Қазақстан суретшілерінің шығармашылығындағы пейзаж жанры
КІРІСПЕ
Табиғат - қоршаған ортаны бейнелеу, табиғи көрінісін бейнелі түрде көрсету. Суретші өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі және нақты бейнелейді. Табиғаттың суретін бастамас бұрын алдымен сюжет пен композицияны қарастыру керек.
Мәдениет - ұлттың бет-бейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл-ойы, парасаты. Өркениетті ұлт, ең алдымен, тарихымен, мәдениетімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тұлғалары мен әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді-кішілі үлесімен мақтанады. Сөйтіп, тек өзінің ұлттық төл мәдениеті арқылы ғана танылады....Мәдени мұра бағдарламасынан.
Микеланджело: Сурет - живопись, мүсін және сәулет өнерінің биік шыңы, барлық ғылымның түп тамыры және живопись түрлерінің жаны мен қайнар көзі десе, ал А.Байтұрсынов Бояулы нәрсенің түрін , түсін кескін келбетін суреттеп көрсету - кескіндеме өнері деп жақсы сипаттама берген.
Кескіндеме негізінен өмір шындығы болып табылады өсімдікке ұқсайды. Әр түрлі кезеңдермен мектептердің суретшілері өз шығармашылығын шығу тегін табиғаттан көрген. Табиғаттың ұстаздың ұстазы деп аталуы бекер емес. Қайта өрлеу кезеңінің ұлы суретшісі Леонардо до Винчидің пікірі бойынша Кескіндемеші табиғатпен жарысып, айтысады. Француз пейзажшысы Камиль Коро былай деп жазған: Табиғатта ең алдымен Табиғатқа еліктесең әрқашан жеңіске жетесің. Мен әрқашанда табиғатты зерттеймін, мен оған ғашықпын.
Француз мүсіншісі Огюст Роден өзінің шығармашылығы жайлы былай деген: Жапсырма тек сыртқы дүниені көрсетеді, ал мен рухани дүниені сезіндіремін, ол да табиғаттын бір бөлігі. Мен көз көрген табиғатты ғана емес, бар шындыққа қол жеткіземін. Көңіл күйді көп білдіретін шетін сызып көрсетем. Мен табиғатымды өзгерткен жоқпын.
Илья Ефимович Репин: Идеясыз ұлы көркемдік шығарманың болуы мүмкін емес,-деген. Алуан түрлі заттар мен өмірлік құбылыстардың эстетикалық байлығын айқындау үшін көркем бейнелеу өнерінің шығармасы өзінің мазмұны бойынша және айқындау түрі бойынша нақты дүниенің көріну қортындысы болуы тиіс.
М.Налбандян Табиғат та, кітап та бір, оны оқып түсіне білу керек.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: табиғат көрінісін анықтайтын тақырыпты сезініп, түсініп алу, айналадағы ерекше жерлерге көңіл аудару, композициялық шешімнің белгілі типіне жататын пейзаждың объектісін таңдау. Табиғаттың көктем мезгіліндегі мінездемесіндегі композицияның дұрыс шешімін және ең жақсы көріністі таңдау. Табиғаттың көрінісін тұрғызу, бөлек бөлшектердің бастысына көңіл аударып, композицияның негізгі идеясын бөліп көрсету. Композициялық табиғаттың шешіміндегі ең басты нәрсе - қиындығы суреттеліп жатқан орынға дұрыс мінездеме беру.
Табиғаттың композициялық суретін шешу кезінде табиғаттың жеке және кездейсоқ бөліктерін немқұрайлы алуға болмайды, бұл жерде ең негізгісін, ең типтік жерлерін көрсетіп, көрініп тұрған көрініске өзінің қатынасын білдіру керек.
Эстетикалық - эмоционалдық және айқын пейзаждың суреті суретшінің жарқын сезімін және ойын көрсетеді.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: пейзаждық кескіндеме жайында жаңа мәліметтер жазылған әдебиеттерге сараптама жасау. Жаңартылған білім беру бағдарламасындағы визуалды өнердегі пейзаж жанрының мақсат, міндетін айқындау. Жас ұрпаққа тәлім тәрбиемен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, педагогика ғылымында ұлттық өнерді бағалай білуге үйрету, табиғаттағы сұлулықты бейнелей білуге баулу, бейнелеу өнері арқылы ұлттық сананы қалыптастыру. Жас ұрпақтың көркемдік талғамын, ұлттық сана сезімін, дүниетанымын қалыптастыру, эстетикалық тұрғыда тәрбиелеу, көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту, мәдениет пен өнерді, пейзаж жанрындағы тарихи мұраларды қастерлеуге тәрбиелеу, білім мен біліктерін шыңдау, қарастырылатын ғылыми мәселенің ағымдағы жағдайын бағалау.
Диплом жұмысының мақсаты: қазақ даласындағы кең жайлау көрнісіндегі кеңістіктегі адам мен табиғатты үйлестіру, аспан, өсімдіктер, жануарларды байланыстырып ортақ шешімін табу. Табиғат көрінісін бейнелей отырып оқушыларды туған елдің табиғатын қастерлей білуге, аялауға және патриоттық сезімдерін оятуға, отансүйгіштікке тәрбиелеудің тиімді жолдарын қарастыру болып табылады. Қоршаған ортадағы табиғаттың сұлулығын тікелей көріп бейнелеуге, оны сезіммен қабылдауға оқушылардың дағдыларын қалыптастыру.
Міндеттері:
-визуалды өнер арқылы оқушыларға табиғаттың суретін салуды үйрету;
-оқушыларға табиғат көрінісін салғыза отырып туған жеріне деген сүйіспеншілігін арттыру;
-жазғы табиғат көрінісіндегі композициялық компоненттерді таңдай білу;
-оқушы жеке тұлғасының табиғаттағы әсемдікпен сұлулықты сезініп қалыптасуына көмектесу;
-білім берудегі жаңа технологиялар арқылы оқушылардың назарына әйгілі өнер туындыларын ұсыну;
- мақсат-мүдделері мен шығармашылық қабілеттерінің дұрыс бағаланып, одан ары қызығушылықтарын арттыруды қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: жазғы табиғат көрінісі, майлы бояуды пайдаланудың мүмкіндіктері, визуалды өнерді қабылдау барысында өткізілген эксперименттік сабақтар.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Мизанбаев Р., Ералин Қ.,Түрікпенова С.Ж., Барманқұлова Б.К., Қаржаубаева С., Амандықова Д., Е.Каменованың негізгі ғылыми зерттеу жұмыстарына және суретшілер альбомдарына сараптама жасалды.
Диплом жұмысының тәжірибелік базасы: кітапханалардан алынған ғылыми еңбектер мен әдебиеттерді тәжірибе жүзінде пайдалану, № 6 Құнанбаев атындағы мектеп-гимназияның 5 г, 6 в сыныптарында үлгілік және эксперименттік сабақтар жүргізілді, Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының 423 және 422 оқу шеберханалары.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, ізденіс және фор эскиздері, практикалық жұмыстың тұп нұсқасы мен теориялық жұмыс.
1 ӨНЕРДЕГІ ЗАМАНАУИ ТЕХНИКА МЕН ҒЫЛЫМИ ЖЕТІСТІКТЕР.
ТАБИҒАТТАҒЫ СУРЕТТЕР
1.1 Пейзаж өнеріндегі заманауи бағыттар
Өнер - адам жасаған құндылықтардың ең құнды дүниесі. Өнердің алға қоятын мақсаты - әдемілікті сездіру, сұлулықты таныту, көркемдіктен ләззәт ала білуге машықтандыру. Ал әдеміліктің талабы - адамзатты көркемдік сезіне білуге баулу. Өнердің тақырыбы өте кең. Бізді қоршаған әлем - тұтасымен әдемілік әлемі. Сізге және бүкіл адамзатқа жылы әсер етіп, көргенде көз жанары қызды өзіне тартып, естігенде құлағыңыздың құрышын қандырып, әр сәтте жан-жүрегіңізде баулап алса, оны әдемілік, әсемдік, сұлулық, көркемдік деп қабылдауымыз керек. Өнер адамдарды шыңдап сезініп, жүрегімен қабылдаған әдемілікті санада қорытып, оны шығармашылықтан қайта туындатса, ол өнер туындысы болып шығады. Әсемдікті санадан қайта туындатқанда, ол көркем дүние болып шықса ғана өнер болып есептеледі.
Біздің ғасырымыз - компьютер ғасыры өнерде жаңа бағыт - компьютер графикасын туғызды, яғни белгілі бір бағдарлама бойынша кез келген көлемді графикалық және түстік шешімді шешу мүмкіндігіне ие компьютер келіп шықты. Компьютер белгілі бір бағдарлама бойынша кез келген бейне мен портретті жасап шығара алады. Бірақ бұл машина жасаған фотосурет сияқты.
Реализм-ақиқат болмыстың шынайы, анық, жан-жақты көрінісі. Реализм өнері XX-XXI ғғ. ұлтық ерекшелікке және пішіндердің әртүрлігіне ие болады. Реализмнің алғаш туындыларына француз суретші Гюстав Курбенің (1819 -1877) еңбектерін жатқызады, ол 1855 жылы Парижде өзінің Реализм павильоны атты жеке көрмесін ашты, дегенмен, одан да бұрын реалистік нақышта Барбизон мектебінің суретшілері салған (Теодор Руссо, Жан-Франсуа Милле, Жюль Бретон). 1870 жылдары реализм екі негізгі бағытқы бөлінді, олар - натурализм мен импрессионизм [1,6 б.].
Символист-суретшілер аллегорияны, мифологиялық және діни сюжеттерді негізге алады.
Символизм шеберлері: Г.Моро, Пьер Пюви де Шаванн, О.Редон, Ф.Ропс, Э.Берн-Джонс, Д.Габриэль, Джон Эверетт Миллес, уильям Холмен Хант, М.Врубель[1.7б.].
Кенеп бетіне ақиқатқа жанаспайтын, соқыр сезіммен ойға келген шынайлықты бейнелейді. Сюрреализм негізін қалаушылардың бірі-испандық суретші С.Дали. Сюрализм иллюзияларды қолданумен және пішіндерді үйлестірумен ерекшеленеді.
Заттық әлемдік геометиялық денелер немесе пішіндердің комбинациясы түрінде бейнелейді. Танымал суретшілер: П.Пикассо, Л.Попова.
Гиперралистердің мақсаты-әлемдік тек анық суреттеп қоймай, асыра ұқсату, шынайы көрсету [1.7].
Танымал тұлғалардың әйгілі фотасуреттерін, газет қиындыларын дәл бейнелейді немесе осы заттар мен суреттерден компазиция құрады. Поп-арттың ерекше сипаты-өзінің жеке идеясын негізге алуында.Әйгілі суретшілер: Д.Джонс, Р.Раушенберг, Э.Уорхол, Р.Лихтенштейн.
Кез келген заттардың кеңістікте үйлестірілген композициясы бар. Композиция тұрмыстық заттардан, өнеркәсіптік бұйымдар мен материалдардан, табиғат нысандарынан жасалуы, мәтіндік немесе көрнекілік ақпараттан құрылуы мүмкін. Қарапайым заттардың ерекше үйлесімділігін жасай отырып, суретші оған жаңа сиволикалык мән береді. Әйгілі инсаляторлар: Л.Астала, Й.Бойс, Р.Раушенберг, Д.Кошут, Э.Кинхольц[2,78б].
Кескіндеменің бейнелеу құралдарын күшейту үшін аппликация қолданылады. Фантастикалық күш қалыптасқан формалар мен түсініктерді ығыстырды. Түстердің ретсіз араласуын, қала суретінің және жекеленген құрылыстардың калейдаскоптық, осал, сансыз элементтерге бөлшектенгенін бейнелейді. Барлығы көрерменге қозғалстағытағы, жылт-жылт еткен,дыбыс беретін, эмоцияға толы әлем ретінде елестейді. Суретшіні бейнелеу мүмкін емес нәрсені жеткізуге білу мүмкіндігі қызықтырады.
Геометриялық абстракцияның бір түрі. Локалды ашық түстермен жазылған геометриялық пішін суреті. Супрематизмнің негізін қалаушы-К.Малевич [1,9 б.].
Қоршаған әлем суретін қалыптасқан пішінде қолдану. Суретшілер заттар мен эмоцияларын көркем пішінің белгілі бір элементі арқылы береді (жарықтың таңба, сызық, фактура көлем). Әйгілі суретшілер: Н.Горчарова, М.Ларионов, Б.Талмақов.
Қазіргі кездегі графит тұжырымдамалық, көшелік монументтік өнер түрлерінің бірі. Графит мәні- шығармашылық еркіндігі.
Әйгілі суретшілер: Д.Шаббаш, В.Потапов, В.Чтак, А.Тулесова.
Көрудің оптикалық ерекшеліктері пайдаланады. Міндеті-адамның көзін арбау, ерекше жағдайларға тап болдырып, типтік емес мәселелерді шешуге мәжбүрлей отырып, оны жалған реакцияға апару. Әйгілі суретшілер: Я.Агам, Родченко, А.Колдер .
Жопондық заманауи суретші Такаси Мураками ойлап тапқан термин. Термин қазіргі анемация мен комикстердің жазық визуалды тіліне ұқсас 2D, 3D форманың визуалды тілін түсіндіру.
Қазақстанның бейнелеу өнеріндегі заманауи бағытта айналысатың суретшілердің бірі, Асхат Ахмедияровтың Әженің көзі инсталляциясы 32 сферадан құрылған және біріктірілген екі қазан түріндегі алқа бұйымы болып табылады. Әженің көзі өзінің немере қызына қалдырған әже мұрасы дегенді білдіреді[1, 8 б.].
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін көптеген суретшілер шығармашылығына басқаша көзбен қарап, жаңа бағыттарды іздестіре бастады. Қазақстанның заманауи бейнелеу өнерінде үш бағыт дами бастады: нышандық, тұжырымдамалық тәсіл және реализ. Қазақстан заманауи өнеріне шығармашылық ізденіс, жаңа дәуір мәселелерін әртүрлі жолмен шешетін стильдер тән.
Бүгінгі күні ол жанр, стилистика, шығармашылық бағыттар мен жеке талпыныстардың көп түрлігімен өзіне назар аудартып, тірі алам кейіптерін, қоршаған болмыс шындығын алуан түстермен бере отырып, қандай да бір көркем мәселелерін шешу үшін өзіндік бейнелеу тілдерін тапқан шеберлердің әртүрлі бунындармен таныстырылған.
Қазақстанның бейнелеу өнері ұлттық және әлемдік мәдениетте өз орны бар. Заманауи Қазақстанның суретшілері дүниежүзі бойынша танымалдық және құрметке ие болды. Олардың туындылары көптеген елдердің мемлекеттік галереяларының экспозициясы мен қорына енді [1,6-9б].
1.2 Қазақстан суретшілерінің шығармашылығындағы пейзаж жанры
Қазақ бейнелеу өнерінде кеңісті шексіз дала мен аспанның көрінісінде бейнелейді. Қазақ суретшілерінің шексіз кеңістікті геометрияның перспективалық жеткізуі қазақ кәсіби бейнелеу өнерінің қалыптасу кезеңдеріне байланысты көрініс тауып отырды.
Жергілікті жердің рельефінің сыртқы көрінісі, табиғаттың реңктерінің көптүрлілігі халықтың мінезіне өз әсерін тигізбей қоймайды. Тек қол өнерінде ғана емес, қазақ кескіндеме өнерінде де монументалдылық айқын көрінеді. Мұндағы монументалдылық картинаның өлшемінен гөрі, кеңістіктің көрінісіне жақын.
Қазақ халқының мәдениетінде тұрмыстың заттарын декоративтердіру жүйесінің материалда жұмыс жасаумен байланысты жазық рельефі алға шығады. Бұл жағдайда жергілікті жердің рельефінің сипатын көрсетеді.
Пейзаж жанры-қазақ бейнелеу өнеріндегі салалы жанрдың бірі. Табиғат көріністері қазақ суретшілері А.Қастеев, С.Мамбеев, Ж.Шарденов, О.Тансықбаев, А.Черкасский, С.Романов шығармашылықтарынан орын алады. Олар бір қатар республикаға белгілі өзен - көлдері, дала мен тауларды өз шығармаларына арқау етсе, бірқатары жыл мезгілдерін, табиғаттың әсем ортасы өз шығармаларының өзекті буыны етіп алған [4, 190 б.].
Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы барысында оқушылардың кеңістік туралы ойлау қабілетін дамыту педагогика саласындағы маңызды мәселелердің біріне айналып отыр. Қазіргі кезде көптеген мамандық иелерінің техникамен жұмыс атқаратындығы баршаға мәлім .Осыған байланысты баланың жас кезінен кеңістік туралы ойлау негіздерін үйрету жол ашты.
Пейзажда, жанрлы жұмыстарында да суретшілер әр уақытта табиғатымыздың байлағы мен ерекшелігін бере білді. Олар әсіресе Ч.Кенжебаев, С.Мәмбеев, Қ.Телжанов, Н.Нұрмұхамедов, К.Шаяхметов, Ә.Ысмайлов.[3,185]
20-30 жылдары (XX ғ.) Қазақстанның бейнелеу өнерінің кескіндемесі мен графикасы профессионалдық шеберлігін меңгеру жолында алғашқы қадамдарын жасайды.
1920 жылдарының екінші жартысынан бастап кішігірім көркем сурет галереясы ашылды.
1928 жылы тұңғыш көшпелі көрме Семейде ұйымдастырылды.
1933 жылы Қазақстан суретшілерінің бірлестігінің Оргкомитеті құрылды.
1940 жылы Қазақстан Суретшілер одағы құрылды. Совет өмірі, қазақ халқының тарихи-революцциялық өмір жолы, жұмысшылар мен колхозшылар еңбегі атты тақырыптар сол кездің әр суретшісінің шығармашылығына міндетті түрде енгізілді . Алғашқы кескіндемешілер ішінен қазақтың професионалдық бейнелеу өнерінің негізгі салушыларының бірі- Ә.Кастеев (1904-1967).
Ш.Уәлихановтың Теріскей Алатау, Бұлармен қатар кеңістіктегі көріністерді қағаз бетіне бейнелеудің кезеңдері көрсетілген таблицалар сабақта жиі қолданылады және мұндай сабақтар интерактивтік тақтасы бар сынып бөлмелерінде өткізіледі. Енді сәндік-қолданбалы өнер немесе сәндік сурет салу сабақтарына тоқталып өтейік. Сурет салу оқушыларға графикалық сауаттылық негіздерін меңгертумен қатар олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады. Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың ерекше мүмкіндігі - осы сәндік сурет салу сабағы түрінде (бағдарлама бойынша ою-өрнектер құрастыру, альбомдарды безеңдендіру, бөлме ішін безендіру тапсырмалары) қарастырылған. Мұндай тапсырмалардың мектепте берілуі кәсіптік қызметке дайындау емес, шығармашылыққа тәрбиелеу арқылы оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуіне жол ашу және қоғамдық пайдалы еңбекке тарту болып табылады.
Қазақстанда үлкен жер ресурстары бар. Терең көкжиекті қалыпты табиғат суреттері. Мысалы, Ә.Қастеев шығармаларындағы көкжиек тереңдікті беру арқылы қазақ даласын толықтай кенеп бетінде көрсеткісі келеді. Панорамды шешілген Қастеев копмозициялары дала қойнауына ене кіреді. Суретші аспаннан қарағанда көкжиек сызығына дейін көрінетін, жоғары ракурсты пайдаланады. Қастеев шығармашылығын терең зерттеген өнертанушы Р.А. Ергалиева былай деген: Қастеевтің жұмыстарында әрбір нәрсе - ол нені бейнелеген болса, соны дәріптеу, яғни идеалды аяқталған образ. Қастеевтің пейзаждарындағы концепция дүние шексіздік деген идеямен келіп, табиғат универсум ретінде қабылданып, кескіндемеге трансформацияланатын көшпелілердің ең негізгі ерекшелігі - өзін әлемде, ал әлемді өзінде сезінетін космизм. Суретшінің кенебімен бірге кәсіби бейнелеу өнеріне көшпелілер ұрпақтарына кеңістікті қабылдаудың өзіндік ерекшелігі тән [3, 13б.].
Қастеев кеңістікті түсіндіруде картинада бүкіл әлемді беруге ұмтылушылық бар. Қастеев картинасында бүкіл әлемді сыйғызып бейнелеуге ұмтылған және сонымен қатар ол, дүниенің шексіздігін де беруге тырысады. Универсумның шексіздігі суретшінің сана қатпарларында әбден орнығып, суретшінің қылқаламы соны беруге ұмтылады. Қастеевтің кеңістікті шексіздікте қабылдауы қазақ бейнелеу өнерінде тұрақты қалыптасады. Қазақ кескіндеме өнерінде кездесетін шексіз кеңістік дәстүрлі идеясы әрбір келесі кезеңдерде дамып, жетіле түсті. Қазақ суретшілері шығармашылығындағы архетиптік образ бен ұжымдық бейсана: мәдени-философиялық талдау, кейінгі кезеңнің суретшілерінің шығармашылығы шексіз кеңістік идеясын негізге алатын фундаментальды концепцияны дамытты.
Адам әуе бастан - ақ табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейінбелгілі бір оқиға мен адамның тұлға-тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде пайдаланып келген. Тек XVII ғасырдан ғана бірыңғай табиғат көрінісі бейнелейтін картиналар туа бастады.
Ә.Қастеев тақырыптық картина, портрет, пейзаж және кітап иллюстрациясы тақырыптарында жемісті еңбек етті. Ә.Қастеевтің шығармашылығысы мен өмірінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол 1904 жылы Жаркент қаласының жанындағы ауылда шаруа отбасында дүниеге келді. Ә.Қастеев әкесінен жастай қалып іні қарындастарын өсіруге апасына көмек көрсетті. Ә.Қастеевтің апасы бау, басқұр тоқитын шебер адам болған. Қастеевтің суретші болуына және халықтың сәндік қол өнеріне қызығуына өзінің туған апасының ықпалы зор болды. Ә.Қастеевтің таланты қазан ревалюциясынан кейін бағаланып ол Алматы қаласына суретші Н.Г. Хлудовтың шеберханасына оқуға жіберілді. Суретшінің алғашқы шығармалары 30 жылдардың алғашқы кезеңінде көріне бастады. Топтық портрет, Көгілдір киім киген қыз, Тігінші, Тоқымашы, Қарындас портреті, Автопортрет шығармалары осы кезде жазылды. Бұл шығармалар суретшінің әртүрлі жұмыс кезеңінде жұмыс аралығында салған тақырыптары мен тапсырыстарының бейнелері болады. Суретші бұл картиналарды кейіпкерлердің бас бейнесін көрсетіп қана қоймай, картина адам фонындағы киіз үй, жан-жануар, қазан-ошақ және тағы басқа қоршаған табиғатты қосып көрсетеді. Халық суретшісі Ә.Қастеевтің турксиб шығармасы көпшілікке танымал шығарма. Картинада сол кезеңдегі ерекше бір құбылыс Түркістан - Сібір темір жолының құрылысын көрсетуге арналады. Картинада қазақтың сары даласы темір жолмен келе жатқан паровоз және оны күтіп тұрған адамдар көрінісі бейнеленген. Ә.Қастеев тақырыптың суреттермен қатар табиғат көрінісін бейнелейтін пейзаждар сарғап суреттер. Тау пейзажы, Медеу келбеті картиналары осыларға қосылады [5, 5-7 б.].
Ә.Қастеевтің шығармашылығының бір бөлігі қазан революциясынан кейінгі халық өмірін бейнелейтін кескіндеме шығармалары. Олардың қатарына мына картиналар жатады: Бие сауу, Құдықтың басындағы бай мен жарлы, Қалың малға сатылған қыз, Шөп шабу, Колхоздың сүт фермасы, Колхоз тойы, Колхоз қырманы Түрксіб, Көк жайлау (3-сурет), .
3-сурет. Ә.Қастеев Көк жайлау, 1963
Белгілі өнертанушы Р.Ерғалиеваның айтуынша: Қ.Қожықов туындылары мен Ə.Қастеев, Ə.Ысмайылов шығармаларының өзіндік ерекше қасиеттерінің айқындалуы, тұтастай алғанда, бүкіл келер шақтағы қазақ бейнелеу өнерінің негізгі пішінін қалыптастыру сапасын анықтайды. Қазақ суретшілерінің əр қырлы кескіндемелік туындыларындағы рəсімдік, салт-дəстүрлік ойидеяларын кіріктіру ұмтылыстары көркем сөзде, ырғақта, əдет-ғұрыптарда, дəстүрлі ұлттық ойындарда, халық ауыз əдебиетінде мəнерленуі табылған тұрақты дəстүрлі стереотиптік дүниетанымға айналады. Мəселен, Ə.Қастеевтің Киіз үйдің ішкі көрінісі (1929) атты туындысында суретші сырттай бақылаушы ретінде қалмайды. Үй ішіндегі бұйымдармен жəне адам тұлғалары үлкен үйлесімдікте шешілген деп түсіндірген өнертанушы-философ Б.Байжігітов те оның ұлттық қолтаңбасын орынды байыптайды [6].
Қазақ бейнелеу өнеріндегі пейзаждың алатын орнына келсек, ең бірінші ұлттық колориттің айырмашылығын айта кету керек. Жалпы біздің ұлтық өнер қайталанбас, өзіндік сипаты бар.
Телжанов Қанафия Темірбекұлы 1927 жылы 1 майда Омбы обылысы Байқұдық ауылында туылған, қазақ кескіндемесішісі, Қазақстаның халық суретшісі (1961), КСРО Көркемсурет академиясының корреспандент мүшесі (1967).
1947-53 жылдары Қазақстан суретшілер одағының төрағасы, хатшысы, 1973 жылдан Қазақстан Мемлекеттік Өнер музейінің директоры қызметтерін атқарды.
1950 жылдардың соңына таман тұрмыстық туындылар жазу төңірегін қамтыған кескіндемешілеріміз арасында өзіндік жеке тұлғаларымыз қалыптаса бастайды. Олардың ішінде Қанафия Телжанов өзіндік төлтума шығармашылығымен көзге түседі. Оның жанрлық туындысының дамуындағы жаңа көріністердің айқындылығы, композиция шешіміндегі түстік түзілім және көркемдік мүмкіндіктерінің кеңеюі мен тереңдеуі, ондағы даладағы тіршіліктің нақышталуы қазақ кескіндеме өнерінде өзіндік қайталанбас ерекшелігімен тұрмыстық жанрдың дами түсуіне ұйтқы болды.
Қ.Телжанов шығармашылығында өзекті тақырыптар мен күрделі сюжеттерге ден қояды. Қылқалам шеберінің туындыларындағы осындай астарлы ойлар, бейненің мәнмағыналық, пластикалық шешіміне күрделі мақсаттар қою, тақырып таңдауы мен бейне шешімінің сипаты оның шығармашылығының негізгі маңызын, көңіл-күй сәтін, ұлттық ерекшелігін анықтайды. Суретшінің Күншуақты өлкеде, Шопандар, Тыныштық атты туындыларында ауыл өмірінің күнделікті тұрмыс-тіршілігі романтикалық-лирикалық әуенде жазылған. Туындылардағы негізгі көріністер адамдардың өміріндегі бір қарағанда елеусіз көрінетін сәттеріне үлкен мағына жамап, ондағы ұлттық сипатты анықтайтын элементтерге барынша айқындылық беруге тырысады. Телжанов қазақ жеріндегі кескіндеме өнерінің дамуындағы шынайы өмірдің көркем бейнесін игерудің жаңа кезеңін ашады. 1960 жылдары суретші қазақ кескіндеме өнерінде символдық мағынаға ие болған Атамекен, Көкпар атты эпикалық-монументалды мәні бар көлемді туындыларын дүниеге әкеледі [7, 69 б.]. Мәселен, Атамекен туындысында қазақ жеріне келген кеңес заманындағы тың жерлерді игеруді айқындайтын көрініске көп уақыт аралығында адамзаттың табиғатты бағындыруының нышаны ретіндегі оптимистік үндегі көркем туынды деген баға беріліп келді.
Бірақ картинадағы ұлттың, жердің болашағы жайындағы астарлы драмалық сарын туралы сол кездегі қоғамның талабы бойынша айтуға болмайтын еді. Мұндай ой-түйін бүгінгі күндегі көзқарас арқылы байыпталады, кеңес заманында бұл шығармаға ресми түрде мүлдем басқа интерпритация беріліп келді. Сонымен қатар зерттеу жұмысы барысында Қ.Телжановтың Көкпар (1-сурет) атты туындысындағы метафоралық теңеуде берілген күрес, күш-қуат бейнесі ұлттық рухтың биік көрінісі болып табылатын көркем туынды екендігін тілге тиек еттік.
Қ.Телжанов қазақ халқының өмірі мен тұрмысы жайында және тарихи тақырыптағы шығармалар жазған. Ата мекен (1958), Көкпар (1960), Тыныштық (1964) атты поэтикалық көріністер мен монументті еңбектердің, кең танысты әр қилы бояулы жұмыстар[6 70]. Суретші творчествасы қазақ бейнелеу өнеріне елеулі бет бұрыс алып келді.
Қ.Телжанов қазақ халқының өмірі мен тұрмысы жайында және тарихи тақырыптағы шығармалар жазған. Ата мекен (1958), Көкпар (1960), Тыныштық (1964) атты поэтикалық көріністер мен монументті еңбектердің, кең танысты әр қилы бояулы жұмыстар[6,49 б]. Суретші творчествасы қазақ бейнелеу өнеріне елеулі бет бұрыс алып келді.
1-сурет. Қ.Телжанов Көкпар, 1960
С.Мәмбеев шығармаларының негізгі тақырыбы - замандастар өмірі, өскелең ауыл тұрмысы, жастар бейнесі, туған жер табиғатының сұлу көріністері. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнеледі.
Сол бір тарихи кезеңде шопандардың тұрмысы, ұлттық дәстүр, олардың тіршілік әрекеті мен өмірінің қаймағы бұзылмай сақталғандықтан бұл тақырып С.Мәмбеев шығармашылығының өзегіне айналды. Бірақ суретшіні қызықтыратын нәрсе-жай тұрмыс салты емес, сол әдет-ғұрыптың сабақтасуы, дәлірек айтсақ, соның сақталу себептері, түпкі тамыры болып табылады.
Суретшіні адамдардың қарым-қатынасы мен халықтық мінезқұлықтың уақыт пен кеңістік ықпалынан тәуелсіз сұлулығы тебірентеді. Сондықтан суретшіге жанрлық шеңбер тарлық етіп, оны ұлттық нақышпен тұтас өрнектейді. Киіз үй алдында картинасында ол осы жанрлық меймандостық ниетті көз алдыңа әкеліп адамгершілік жарастылығынан ажырағысыз екендігін атап өткен көзқарастар да оның өзіндік шеберлігін толық түсінгендіктен берілген баға деп айта аламыз. С.Мамбеевтің Жайлауда (4-сурет) атты картиналарының репродукциялары, диопозетивтері, видеофильмдері, слайдтары немесе фотолар қолданылады [7,68б.].
4 -сурет. С.Мамбеев Жайлауда,197
С.Мәмбеев шығармаларының негізгі тақырыбы - замандастар өмірі, өскелең ауыл тұрмысы, жастар бейнесі, туған жер табиғатының сұлу көріністері. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнеледі.
С.Мәмбеев шығармаларының негізгі тақырыбы - замандастар өмірі, өскелең ауыл тұрмысы, жастар бейнесі, туған жер табиғатының сұлу көріністері. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнеледі.Суретшінің Сұқбат, Тауда деп аталатын картиналары Москвадағы Третьяков галереясында, Қоныс аудару, Көктем шығармалары Москвадағы шығыс халықтары өнерінің музейінде сақтаулы. Киіз үйде, Терезе алдындағы қыз, Жастар, М.О Әуезов картиналарын суретші 50-60 жылдары жазды [6,69б].
С.Мәмбеев шығармаларының негізгі тақырыбы - замандастар өмірі, өскелең ауыл тұрмысы, жастар бейнесі, туған жер табиғатының сұлу көріністері. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнеледі.Суретшінің Сұқбат, Тауда деп аталатын картиналары Москвадағы Третьяков галереясында, Қоныс аудару, Көктем шығармалары Москвадағы шығыс халықтары өнерінің музейінде сақтаулы. Киіз үйде, Терезе алдындағы қыз, Жастар, М.О Әуезов картиналарын суретші 50-60 жылдары жазды[6.69].
Сыңғырлаған ашық, таза, мөлдір түс пен ырғаққа құрылған композиция көрінісінен Құрманғазы күйінің визуальді бейнесін көреміз. Метафоралық деңгейде бейнеленген асауды үйрету салт-дәстүрі халқымыздың дала төсін емін-еркін жайлаған еркін бейнесінің символы іспеттес [4,172б.]. Ондағы өмірді поэтикалық деңгейде қабылдау, адам мен табиғаттың біртұтастығы мен ұлтқа тән қасиеттер ізденістеріндегі халық бейнесі оптимистік күшқуатқа толы үнде беріледі.
М.Кенбаев 1925 жылы Қостанай обылысы, Жангельдин ауданыңда шаруа отбасында дүниеге келген. Ол ата-анасынан ерте жетім қалған, 1931-1941 жылдары балалар үйінде тәрбиеленеді. Ол сурет салумен жастық шағынан айналысты. 1938 жылы республикалық балалардың көркемсурет көрмесіне оның суреттері алғаш рет қойылды.
М.Кенбаев 1941 жылы Алматының театралды-көрмесурет училищесінің кескіндеме бөліміне оқуға түсіп,-кескіндеме профессоры А.М.Черкадскийден, өнерге еңбек сіңірген қайраткер Л.П.Лермантовтен дәріс алады. Мұндай ол Суретші деген тақырыпта дипломдық жұмыс жазады.
М.Кенбаевтың шығармашылығында табиғатқа деген шынайы халықтық, шат - шадымен қуаныш сезімі, дүнйедегі бар құбылысты ақындық шабытпен қабылдау қасиетті назар аударды. Бұғалық тастау (1957), Шопан әні (1956), атты шығармаларында ұланғайыр қазақ даласының асқақ жыршысына айналды[3,187б].
1950-1960 жылдар аралығындағы өзіндік эпикалықромантикалық сарынымен және ұлттық нақышты бейнелеуімен ерекшеленген суретшілердің бірі - М.Кенбаев тарихи сюжеттерге ден қоя отырып, ең бір тыныш, бейбіт шешімдерді таңдайды. Мысалға, Шопан әні шығармасында кәдімгі дағдылы көрініс табиғатпен үйлесімді бірлікте тіршілік ететін жер иесінің даңқын асырған ғажайып гимнге айналса, Асауға құрық салу адамның еркін өмірін, оның күш-қуаты мен ептілігін суреттейді. Суретшіні адамдардың қарым-қатынасы мен халықтық мінез-құлықтың уақыт пен кеңістік ықпалынан тәуелсіз рухы тебірентеді. М.Кенбаевтың Асауға құрық салу (2-сурет) туындысы қылқалам шеберінің шығармашылығының ең биік жетістігі болып есептеледі.
М.Кенбаевтың шығармашылығында табиғатқа деген шынайы халықтық, шат - шадымен қуаныш сезімі, дүнйедегі бар құбылысты ақындық шабытпен қабылдау қасиетті назар аударды. Бұғалық тастау (1957), Шопан әні (1956), Сыйыр шерту (1957), атты шығармаларында ұланғайыр қазақ даласының асқақ жыршысына айналды[6,69б].
Сонымен қатар бұл кезеңдегі Ә.Исмайлов өзінің Бурабай, Екібастұз, Хан тәңірі төңірегіндегі жайлау атты жұмыстарында туған жер, Қазақстан табиғатының сұлу көрінісі бейнеленген [6,45б].
2-сурет. М.Кенбаев Асауға құрық салу 1957
Суретші жұмыстарында табиғатты шынайы қалпында көрсетуге тырысқан.
Жанатай Шарденов. Қапшағай теңізі, Ақ қайнар, Алатау етегінде, Талас даласында т.б. атты суреттерінде суретші шығармашылығына психологиялық тереңдік, жазу мәнерінің ұтымдылығы мен бояу қанықтығы тән [6, 46 б]. Ж.Шарденовтың пейзаждарында табиғат сұлулығы адамның кіршіксіз сезімдерімен ұласып, бояу арқылы табиғи болмыстың терең мәнін айқындап, әрі оның нақтылы көркін бейнеледі.
Қазақстан табиғаты қандай ерекше болса, еліміздің суретшілерінің пейзеждары да ерекше. Өзіндік жазу мәнері бар, қазақ ұлтына ғана тән ұлттық колоритке бай, өте динамикалы болып келеді.
Әубәкір Исмаилов қазақ еліне әуелі талантты суретші, қайталанбас қылқалам шебері ретінде танылды. Ол 1913 жылғы 2-қаңтарда Жаңарқа даласында дүниеге келген. Жастайынан қалам-қағазға, түрлітүсті бояуларға құмар болып өскен Әубәкір білім мен өнер қуып Омбыға аттанады. Онда қылқалам мен бояудың сырын терең ұғып, суретшілік өнердің қыр-сырына қаныққан соң, Мәскеуге аттанып, онда профессор Судаковтың класында режиссерлік курсты бітіреді. Омбыда, Мәскеуде оқып жүрген кездерінің өзінде Әубәкір Исмаилов көптеген әсем көріністер жазған еді. Елге келісімен, қазақ суретшілерінің басын қосып Қазақстан суретшілер одағын құруға белсене атсалысады және бұл мақсатын толық орындап шығады.
Елімізде Кеңес өкіметі орнағаннан кейін жаңа заманға лайық жаңа құрылыстар бой көтергені белгілі. Жаңа зауыттар, жаңа фабрикалар, жаңа қалалар салына бастады. Міне, осының бәрі жас суретші Әубәкір Исмаиловтың қыл қаламынан көркем дүниелер болып, қайта түледі. Туған жер табиғаты, қоршаған орта, оның әсем көріністері, асқар-асқар таулары, ағынды өзендері, пенділердің өткенімен қауыштырады.
Соғыс жылдарында Ә.Исмаилов, живописьпен айналысып жүрсе де, Мәскеудегі орталық киностудияны Алматыға көшіруге көмектеседі. Сергей Эйзенштейнмен бірге Иван Грозный фильмін түсіруге қатысады, қазақтың би ансамблін құрады, қазақ драма театрында Отеллоны, Ұйғыр театрында Аршын - малаланды қояды. Соғыстың ауыр жылдарында төрт жыл бойы Ә.Исмаилов қазақ эпосы желісі бойынша картиналар циклын жазған. Кезінде бұл еңбекті зерттеушілер орыстың Игорь полык туралы сөзі Шота керіп жатқан қырқыншы жылдардың басында Әбекең режиссерлік қызметіне белсене кіріседі. Бұған оның Омбыда, Мәскеуде оқып, Бүкілодақтық кино институтының курсынан, Судаковтың шеберлік класынан өтуі, ұлттық би және поэтикалық материалдар жинау үшін республиканың түкпір-түкпірін аралаған сапарлары себепші болған еді. Бұған дейін ол белгілі суретші ретінде танылып, қазақ халқының алғашқы би ансамблін жасақтап үлгерген-ді. Өзінің тым жастығына қарамастан 1938 жылы Қазақ драма театрының сахнасына Исатай-Махамбет спектаклін шығарған Ә.Исмаилов 1942 жьлы Қырағылық, 1943 жылы Қозы Көрпеш-Баян Сұлу спектакльдерін сахналайды. 1945 жылы Жомарттың кілемі, 1947 жылы Қонақ үйдің қожасы спектакльдерін қойып, қазақ театр өнерін жаңа қырынан танытты.
Оның қойылымдары бойына заманның рухын, соғыс шындығының шынайы табиғатын терең сіңірген эпикалық-романтикалық дүниелер болып шықты. ле жатқан классикалық Қаражорға биі араға көп уақыт салып, қайта жандана бастады. Бүгінде ел ішінде бұл Қытайдағы және Монғолиядағы қазақтардың биі екен деген жаңсақ пікір қалыптасып отырғаны белгілі. Бұл тіпті де бұлай емес. Қаражорға қазақтың бұрыннан келе жатқан төл шығармасы екеніне Әубәкір Исмаилов шығармашылығына арналған танымдық дәрісте көзіміз анық жетті. Бұл бидің еліміздің әр өңірінде өзіндік үлгілері болған. Әбекең соның бәрін жинастырып, екшелеп, көркемдік шешім тауып сахналауға өлшеусіз үлес қосқан қайраткер.
Ә.Исмайлов өзінің Бурабай, Екібастұз, Хан тәңірі төңірегіндегі жайлау атты жұмыстарында туған жер, [6,49б]. Қазақстан табиғатының сұлу көрінісі бейнеленген. Суретші жұмыстарында табиғатты шынайы қалпында көрсетуге тырысқан.
Әубәкір Исмаилов кең байтақ Қазақстанның әр аймағына сапар шегіп, қазақтың ұлттық билерін жинастыру барысында оған суретшілік өнері көп көмектесті десек те болады. Осындай сапарларда ел ішінен тапқан би туындыларының әрбір қимылын қағазға суретбейне арқылы түсіре отырып, халықтың мол мұрасын жинап, оларды өңдеп, әрлеп, сахнаға шығарды. Қазақ халқында би өнері ежелден жақсы дамыған. Оның бәрі елдің тұрмыс-тіршілігіне қарай қалыптасқан. Айталық, жауынгерлік билер, аңшылық билері, бақсылық биі, жеке би, жануарлар биі (Бүркіт, қоян) сияқты би жанрлары осы сөзіміздің дәлелі. Сондай-ақ әр аймақтың өзіне тән би өрнектері болады: Жетісу қазақтарының биі, батыс қазақстандық, қарағандылық би үлгілері және т.б. кете береді.
Халық суретшісі, талантты режиссер және хореограф Әубәкір Исмаиловтың қазақ руханиятына қосқан үлесі ұшан-теңіз. Оның өмірі мен шығармашылығы азаматтық тұлғасы бүгінгі және келешек ұрпаққа өлмес өнеге. Осыған орай Қазақ ұлттық педагогикалық университетінін жанынан ашылған Тұлғатану орталығы қазақ жастарын Алаш даласында өткен ірі тұлғалардың ұлағатты өнегесімен, қайсар рухтарымен, саналы ғұмырларыменен тәрбиелеуге үлкен үлес қосуда.
Менің сүйікті суретшілерімнің бірі Жанатай Шарденов. Қапшағай теңізі, Ақ қайнар, Алатау етегінде, Талас даласында т.б. атты суреттерінде суретші шығармашылығына психологиялық тереңдік, жазу мәнерінің ұтымдылығы мен бояу қанықтығы тән [6,68б]. Ж.Шарденовтың пейзаждарында табиғат сұлулығы адамның кіршіксіз сезімдерімен ұласып, бояу арқылы табиғи болмыстың терең мәнін айқындап, әрі оның нақтылы көркін бейнеледі.
Қазақстан табиғаты қандай ерекше болса, еліміздің суретшілерінің пейзеждары да ерекше. Өзіндік жазу мәнері бар, қазақ ұлтына ғана тән ұлттық колоритке бай, өте динамикалы болып келеді.
Қазақстан табиғаты қандай ерекше болса, еліміздің суретшілерінің пейзеждары да ерекше. Өзіндік жазу мәнері бар, қазақ ұлтына ғана тән ұлттық колоритке бай, өте динамикалы болып келеді.
Суретші Алексей Степанов Пенза облысы, Пенза ауданы, Чемодановка селосында 1923 жылы 19 қаңтарда дүниеге келді. Ол 1933 жылы Пенза көркемсурет училищесін, 1952 жылы Ленинградтағы кескіндеме, мүсін және архитектура институтын бітірді. Солжылдардан бастап А.Степанов Алматыда тұрып шығармашылық жұмыстармен айналыса бастады[4,183б].
Алексей Степановқа 1969 жылы Қазақстанға еңбек сіңірген өнер қайраткері атағы берілді. Суретші Бейбіт дала (1965), Көктемгі Алатау (1969), Бейбіт Алматы (1980) пейзаждарын жазды. Сонымен қатар Раушан гүлдер (1955), Күз атты натюрморт салды. 50-60 жылдары Р.В.Валиканованың, Раушанның, Л.Лотушкиноның портреттерін жазды[4,179б].
А.Степанов Қазақстан Магниткасы, Еңбек күндері, Күміс Еңлікгүл, Медеудегі жексенбі атты кескіндеме шығармаларын 70-жылдары жазды[4.179]. Суретші айналадағы өмірді, дүние поэзиясын, замандастардың рухани келбетін бейнелеуде асқан шеберлік көрсетті.
Кескіндеме шебері Алексей Степановтың шығармашылығындағы ерекше тақырып космосты игеру. Ол 1960-1980 жылдар аралығында космос тақырыбына байланысты Жұлдыздарға, Жер планетасынан келген адам, Жұлдызды аспан, Космосқа, Біз Байқоңырданбыз атты картиналарын жазып, республикалық, бүкілодақтық және халықаралық көркемсурет көрмелеріне ұдайы қатысып тұрды[4,179б].
Суретші Амандос Ақанаев 1949 жылы 1 мартта Алматы облысында туған, 1968 жылы Алматы көркемсурет училищесін бітірген. 1978 жылдан Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі. 1970 жылдан бастап республикалық, шетелдік көрмелерге қатысып келеді[4,180б].
Суретшінің Кешкі автобус, Бұлақ, Жоқтау, Ат арба композициялық-тақырыптық картиналарында құбылыстардың ішкі мәнін ашуға тырысады. Тасжарған, Өзен мен ағаш, Тікен ішіндегі түлкі шығармалары табиғат сырын ашуға арналады. Суретші А.Ақанаев ғалым А.Жұбановтың, суретші Қ.Дүйсенбиевтің, хирург Т.Кукеевтің, ақын О.Сүлейменовтың портретін салды[4,180б].
Суретші К.Дүйсенбиев 1942 жылы 25 октябрьде Оңтүстік Қазақстан облысы Абай селосында туған. 1972 жылы Н.Островский атындағы Ташкенттің театр-көркемсурет институтын бітірген. 1975 жылдан Қазақстан суретшілер одағының мүшесі. 1964 жылдан бастап республикалық, шетелдік көрмелерге қатысқан[4,181б].
Суретші К.Дүйсенбиев Тандыры бар натюрморт, Пейзаж қосылған натюрморт атты ұлттық заттар бейнеленген шығармалар жазған. Бұлармен қатар суретші табиғат көріністерін де бейнелеген Паркте, Таңертен, Ауылда, Күз, Көл жағасында, Кешқұрым, Түскі мезгіл.
К.Дүйсенбиев ұлттық колориттегі, салт-дәстүр бағытындағы Ата мен немере, Үміт, Дала әйелдері, Сушылар, Тауда, Аулада атты композициялық картиналары қазақ даласының, оның адамдарының өмір тіршілігін көрсетеді [4,181 б.].
Алайда суретшілер сюжеттік-тақырыптық туындылар жасау жолына бірден-ақ қол жеткізген жоқ, тарихи-əлеуметтік жағдайларды ескере отырып, бұл үрдіс алғышарт -- ізденіс -- басталу -- даму -- өркендеу тəрізді сатыларды бастан өткерді деп айта аламыз. Сол бір тарихи кезеңде шопандардың тұрмысы, ұлттық дəстүр, олардың тіршілік əрекеті мен өмірінің қаймағы бұзылмай сақталғандықтан, бұл тақырып С.Мəмбеев шығармашылығының өзегіне айналды. Бірақ суретшіні қызықтыратын нəрсе -- жай тұрмыс салты емес, сол əдет-ғұрыптың сабақтасуы, дəлірек айтсақ, соның сақталу себептері, түпкі тамыры болып табылады. Суретшіні адамдардың қарым-қатынасы мен халықтық мінез-құлықтың уақыт пен кеңістік ықпалынан тəуелсіз сұлулығы тебірентеді. Сондықтан суретшіге жанрлық шеңбер тарлық етіп, оны ұлттық нақышпен тұтас өрнектейді. Киіз үй алдында (1958) картинасында ол осы жанрлық меймандостық ниетті көз алдыңа əкеліп адамгершілік жарастылығынан ажырағысыз екендігін атап өткен көзқарастар да оның өзіндік шеберлігін толық түсінгендіктен берілген баға деп айта аламыз. Суретшінің тұрмыстық жанр бойынша тарқатқан негізгі жұмыстары: Тауда (1957), Көктем (1964), Киіз үйде (1958), Терезе алдындағы қыз (1958), Менің қаламда (1960), Шопан қызы (1971) [4,52, 53б]. Суретшінің шығармашылығы бұл жылдарда өз заманының, халық өміріндегі өзгерістердің шежіресі қызметін атқарды. Шебердің туындыларындағы дəстүрлі қолөнермен бір əуен құратын ою-өрнекке жақын пішін құрылымы мен түстік түзілім ізденістері ешкімге ұқсамаған өзіндік стильдік шешімімен айқындалады. Оның тұрмыстық жанр саласындағы мазмұндық ерекшеліктері көңілділік пен оптимизмнің, жайма-шуақтық пен жоғары сезімділіктің, адам мұраттары мен армандарының тұңғиық түйткілдерін таба білу, əсемдік идеалды толық түсіну, əлем мен қоғамның көркемдігін тереңірек ұғынумен танылады.
1.3 Пейзаж.Табиғатпен үйлесім. Әуе перспективасы
Пейзаж (Paysade деген француз сөзінен шыққан ) - бұл ландшафты, табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде, Қытай, Жапонияда және басқа Шығыс елдерінде (VII-X ғасырда ) Европадағыдай ертерек болды, ал сонда кейін Голландия ерекше жоғары дамиды. Орыс өнерін пейзаждың гүлденуі XVII ғасырдың гүлденуі XIX ғасырдың соңына тұспа - тұс келді[10, 48 б.].
Өнердегі басты саланың бірі - пейзаж. Пейзаж дегеніміз өзі француз сөзі, біздің тілімізге аударғанда табиғат деген ұғымды береді. Өнер саласында да пейзаж жеке жанр болып қалыптасқан.
Пейзаж тек кескіндеме саласында емес, сол сияқты графика, керамика, мүсін, бетіндегі рельефтерде т.б. кездеседі.
Пейзажды негізінен табиғатты ғана емес, адам пішіндері, хайуанаттар дүниесі, бірқатар сюжеттік көріністерді бейнелеп береді. Мұнда ескеретін жағдай хайуанаттар дүниесі мен адамдар басты рольді атқармайды, керісінше композициялық шешімді дұрыс атқару мақсатында немесе картинаның сюжетін ашу үшін қосымша деталь ретінде таңдап алынады. Бұл заңдылықты сақтамаған жағдайда суретшінің картинасы басқа жанрға ауысып кетуі ғажап емес, суретші айтарлықтай деңгейге жете алмайды.
Енді пейзаж өнері немесе дәлірек айтқанда пейзаж жанрының қалыптасуының тарихына тоқталайықшы.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде, яғни неолит дәуірінің өзінде адамдар табиғатты жан-жануарлар дүниесін бейнелейді. Мәселен Алжир сахарасындағы үңгірлердегі жартастарда алғашқы адамдардың ағаштары, тас суларды бейнелеулерін кездестіруге болады.
Сонымен қатар бұл бейнелер тек жартасқа бейнеленіп қана қоймаған, өзіндік композициялық шешімі бар, белгілі бір ұғымды береді.
Бұл пейзаж жанрының алғашқы жазбалары ежелгі шығыста Крит жерінде, яғни Египет жерінде кездестіруге болады. Онда негізінен жартастағы бейнелер б.э. XX ғ. Аңшы фараондардың өмірлерінен көріністер, сол сияқты жабайы мысық түқымдасының аң аулау сәті бейнеленген жазбаларды (роспись) кездестіруге болады. Сол сияқты б.э. XX ғ. Киоск сарайындағы жасалған росписьтерді (криште) құстармен бірге табиғат суреттерін кездестіруге болады[].
Бұл аталған табиғат суреттерінің барлығы тек нобай немесе жоба ретінде атауға болады.
Жалпы орта ғасырлар Европа өнерінде, ежелгі Икон жазуы орыс өнерінде табиғат схематизациялық түрінде жазылған жалпы бұл пейзаж жанрынан апаратын басбалдақтар еді.
XXI - XXII ғ.ғ. пейзаж Европа өнерінде белгілі бір тақырыптағы картинаның фонын немесе портретте тек фон қызметін ғана атқарады, оған мысал атақты итальян суретшісі Леонардо да Винчидің белгілі Монне Лизаны (1503 - Лучр. Париж) айтуға болады[].
Алғашқы пейзаждардың қалыптасуы, яғни белгі бере бастауы XI ғасырда Қытай өнерінде байқалады[].
Қытай пейзаж шеберлерінің жұмысында табиғат өте поэтикалық нәзіктікпен жазылған. Оған мысал Х-ғасырдағы Дунь-юанның жібек матаға тушьпен орындаған Өзен пейзажы деп аталған жұмысы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Табиғат - қоршаған ортаны бейнелеу, табиғи көрінісін бейнелі түрде көрсету. Суретші өзінің көзқарасымен қоршаған ортаны, шындық өмірді әсерлі және нақты бейнелейді. Табиғаттың суретін бастамас бұрын алдымен сюжет пен композицияны қарастыру керек.
Мәдениет - ұлттың бет-бейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл-ойы, парасаты. Өркениетті ұлт, ең алдымен, тарихымен, мәдениетімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тұлғалары мен әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді-кішілі үлесімен мақтанады. Сөйтіп, тек өзінің ұлттық төл мәдениеті арқылы ғана танылады....Мәдени мұра бағдарламасынан.
Микеланджело: Сурет - живопись, мүсін және сәулет өнерінің биік шыңы, барлық ғылымның түп тамыры және живопись түрлерінің жаны мен қайнар көзі десе, ал А.Байтұрсынов Бояулы нәрсенің түрін , түсін кескін келбетін суреттеп көрсету - кескіндеме өнері деп жақсы сипаттама берген.
Кескіндеме негізінен өмір шындығы болып табылады өсімдікке ұқсайды. Әр түрлі кезеңдермен мектептердің суретшілері өз шығармашылығын шығу тегін табиғаттан көрген. Табиғаттың ұстаздың ұстазы деп аталуы бекер емес. Қайта өрлеу кезеңінің ұлы суретшісі Леонардо до Винчидің пікірі бойынша Кескіндемеші табиғатпен жарысып, айтысады. Француз пейзажшысы Камиль Коро былай деп жазған: Табиғатта ең алдымен Табиғатқа еліктесең әрқашан жеңіске жетесің. Мен әрқашанда табиғатты зерттеймін, мен оған ғашықпын.
Француз мүсіншісі Огюст Роден өзінің шығармашылығы жайлы былай деген: Жапсырма тек сыртқы дүниені көрсетеді, ал мен рухани дүниені сезіндіремін, ол да табиғаттын бір бөлігі. Мен көз көрген табиғатты ғана емес, бар шындыққа қол жеткіземін. Көңіл күйді көп білдіретін шетін сызып көрсетем. Мен табиғатымды өзгерткен жоқпын.
Илья Ефимович Репин: Идеясыз ұлы көркемдік шығарманың болуы мүмкін емес,-деген. Алуан түрлі заттар мен өмірлік құбылыстардың эстетикалық байлығын айқындау үшін көркем бейнелеу өнерінің шығармасы өзінің мазмұны бойынша және айқындау түрі бойынша нақты дүниенің көріну қортындысы болуы тиіс.
М.Налбандян Табиғат та, кітап та бір, оны оқып түсіне білу керек.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: табиғат көрінісін анықтайтын тақырыпты сезініп, түсініп алу, айналадағы ерекше жерлерге көңіл аудару, композициялық шешімнің белгілі типіне жататын пейзаждың объектісін таңдау. Табиғаттың көктем мезгіліндегі мінездемесіндегі композицияның дұрыс шешімін және ең жақсы көріністі таңдау. Табиғаттың көрінісін тұрғызу, бөлек бөлшектердің бастысына көңіл аударып, композицияның негізгі идеясын бөліп көрсету. Композициялық табиғаттың шешіміндегі ең басты нәрсе - қиындығы суреттеліп жатқан орынға дұрыс мінездеме беру.
Табиғаттың композициялық суретін шешу кезінде табиғаттың жеке және кездейсоқ бөліктерін немқұрайлы алуға болмайды, бұл жерде ең негізгісін, ең типтік жерлерін көрсетіп, көрініп тұрған көрініске өзінің қатынасын білдіру керек.
Эстетикалық - эмоционалдық және айқын пейзаждың суреті суретшінің жарқын сезімін және ойын көрсетеді.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: пейзаждық кескіндеме жайында жаңа мәліметтер жазылған әдебиеттерге сараптама жасау. Жаңартылған білім беру бағдарламасындағы визуалды өнердегі пейзаж жанрының мақсат, міндетін айқындау. Жас ұрпаққа тәлім тәрбиемен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, педагогика ғылымында ұлттық өнерді бағалай білуге үйрету, табиғаттағы сұлулықты бейнелей білуге баулу, бейнелеу өнері арқылы ұлттық сананы қалыптастыру. Жас ұрпақтың көркемдік талғамын, ұлттық сана сезімін, дүниетанымын қалыптастыру, эстетикалық тұрғыда тәрбиелеу, көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту, мәдениет пен өнерді, пейзаж жанрындағы тарихи мұраларды қастерлеуге тәрбиелеу, білім мен біліктерін шыңдау, қарастырылатын ғылыми мәселенің ағымдағы жағдайын бағалау.
Диплом жұмысының мақсаты: қазақ даласындағы кең жайлау көрнісіндегі кеңістіктегі адам мен табиғатты үйлестіру, аспан, өсімдіктер, жануарларды байланыстырып ортақ шешімін табу. Табиғат көрінісін бейнелей отырып оқушыларды туған елдің табиғатын қастерлей білуге, аялауға және патриоттық сезімдерін оятуға, отансүйгіштікке тәрбиелеудің тиімді жолдарын қарастыру болып табылады. Қоршаған ортадағы табиғаттың сұлулығын тікелей көріп бейнелеуге, оны сезіммен қабылдауға оқушылардың дағдыларын қалыптастыру.
Міндеттері:
-визуалды өнер арқылы оқушыларға табиғаттың суретін салуды үйрету;
-оқушыларға табиғат көрінісін салғыза отырып туған жеріне деген сүйіспеншілігін арттыру;
-жазғы табиғат көрінісіндегі композициялық компоненттерді таңдай білу;
-оқушы жеке тұлғасының табиғаттағы әсемдікпен сұлулықты сезініп қалыптасуына көмектесу;
-білім берудегі жаңа технологиялар арқылы оқушылардың назарына әйгілі өнер туындыларын ұсыну;
- мақсат-мүдделері мен шығармашылық қабілеттерінің дұрыс бағаланып, одан ары қызығушылықтарын арттыруды қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: жазғы табиғат көрінісі, майлы бояуды пайдаланудың мүмкіндіктері, визуалды өнерді қабылдау барысында өткізілген эксперименттік сабақтар.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Мизанбаев Р., Ералин Қ.,Түрікпенова С.Ж., Барманқұлова Б.К., Қаржаубаева С., Амандықова Д., Е.Каменованың негізгі ғылыми зерттеу жұмыстарына және суретшілер альбомдарына сараптама жасалды.
Диплом жұмысының тәжірибелік базасы: кітапханалардан алынған ғылыми еңбектер мен әдебиеттерді тәжірибе жүзінде пайдалану, № 6 Құнанбаев атындағы мектеп-гимназияның 5 г, 6 в сыныптарында үлгілік және эксперименттік сабақтар жүргізілді, Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының 423 және 422 оқу шеберханалары.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, ізденіс және фор эскиздері, практикалық жұмыстың тұп нұсқасы мен теориялық жұмыс.
1 ӨНЕРДЕГІ ЗАМАНАУИ ТЕХНИКА МЕН ҒЫЛЫМИ ЖЕТІСТІКТЕР.
ТАБИҒАТТАҒЫ СУРЕТТЕР
1.1 Пейзаж өнеріндегі заманауи бағыттар
Өнер - адам жасаған құндылықтардың ең құнды дүниесі. Өнердің алға қоятын мақсаты - әдемілікті сездіру, сұлулықты таныту, көркемдіктен ләззәт ала білуге машықтандыру. Ал әдеміліктің талабы - адамзатты көркемдік сезіне білуге баулу. Өнердің тақырыбы өте кең. Бізді қоршаған әлем - тұтасымен әдемілік әлемі. Сізге және бүкіл адамзатқа жылы әсер етіп, көргенде көз жанары қызды өзіне тартып, естігенде құлағыңыздың құрышын қандырып, әр сәтте жан-жүрегіңізде баулап алса, оны әдемілік, әсемдік, сұлулық, көркемдік деп қабылдауымыз керек. Өнер адамдарды шыңдап сезініп, жүрегімен қабылдаған әдемілікті санада қорытып, оны шығармашылықтан қайта туындатса, ол өнер туындысы болып шығады. Әсемдікті санадан қайта туындатқанда, ол көркем дүние болып шықса ғана өнер болып есептеледі.
Біздің ғасырымыз - компьютер ғасыры өнерде жаңа бағыт - компьютер графикасын туғызды, яғни белгілі бір бағдарлама бойынша кез келген көлемді графикалық және түстік шешімді шешу мүмкіндігіне ие компьютер келіп шықты. Компьютер белгілі бір бағдарлама бойынша кез келген бейне мен портретті жасап шығара алады. Бірақ бұл машина жасаған фотосурет сияқты.
Реализм-ақиқат болмыстың шынайы, анық, жан-жақты көрінісі. Реализм өнері XX-XXI ғғ. ұлтық ерекшелікке және пішіндердің әртүрлігіне ие болады. Реализмнің алғаш туындыларына француз суретші Гюстав Курбенің (1819 -1877) еңбектерін жатқызады, ол 1855 жылы Парижде өзінің Реализм павильоны атты жеке көрмесін ашты, дегенмен, одан да бұрын реалистік нақышта Барбизон мектебінің суретшілері салған (Теодор Руссо, Жан-Франсуа Милле, Жюль Бретон). 1870 жылдары реализм екі негізгі бағытқы бөлінді, олар - натурализм мен импрессионизм [1,6 б.].
Символист-суретшілер аллегорияны, мифологиялық және діни сюжеттерді негізге алады.
Символизм шеберлері: Г.Моро, Пьер Пюви де Шаванн, О.Редон, Ф.Ропс, Э.Берн-Джонс, Д.Габриэль, Джон Эверетт Миллес, уильям Холмен Хант, М.Врубель[1.7б.].
Кенеп бетіне ақиқатқа жанаспайтын, соқыр сезіммен ойға келген шынайлықты бейнелейді. Сюрреализм негізін қалаушылардың бірі-испандық суретші С.Дали. Сюрализм иллюзияларды қолданумен және пішіндерді үйлестірумен ерекшеленеді.
Заттық әлемдік геометиялық денелер немесе пішіндердің комбинациясы түрінде бейнелейді. Танымал суретшілер: П.Пикассо, Л.Попова.
Гиперралистердің мақсаты-әлемдік тек анық суреттеп қоймай, асыра ұқсату, шынайы көрсету [1.7].
Танымал тұлғалардың әйгілі фотасуреттерін, газет қиындыларын дәл бейнелейді немесе осы заттар мен суреттерден компазиция құрады. Поп-арттың ерекше сипаты-өзінің жеке идеясын негізге алуында.Әйгілі суретшілер: Д.Джонс, Р.Раушенберг, Э.Уорхол, Р.Лихтенштейн.
Кез келген заттардың кеңістікте үйлестірілген композициясы бар. Композиция тұрмыстық заттардан, өнеркәсіптік бұйымдар мен материалдардан, табиғат нысандарынан жасалуы, мәтіндік немесе көрнекілік ақпараттан құрылуы мүмкін. Қарапайым заттардың ерекше үйлесімділігін жасай отырып, суретші оған жаңа сиволикалык мән береді. Әйгілі инсаляторлар: Л.Астала, Й.Бойс, Р.Раушенберг, Д.Кошут, Э.Кинхольц[2,78б].
Кескіндеменің бейнелеу құралдарын күшейту үшін аппликация қолданылады. Фантастикалық күш қалыптасқан формалар мен түсініктерді ығыстырды. Түстердің ретсіз араласуын, қала суретінің және жекеленген құрылыстардың калейдаскоптық, осал, сансыз элементтерге бөлшектенгенін бейнелейді. Барлығы көрерменге қозғалстағытағы, жылт-жылт еткен,дыбыс беретін, эмоцияға толы әлем ретінде елестейді. Суретшіні бейнелеу мүмкін емес нәрсені жеткізуге білу мүмкіндігі қызықтырады.
Геометриялық абстракцияның бір түрі. Локалды ашық түстермен жазылған геометриялық пішін суреті. Супрематизмнің негізін қалаушы-К.Малевич [1,9 б.].
Қоршаған әлем суретін қалыптасқан пішінде қолдану. Суретшілер заттар мен эмоцияларын көркем пішінің белгілі бір элементі арқылы береді (жарықтың таңба, сызық, фактура көлем). Әйгілі суретшілер: Н.Горчарова, М.Ларионов, Б.Талмақов.
Қазіргі кездегі графит тұжырымдамалық, көшелік монументтік өнер түрлерінің бірі. Графит мәні- шығармашылық еркіндігі.
Әйгілі суретшілер: Д.Шаббаш, В.Потапов, В.Чтак, А.Тулесова.
Көрудің оптикалық ерекшеліктері пайдаланады. Міндеті-адамның көзін арбау, ерекше жағдайларға тап болдырып, типтік емес мәселелерді шешуге мәжбүрлей отырып, оны жалған реакцияға апару. Әйгілі суретшілер: Я.Агам, Родченко, А.Колдер .
Жопондық заманауи суретші Такаси Мураками ойлап тапқан термин. Термин қазіргі анемация мен комикстердің жазық визуалды тіліне ұқсас 2D, 3D форманың визуалды тілін түсіндіру.
Қазақстанның бейнелеу өнеріндегі заманауи бағытта айналысатың суретшілердің бірі, Асхат Ахмедияровтың Әженің көзі инсталляциясы 32 сферадан құрылған және біріктірілген екі қазан түріндегі алқа бұйымы болып табылады. Әженің көзі өзінің немере қызына қалдырған әже мұрасы дегенді білдіреді[1, 8 б.].
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін көптеген суретшілер шығармашылығына басқаша көзбен қарап, жаңа бағыттарды іздестіре бастады. Қазақстанның заманауи бейнелеу өнерінде үш бағыт дами бастады: нышандық, тұжырымдамалық тәсіл және реализ. Қазақстан заманауи өнеріне шығармашылық ізденіс, жаңа дәуір мәселелерін әртүрлі жолмен шешетін стильдер тән.
Бүгінгі күні ол жанр, стилистика, шығармашылық бағыттар мен жеке талпыныстардың көп түрлігімен өзіне назар аудартып, тірі алам кейіптерін, қоршаған болмыс шындығын алуан түстермен бере отырып, қандай да бір көркем мәселелерін шешу үшін өзіндік бейнелеу тілдерін тапқан шеберлердің әртүрлі бунындармен таныстырылған.
Қазақстанның бейнелеу өнері ұлттық және әлемдік мәдениетте өз орны бар. Заманауи Қазақстанның суретшілері дүниежүзі бойынша танымалдық және құрметке ие болды. Олардың туындылары көптеген елдердің мемлекеттік галереяларының экспозициясы мен қорына енді [1,6-9б].
1.2 Қазақстан суретшілерінің шығармашылығындағы пейзаж жанры
Қазақ бейнелеу өнерінде кеңісті шексіз дала мен аспанның көрінісінде бейнелейді. Қазақ суретшілерінің шексіз кеңістікті геометрияның перспективалық жеткізуі қазақ кәсіби бейнелеу өнерінің қалыптасу кезеңдеріне байланысты көрініс тауып отырды.
Жергілікті жердің рельефінің сыртқы көрінісі, табиғаттың реңктерінің көптүрлілігі халықтың мінезіне өз әсерін тигізбей қоймайды. Тек қол өнерінде ғана емес, қазақ кескіндеме өнерінде де монументалдылық айқын көрінеді. Мұндағы монументалдылық картинаның өлшемінен гөрі, кеңістіктің көрінісіне жақын.
Қазақ халқының мәдениетінде тұрмыстың заттарын декоративтердіру жүйесінің материалда жұмыс жасаумен байланысты жазық рельефі алға шығады. Бұл жағдайда жергілікті жердің рельефінің сипатын көрсетеді.
Пейзаж жанры-қазақ бейнелеу өнеріндегі салалы жанрдың бірі. Табиғат көріністері қазақ суретшілері А.Қастеев, С.Мамбеев, Ж.Шарденов, О.Тансықбаев, А.Черкасский, С.Романов шығармашылықтарынан орын алады. Олар бір қатар республикаға белгілі өзен - көлдері, дала мен тауларды өз шығармаларына арқау етсе, бірқатары жыл мезгілдерін, табиғаттың әсем ортасы өз шығармаларының өзекті буыны етіп алған [4, 190 б.].
Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы барысында оқушылардың кеңістік туралы ойлау қабілетін дамыту педагогика саласындағы маңызды мәселелердің біріне айналып отыр. Қазіргі кезде көптеген мамандық иелерінің техникамен жұмыс атқаратындығы баршаға мәлім .Осыған байланысты баланың жас кезінен кеңістік туралы ойлау негіздерін үйрету жол ашты.
Пейзажда, жанрлы жұмыстарында да суретшілер әр уақытта табиғатымыздың байлағы мен ерекшелігін бере білді. Олар әсіресе Ч.Кенжебаев, С.Мәмбеев, Қ.Телжанов, Н.Нұрмұхамедов, К.Шаяхметов, Ә.Ысмайлов.[3,185]
20-30 жылдары (XX ғ.) Қазақстанның бейнелеу өнерінің кескіндемесі мен графикасы профессионалдық шеберлігін меңгеру жолында алғашқы қадамдарын жасайды.
1920 жылдарының екінші жартысынан бастап кішігірім көркем сурет галереясы ашылды.
1928 жылы тұңғыш көшпелі көрме Семейде ұйымдастырылды.
1933 жылы Қазақстан суретшілерінің бірлестігінің Оргкомитеті құрылды.
1940 жылы Қазақстан Суретшілер одағы құрылды. Совет өмірі, қазақ халқының тарихи-революцциялық өмір жолы, жұмысшылар мен колхозшылар еңбегі атты тақырыптар сол кездің әр суретшісінің шығармашылығына міндетті түрде енгізілді . Алғашқы кескіндемешілер ішінен қазақтың професионалдық бейнелеу өнерінің негізгі салушыларының бірі- Ә.Кастеев (1904-1967).
Ш.Уәлихановтың Теріскей Алатау, Бұлармен қатар кеңістіктегі көріністерді қағаз бетіне бейнелеудің кезеңдері көрсетілген таблицалар сабақта жиі қолданылады және мұндай сабақтар интерактивтік тақтасы бар сынып бөлмелерінде өткізіледі. Енді сәндік-қолданбалы өнер немесе сәндік сурет салу сабақтарына тоқталып өтейік. Сурет салу оқушыларға графикалық сауаттылық негіздерін меңгертумен қатар олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады. Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың ерекше мүмкіндігі - осы сәндік сурет салу сабағы түрінде (бағдарлама бойынша ою-өрнектер құрастыру, альбомдарды безеңдендіру, бөлме ішін безендіру тапсырмалары) қарастырылған. Мұндай тапсырмалардың мектепте берілуі кәсіптік қызметке дайындау емес, шығармашылыққа тәрбиелеу арқылы оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуіне жол ашу және қоғамдық пайдалы еңбекке тарту болып табылады.
Қазақстанда үлкен жер ресурстары бар. Терең көкжиекті қалыпты табиғат суреттері. Мысалы, Ә.Қастеев шығармаларындағы көкжиек тереңдікті беру арқылы қазақ даласын толықтай кенеп бетінде көрсеткісі келеді. Панорамды шешілген Қастеев копмозициялары дала қойнауына ене кіреді. Суретші аспаннан қарағанда көкжиек сызығына дейін көрінетін, жоғары ракурсты пайдаланады. Қастеев шығармашылығын терең зерттеген өнертанушы Р.А. Ергалиева былай деген: Қастеевтің жұмыстарында әрбір нәрсе - ол нені бейнелеген болса, соны дәріптеу, яғни идеалды аяқталған образ. Қастеевтің пейзаждарындағы концепция дүние шексіздік деген идеямен келіп, табиғат универсум ретінде қабылданып, кескіндемеге трансформацияланатын көшпелілердің ең негізгі ерекшелігі - өзін әлемде, ал әлемді өзінде сезінетін космизм. Суретшінің кенебімен бірге кәсіби бейнелеу өнеріне көшпелілер ұрпақтарына кеңістікті қабылдаудың өзіндік ерекшелігі тән [3, 13б.].
Қастеев кеңістікті түсіндіруде картинада бүкіл әлемді беруге ұмтылушылық бар. Қастеев картинасында бүкіл әлемді сыйғызып бейнелеуге ұмтылған және сонымен қатар ол, дүниенің шексіздігін де беруге тырысады. Универсумның шексіздігі суретшінің сана қатпарларында әбден орнығып, суретшінің қылқаламы соны беруге ұмтылады. Қастеевтің кеңістікті шексіздікте қабылдауы қазақ бейнелеу өнерінде тұрақты қалыптасады. Қазақ кескіндеме өнерінде кездесетін шексіз кеңістік дәстүрлі идеясы әрбір келесі кезеңдерде дамып, жетіле түсті. Қазақ суретшілері шығармашылығындағы архетиптік образ бен ұжымдық бейсана: мәдени-философиялық талдау, кейінгі кезеңнің суретшілерінің шығармашылығы шексіз кеңістік идеясын негізге алатын фундаментальды концепцияны дамытты.
Адам әуе бастан - ақ табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейінбелгілі бір оқиға мен адамның тұлға-тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде пайдаланып келген. Тек XVII ғасырдан ғана бірыңғай табиғат көрінісі бейнелейтін картиналар туа бастады.
Ә.Қастеев тақырыптық картина, портрет, пейзаж және кітап иллюстрациясы тақырыптарында жемісті еңбек етті. Ә.Қастеевтің шығармашылығысы мен өмірінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол 1904 жылы Жаркент қаласының жанындағы ауылда шаруа отбасында дүниеге келді. Ә.Қастеев әкесінен жастай қалып іні қарындастарын өсіруге апасына көмек көрсетті. Ә.Қастеевтің апасы бау, басқұр тоқитын шебер адам болған. Қастеевтің суретші болуына және халықтың сәндік қол өнеріне қызығуына өзінің туған апасының ықпалы зор болды. Ә.Қастеевтің таланты қазан ревалюциясынан кейін бағаланып ол Алматы қаласына суретші Н.Г. Хлудовтың шеберханасына оқуға жіберілді. Суретшінің алғашқы шығармалары 30 жылдардың алғашқы кезеңінде көріне бастады. Топтық портрет, Көгілдір киім киген қыз, Тігінші, Тоқымашы, Қарындас портреті, Автопортрет шығармалары осы кезде жазылды. Бұл шығармалар суретшінің әртүрлі жұмыс кезеңінде жұмыс аралығында салған тақырыптары мен тапсырыстарының бейнелері болады. Суретші бұл картиналарды кейіпкерлердің бас бейнесін көрсетіп қана қоймай, картина адам фонындағы киіз үй, жан-жануар, қазан-ошақ және тағы басқа қоршаған табиғатты қосып көрсетеді. Халық суретшісі Ә.Қастеевтің турксиб шығармасы көпшілікке танымал шығарма. Картинада сол кезеңдегі ерекше бір құбылыс Түркістан - Сібір темір жолының құрылысын көрсетуге арналады. Картинада қазақтың сары даласы темір жолмен келе жатқан паровоз және оны күтіп тұрған адамдар көрінісі бейнеленген. Ә.Қастеев тақырыптың суреттермен қатар табиғат көрінісін бейнелейтін пейзаждар сарғап суреттер. Тау пейзажы, Медеу келбеті картиналары осыларға қосылады [5, 5-7 б.].
Ә.Қастеевтің шығармашылығының бір бөлігі қазан революциясынан кейінгі халық өмірін бейнелейтін кескіндеме шығармалары. Олардың қатарына мына картиналар жатады: Бие сауу, Құдықтың басындағы бай мен жарлы, Қалың малға сатылған қыз, Шөп шабу, Колхоздың сүт фермасы, Колхоз тойы, Колхоз қырманы Түрксіб, Көк жайлау (3-сурет), .
3-сурет. Ә.Қастеев Көк жайлау, 1963
Белгілі өнертанушы Р.Ерғалиеваның айтуынша: Қ.Қожықов туындылары мен Ə.Қастеев, Ə.Ысмайылов шығармаларының өзіндік ерекше қасиеттерінің айқындалуы, тұтастай алғанда, бүкіл келер шақтағы қазақ бейнелеу өнерінің негізгі пішінін қалыптастыру сапасын анықтайды. Қазақ суретшілерінің əр қырлы кескіндемелік туындыларындағы рəсімдік, салт-дəстүрлік ойидеяларын кіріктіру ұмтылыстары көркем сөзде, ырғақта, əдет-ғұрыптарда, дəстүрлі ұлттық ойындарда, халық ауыз əдебиетінде мəнерленуі табылған тұрақты дəстүрлі стереотиптік дүниетанымға айналады. Мəселен, Ə.Қастеевтің Киіз үйдің ішкі көрінісі (1929) атты туындысында суретші сырттай бақылаушы ретінде қалмайды. Үй ішіндегі бұйымдармен жəне адам тұлғалары үлкен үйлесімдікте шешілген деп түсіндірген өнертанушы-философ Б.Байжігітов те оның ұлттық қолтаңбасын орынды байыптайды [6].
Қазақ бейнелеу өнеріндегі пейзаждың алатын орнына келсек, ең бірінші ұлттық колориттің айырмашылығын айта кету керек. Жалпы біздің ұлтық өнер қайталанбас, өзіндік сипаты бар.
Телжанов Қанафия Темірбекұлы 1927 жылы 1 майда Омбы обылысы Байқұдық ауылында туылған, қазақ кескіндемесішісі, Қазақстаның халық суретшісі (1961), КСРО Көркемсурет академиясының корреспандент мүшесі (1967).
1947-53 жылдары Қазақстан суретшілер одағының төрағасы, хатшысы, 1973 жылдан Қазақстан Мемлекеттік Өнер музейінің директоры қызметтерін атқарды.
1950 жылдардың соңына таман тұрмыстық туындылар жазу төңірегін қамтыған кескіндемешілеріміз арасында өзіндік жеке тұлғаларымыз қалыптаса бастайды. Олардың ішінде Қанафия Телжанов өзіндік төлтума шығармашылығымен көзге түседі. Оның жанрлық туындысының дамуындағы жаңа көріністердің айқындылығы, композиция шешіміндегі түстік түзілім және көркемдік мүмкіндіктерінің кеңеюі мен тереңдеуі, ондағы даладағы тіршіліктің нақышталуы қазақ кескіндеме өнерінде өзіндік қайталанбас ерекшелігімен тұрмыстық жанрдың дами түсуіне ұйтқы болды.
Қ.Телжанов шығармашылығында өзекті тақырыптар мен күрделі сюжеттерге ден қояды. Қылқалам шеберінің туындыларындағы осындай астарлы ойлар, бейненің мәнмағыналық, пластикалық шешіміне күрделі мақсаттар қою, тақырып таңдауы мен бейне шешімінің сипаты оның шығармашылығының негізгі маңызын, көңіл-күй сәтін, ұлттық ерекшелігін анықтайды. Суретшінің Күншуақты өлкеде, Шопандар, Тыныштық атты туындыларында ауыл өмірінің күнделікті тұрмыс-тіршілігі романтикалық-лирикалық әуенде жазылған. Туындылардағы негізгі көріністер адамдардың өміріндегі бір қарағанда елеусіз көрінетін сәттеріне үлкен мағына жамап, ондағы ұлттық сипатты анықтайтын элементтерге барынша айқындылық беруге тырысады. Телжанов қазақ жеріндегі кескіндеме өнерінің дамуындағы шынайы өмірдің көркем бейнесін игерудің жаңа кезеңін ашады. 1960 жылдары суретші қазақ кескіндеме өнерінде символдық мағынаға ие болған Атамекен, Көкпар атты эпикалық-монументалды мәні бар көлемді туындыларын дүниеге әкеледі [7, 69 б.]. Мәселен, Атамекен туындысында қазақ жеріне келген кеңес заманындағы тың жерлерді игеруді айқындайтын көрініске көп уақыт аралығында адамзаттың табиғатты бағындыруының нышаны ретіндегі оптимистік үндегі көркем туынды деген баға беріліп келді.
Бірақ картинадағы ұлттың, жердің болашағы жайындағы астарлы драмалық сарын туралы сол кездегі қоғамның талабы бойынша айтуға болмайтын еді. Мұндай ой-түйін бүгінгі күндегі көзқарас арқылы байыпталады, кеңес заманында бұл шығармаға ресми түрде мүлдем басқа интерпритация беріліп келді. Сонымен қатар зерттеу жұмысы барысында Қ.Телжановтың Көкпар (1-сурет) атты туындысындағы метафоралық теңеуде берілген күрес, күш-қуат бейнесі ұлттық рухтың биік көрінісі болып табылатын көркем туынды екендігін тілге тиек еттік.
Қ.Телжанов қазақ халқының өмірі мен тұрмысы жайында және тарихи тақырыптағы шығармалар жазған. Ата мекен (1958), Көкпар (1960), Тыныштық (1964) атты поэтикалық көріністер мен монументті еңбектердің, кең танысты әр қилы бояулы жұмыстар[6 70]. Суретші творчествасы қазақ бейнелеу өнеріне елеулі бет бұрыс алып келді.
Қ.Телжанов қазақ халқының өмірі мен тұрмысы жайында және тарихи тақырыптағы шығармалар жазған. Ата мекен (1958), Көкпар (1960), Тыныштық (1964) атты поэтикалық көріністер мен монументті еңбектердің, кең танысты әр қилы бояулы жұмыстар[6,49 б]. Суретші творчествасы қазақ бейнелеу өнеріне елеулі бет бұрыс алып келді.
1-сурет. Қ.Телжанов Көкпар, 1960
С.Мәмбеев шығармаларының негізгі тақырыбы - замандастар өмірі, өскелең ауыл тұрмысы, жастар бейнесі, туған жер табиғатының сұлу көріністері. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнеледі.
Сол бір тарихи кезеңде шопандардың тұрмысы, ұлттық дәстүр, олардың тіршілік әрекеті мен өмірінің қаймағы бұзылмай сақталғандықтан бұл тақырып С.Мәмбеев шығармашылығының өзегіне айналды. Бірақ суретшіні қызықтыратын нәрсе-жай тұрмыс салты емес, сол әдет-ғұрыптың сабақтасуы, дәлірек айтсақ, соның сақталу себептері, түпкі тамыры болып табылады.
Суретшіні адамдардың қарым-қатынасы мен халықтық мінезқұлықтың уақыт пен кеңістік ықпалынан тәуелсіз сұлулығы тебірентеді. Сондықтан суретшіге жанрлық шеңбер тарлық етіп, оны ұлттық нақышпен тұтас өрнектейді. Киіз үй алдында картинасында ол осы жанрлық меймандостық ниетті көз алдыңа әкеліп адамгершілік жарастылығынан ажырағысыз екендігін атап өткен көзқарастар да оның өзіндік шеберлігін толық түсінгендіктен берілген баға деп айта аламыз. С.Мамбеевтің Жайлауда (4-сурет) атты картиналарының репродукциялары, диопозетивтері, видеофильмдері, слайдтары немесе фотолар қолданылады [7,68б.].
4 -сурет. С.Мамбеев Жайлауда,197
С.Мәмбеев шығармаларының негізгі тақырыбы - замандастар өмірі, өскелең ауыл тұрмысы, жастар бейнесі, туған жер табиғатының сұлу көріністері. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнеледі.
С.Мәмбеев шығармаларының негізгі тақырыбы - замандастар өмірі, өскелең ауыл тұрмысы, жастар бейнесі, туған жер табиғатының сұлу көріністері. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнеледі.Суретшінің Сұқбат, Тауда деп аталатын картиналары Москвадағы Третьяков галереясында, Қоныс аудару, Көктем шығармалары Москвадағы шығыс халықтары өнерінің музейінде сақтаулы. Киіз үйде, Терезе алдындағы қыз, Жастар, М.О Әуезов картиналарын суретші 50-60 жылдары жазды [6,69б].
С.Мәмбеев шығармаларының негізгі тақырыбы - замандастар өмірі, өскелең ауыл тұрмысы, жастар бейнесі, туған жер табиғатының сұлу көріністері. Ол өмір шындығын бояулар дүниесі арқылы бейнеледі.Суретшінің Сұқбат, Тауда деп аталатын картиналары Москвадағы Третьяков галереясында, Қоныс аудару, Көктем шығармалары Москвадағы шығыс халықтары өнерінің музейінде сақтаулы. Киіз үйде, Терезе алдындағы қыз, Жастар, М.О Әуезов картиналарын суретші 50-60 жылдары жазды[6.69].
Сыңғырлаған ашық, таза, мөлдір түс пен ырғаққа құрылған композиция көрінісінен Құрманғазы күйінің визуальді бейнесін көреміз. Метафоралық деңгейде бейнеленген асауды үйрету салт-дәстүрі халқымыздың дала төсін емін-еркін жайлаған еркін бейнесінің символы іспеттес [4,172б.]. Ондағы өмірді поэтикалық деңгейде қабылдау, адам мен табиғаттың біртұтастығы мен ұлтқа тән қасиеттер ізденістеріндегі халық бейнесі оптимистік күшқуатқа толы үнде беріледі.
М.Кенбаев 1925 жылы Қостанай обылысы, Жангельдин ауданыңда шаруа отбасында дүниеге келген. Ол ата-анасынан ерте жетім қалған, 1931-1941 жылдары балалар үйінде тәрбиеленеді. Ол сурет салумен жастық шағынан айналысты. 1938 жылы республикалық балалардың көркемсурет көрмесіне оның суреттері алғаш рет қойылды.
М.Кенбаев 1941 жылы Алматының театралды-көрмесурет училищесінің кескіндеме бөліміне оқуға түсіп,-кескіндеме профессоры А.М.Черкадскийден, өнерге еңбек сіңірген қайраткер Л.П.Лермантовтен дәріс алады. Мұндай ол Суретші деген тақырыпта дипломдық жұмыс жазады.
М.Кенбаевтың шығармашылығында табиғатқа деген шынайы халықтық, шат - шадымен қуаныш сезімі, дүнйедегі бар құбылысты ақындық шабытпен қабылдау қасиетті назар аударды. Бұғалық тастау (1957), Шопан әні (1956), атты шығармаларында ұланғайыр қазақ даласының асқақ жыршысына айналды[3,187б].
1950-1960 жылдар аралығындағы өзіндік эпикалықромантикалық сарынымен және ұлттық нақышты бейнелеуімен ерекшеленген суретшілердің бірі - М.Кенбаев тарихи сюжеттерге ден қоя отырып, ең бір тыныш, бейбіт шешімдерді таңдайды. Мысалға, Шопан әні шығармасында кәдімгі дағдылы көрініс табиғатпен үйлесімді бірлікте тіршілік ететін жер иесінің даңқын асырған ғажайып гимнге айналса, Асауға құрық салу адамның еркін өмірін, оның күш-қуаты мен ептілігін суреттейді. Суретшіні адамдардың қарым-қатынасы мен халықтық мінез-құлықтың уақыт пен кеңістік ықпалынан тәуелсіз рухы тебірентеді. М.Кенбаевтың Асауға құрық салу (2-сурет) туындысы қылқалам шеберінің шығармашылығының ең биік жетістігі болып есептеледі.
М.Кенбаевтың шығармашылығында табиғатқа деген шынайы халықтық, шат - шадымен қуаныш сезімі, дүнйедегі бар құбылысты ақындық шабытпен қабылдау қасиетті назар аударды. Бұғалық тастау (1957), Шопан әні (1956), Сыйыр шерту (1957), атты шығармаларында ұланғайыр қазақ даласының асқақ жыршысына айналды[6,69б].
Сонымен қатар бұл кезеңдегі Ә.Исмайлов өзінің Бурабай, Екібастұз, Хан тәңірі төңірегіндегі жайлау атты жұмыстарында туған жер, Қазақстан табиғатының сұлу көрінісі бейнеленген [6,45б].
2-сурет. М.Кенбаев Асауға құрық салу 1957
Суретші жұмыстарында табиғатты шынайы қалпында көрсетуге тырысқан.
Жанатай Шарденов. Қапшағай теңізі, Ақ қайнар, Алатау етегінде, Талас даласында т.б. атты суреттерінде суретші шығармашылығына психологиялық тереңдік, жазу мәнерінің ұтымдылығы мен бояу қанықтығы тән [6, 46 б]. Ж.Шарденовтың пейзаждарында табиғат сұлулығы адамның кіршіксіз сезімдерімен ұласып, бояу арқылы табиғи болмыстың терең мәнін айқындап, әрі оның нақтылы көркін бейнеледі.
Қазақстан табиғаты қандай ерекше болса, еліміздің суретшілерінің пейзеждары да ерекше. Өзіндік жазу мәнері бар, қазақ ұлтына ғана тән ұлттық колоритке бай, өте динамикалы болып келеді.
Әубәкір Исмаилов қазақ еліне әуелі талантты суретші, қайталанбас қылқалам шебері ретінде танылды. Ол 1913 жылғы 2-қаңтарда Жаңарқа даласында дүниеге келген. Жастайынан қалам-қағазға, түрлітүсті бояуларға құмар болып өскен Әубәкір білім мен өнер қуып Омбыға аттанады. Онда қылқалам мен бояудың сырын терең ұғып, суретшілік өнердің қыр-сырына қаныққан соң, Мәскеуге аттанып, онда профессор Судаковтың класында режиссерлік курсты бітіреді. Омбыда, Мәскеуде оқып жүрген кездерінің өзінде Әубәкір Исмаилов көптеген әсем көріністер жазған еді. Елге келісімен, қазақ суретшілерінің басын қосып Қазақстан суретшілер одағын құруға белсене атсалысады және бұл мақсатын толық орындап шығады.
Елімізде Кеңес өкіметі орнағаннан кейін жаңа заманға лайық жаңа құрылыстар бой көтергені белгілі. Жаңа зауыттар, жаңа фабрикалар, жаңа қалалар салына бастады. Міне, осының бәрі жас суретші Әубәкір Исмаиловтың қыл қаламынан көркем дүниелер болып, қайта түледі. Туған жер табиғаты, қоршаған орта, оның әсем көріністері, асқар-асқар таулары, ағынды өзендері, пенділердің өткенімен қауыштырады.
Соғыс жылдарында Ә.Исмаилов, живописьпен айналысып жүрсе де, Мәскеудегі орталық киностудияны Алматыға көшіруге көмектеседі. Сергей Эйзенштейнмен бірге Иван Грозный фильмін түсіруге қатысады, қазақтың би ансамблін құрады, қазақ драма театрында Отеллоны, Ұйғыр театрында Аршын - малаланды қояды. Соғыстың ауыр жылдарында төрт жыл бойы Ә.Исмаилов қазақ эпосы желісі бойынша картиналар циклын жазған. Кезінде бұл еңбекті зерттеушілер орыстың Игорь полык туралы сөзі Шота керіп жатқан қырқыншы жылдардың басында Әбекең режиссерлік қызметіне белсене кіріседі. Бұған оның Омбыда, Мәскеуде оқып, Бүкілодақтық кино институтының курсынан, Судаковтың шеберлік класынан өтуі, ұлттық би және поэтикалық материалдар жинау үшін республиканың түкпір-түкпірін аралаған сапарлары себепші болған еді. Бұған дейін ол белгілі суретші ретінде танылып, қазақ халқының алғашқы би ансамблін жасақтап үлгерген-ді. Өзінің тым жастығына қарамастан 1938 жылы Қазақ драма театрының сахнасына Исатай-Махамбет спектаклін шығарған Ә.Исмаилов 1942 жьлы Қырағылық, 1943 жылы Қозы Көрпеш-Баян Сұлу спектакльдерін сахналайды. 1945 жылы Жомарттың кілемі, 1947 жылы Қонақ үйдің қожасы спектакльдерін қойып, қазақ театр өнерін жаңа қырынан танытты.
Оның қойылымдары бойына заманның рухын, соғыс шындығының шынайы табиғатын терең сіңірген эпикалық-романтикалық дүниелер болып шықты. ле жатқан классикалық Қаражорға биі араға көп уақыт салып, қайта жандана бастады. Бүгінде ел ішінде бұл Қытайдағы және Монғолиядағы қазақтардың биі екен деген жаңсақ пікір қалыптасып отырғаны белгілі. Бұл тіпті де бұлай емес. Қаражорға қазақтың бұрыннан келе жатқан төл шығармасы екеніне Әубәкір Исмаилов шығармашылығына арналған танымдық дәрісте көзіміз анық жетті. Бұл бидің еліміздің әр өңірінде өзіндік үлгілері болған. Әбекең соның бәрін жинастырып, екшелеп, көркемдік шешім тауып сахналауға өлшеусіз үлес қосқан қайраткер.
Ә.Исмайлов өзінің Бурабай, Екібастұз, Хан тәңірі төңірегіндегі жайлау атты жұмыстарында туған жер, [6,49б]. Қазақстан табиғатының сұлу көрінісі бейнеленген. Суретші жұмыстарында табиғатты шынайы қалпында көрсетуге тырысқан.
Әубәкір Исмаилов кең байтақ Қазақстанның әр аймағына сапар шегіп, қазақтың ұлттық билерін жинастыру барысында оған суретшілік өнері көп көмектесті десек те болады. Осындай сапарларда ел ішінен тапқан би туындыларының әрбір қимылын қағазға суретбейне арқылы түсіре отырып, халықтың мол мұрасын жинап, оларды өңдеп, әрлеп, сахнаға шығарды. Қазақ халқында би өнері ежелден жақсы дамыған. Оның бәрі елдің тұрмыс-тіршілігіне қарай қалыптасқан. Айталық, жауынгерлік билер, аңшылық билері, бақсылық биі, жеке би, жануарлар биі (Бүркіт, қоян) сияқты би жанрлары осы сөзіміздің дәлелі. Сондай-ақ әр аймақтың өзіне тән би өрнектері болады: Жетісу қазақтарының биі, батыс қазақстандық, қарағандылық би үлгілері және т.б. кете береді.
Халық суретшісі, талантты режиссер және хореограф Әубәкір Исмаиловтың қазақ руханиятына қосқан үлесі ұшан-теңіз. Оның өмірі мен шығармашылығы азаматтық тұлғасы бүгінгі және келешек ұрпаққа өлмес өнеге. Осыған орай Қазақ ұлттық педагогикалық университетінін жанынан ашылған Тұлғатану орталығы қазақ жастарын Алаш даласында өткен ірі тұлғалардың ұлағатты өнегесімен, қайсар рухтарымен, саналы ғұмырларыменен тәрбиелеуге үлкен үлес қосуда.
Менің сүйікті суретшілерімнің бірі Жанатай Шарденов. Қапшағай теңізі, Ақ қайнар, Алатау етегінде, Талас даласында т.б. атты суреттерінде суретші шығармашылығына психологиялық тереңдік, жазу мәнерінің ұтымдылығы мен бояу қанықтығы тән [6,68б]. Ж.Шарденовтың пейзаждарында табиғат сұлулығы адамның кіршіксіз сезімдерімен ұласып, бояу арқылы табиғи болмыстың терең мәнін айқындап, әрі оның нақтылы көркін бейнеледі.
Қазақстан табиғаты қандай ерекше болса, еліміздің суретшілерінің пейзеждары да ерекше. Өзіндік жазу мәнері бар, қазақ ұлтына ғана тән ұлттық колоритке бай, өте динамикалы болып келеді.
Қазақстан табиғаты қандай ерекше болса, еліміздің суретшілерінің пейзеждары да ерекше. Өзіндік жазу мәнері бар, қазақ ұлтына ғана тән ұлттық колоритке бай, өте динамикалы болып келеді.
Суретші Алексей Степанов Пенза облысы, Пенза ауданы, Чемодановка селосында 1923 жылы 19 қаңтарда дүниеге келді. Ол 1933 жылы Пенза көркемсурет училищесін, 1952 жылы Ленинградтағы кескіндеме, мүсін және архитектура институтын бітірді. Солжылдардан бастап А.Степанов Алматыда тұрып шығармашылық жұмыстармен айналыса бастады[4,183б].
Алексей Степановқа 1969 жылы Қазақстанға еңбек сіңірген өнер қайраткері атағы берілді. Суретші Бейбіт дала (1965), Көктемгі Алатау (1969), Бейбіт Алматы (1980) пейзаждарын жазды. Сонымен қатар Раушан гүлдер (1955), Күз атты натюрморт салды. 50-60 жылдары Р.В.Валиканованың, Раушанның, Л.Лотушкиноның портреттерін жазды[4,179б].
А.Степанов Қазақстан Магниткасы, Еңбек күндері, Күміс Еңлікгүл, Медеудегі жексенбі атты кескіндеме шығармаларын 70-жылдары жазды[4.179]. Суретші айналадағы өмірді, дүние поэзиясын, замандастардың рухани келбетін бейнелеуде асқан шеберлік көрсетті.
Кескіндеме шебері Алексей Степановтың шығармашылығындағы ерекше тақырып космосты игеру. Ол 1960-1980 жылдар аралығында космос тақырыбына байланысты Жұлдыздарға, Жер планетасынан келген адам, Жұлдызды аспан, Космосқа, Біз Байқоңырданбыз атты картиналарын жазып, республикалық, бүкілодақтық және халықаралық көркемсурет көрмелеріне ұдайы қатысып тұрды[4,179б].
Суретші Амандос Ақанаев 1949 жылы 1 мартта Алматы облысында туған, 1968 жылы Алматы көркемсурет училищесін бітірген. 1978 жылдан Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі. 1970 жылдан бастап республикалық, шетелдік көрмелерге қатысып келеді[4,180б].
Суретшінің Кешкі автобус, Бұлақ, Жоқтау, Ат арба композициялық-тақырыптық картиналарында құбылыстардың ішкі мәнін ашуға тырысады. Тасжарған, Өзен мен ағаш, Тікен ішіндегі түлкі шығармалары табиғат сырын ашуға арналады. Суретші А.Ақанаев ғалым А.Жұбановтың, суретші Қ.Дүйсенбиевтің, хирург Т.Кукеевтің, ақын О.Сүлейменовтың портретін салды[4,180б].
Суретші К.Дүйсенбиев 1942 жылы 25 октябрьде Оңтүстік Қазақстан облысы Абай селосында туған. 1972 жылы Н.Островский атындағы Ташкенттің театр-көркемсурет институтын бітірген. 1975 жылдан Қазақстан суретшілер одағының мүшесі. 1964 жылдан бастап республикалық, шетелдік көрмелерге қатысқан[4,181б].
Суретші К.Дүйсенбиев Тандыры бар натюрморт, Пейзаж қосылған натюрморт атты ұлттық заттар бейнеленген шығармалар жазған. Бұлармен қатар суретші табиғат көріністерін де бейнелеген Паркте, Таңертен, Ауылда, Күз, Көл жағасында, Кешқұрым, Түскі мезгіл.
К.Дүйсенбиев ұлттық колориттегі, салт-дәстүр бағытындағы Ата мен немере, Үміт, Дала әйелдері, Сушылар, Тауда, Аулада атты композициялық картиналары қазақ даласының, оның адамдарының өмір тіршілігін көрсетеді [4,181 б.].
Алайда суретшілер сюжеттік-тақырыптық туындылар жасау жолына бірден-ақ қол жеткізген жоқ, тарихи-əлеуметтік жағдайларды ескере отырып, бұл үрдіс алғышарт -- ізденіс -- басталу -- даму -- өркендеу тəрізді сатыларды бастан өткерді деп айта аламыз. Сол бір тарихи кезеңде шопандардың тұрмысы, ұлттық дəстүр, олардың тіршілік əрекеті мен өмірінің қаймағы бұзылмай сақталғандықтан, бұл тақырып С.Мəмбеев шығармашылығының өзегіне айналды. Бірақ суретшіні қызықтыратын нəрсе -- жай тұрмыс салты емес, сол əдет-ғұрыптың сабақтасуы, дəлірек айтсақ, соның сақталу себептері, түпкі тамыры болып табылады. Суретшіні адамдардың қарым-қатынасы мен халықтық мінез-құлықтың уақыт пен кеңістік ықпалынан тəуелсіз сұлулығы тебірентеді. Сондықтан суретшіге жанрлық шеңбер тарлық етіп, оны ұлттық нақышпен тұтас өрнектейді. Киіз үй алдында (1958) картинасында ол осы жанрлық меймандостық ниетті көз алдыңа əкеліп адамгершілік жарастылығынан ажырағысыз екендігін атап өткен көзқарастар да оның өзіндік шеберлігін толық түсінгендіктен берілген баға деп айта аламыз. Суретшінің тұрмыстық жанр бойынша тарқатқан негізгі жұмыстары: Тауда (1957), Көктем (1964), Киіз үйде (1958), Терезе алдындағы қыз (1958), Менің қаламда (1960), Шопан қызы (1971) [4,52, 53б]. Суретшінің шығармашылығы бұл жылдарда өз заманының, халық өміріндегі өзгерістердің шежіресі қызметін атқарды. Шебердің туындыларындағы дəстүрлі қолөнермен бір əуен құратын ою-өрнекке жақын пішін құрылымы мен түстік түзілім ізденістері ешкімге ұқсамаған өзіндік стильдік шешімімен айқындалады. Оның тұрмыстық жанр саласындағы мазмұндық ерекшеліктері көңілділік пен оптимизмнің, жайма-шуақтық пен жоғары сезімділіктің, адам мұраттары мен армандарының тұңғиық түйткілдерін таба білу, əсемдік идеалды толық түсіну, əлем мен қоғамның көркемдігін тереңірек ұғынумен танылады.
1.3 Пейзаж.Табиғатпен үйлесім. Әуе перспективасы
Пейзаж (Paysade деген француз сөзінен шыққан ) - бұл ландшафты, табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде, Қытай, Жапонияда және басқа Шығыс елдерінде (VII-X ғасырда ) Европадағыдай ертерек болды, ал сонда кейін Голландия ерекше жоғары дамиды. Орыс өнерін пейзаждың гүлденуі XVII ғасырдың гүлденуі XIX ғасырдың соңына тұспа - тұс келді[10, 48 б.].
Өнердегі басты саланың бірі - пейзаж. Пейзаж дегеніміз өзі француз сөзі, біздің тілімізге аударғанда табиғат деген ұғымды береді. Өнер саласында да пейзаж жеке жанр болып қалыптасқан.
Пейзаж тек кескіндеме саласында емес, сол сияқты графика, керамика, мүсін, бетіндегі рельефтерде т.б. кездеседі.
Пейзажды негізінен табиғатты ғана емес, адам пішіндері, хайуанаттар дүниесі, бірқатар сюжеттік көріністерді бейнелеп береді. Мұнда ескеретін жағдай хайуанаттар дүниесі мен адамдар басты рольді атқармайды, керісінше композициялық шешімді дұрыс атқару мақсатында немесе картинаның сюжетін ашу үшін қосымша деталь ретінде таңдап алынады. Бұл заңдылықты сақтамаған жағдайда суретшінің картинасы басқа жанрға ауысып кетуі ғажап емес, суретші айтарлықтай деңгейге жете алмайды.
Енді пейзаж өнері немесе дәлірек айтқанда пейзаж жанрының қалыптасуының тарихына тоқталайықшы.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде, яғни неолит дәуірінің өзінде адамдар табиғатты жан-жануарлар дүниесін бейнелейді. Мәселен Алжир сахарасындағы үңгірлердегі жартастарда алғашқы адамдардың ағаштары, тас суларды бейнелеулерін кездестіруге болады.
Сонымен қатар бұл бейнелер тек жартасқа бейнеленіп қана қоймаған, өзіндік композициялық шешімі бар, белгілі бір ұғымды береді.
Бұл пейзаж жанрының алғашқы жазбалары ежелгі шығыста Крит жерінде, яғни Египет жерінде кездестіруге болады. Онда негізінен жартастағы бейнелер б.э. XX ғ. Аңшы фараондардың өмірлерінен көріністер, сол сияқты жабайы мысық түқымдасының аң аулау сәті бейнеленген жазбаларды (роспись) кездестіруге болады. Сол сияқты б.э. XX ғ. Киоск сарайындағы жасалған росписьтерді (криште) құстармен бірге табиғат суреттерін кездестіруге болады[].
Бұл аталған табиғат суреттерінің барлығы тек нобай немесе жоба ретінде атауға болады.
Жалпы орта ғасырлар Европа өнерінде, ежелгі Икон жазуы орыс өнерінде табиғат схематизациялық түрінде жазылған жалпы бұл пейзаж жанрынан апаратын басбалдақтар еді.
XXI - XXII ғ.ғ. пейзаж Европа өнерінде белгілі бір тақырыптағы картинаның фонын немесе портретте тек фон қызметін ғана атқарады, оған мысал атақты итальян суретшісі Леонардо да Винчидің белгілі Монне Лизаны (1503 - Лучр. Париж) айтуға болады[].
Алғашқы пейзаждардың қалыптасуы, яғни белгі бере бастауы XI ғасырда Қытай өнерінде байқалады[].
Қытай пейзаж шеберлерінің жұмысында табиғат өте поэтикалық нәзіктікпен жазылған. Оған мысал Х-ғасырдағы Дунь-юанның жібек матаға тушьпен орындаған Өзен пейзажы деп аталған жұмысы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz