Қазақ билерінің және билер сотының ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

1.Қазақ хандығындағы билердің орны мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2.Қазақ билерінің және билер сотының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .4
3.Тәуке ханның Жеті Жарғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4. Қазақ қоғамына билер ықпалы және билер институты ... ... ... ... ... ... .. ... ...10
5. Ресейдің Қазақ билерінің қызметіне ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 12
6.Абай атамыздың қазақ қоғамы мен заңына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..14
7.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
8.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16

Қазақ хандығындағы билердің орны мен рөлі
Қазақ даласындағы құқықтық ережелердің қолданылу тарихы тереңде жатыр және оның өзіндік қайталанбас ерекшеліктері бар. Онда туындаған әдет-ғұрып нормалары ұлттық сана-сезімнің көрінісі әрі құқықтық мәдениеттің іргетасы. Қазақтарға ар-ождан қашанда қымбат, малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы деген сөзге бас иген. Қазақтың әдет-ғұрып нормалары адамгершілік қасиеттерге тұнып тұруы да сондықтан. Бір сөзбен айтсақ, көшпелі қазақтардың құқықтық мәдениеті халықтың болмысы мен тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық салт-санасына лайық еді. Яғни, әдет-ғұрып нормалары ұлттық болмыстың туындысы болды. Сан ғасырлар бойына қазақ халқының қоғамдық өмірінде әділеттілікті сақтау мен құқықтық қатынастарды дамытуда, құқықтық-саяси сана мен мәдениеттің дамуына от ауызды, орақ тілді билер белсенді ықпал етті. Шын мәніндегі би атанған кісілер - қазақ халқының тарихында қайталанбас ерекше, біртуар тарихи тұлғалар, өз заманында халық би деп танығандар - шешендігі мен әділдігі зор қоғам қайраткерлері еді. Хандықтағы билер кеңесінің беделі күшті болғаны соншалық, хандар кеңестің келісімі мен қолдауынсыз мемлекеттік маңызы бар мәселелерді шеше алмаған. Ханның қолында негізінен атқарушы билік шоғырланса, заң шығарушылық қызмет пен сот билігін билер кеңесі атқарған. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын қарастырған зерттеушілердің көбісі билер институтын хандық және сұлтандық институттардан кейінгі үшінші орынға қояды. Билер кеңесі ханның қызметіндегі кейбір мәселелер бойынша таласқа түсіп, оны қайта қарауға құқылы болды. Дәстүр бойынша хандық билік мұрагерлік жолмен беріліп отырса да (оның өзінде халық ақ киізге көтеріп сайлауы тиіс), мемлекеттік маңызды мәселелер билер кеңесісіз шешілмеген. Біз бұдан қазақ даласында атам заманнан ақ билік бөлінісі принципінің болғанын көреміз.
Ұлы билер Төле, Қазыбек, Әйтеке өмір сүрген кезең - тарихымыздың тәлімі көп, ел үшін үлгі болатын ерекше кезеңі. Олар жаугершіліктің кесірінен ыдыраған халқының есін жиған, әділетті билік шешімдерінен айнымай, келешекке көз салып, үміт отын жағу арқылы көрегендік пен ұйымдастырушылық көрсете білген. Билердің оқығаны көп болмаса да, тоқығаны мол, парасатты, азаматтық тұғырлары биік қасиеттерін, рухани мол қазынасын жария ететін аңыздар мен шежірелер бүгінгі күнге де жеткен. Дегенмен, билердің атқаратын қызметі негізінен қоғамдағы әділеттілікті қамтамасыз етуге, яғни сот билігіне келіп саяды.

Қазақ билерінің және билер сотының ерекшеліктері
Қазақ билерінің өзіне тән ерекшелігі мен басқа халықтарда кездеспейтін қасиеті - дау-жанжалдарды мағыналы, шешендік сөздермен шешуі. Мұны қазақ халқына тән феномен деп бағалауымыз қажет. Арнайы том-том болып жазылған кодекстерге, толып жатқан құқықтық-нормативтік актілерге сүйенбей-ақ, өз орнымен қисынды айтылған бір сөзбен дауды тоқтатуды қалыптастырған қазақ ұлты сөз мағынасына, оның шексіз мүмкіндігіне ертеден-ақ назар аударған. Қап салмағы дәнінде, сөз салмағы мәнінде деп білетін билер әділдікті шешендікпен ұштастырып, елдің қамын жеген. Алты алаштың да бүтіндігін, татулығы мен басының амандығын тілеп, сол үшін еңбектенді. Тарихи деректерге сүйене отырып, зерттеушілер қазақ билерінің іс қарауы қоғамдық іс-шара ретінде қаралып, қандай дау болса да билердің шешімі бүкіл жұртшылықты қанағаттандырғанын көрсетеді. Жалпытанылған пікір бойынша билер сотының мынадай қайталанбас ерекшеліктері болған: 1) қылмыстық жауапкершілікке тарту 13 жастан бастап жүзеге асқан. Қазақтардың арасында он үште отау иесі деген ұғым қалыптасқан. 2) билер институтының қоғамдық қызметі мен құқықтық бағыт-бағдарын айқындауда өзіндік дала конституциясы ретінде танылған Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Жеті жарғы құқықтық ережелері құнды болды. Егер де даулы істерді қарау барысында шешім шығаруға қатысты мәселелер осы аталған заңдарында қаралған болса, онда соларда көрсетілген ережелерге сүйенген.
Ол туралы ұлы Абай өзінің үшінші қара сөзінде: ...Бұл билік деген бізді қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолын, Әз Тәуке ханның Күл төбенің басында күнде кеңес болғандағы Жеті жарғысын білмек керек. Әм, ол ескі сөздердің қайсысы заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл жаңа заманға келіспейтұғын болса, оның орнына тартымды толық билік шығарып, төлеу саларға жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жоқ. Бұрынғы қазақ жайын білетін жақсы білген адамдар айтыпты: Би екеу болса, дау төртеу болады - деп. Оның мәнісі - тақ болмаса, жұп билер таласып, дау көбейте береді дегенмен айтылған сөз. Өйтіп би көбейткенше, әрбір болыс елден толымды-білімді үш-ақ кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар түссе, жаманшылығы әшкере болғандықтан түссе, әйтпесе түспесе - деуі көп нәрсені аңғартады.Қазақ қоғамын саяси басқару мен сот жүйесін модернизациялаудың жемісті болуы - саяси реформалардың бұрынғы қалыптасқан саяси дәстүрлермен, қоғамдық құндылықтармен сабақтасуына тығыз байланысты екендігін Абай тәжірибелі саясаттанушыға тән көрегендікпен ашып көрсетеді. Қазір Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолына түскенде осы мәселе қайтадан алдымыздан шығып отыр: сот судьяларын өмір бойына тағайындау өзекті болып отыр.
3) Сонымен қатар, билер сотының шешімі әрқашан да әділеттікке негізделіп, олардың кескен үкімдері мен шешкен даулары өзіндік құқықтық норма сипатына ие болған. Сол арқылы жаңадан туындаған дау-жанжалды, нақты бір қиын істі шешкен ереже, қағида, нақыл сөздер норма, сот прецеденті ретінде ел арасына тарап, келешекте орын алған ұқсас сот істерінде, дау-жанжалдар туындағанда қолданылған. Кезінде осындай дауды Едіге би былай шешкен екен, мұндай дауға қатысты Төле бидің мынадай шешімі болған деген сияқты, немесе қандай да бір рудағы ерекше әдіс-тәсіл арқылы әділ шешілген даулы прецеденттердің тәжірибесін келтіре отырып, дәстүр сабақтастығы негізінде әділетті шешімдер шығарылған. Сондықтан да, қазақ билерінің адал қызметіне арқау болған прецедент ұғымының мәнін ашып, арнайы тоқтала кеткеніміз жөн. Бүгінгі күні прецеденттік құқық шеңберінде екі түрлі бұтақ қалыптасқан: жалпы құқық және әділет құқығы.
4) Егер бидің шешіміне тек бір тарап қана разы болса, онда істің әділетсіз шешілгені, мұндай келеңсіз жағдай бидің беделін түсірген. Болашақта мұндай сыңаржақ шешімді билерге дауласқан адамдар іс қарауға өтініш бермеген. Соның нәтижесінде билердің әділ шешім шығаруға деген жауапкершілігі мен кәсіби мүдделігі артқан, оған қоса мұндай жағдайда жарыспалылық ұстанымы бойынша кәсіби тұрғыдағы әділ бәсекелестіктің орнайтыныда сөзсіз 5) қазақ билерінің билік айтуы, іс қарауы көпшілікке ашық, жария түрде өткен. Соның арқасында әділ сот ісінің барлық оқиғалары: дауласушы тараптарыдң пікірталасы, тартқан куәгерлері мен келтірген дәлелдеулері істі талқылауға қатысушы барша халыққа құпия болмаған, яғни, кез-келген даулы істі құпия қарауға тыйым салынған. Қазіргі кезде қол жеткізуге талпынып жүрген транспраренттілік, яғни, ашықтық, мөлдірлік деген қасиеттер билер сотына тән болған. Мұның бәрі далалық демократияның, жариялылықтың, тең құқықтық пен сөз бостандығының да көрінісі. Тіптен, соңғы сөз айтуға мүмкіндік берген дат ұғымының да құқықтық қуаты зор болған. 6) қазақ билері дауласушы тараптардың қалауларына сай, өзара келісім бойынша сайланған. Ал егер де істі қараушы би тек бір ғана тараптың қалауымен таңдалса, оның шығарған билігі әділ деп саналмаған. Мұндай жағдайда іс қайта қаралатын болған. Өзара консенсус арқылы таңдалған би Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ деген ұстанымға берік болып, сол арқылы сотта ұтылғандардың өзі шығарылған үкімнің әділдігіне ешбір күмәнсіз болған, себебі билік айтушы биді өзі қалап, оған билік айтуға құқық береді. Бұл дегеніміз қазақ қоғамында таңдау құқығының еркін қолданыста болғанын айғақтайды.
7) билер сотында апеляциялық құқық та сақталған, мысалы, дауласушы тараптар бидің айтқан билігіне риза болмаса, шағым беруге құқылы. Сонымен қатар, билер сотында ант беру рәсімі жүргізіліп, барлық қаралған істер бойынша қорғаушылар қатысқан.
Тәуке ханның Жеті Жарғысы
Белгілі заңгер С. Зимановтың көрсетуінше, қорғаушы болуға Тәуке ханның Жеті Жарғысының талаптары барлық ниет білдірген адамдарды қатыстырған. Қорғаушылар барлық мүмкіндіктерді пайдалана отырып, айыпкерді қорғау құқығына ие. Егер қаралған іс бойынша куәгер болатын адамдар жоқ болса, ант, яғни жан беру рәсімі іске асырылады. Жан беруге дауласушылардың құқы жоқ. Айып тағылған адам үшін аймаққа, руға, елге танымал адамның оның кінәсіздігін көрсетіп, өз атынан ара түсуі және қорғауы. Жан беру рәсіміне беделсіз, елге танымал емес адамдар жіберілмейді. Себебі сенімсіз адамдардың жан беруі әділетсіз билік шығаруға жол ашуы әбден мүмкін.
Жеті Жарғыға сай қазақ билері құқық бұзушыларға жаза белгілеуді жасаған қылмыстың ауырлығы мен қауіптілігіне байланысты жан жазасы, мал жазасы, ар жазасы деп белгілеген. Жан жазасы атынан көрініп тұрғандай, қылмыскер өлім жазасына кесіледі, бұл қанға қан, жанға жан ұстанымының жүзеге асу көрінісі. Сонымен қатар, көтеріліс жасап, бүлік шығарғандар, еліне опасыздық жасағандар өлім жазасына кесілген. Үкім түрлі жолдармен орындалған (ат құйрығына байлап жіберу, садақпен ату, арқанмен қылқындырып өлтіру т.б.).
Ар жазасына келсек, ол негізінен адамның абырой-намысына тиетін, немесе оғаш қылықтар жасағандарды халық алдында ұялтып, өзгелерге сабақ ретінде қолданылған. Мысалы ата-анаға, қарияларға тіл тигізіп, қол көтергендер, түрлі оспадар іс-әрекетке барғандар т.б. Ар жазасы масқаралау және елден қуу арқылы орындалған. Масқаралау үшін айыпты адамның мойнына құрым киіз ілініп, бетіне күйе жағып, есекке немесе өгізге теріс қаратып мінгізіп, ауылды айналдыра алып жүреді. Ол елге мазақ болып, қарабет атанады. Осылайша, айыптыны ел алдында ұялтып қана қоймай, одан екінші рет нашар қылыққа бармайтыны туралы уәде алынады, халық алдында кешірім сұратады. Ал елден қуылу қазақтар үшін тіптен ауыр жаза болған. Жазаның бұл түрі аз қолданылған.
Билер құн дауларын негізінен Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті Жарғысын басшылыққа ала отырып шешкен. Осы жерде аталған заң жинақтарында адам өліміне немесе тәнге жарақат салғаны үшін қандай жазалар белгілегеніне қысқаша тоқталғанымыз жөн сияқты. Дәстүрлі қазақ қоғамы туралы зерттеуінде А.И.Левшин Жеті Жарғыға сілтеме жасай отырып, жанға жан, қанға қан ұстанымы бойынша өлген адамның туыстары кісі өлтірушіні өлтіруге құқылы, ал қолын, аяғын, құлағын кескендердің сондай дене мүшелерін шауып тастауына құқығы бар екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, мұндай қанды жазалар айыптаушылардың келісімі бойынша бидің шешімімен жұмсартылып, айыпты жасаған қылмысы үшін белгіленген құн төлеу арқылы жазасын өтейді. Құн төлеу арқылы кісі өлтіруші өзінің өмірін сақтап қалады, яғни, ер адам үшін 1000 қой, әйел үшін 500 қой төлеуі тиіс. Басқа біреуге дене жарақатын салғаны үшін немесе қандай-да бір дене мүшесін шауып тастағаны үшін белгілі бір мал санын төлеуі тиіс. Бас бармақ 100 қой тұрса, кішкене саусақ 20 қой тұрады, және сол сияқты...
Ал сүйек құны дегеніміз - кісі өлтірген адам өлген кісінің мәйітін, яғни сүйегін жоқ қылып жіберсе, немесе түрлі себептермен өлік туған-туыстарының қолына арулап жерлеуге берілмей, жоқ болып кеткен жағдайда екі адамның құны төленген.
Жоғарыда айтылғандардан қазақтар гендерлік сипатта немесе әлеуметтік жіктелу тұрғысынан адамдарды алалап, дискриминациялаған деген жаңсақ пікір туындамауы тиіс. Ер адам мен әйелдерге ерекше құнның белгіленуін саяси және демографиялық мәні зор стратегиялық қажеттілікпен түсіндіруге болады. Еркектер үйдің қожайыны әрі асыраушысы, елдің қорғаушысы. Жаугершілікті көп көрген қазақ қоғамы ер адамға ел қорғаушы деп қараған, соғыстарда еркек кіндіктілер көп қырылатын еді. Сәйкесінше, қоғамдағы демографиялық тепе-теңдік бұзылып, әйелдердің үлес салмағы басым болған. Осының барлығы құнның жынысқа қарай ерекше болуына ықпал еткен.
Осы жерде мәселені бір қайырып алсақ: отырықшы қоғамдардың саяси жүйесі негізінен таптық жіктелуге негізделсе, көшпелі қоғамдарда әлеуметтік жіктелу анағұрлым күрделі жүрген. Отырықшы қоғамдарда мемлекет белгілі бір таптардың түрлі мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету жолында пайда болса, көшпелі қоғамдардағы мемлекет белгілі бір шаруашылық аумақты әлеуметтік-саяси қауымдастықтың бірлесе пайдалануы процесімен тікелей байланысты.
Сол сияқты, билер үкімімен ақ некені бұзғандар да қатаң жазаланған. Мысалы, бөтен біреудің әйелін күш қолдану арқылы еркісіз алып қашып кеткен болса, ондай басбұзар өлім жазасына кесілген. Күйеуі тарапынан рахымшылық болып, кешірім берген жағдайда құн төлеп өлім жазасынан құтыла алады. Керісінше болса, яғни әйелі өз еркімен күйеуінен қашып кетсе, сол қашып барған еркектің қолында қалатын болған. Бірақ та, әділдік үшін, істеген әрекеті үшін жаңа күйеу алғашқы күйеуге қалыңмалын төлеп, оған қоса қалың малсыз бір қыз беруге міндетті. Ерінің көзіне шөп салғаны үшін күйеуі әйелін өлтіруге құқығы болған.
Жеті атадан аспаған ру ішілік неке қию да өлім жазасын қолдануға себеп болған. Бұл сау да салауаты ұрпақ жалғастыру үшін аса қажет шарт: қазіргі медицина ғылымы туыс адамдар арасындағы некеден түрлі ауытқуларға душар болған сәбилер дүниеге келетінін дәлелдеді. Сол үшін қазақтар басқа жүзбен немесе жеті буыннан асқан ру-тайпалармен құдаласып, қызды алысқа ұзатты, алыстан қыз алып, дәстүр-салтын ғана байытпай, құда-жегжаттық, нағашы-жиендік қарым-қатынастар арқылы халықтың ынтымағы артты. Күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық деп арадағы сыйластық-татулық үзілмейтіндей желілер қалыптасты. Күйеуге шыққан қыз барған жеріне "тастай батып, судай сіңіп" кетуі үшін барлық жағдайлар жасалған. Алда жалда күйеуі өлсе, жесір қалған әйел күйеуінің бауырына, болмаса оның жақын ағайындарының біріне күйеуге шығуын қарастыратын әмеңгерлік заңы болды. Бұл жесір қалған әйелді жатқа жібермей, жетім қалған баланы өгейсітпей, күйеуінің туыстары арасында өсіп-өнуіне қолайлы психологиялық жағдай туғызды.
Мұның барлығынан отбасы институтының қазақтар үшін қымбат құндылық болғанын байқаймыз. Адамның әлеуметтенуі отбасынан басталып, жалпы қоғам мен рулық қауымдастық тарапынан қатты қадағаланды. Тегінде Отан отбасынан басталады деген аталы сөздің мағынасы өте терең...
Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан ел болған соң, мал бағуға қатысты әртүрлі даулы жағдайлар болады. Малға қатысты қылмыстық құрамы бар әрекет - барымта. Бұл даулы мәселе де билер тарапынан әділ шешімін тауып отырған, барымта кезінде соққы бата тимесе, қате тиіп мертіккен, немесе құрбан болғандарға тиісті құн төленген, айыпты жақ ат-тон айыбын тартқан. Кейде қазіргідей прокуратура, ішкі істер органы, сот атқарушысы сияқты мемлекеттің бір орталыққа бағынған күштеу аппаратының болмауы себепті бидің шығарған шешімін айыпты тарап орындамаған жағдайда, оны жүзеге асыру құқығы талапкер жағына беріліп, жауап барымта жасауға рұқсат етілген, бұл қарымта қайтару. Көріп отырғанымыздай, қажет болғанда барымта жасау да заңды саналып, әдет-ғұрып заңдарымен тиімді реттелген.
Қазақ билерінің қоғамдағы әділеттілікті сақтаудағы қызметтерін ары қарай қарастыратын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.