақты пән бойынша магистранттың білім
жетістіктерін тексеру; ол өз кезеңінде ағымдық, аралық және қорытынды
бақылауға бөлінеді.
Магистранттардың өзіндік жұмысы (МӨЖ) – оқу-әдістемелік әдебиеттермен
қамтамасыз етілген, тест, бақылау жұмыстары, коллоквиумдар, рефераттар,
шығрмалар мен есептер түрінде бақыланатын өзіндік жұмысқа берілген
белгіліөбір тақырыптар тізімі бойынша жұмыс.
Магия – алғашқы дін формаларының бірі, ол көптеген түсініксіз сиқыршылық
құбылыстарды жұмбақ күштердің әсеріне жатқызуға негізделген және адамдрға,
жануарларға, қиялдағы рухтарға және т.б. әсер ету мақсатын көздейтін слт-
жоралардың жиынтығы.
Мақсат – белгілі бір межеге қол жеткізуге бағытталған әрекеттің ой-санадағы
көрінісі.
Мәдениет – адамзаттың болмыс пен сананың барлық салаларындағы әлеуметтік-
прогрестік шығармашылығы қызметі; бұл қызмет заттандыру (белгі жүйелерін
және т.б. жасау) және затсыздандыру (мәдени мұраны меңгеру) процестерінің
диалектикалық бірлігі болып табылады, өмір шындығын өзгертуге, адамзат
тарихының байлығын жеке адамның ішкі байлығына айналдыруға, адамның мәндік
күшін барынша айқындап, дамытуға бағытталады.
Мемлекет – қоғамды басқарудың, оның экономикалық және әлеуметтік құрылымын
қорғауды іс жүзіне асырушы қоғамның саяси жүйесінің негізгі институты.
Миф – тарихтың ертедегі кезеңдерінде туған хикаялар: олардағы қиялы
бейнелер (аңызға айналған батырлар, оқиғалар және с.с.) табиғат пен
қоғамның түрліше құбылыстарын жалпылай түсіндіруге әрекет жасаудан келіп
туған.
Міндетті компонент (Core Subjects) – оқу бағдарламасы бойынша
магистранттрадың міндеттітүрде оқитын пәндері.
Монотеизм – бір құдай: бір құдайға құлшылық ету.
-Н-
Нақтылық – көпжақтылық, күрделілік, дамығандық, тұтастық.
Наным – субъктінің жағдайы, ол жеке адамның рухани дүниесімен тығыз
байланысты болады, идеяларда бейнеленетін, объект туралы белгілі бір
ақпарат хабарының негізінде пайда болады, басқа да сезімдермен қатар наным
сезімімен қосарласып, адам қызметінің мотиві, стимулы, мақсаты және бағдары
болып табылады.
Негіз – белгілі бір құбылыстың, нәтиженің өмір сүруіне және оны айқындауға
алғышарт жасайтын қажетті жағдай.
-О-
Оба – тастан қалаған қарақшы, меже, белгі.
Оқытудың кредиттік жүйесі – оқу үрдісін регламенттеу және білім көлемін
кредит түрінде есепке алу шегінде білім траекториясын таңдау, жекелендірі
негізінде өз бетінше білім алуды жоғарылату және білімді шығармашылық түрде
игеруге бағытталған білім беру жүйесі№
Оқытушының жетекшілігімен жүзеге асырылатын магистранттың өзіндік жұмысы
(ОМӨЖ) (Office Hours) – оқу кестесінде көрсетілген және оқытушының
педагогикалық жүктемесіне кіретін оқытушының жетекшілігімен жүргізілетін
магистранттың аудиториядан тыс жұмысы.
Отан – туған ел, атамекен.
-Ө-
Өмір – материя қозғалысының формасы.
Өнер – қоғамдық сана мен қызметінің өзгеше формасы, көркем тұлға арқылы
берілетін шындықтың бейнесі, дүниені эстетикалық игерудыі аса маңызды
тәсілі.
Өркениет – қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы.
Өту баллы (Grade Point Average - GPA) – таңдап алынған бағдарлама бойынша
магистранттың оқу жетістіктері деңгейінің орташа бағасы (кредиттердің
қорытынды бақылау баллдарының сандық эквивалентіне көбейтінділері
жиынтығының ағымдағы оқу кезеңіндегі жалпы кредит санына қатынасы).
-П-
Патриархат - алғашқы қауымдық құрылыстың рулық ұйымының формасы; ол
қоғамдық өндірісте оның істерін басқару мен мүшелері арасындағы
қатынастарды реттеуде ерлердің маңызды роль атқаруымен сипатталады.
Политеизм – көп құдай: бірнеше құдайға құлшылық ету.
Пререквизиттер, постреквизитте (Prerequisite, Postrequisite) – берілген
пәнге дейін және пәннен кейін игерілуге міндетті пәндер.
Ру – қаны бір, туыстық байланыстармен топтасқан алғашқы қауым – алғашқы
қауымның экономикалық қатынасының барысында қалыптасқан адамдар
бірлестігінің түрі.
Рух – ойлау ұғымымен деңгейлес.
-С-
Сабақтастық – жалпылық байланыс пен дамудың арақатынасын бейнелейтін
материалистік ұғымы.
Сана – объективті шындықты бейнелеудің адамға ғана тән жоғарғы формасы,
оның дүниеге және өзіне адамдардың қоғамдық-тарихи қызметінің жалпыға
бірдей формаларының жанама түрдегі қатынасының тәсілі.
Семиотика – белгімен хабарлаудың ең қарапайым жүйесінен тілдерге және
ғылымның формалданған тілдеріне дейінгі белгілік жүйелерді салыстырып
зерттеумен айналысатын пән. Белгілік жүйелердің негізгі функциялары: а)
хабарларды жеткізу және мәнді білдіру функциясы; б) тілдік қатынас
функциясы, яғни тыңдаушының берілген хабарды түсінуін қамтамасыз ету,
сонымен бірге іске даярлау, оған эмоциялық әсер ету және т.б.
Сенім – білімге негізделмесе де белгілі бір құбылыстың ақиқаттығына илану.
Сословие – құл иеленуші және феодалдық құрылысқа тән таптық айырмашылық
формаларының бірі.
-Т-
Табиғат - өзінің барлық шексіз көп түрлілігімен көрінетін бізді қоршаған
дүние.
Тағдыр – адам ғұмырындағы барлық жағдайларды алдын ала пешенесіне жазып
қоятын табиғаттан тыс күш туралы діни мистикалық түсінікті білдіретін ұғым.
Тайпа – алғашқы қауымдық құрылысқа тән адамдар бірлігінің формасы. Ол рулық
қатынастарға негіздлді, яғни оның мүшелері қандас туыстардан тұрды, рулар
мен аталарға бөлінді.
Таным – іс-әрекетінің адам мақсаттары мен ұмтылыстарының негізі болатын
білімін қалыптастырушы, шығармашылық қызметінің қоғамдық-тарихи процесі.
Таптар – адамдардың қоғамдық өндірістің тарихи белгілі бір жүйесіне алатын
орнына қарай, өндіріс құрал-жабдықтарының қатынасына қарай, еңбекті қоғадық
жолмен ұйымдастырудағы роліне қарай, демек, қоғамдық байлықтан алып отырған
үлесінің мөлшеріне және ол үлесті бөлу әдістеріне қарай жіктелетін үлкен
топтары.
Тарихтың объективті факторы – адамдардан тәуелсіз және олардың қызметінің
бағыты мен ауқымын көрсететін шарттар.
Тарихтың субъективті факторы – бұқараның, топтардың, мемлекеттің, жеке
адамдардың белгілі бір мақсатқа бағытталған іс-әрекеттері, олардың санасы,
еркі, іс-қимылға бейімділігі және т.с.с. жатады.
Теория - өзінің объектісін құрастырып отырған белгілі бір жиынтықтың
қызметін сипаттайтын, түсіндіретін және болжайтын, шындықтың қандай да
болмасын фрагменті жөніндегі нақты білімді жинақтап қорытындылайтын жүйе.
Тепе-тең ақиқат пікірлер – ақиқаттың кез-келген мәндерінде ақиқат болатын
қисындама пікірлер, өрнектер немесе формулалар.
Тепе-теңдік – заттың, құбылыстың өзара біркелкі, тең дәрежелі болуын немесе
бірнеше заттың деңгейлес екендігін өрнектейтін категория.
Тоталитаризм – зорлық-зомбылық пен қоқан-лоққыны негізіне алған саяси
үстемдік жүйесі.
Тотемизм – алғашқы қауымдық қоғам дінінің ерте кезгі формаларының бірі.
Оның негізі – қандайда болсын адамдар тобының белгілі бір жануарлар,
өсімдіктер, заттар немесе құбылыстармен ортақ тектестігіне және қандас
туыстығына нану.
Тұрмыс – қоғам өмірінің адам өзін ұлғаймалы өндіруімен тікелей байланысты
негізгі аяларының бірі, оның тамақ, киім, тұрғын үй, демалу, көңіл көтеру,
денсаулығын сқтау сияқты жақтарын қанағаттандыратын материалдық және мәдени
орта.
Тіршілік - өзгермелі заттардың өзара байланыстары мен әрекеттерінің алуан
түрлілігі.
-Ұ-
Ұғым – дүниені танып-білу сатысындағы белгілі бір тұтстықта құрастырылп
отырған заттың мәнін оның қалыптасу тәсілін анықтау арқылы олардың
теориялық танымның формасы.
Ұлыс – тайпалық қатынастардың ыдырау барысында тарихи қалыптасқан
адамдардың қоғамдастығы.
-Ү-
Үлгерімді аралық бақылау (Midterm Examination) – бекітілген академиялық
күнтізбеге сәйкес өткізілетін магистранттың оқу жетістіктерін мерзімдік
тексеру.
Үлгерімділікті ағымдағы бақылау – оқу пәнінің әрбір тақырыбы немесе әрбір
тарауы бойынша оқу пәнінің оқытушысы жүзеге асыратын тыңдаушының оқу
жетістіктерін жүйелі тексеру.
-Ф-
Фетишизм - әр зтқа тән ерекше әлеуметтік сипат беретін, ал мәдени даму
барысында пайда болатын қасиеттерді табиғи нәрселер болып табылатын
қоғамдық қатынас және соған сәйкес келетін көзқарастар.
-Э-
Эпос – көркем әдебиеттің байырғы, негізгі тектерінің бірі, дәлірек
айтқанда, өмір шындығын мейлінше мол қамтып, кең суреттейтін, адам мінезін
мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр.
Этногенез – этностың шығу тарихы.
Этникалық идентификация – этностардың бір-біріне жақындығы.
Этникалық қауымдастық – тарихи жағынан белгілі бір территорияда
қалыптасқан, тілдің, мәдениет пен психиканың, өздеріне ортақ, айтарлықтай
ерекшеліктеріне, сондай-ақ өздерінің бірлігін және этнонимде бекітілген
өздері тәріздес құрылымдардан айырмашылығын сезіну санасына ие адамдардың
тұрақты бірлестігі.
Этникалық құрам – бір мемлекетте тұратын ұлт өкілдерінің құрамы.
Этнос – адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-тарихи процесс нәтижесінде
пайда болған әлеуиметтік топтасудың айрықша бір түрі.
ҚАЗАҚ халқының этногенезі мен этникалық тарихы ПӘНІНІҢ МОДУЛЬДІК ОҚУ
БАҒДАРЛАМАСЫ - SYLLABUS
1.1 Оқытушы жөнiнде мәлiмет: Нағымов Шахман Нағымұлы - штаттық негіздегі
доцент, п.ғ.к.
Кафедрадағы уақыты – сабақтан тыс уақыттағы мерзімде
1.2 Пән бойынша мәлiметтер:
Модуль атауы – мамандық бойынша модуль, базалық пәндер циклінің таңдаулы
пәндер қатарына жатады.
Оқу пәнінің атауы және коды: KHEET 3220 Қазақ халқының этногенезі мен
этникалық тарихы
Атауы: Қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы
ҚР және ЕСТS кредиттер саны: 35
Өтетін орны: сабақ кестесіне сәйкес жаңа оқу корпусындағы аудитория
Пәннің оқу жоспары бойынша бекітілген сағат саны:
Оқу жоспарынан көшірме
МамаКурс Се- Кредит ДәрістСеми-
ндық местр ер нарлар
1. Кіріспе 2 - - -
2. Этногенездің теориялық мәселелері 2 2 5 2
3. Қазақ халқының этногенезінің 2 1 5 1
деректемелері мен тарихнамасы
4. Қола дәуіріндегі Қазақстандағы 2 1 5 1
тайпалардың этномәдени және
этногенетикалық сипаты
5. Қазақ этногенезінің сақ кезеңі 2 1 5 1
6. Қазақ тегінің ғұн, үйсін, қаңлы 2 1 6 1
кезеңдері
7. Қазақ этногенезіндегі түркі дәуірі 2 1 5 1
8. Қазақ этногенезіндегі қимақтар мен 2 1 5 1
қыпшақтардың орны
9. Қазақ этникалық тарихындағы кидан, 2 1 6 1
найман, керейіттер және жалайырлардың
орны
10. Антропология деректері бойынша қазақ 2 1 5 1
халқының этногенезі
11. Монғол басқыншылығынан кейінгі 2 1 6 1
Қазақстанның этникалық тарихы
12. Қазақ халқының қалыптасу процесінің 2 1 5 1
аяқталуы
13. Қазақ этнонимі 2 1 5 1
14. Қазақ жүздерінің пайда болуының 2 1 6 1
мәселелері
15. Ұлы, Орта және Кіші жүз қазақтарының 2 1 6 1
рулық-тайпалық құрамы
Барлығы 30 15 75 15
СӨЖ-ң орындау және тапсыру кестесі
№ Тақырыптың атауы МӨЖ Ұсыны- Бақылау Тапсыр
Тапсырма латын түрі -
-лары әдебиет малар
1. Кіріспе Түсінік 1-8; Үй 1
беру 1-5 жұмысы
2. Этногенездің теориялық мәселелеріСхема мен 1-6; Үй 2
таблица 1-8 жұмысы
3. Қазақ халқының этногенезінің Анықталарме1-3; Ағымды 3
деректемелері мен тарихнамасы н жұмыс 1-15
4. Қола дәуіріндегі Қазақстандағы Реферат 1-6; Үй 4
тайпалардың этномәдени және 1-7 жұмысы
этногенетикалық сипаты
5. Қазақ этногенезінің сақ кезеңі Дәріс 1-5; Үй 5
конспектісі1-10 жұмысы
6. Қазақ тегінің ғұн, үйсін, қаңлы Реферат 17; Аралық 6
кезеңдері 1-12 бақылау
7. Қазақ этногенезіндегі түркі Анықтамалар1-10;1-Үй 7
дәуірі мен жұмыс 10 жұмысы
8. Қазақ этногенезіндегі қимақтар Дәріс 1-7;1-1Үй 8
мен қыпшақтардың орны конспектісі0 жұмысы
9. Қазақ этникалық тарихындағы Реферат 1-5; Үй 9
кидан, найман, керейіттер және 1-10 жұмысы
жалайырлардың орны
10. Антропология деректері бойынша Схема, 1-6; Ағымды 10
қазақ халқының этногенезі таблица 1-5
11. Монғол басқыншылығынан кейінгі Картамен 1-5; Үй 11
Қазақ станның этникалық тарихы жұмыс 1-8 жұмысы
12. Қазақ халқының қалыптасу Схема, 1-5; Үй 12
процесінің аяқталуы таблица 1-8 жұмысы
13. Қазақ этнонимі Реферат 1-2; Аралық 13
1-9 бақылау
14. Қазақ жүздерінің пайда болуының Эссе жазу 1-6; Үй 14
мәселелері 1-5 жұмысы
15 Ұлы, Орта және Кіші жүз Дәріс 1-5; Үй 15
қазақтарының рулық-тайпалық конспектісі1-6 жұмысы
құрамы
ДӘРІС САБАҚТАРЫНЫҢ ТОЛЫҚ МӘТІНІ
Тақырып 1. Этногенез бен этникалық тарихтың теориялық мәселелері (6 сағ.).
№ 1. Кіріспе (2 сағ.).
1. Курстың мақсаты мен міндеті.
2. Зерттеулердің әдістері.
3. Этнос пен этногенезге байланысты негізгі теорияларды талдау.
1. Курстың мақсаты мен міндеті.
Курстың мақсаты мен міндеті. Негізгі атаулар, түсініктер, әдістер
мен әдістемелер. Этностардың этногенезі, этникалық тарихы, олардың
қызметіндегі өзектілік, этникалық мәселелердің талдануы, халықтардың
антропофизикалық дамуы. Этнологияның әлеуметтік функциялары: ғылыми-
танымдық, этностың өзін-өзі тану қызметі. Этникалық топтардың қызметі мен
әлеуметтік аспектісінің дамуы, олардың ұқсастықтары, өзіндік ұйымдастыру
формалары, этникалық топтардың өзара байланыс типтері. Этникалық
стереотиптердің қалыптасу, этникалық өзін-өзі тану мен бірегейлік мәселесі.
Тақырыпқа байланысты терминдер.
Этногенез бен этникалық тарихқа байланысты шетелдік және отандық
тарих пен этнология ғылымдарының тарихы. Германиядағы халықтар туралы
қалыптасқан ғылымдағы дәстүр. Ұлыбританиядағы ағылшын этнологиясының
негізін салушылардың бірі Д. Фрезердің ғылыми айналымға енгізген әлеуметтік
антропология құрамындағы халықтар. АҚШ-тағы физикалық антропология,
нәсілдік және мәдени айырмашылықтарды зерттеудің негізін салушы Г.Л.
Морганның ізденістері. Россия мен Франциядағы халықтар туралы ғылымның
деңгейі. Н.Н. Миклухо-Маклай, Г.Г. Шпет, В.В. Богораз және т.б. ғалымдардың
ғылыми зерттеулері.
Этникалық процестерді этногенетикалық тұрғыдан түсіндіру. Этникалық
қауымдастықтардың географиялық саналуандығы, тарихи-этнографиялық аймақтар
және олардың топтастырылу орындары мен ерекшеліктері. Тарихи-этнографиялық
бірлестіктердің типологиясы. Адамзаттың жіктеліске түсуінің заңдылқтары
мен себептері. Қауымдастықтардың бірігу факторлары, олардың қалыптасуы.
Этногенетикалық шоғырлар, генезистің негізгі критерийлері.
Бірлестіктердің этникалық өзіндік санасы және өзіндік атауы. Археологиялық
және этнографиялық материалдардың этногенетикалық мәні, олардың
хронологиялық байланысы.
2. Зерттеулердің әдістері.
Нақты нысанды барлық қолда бар білім көлемімен зерттеу. Тарихи-
этнологиялық зерттеу жұмыстары тәсілдерінің спецификасы. Этностарды
қарастырудағы тарих пен этнология ғалымдарының зерттеулері мен
сипаттамалары, саяхатшылардың жазбалары, фольклорлық және көркемдік
мәтіндер, этносоциологиялық және этнопсихологиялық зерттеулер,
публицистикалық материалдар, ресми құжаттар, тарихи және қоғамдық саяси
әдебиеттер және т.б. Сонымен қатар, этностарды зерттеу барысында
қолданылатын басқа да тәсілдердің құндылығы. Мысалы, олармен тікелей
қатынас кезінде кездесетін әртүрлі жағдайлар, пайымдаулар мен түрлі
дәлелдер, әңгіме және талас кезінде қолданатын логикалық пайымдаулар,
қоршаған ортаның өзіндік іс әрекетін түсіндіруде жиі кездесетін басқа да
тәсілдер мен құнды құбылыстар.
Жоғарыда көрсетілген әртүрлі мәліметтерді алу және өңдеу барысындағы
қолданылатын түрлі тәсілдер. Бүгінгі таңда тарихи- этнологиялық және т.б.
зерттеу тәсілдерінің тұтас жиынтығының жан-жақты қалыптасуы. Оның құрамына
жазба деректермен ауызша аңыздарын анықтауы, археологиялық және
антропологиялық мәліметтерді қолдануы мен талдауы. Салыстырмалы-тарихи,
құрылымдық-функционалдық және жүйелі тәсілдері және т.б.
3. Этнос пен этногенезге байланысты негізгі теорияларды талдау
Халықтардың этногенезі туралы теориялық мәселелерге тоқталу. Тарихта
ғасырлар бойы қалыптасқан этнологияның негізгі ірі ғылыми бағыттары мен
мектептерінің сипаттамасымен кейбіреулерінің әр мезгілде жоғары сатыға
көтерілуі және белгілі бір беделге ие болуы. Этникалық коғамдар және
олардың мәдениетіне тікелей қатысты негізгі идеялар мен алғашқы
тұжырымдардың бөлініп шығуы. Бұл теорияны қолданудағы шектеу тәсілінің
анықталуы және олардың инструменталды әрекет етуші элементтерінің
көрсетілуі. Сонымен қатар, тарих пен этнологияның дамуы барысындағы
қалыптасқан бағыттарды жүйелі түрде мазмұндау.
Этнос теориясының халықтарды классификациялау барысындағы жүйелі және
реттеуші сипаты. Тарихи-антропологиялық мәселелер: морфологиялық,
психофизиологиялық құралдар, кеңістік пен уақыттағы этногенетикалық
бүршіктер, олардың түрлері. Антропогендік процестер және этногенездік
фактілер, олардың түлеріндегі өзіндік айырмашылықтар. Әр этностың өмір
сүруі мен одан әрі дамуы көп жағдайда басқа этностармен өзара байланыста
болуы.
Археологиялық материалдар бойынша әлеуметтік және рухани
мәдениет құбылыстарын реконструкциялаудың теориялары. Этностың жүйелі
параметрі, этногенездің пайда болу көзі, этникалық қауымның құрылымдылығы.
Этногенетикалық болжам және талдау.
Сұрақтар:
1. Этногенезге байланысты негізгі атаулар, түсініктер.
2. Этникалық қауымдастықтардың негізгі ерекшеліктері.
3. Халықтарды топтастырудың негізгі принциптері.
4. Этнос генезисінің негізгі критерийлері.
Негізгі әдебиет:
1. Абиль Е. Этногенез казахов. Опыт системного подхода. – Кустанай, 1997.
2. Ақынжанов М.Б. Қазақ халқының тегі туралы. – Алматы, 1957.
3. Алексеев В.П. Историческая антропология и этногенез. – М., 1989.
4. Бочкарев А.И. Фундаментальные основы этногенеза: Учебное пособие. – М.,
2008.
5. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. – М., 1983.
6. Исследования по прикладной и неотложной этнологии. – М., 1996.
7. Концепции зарубежной этнологии. – СПб., 1976.
8. Этнография и смежные дисциплины. Этнографические субдисциплины. Школы и
направления. Методы. – М., 1988.
9. Этнометодология. Вып. 2. – М., 1995.
Қосымша әдебиет:
1. Крюков М.В. Еще раз об исторических типах этнических общностей
Советская этнография. – 1986. - № 3.
2. Лашук Л.П. Введение в этничность социального. – М., 1977.
3. Масанов Э.А. Очерки истории этнографического изучения казахского
народа в СССР. – Алма-Ата, 1966.
4. Орлова Э.А. Введение в социальнрую и культурную антропологию. – М.,
1994.
5. Попов А.И. Названия народов СССР: Введение в этнонимику. – Л., 1973.
6. Сулейменов Р. Б. Этногенез и этническая история казахского народа.
Проблема и метод Вестн. АН КазССР. – 1987. – №8. – С.15-20.
7. Этнические процессы в современном мире. – М., 1987.
Дәріс № 2.
Этногенездің теориялық мәселелері (2 сағ.)
1. Этнос пен этногенездің примордиалистік теориясы.
2. Этнос метафора ретінде. Конструктивизм әдістемесі.
3. Этнос зерттеудегі инструменталистік әдіс.
1. Этнос пен этногенездің примордиалистік теориясы
Этностың примордиалистік теориясы. Примордиализмнің философиялық және
дүниетанымдық негізі. Этникалық объективті мәлімет ретінде адамзат
тарихындағы алғашқы (примордиалистік) тұрақтылық. Примордиалистік (жалпылай
көзқарас) теориясының этникалық жекелеуіне, адамның топпен немесе сол
мәдениеттің табиғи байланысына негізделуі. Примордиализмнің теориялық
көздері. Примордиализмнің жақтастарының этнос пен этностықты табиғатта
немесе қоғамда жалпылама негізі бар шынайы феномен ретінде өмір сүреді деп
есептеуі. Этностың шығуы туралы осы екі объективті нұсқаны негізге ала
отырып, примордиалистік тұрғыдағы барлық теориялардың екі бағытқа бөлінуі:
табиғи және тарихи-эволюциялық.
Табиғи бағыт. Бұл жерде примордиалистік құрылым ретінде ата-тегі бір,
бір нәсілге жататын биологиялық механизм деп айқындалуы. Этникалық ұғымын
эволюциялық идеялар көменімен, “кеңейтілген қоғамдық топтардың” немесе
“туысқандық талдау мен байланыстардың кеңейтілген формасы” ретінде
түсіндіруі. Тарихи-эволюциялық бағытта этностың жүйелі параметріне баса
назар аударылуы. Әсіресе, этногенез бастаулары, этникалық тұтастықтың
құрылымдылығы, оның тарихи дамуының сатылылығы (соның ішіндегі “тайпа”,
“халық”, “ұлт” түсініктері, этникалық шекараларды бекіту, этнос аралық
өзара әрекеттестіктің оптимизациясы, этносқа ғасырлар бойы өзінің
қайталанбастығын жаңғыртуға мүмкіндік беретін “этникалық константаларды”
іздестіру, этногенетикалық процестерді болжау және т.б. мәселелер).
Этностың биоәлеуметтік концепциясы. Л.Н.Гумилев тұжырымдамасындағы
этностың пассионарлық теориясы. Этногенездің негізгі тарихи түрлері.
Палеоэтногенез – этностардың түрлі метаэтникалық қауымдастықтар негізінде
қалыптасуы. Мезоэтногенез – халықтар типті этностың, яғни тайпа мен ұлт
арасындағы этностың пайда болуы. Неогенез – жаңа және қазіргі заманның
этногенезі. “Этносфера” ұғымы адамзаттың жер шарындағы тіршілігінің формасы
ретінде. Л.Н.Гумилевтың этнос концепциясындағы биоәлеуметтік түсінігі.
Этногенез - тірі зат, биохимиялық энергиясының этностың тарихи қызметіне
және этномәдени энергиясына өзгеруі. Этностың пайда болуы, қалыптасу орны
мен даму циклдерінің белгілі бір “заңдылықтарға” тәуелді бағытталуы.
Ғалымның пікірінше, олар үш қағиданың бірлігімен анықталады: географиялық
(ландшафт), этникалық (халық) және саяси-әлеуметтік (мемлекеттік). Алғашқы
екі маңызды принциптің жаратылыс ғылымымен байланысты болуы, үшіншісі
алғашқы екеуінің өнімі ретінде адам туралы ғылым сферасына жатқызылуы.
Этностың әлеуметтік–тарихи концепциясы. Ю.В Бромлейдің этнос және
этникалық-мәдениет теориясы. Этносқа тән белгілері мен компоненттері: ішкі
бірлігі, өзіндік сана-сезімі мен идентификациясы, ортақ психикасы,
территория тұтастығы, тілі және т.б. Этнос терминінің кең мағынасы.
“Этникалық мәдениет” және “этнос мәдениеті” ұғымы. Этнос “этникалық-
этноәлеуметтік организм” ретінде. Күнделікті тәжірибеде этностардың өзіндік
материалдық және рухани мәдениеттерімен ерекшеленуі. Негізгі терминдер,
ұғымдар.
Этностың синергетикалық концепциясы. Синергетика – күрделіліктің
жоғарғы деңгейіндегі бірізділік емес тепе-теңсіздік жүйесінде өзін-өзі
басқару үрдісін зерттейтін ғылым. Этносты біркелкі емес синергетикалық жүйе
ретінде қарастыру: этникалық тәжірибе феноменін зерттеу, этностардың өзін-
өзі ұйымдастыру процесінің әлеуметтік тұжырымдарын талдау, этностың
иерархиялық құрылымының жүйеленіп бөлінуі және олардың өзара ықпалдасуы.
Этнос құрылымының жасалуының синергетикалық қағидалары. Этникалық жүйенің
бірізділік емес ұғымы, оның ұжымдылығы, этникалық құрылымның икемділігі.
Этногенездегі мәдени байланысты зерттеудегі синергетикалық тәсілдің жалпы
ғылыми әдіс болып есептелуі және қоршаған ортаны диалектикалық тану әдісі
болып табылатындығы.
2. Этнос метафора ретінде. Конструктивизм әдістемесі.
Этникалық құрылымды зерттеудегі конструктивистік тәсіл.
Конструктивизмнің негізгі теориясы. “Ұлт -мемлекет” концепциясы. Ұлттар
және ұлтшылдық “белгісіз қауымдастық” ретінде (Б. Андерсон). Этнос –
белгілі бір топтың және тұлғаның мәдени дәстүрге енген ұқсастық формасы
ретінде (Э.Эриксон). Э.Геллнердің “ұлттар және ұлтшылдық” кітабының басты
идеясы. Ұлтшылдық - саяси қауымдастықтың реконцептуализациялық механизмі
ретінде (Р. Бурдье). Этникалық бірлестік - өзара әлеуметтік байланыс
нәтижесі ретінде (Э. Хобсбаум). Этнос – метафора ретіндегі феномен, оның
өкілдерінің ортақ атауы және мәдениеттік түрлерінің бөлісуі, шығу тегі мен
тарихи ортақтығы, ынтымақтастық сезімге ие болуы (В. Тишков).
Этникалық зерттеу әдістемесіндегі конструктивистік (постмодернисттік)
тәсіл сипаттамасы. Этнос – ерекше мәдени белгілері және өзге қоғаммен
мәдени байланыста болатын адамдар қауымдастығы ретінде түсіндірілуі.
Сонымен, этникалық қауымдастықтың белгілері ортақ шығу тегімен байланысты
емес, оның жалпы ортақ тарихи тағдырына, мифке, сондай-ақ шектелген мәдени
ортаға байланыстылығы.
3. Этнос зерттеудегі инструменталистік әдіс.
Этносты зерттеудегі инструменталистік тәсіл. Примордиалистік тәсілге
қарағанда инструменталистік тәсілдің этникалылықтың объективті негізін
іздестіруге емес (инструментализм этносты факт, шындық ретінде қабылдайды),
қауымдастық пен этностың орындайтын функцияға бағытталуы.
Инструментализмнің әдістемелік көрсеткіші. Этникалық бірлік топ мүддесінің
орындалу құралы, саяси күресте жұмылуы (Н. Глезер, Д. Мойнихэн). Этникалық
қауым –“топ мүддесі”, “жұмылдыру тобы”(Р. Джексон). Этникалық топтың
сақталуы - қазіргі қоғамға тән бұқаралық мәдениет және құндылықтың
қажеттілігі мен прагматизмі үшін адам қажеттілігіндегі жатырқауды жеңу.
Этникалық сана-саяси күш ретінде (У. Коннор). Ұлтшылдықтың этномәдени және
азаматтық түрі, ұғымдары. Этносты анықтаудың негізгі тәсілдері. Этностың
күрделі құрылым ретінде сипатталуы, оның салыстырмалы категория ретінде
көрінуі. Этникалық топтардың өзіндік мәдени ерекшеліктері, құндылықтары
және қызметтері.
Этностың ақпараттық концепциясы. Әлемдік этнологияда этникалықтың
инструменталистік тәсіліне Н.Н. Чебоксаров пен С.А. Арутюновтың этностың
ақпараттық концепциясын қосуы. Ақпараттық байланыстардың әр түрлі
(синхрондық, диахрондық) қатынас формалары түрінде болуы. Ақпараттық
байланыстардың әр түрлі жолдар арқылы (тілдік қатынас көмегімен көрсету,
еліктеу) берілуі.
Сұрақтар:
1. Примордиализмнің теориялық көздері.
2. Л.Н.Гумилев тұжырымдамасындағы этностың пассионарлық және этносфера
теориясы.
3. Ю.В.Бромлейдің этнос теориясының ерекшелігі.
4. Этностың синергетикалық қағидасының негізі.
5. Конструктивистік тәсілдің негізгі сипаттамасы.
6. Инструменталистік теорияның елеулі қасиеттері.
Негізгі әдебиет:
1. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. – М., 1983.
2. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – М., 1992.
3. Козлов В.И. Проблема этнического самосознания и ее место в теории
этноса Советская этнография. – 1974. - № 2.
4. Концепции зарубежной этнологии. – СПб., 1976.
5. Этнография и смежные дисциплины. Этнографические субдисциплины.
Школы и направления. Методы. – М., 1988.
6. Этнометодология. Вып. 2. – М., 1995.
Қосымша әдебиет:
1. Арутюнов С.А., Чебоксаров Н.Н. Этнические процессы и информация
Природа. – 1972. - № 7.
2. Геллнер Э. Нации и национализм. – М., 1991.
3. Гумилев Л.Н. Этносфера: История людей и история природы. – М., 1993.
4. Коротеева В.В. Воображаемые, Изобретенные и сконструктиро-ванные
нации: метафора в науке Этнологическое обозрение. – 1993. - № 2.
5. Краткий этнологический словарь.- М., 1985.
6. Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. – М., 1986.
7. Тишков В.А. Очерки теории и политики этничности в Российской
Федерации. – М., 1997.
8. Токарев С.А. История зарубежной этнографии. – М., 1978.
Дәріс № 3.
Қазақ халқының этногенезінің деректемелері мен тарихнамасы (2 сағ.)
1. Жазбаша деректемелер.
2. XVIII ғ. ортасы – XX ғ. басындағы ғылыми зерттеулер.
3. XX ғасырдағы Қазақстанның тарихнамасы.
1. Жазбаша деректемелер
Этногенездік және этникалық процестердің мәселесі. Қазақ халқының
этногенезі мен этникалық тарихына байланысты жазбаша деректемелерге
мыналар жатады:
Парсы деректемелері. Ала ад-дин Жувейнидің Тарих-и джахангуша
(Әлемді бағындырушының тарихы, 1260), Фазлаллах Рашид ад-Диннің Жами´ат-
таварих (Жылнамалар жинағы, 1310-1311), Низам ад-дин Шамидің Зафар-
наме (1403-1404), Шараф ад-дин Әли Йаздидің Зафар-наме (1425), Муин ад-
дин Натанзидің Мунтахаб ат-таварих-и Му´ини (1412-1414), Хафиз-и Абрудың
Зубдат ат-таварих-и Байсункари (1430), Абд ар-Раззақ Самаркандидің
Матла´ас-са´ дайн ва маджма´ әл бахрайны (1471), Мұхаммед Хавенд-шах
Мирхондтың Раузат ас-сафа (1498), Әбу-л Хасан Сайид Әли әл-Жүзжанидің
Масалик әл-мамалик (1477), Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың Тарих-и
Рашиди (1542-1546), Камал ад-дин Бинаидің Шайбани-наме (Шайбани туралы
кітап) және Футухат-и хани (XVI ғ. басы), Молла Шадидің Фатх-наме
(Жеңістер кітабы, XVI ғ. басы), Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің
Михман-наме-йи Бухара (Бұхар мейманының кітабы, XVI ғ. басы), Масуд ибн
Усман Кухистанидің Тарих-и Абулхайр-хани (1543-1544), Зайн ад-дин
Васифидің Бадаи´ әл-вакаи´ (Ғажайып оқиғалар, XVI ғ. ортасы), Хафиз
Таныш ибн Мир Мұхаммед Бұхаридің Шараф-наме-йи шахи (Шахтар даңқы
кітабы, XVI ғ. екінші жартысы), Махмұд ибн Әмір Уәлидің Бахр әл-асрар фи
манакиб әл-ахйар (Өнегелі адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпиялар,
XVII ғ. 1-жартысы), Аштархани Нәдір-Мұхаммедтің Бахр аль-асрар (XVII ғ. 1-
жартысы), Мұхаммед Юсуф Муншидің Тарих-и Муким-хани (XVII ғ.), Шах-Махмұд
Шорастың Тарих (Хроника, 1676-1677) шығармалары.
Түркі тілді деректемелер. Сейфи Челебидің Китаб-и падишах-и вилайет-и
Хинд ва Хитай ва Хотан ва Кашмир (XVI ғ.), Абдаллах бен Мұхаммед Балхидің
Зубдат әл-асар (Маңызды жылнамалар, XVI ғ. басы), Бабырдың Бабыр-наме
(Бабыр жазбалары, XVI ғ. басы), Өтеміс қажы ибн Маулана Мұхаммед Достың
Шыңғыс-наме (XVI ғ. басы), беймәлім автордың Тазкира-йи Ходжа Мухаммад
Шариф (XVI ғ. екінші жартысы), Мұхаммед Салихтың Шайбани-наме (Шайбани
туралы кітап, XVI ғ. басы), Қадырғали Жалаиридің Жами ат-таварих
(Жылнамалар жинағы, 1602), Әбілғазының Шаджра-йи тюрк (Түрктердің
генеалогиясы) пен Шаджра-йи таракима (Түрікмен шежіресі, XVII ғ.
ортасы), Шер-Мұхаммед Әуез бидің (Мунистің) Фирдаус әл-икбал (Жұмақтағы
бақыт бағы, 1829), беймәлім автордың Тарих-и Қашғар (Қашғар тарихы,
XVII ғ. екінші ширегі), Мұхаммед-Салық Қашғаридің Тазкира-йи ходжаган
(Қожаның ғұмырнамасы), Молла Мұса Айса қожа Сайрамидің Тарих-и амнийа
(Тыныштық пен қауіпсіздік тарихы, XIX ғ.) еңбектері.
Араб тілді деректемелер. Жамал Қаршидің Мулхакат ас-сурах (Ас-
сурах сөздігіне қосымша, 1274), беймәлім автордың Китаб маджму тарджуман
тюрки ва аджами ва мугули ва фарси (Түрік, араб емес, монғол және парсы
түсіндірме сөздері жинағының кітабы, 1245), әл-Омаридің Масалик әл-абсар
фи мамалик әл-амсар (1340), Ибн Баттутаның Тухфат ан-нуззар фи ғараиб әл-
амсар ва аджаиб әл-афсар (Қалалардың ғажайыптары мен саяхат кереметтерін
аңғаратындарға сыйлық, 1356), Ибн әл-Фураттың (1334-1405), әл-
Калкашандидің (1355-1418), әл-Макризидің (1364-1442), Ибн Арабшахтың
Абжаиб әл-макдур фи наваиб Тимур (Темір жасаған қасіреттердегі алдын алу
кереметтері, 1450), Ибн Тангрибердидің (1411-1465), Ибн Иястың (1448-1524)
тарихи және энциклопедиялық еңбектері.
Қытай деректемелері. 332 тараудан тұратын Қытайдың 25 әулеттік тарихын
(1645-1736 жж.) қамтитын Мин ши (Мин әулетінің тарихы). Императорлар
билеуінің хроникасы Мин шилу (Мин әулеті билік етуінің анық жазбалары).
Тарихи құрама Мин хой яо (Мин империясына жалпы шолу) еңбегі.
Орыс деректемелері. Сібір жылнамалары: Строганов жылнамасы (XVII
ғасырдың орта шені), С. Есиповтың Сібір жылнамасы(1687), Ремезов
жылнамасы (XVIII ғасырдың басы). Ресейдің орталық (ЦГАДА, АВПР), сондай-ақ
жергілікті мұрағаттарында сақтаулы материалдар мен құжаттар. Елшіліктердің
есептері, сауда миссияларының, экспедициялардың чертеждары мен жазбалары.
Үлкен Чертежге Кітап (XVI ғ. аяғы).
Батыс деректемелері: XIV-XVII ғасырларда дипломаттардың,
саудагерлердің, миссионерлердің (Гонзалес де де Клавихо, Сигизмунд
Герберштейн, Иософат Барбаро, Амброджо Контарини, Антоний Дженкинсон, Филип
Авриль, Адам Олеарий) тарихи-этнографиялық мәліметтері. Венеция дипломаты
И.Барбароның Тан мен Персияға саяхат (XV ғасырдың ортасы) кітабы, ағылшын
А.Дженкинсонның Ресей, Московия, Татария (1562) картасы, голландтық
географ Н.К.Витсеннің Солтүстік және шығыс татария туралы (XVII ғ.)
еңбегі, шведтің соғыс тұтқыны Филип Иоганн Страленбергтің Европа мен
Азияның солтүстік және шығыс бөліктерінің тарихи-географиялық сипаттамасы
(XVIII ғ.) деген кітабы. XVII ғ. нарративтік әдебиетті голландықтар Ян
Стрейстің, Корнелий де Бруиннің, швед дипломаты Энгельберт Кемпфердің,
француздар жан Батист Таверньенің, ағылшындар Самюэль Коллинздің, Джон
Перридің және т.б. байытуы.
2. XVIII ғ. ортасы – XX ғ. басындағы 5ылыми зерттеулер.
Осындай зерттеулердің ішінде орыс зерттеушілері де өз үлестерін қосты.
Мысалы: Г.Ф. Миллердің История Сибири (1750), П.И. Рычковтың История
Оренбургская (1759) және Топография Оренбургская (1762), В.Н. Татищевтің
История Российская (1769), И.Г. Георгидің Описание всех обитающих в
Российском государстве народов (1799), А.И. Левшиннің Описание киргиз-
казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей (1832), В.В. Вельяминов-
Зерновтың Исследование о Касимовских царях и царевичах (1864), Ш.Ш.
Уәлихановтың Қырғыз шежіресі, Қырғыздар туралы жазбалар, И.Н.
Березиннің Очерк внутреннего устройства Улуса Джучиева (1864), В.Г.
Тизенгаузеннің Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды
(1884), В.В. Радловтың Этнографический обзор тюркских племен Южной Сибири
и Джунгарии (1887), Н.А. Аристовтың Заметки об этническом составе
тюркских племен и народов (1896), В.В. Бартольдтің Туркестан в эпоху
монгольского нашествия (1898) және т.б. қазақ халқының этногенезі туралы
еңбектері. 1911 ж. Орынборда басып шығарылған Шәкәрім Құдайбердіұлының
Түріктердің, қырғыздардың, қазақтардың және хан әулеттерінің шежіресі.
3. XX ғасырдағы Қазақстанның тарихнамасы
Осы қазақ тарихнамасына тән 1920-1930-жылдардағы А.П. Чулошниковтың
Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими
судьбами других тюркских племен (1924), М. Тынышбаевтың Материалы к
истории киргиз-казакского народа (1925), С.А. Асфендияровтың История
Казахстана (с древнейших времен) (1935) тарихи зерттеулері жатады.
1940-1950-жылдардағы Қазақстан мен Орта Азиядағы халықтардың қалыптасу
мәселелері туралы А.Н. Бернштам, М.П. Вяткин, С.П. Толстов, Т.А. Жданконың
және т.б. ғылыми көзқарастары. М.Б. Ақынжанов, В.Ф. Шахматов, С.З. Зиманов,
Х.М. Әділгереев, С.Е. Толыбековтың және т.б. еңбектері. С.А. Аманжолов, Г.
Айдаров, С.К. Ибрагимов, С.К. Кляшторный, В.П. Юдин, Ю.А. Зуев және т.б.
қазақ халқының этногенездік мәселелерін тіл, фольклор саласымен зерттеуі.
Ә.Х.Марғұлан, М.С. Мұқанов, В.В. Востров, Х.А. Арғынбаев, Р.Б. Сүлейменов,
О.И. Смағұлов, Б.Е. Көмеков, К.А. Пищулина, Т.И. Сұлтанов, У.Х. Шалекенов,
А.Ш. Қадырбаев, Н.Е. Масанов және т.б. зерттеулеріндегі қазақ халқының
этногенезі.
Қазіргі кезеңдегі этногенетикалық зерттеулердің жалпы тарихи
аспектілері. Ежелгі Қазақстан аумағындағы этникалық және этногенездік
процестердің зерттелуі. Археологиялық, этнологиялық, антропологиялық және
басқа да тарихи зерттеулер.
Сұрақтар:
1. Этногенезге байланысты негізгі атаулар, түсінктер.
2. Этникалық қауымдастықтардың негізгі ерекшеліктері.
3. Халықтарды топтастырудың негізгі принциптері.
4. Этнос генезисінің негізгі критерийлері.
Негізгі әдебиет:
1. Ақынжанов М.Б. Қазақ халқының этногенезі. – Алматы, 1957.
2. Ирмуханов Б.Б. Этническая история древнего Казахстана. - Алматы, 1998.
3. Масанов Э.А. Очерки истории этнографического изучения казахского
народа в СССР. – Алма-Ата, 1966.
Қосымша әдебиет:
1. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (хақ жасандағылар тарихы). –Алматы, 1998.
2. История Казахстана в арабских источниках. Т. III. Извлечения из
сочинений XII-XVI вв. – Алматы, 2006.
3. История Казахстана в персидских источниках XIII-XV вв. – Алматы, 2006.
4. История Казахстана в русских источниках XV-XX веков. Т. V. Первые
историко-этнографические описания казахских земель. Первая половина
XIX в.– Алматы, 2007.
5. История Казахстана в русских источниках XV-XX веков. Т. VII- IX. –
Алматы, 2006-2007.
6. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. Т. I. Саяхатнамалар мен
тарихи географиялық еңбектерден таңдамалар. – Алматы, 2006.
7. Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. Т. II. – Алматы, 2005;
Т. III. – Алматы, 2006.
8. Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. Т. IV. – Алматы, 2006.
9. Левшин А.И. Описание киргиз-казацких или киргиз-кайсацких орд и
степей. – Ч. 1-3. – Алматы, 1996.
10. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII вв. (Извлечения из
персидских и тюркских сочинений). – Алма-Ата, 1969.
11. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб.1 (V в. до н.э. –
XVIII в. н.э.). – М.-Алма-Ата, 1935.
12. Рашид-ад Дин. Сборник летописей. Т. I. Кн. 1-2. – М.-Л., 1952.
13. Родословное древо тюрков. Сочинение Абул-Гази, хивинского хана. –
Алматы, 1996.
14. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой
Орды. Т.2. – М.-Л., 1941.
15. Тынышпаев М. Қазақ халқының тарихы. – Алматы, 1995.
Тақырып 2. Қазақтардың этногенезі мен этникалық тарихындағы ежелгі
тайпалардың алатын орны мен рөлі (лекция - 6 с.)
Дәріс № 4.
Қола дәуіріндегі тайпаларының этногенетикалық сипаты ( 2 сағ.).
1. Дәуірдің ерекшеліктері.
2. Андронов мәдениеті.
1. Дәуірдің ерекшеліктері
Бұл Археологиялық материалдар бойынша қола дәуірінің басты үш
ерекшеліктері: 1. Қола металлургиясы. Б.з.б. II мың жылдықтың ортасында
түсті металдар мен алтынның өндірістік жолмен игерілуі. Кен өндіру
әдістері. 2. Бақташылық, мал шаруашылығы. Қазақстанның барлық өңірінде мал
шаруашылығының шаруашылықтың жетекші саласына айналуы. Үй жануарлары
түрлерінің көбеюі. Бағылатын малдың саны артқандықтан, шаруашылықтың жаңа
түрі – көшпелі мал шаруашылығының пайда болуы. 3. Б.з.б. III мың жылдықтың
соңына таман Қазақстанның таулы, далалы аймақтарында егіншіліктің
қалыптасуы болып табылады.
Металлургияның, мал шаруашылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz