Жаздық жұмсақ бидай

Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Агрономиялық факультет
Өсімдік қорғау және карантин кафедрасы

ӨНДІРІСТІК ІС-САНА БОЙЫНША
ЕСЕП

Орындаған:
Студент Тоқтарбай Н.А.

Жетекшісі:
аға оқытушы, PhD Утельбаев Е.А.

Нұр-Сұлтан 2019
Мазмұны

Кіріспе
3
I Бөлім
Өндірістік тәжірибе өту орны
4

1.1 Байсерке-Агро оқу-ғылыми өндірістік орталығына ЖШС сипаттама

4

1.2 Шаруашылықтың жер көлемі туралы мағлұмат
6

1.3 Шарушылықтың топырақтары
7

1.4 Шаруашылық бойынша дақылдардың егіс көлемі Шаруашылық жағдайында себілетін дақылдарға сипаттама

11

1.5 Шаруашылықтың табиғи-климаттық жағдайларының сипаттамасы
17
II Бөлім
Студенттің алған тәжірибелік білімдеріне сүйене отырып, өзіндік бағалауымен өндірістік тәжірибені өтудің сапалы нәтижелілігі. Студенттің жеке тапсырманы орындауы
19

2.1 Алматы облысындағы жаздық бидай сорттарының қоңыр тат ауруына төзімділігін анықтау

19

2.2 Байсерке-Агро оқу-ғылыми өндірістік орталығы ЖШС-дағы зиянды ағзаларына фитосанитариялық мониторинг жүргізу

23

2.3 Шаруашылықтағы дақылдарды зиянды ағзалардан кешенді қорғау

34

Қорытынды
36

Пайдаланылған әдебиеттер
37

Кіріспе

Өсімдік қорғау және карантин - ауыл шаруашылығының маңызды саласына айналып отыр. Өйткені қазіргі уақытта халықтың жеміс-жидекке, көкөніске, дәнді-бұршақ дақылдарына деген сұранысы артты. Сол себепті елімізді сапалы өнімдермен қамтамасыз ету басты мақсат болып табылады. Осы бағытта елімізде көптеген ғалымдар, академиктер, профессорлар еңбек етуде. Күн сайын жаңа технологиялар шығарылып өндіріске енгізілуде. Еңбек күші азайып,автоматтандырылған жүйеге ауысуда. Бұл дегеніміз өз кезегінде қаржылық шығынды төмендетеді. Өсімдіктерді аурулардан, зиянкестерден, арамшөптерден қорғауда үлкен маңызға ие болған Өсімдік қорғау және карантин мамандығы елімізде қарқынды дамуда. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев 2015 жылғы Қазақстан халқына Жаңа он жылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты жолдауында: Әртараптандырудың маңызды сегменті агроөнеркәсіптік кешенді дамыту болып табылады делінген.Осыған байланысты ауыл шаруашылығының шешуші салаларының бірі - егін шаруашылығына баса назар аударылуда. Нақ осы салада жақын жылдары серпіліс жасау қажет, бұл алдымызға мемлекет басшысы қойған міндеттерді барынша толықтай шешуге мүмкіндік береді.Қазақстан үшін егін шаруашылығы дәстүрлі сала және тарихи тамыры тереңде жатыр. Өсімдікті қорғаудың негізін фитосанитариялық мониторинг құрайды. Ол дегеніміз аурулардың, зиянкестердің, арамшөптердің қаншалықты деңгейде таралғанына болжам жасайды.
Мен, Байсерке - Агро оқу ғылыми орталығында тәжірибе өту барысында шаруашылықтың негізгі мақсаты мен міндеттерімен таныстым. Шаруашылықтың негізгі мақсаты мал шаруашылығын дамыту арқылы халықты етпен, сүтпен, жүнмен т.б қамтамасыз ету және егін шаруашылығын дамыту арқылы арзан және сапалы өнімдермен қамтамасыз ету болып табылады. Өндірістік тәжірибе өту барысында университет қабырғасынан алған білімімді практика жүзінде толықтырдым. Өндірістегі атқарған негізгі қызметім жетекшімен бірге препараттарды сынақтан өткізу болды.Өткізу барысында фунгицидтердің, инсектицидтердің т.б препараттардың тиімділігін анықтадық.

I БӨЛІМ. Өндірістік тәжірибе өту орны

1.1 Байсерке-Агро ЖШС оқу-ғылыми өндірістік орталығына сипаттама

Байсерке-Агро жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Алматы облысы, Талғар ауданы, Панфилов ауылдық округіне , қарасты Арқабай ауылында 2002 жылы қазан айының 28 жұлдызында өз бетінше жеке шаруашылық болып құрылған (тіркелу нөмірі 9558-1907-ТОО). Өзінің жеке есеп шоты бар, өнімдерін толық есеп айырысу арқылы, тек келісім шарт бойынша ғана сатып таратып отырады. Қазіргі таңда серіктестіктің төрағасы Досмұхамбетов Темірхан Мыңайдарұлы, директоры Кенжебаев Алтай Абдрахманұлы, оқу-ғылыми өндірістік орталығының директоры Алиев Мұрат болып табылады.
Шаруашылық Алматы-Нарынқол трассасының бойында, аудан орталығы Талғар қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 20, Алматы қаласынан шығысқа қарай 15, облыс орталығы Талдықорған қаласынан оңтүстікке қарай 230 шақырымдай жерде орналасқан.
Орталықта 2 ветеринарлық паталого-анатомиялық зертханалар, мал азығын зоотехникалық талдау зертханасы, сонымен қатар агрохимия зертханасы орналасқан. Ветеринарлық дәріхана да бар.
Шаруашылық 2013 жылы асыл тұқымды шаруашылық статусына ие болды.
Шаруашылық үш сала - мал шаруашылығы, ветеринария және егіншілікпен айналысатын бұл ұжымда 300-ден аса адам еңбек етеді. Шаруашылықтың барлық жер көлемі 43332,3 гектар, мұның ішінде негізгі жері табиғи жайылымдылық жерлер - 39822,1 гектар (мал шаруашылығының барлық түрлерін өсіріп-өндіріп дамытуға, өркендетуге өте қолайлы), өндірістік активінде 3600 гектар егістік алқабы бар,соның ішінде 500 гектары тамшылатып суарылады, 114,5 гектар көп жылдық отырғызылатын жерлер, 29,9 гектар шабындық жерлер болып табылады.
Шаруашылықтың негізгі бағыты - астық шаруашылығы, етті, сүтті бағыттағы мал шаруашылығы және солардың өнімдерін өсіп-өндіру болып табылады. Атап айтқанда, шаруашылық етті бағыттағы Қазақтың ақбас тұқымын, Әулиекөл тұқымын, Абердин ангус тұқымын, Герефорд тұқымын және сүтті бағыттағы Голштино-фриз тұқымды ірі қара малдарының асыл тұқымдарын, Еділбай, Сарыарқа және Қазақтың биязы жүнді асыл тұқымды қой шаруашылығын, Қазақ түйлерін, Қазақы жылқылар мен спорттық жылқыларды өсіріп-өндірумен айналысады.
Бұл жерлер далалы, ойлы-қырлы, қыратты болып келеді де, мал өсіруге өте қолайлы. Осы жерлерде шаруашылықтың қыстаулары, күздеуі мен күздеуі, сонымен қатар мал өсіріп-өндіретін бөлімшенің орталығы мен мал қоралары орналасқан. Малдар қыстауларда қыстатылып, ірі қара малдар қыс-көктем айларында төлдетіліп, қойлар көктемде төлдетіліп, ал жаз айларында алыстағы жайлауларында семіртіліп бағылады да, күзге қарай күздеулерге қайта оралады.

Сурет 1. Талғар ауданындағы тәжірибе өткен ауылдардың картасы.

Қауіпсіздік шаралары

1. Өндірістік жетекші ұсынған инстуктажбен танысу
2. Дәрілеу кезінде респиратор кию
3. Қолғап,көзілдірік кию
4. Жұмыстан кейін міндетті түрде ағарған ішу
5. Дәріні қолмен ұстамау,иіскемеу
6. Маңайында адамдар орналасқан болса,оларға алдын-ала ескерту
7. 1 тәулікке дейін мал жаймау,дәріленген жерге отырмау,жатпау
8. Егер денеге дәрі тиген жағдайда сумен жуу қажет
9. Мөлшерін қатаң сақтау
10. Трактордың кузовына отырмау,тұрып тұрмау
11. Жүргізушінің рұқсатынсыз техниканы оталдырмау
12. Дәрілеу кезінде желге қарама-қарсы бағытта түру
13.Темекі шекпеу керек,мас күйінде рөлге отырмау
14. Терезелер мен люктарың жауып отыру қажет

1.2 Шаруашылықтың жер көлемі туралы мағлұмат

Кесте 1 - Байсерке-Агро жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2019 жылы шаруашылықта пайдаланылған жерлер көлемі
Егістік жер көлемі
га
Жалпы жер көлемі
43332,3
Барлық ауыл шаруашылықта пайдаланатын жерлер, соның ішінде:

Жайылымдық жерлер
39822,1
Шабындық жерлер
29,9
Көп жылдық екпелер
114,5
Жырытынды жер көлемі
3600
Суармалы егістіктің болуы
500
Басқа да жерлер
442,2

Кесте 2 - Байсерке-Агро жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2019 жылғы ұжым тізімі
рс
Тегі, аты
Қызметі
1
Досмұхамбетов Темірхан Мыңайдарұлы
Шаруашылықтың
төрағасы
2
Кенжебаев Алтай Абдрахманұлы
Директор
3
Әлиев Мұрат
Оқу өндірістік орталығының директоры

Кесте 3- Топырақ типтері

Топырақтипі
Қарашірк көрсеткі-ші%
Қоректік элементтермен қамтамасыздануы с.і. (га)
Азотпен %
Фосфор
мен,
%
Калиймен,
%
Қара қоңыр
2-3
Өте төмен
0,7
0,112
1,0

Төмен
0,9
0,135
1,4

Орташа
0,18
0,183
1,6

Жоғарғы
0,13
0,225
1,8

1.3 Шаруашылықтың топырақтары
Шаруашылықтың топырағы негізінен қара қоңыр топырақ, топырақтың механикалық қүрамы орташа саздақ топырақ. Топырақтың өсімдіктерді қажетті мөлшерде минералды элементтермен, сумен, оның тамырларын ауамен,жылумен қамтамасыз етіп, өнім беруіне мүмкіндік бере алатын қасиетін топырақтың құнарлығы деп атаймыз. Топырақ құнарлығын сипаттайтын қасиеттер мен режимдер уақыт ағымына, жыл мерзімдері ішінде топырақ түзелу үрдісінің құбылыстарына және адамзаттың топырақты ауыл шаруашылығындақолдануына байланысты өзгерістерге ұшырайды яғни қоректік заттар кемиді. Осыған байланысты топырақ құнарлығын арттыру шараларын жүргіземіз. Ол үшін топырақ құнарлығының негізгі факторы - қарашіріндіні енгізу қажет ол өте күрделі органикалық қосылыстардың жиынтық кешені. Кез-келген топырақта қарашірінді гумин қышқылынан, фульво қышқылдарынан және олардың тұздарынан тұрады. Қарашірінді топырақтың физико-механикалық биологиялық қасиеттеріне және оның қоректік режиміне үлкен әсер етеді. Топыратағы қоректік элементтердің жылжуын, олардың өсімдіктерге жетуін қарашірінді қамтамсыз етеді. Шаруашылықта қарашірінді мөлшері өте төмен.
Азоттың басты бөлігі топырақтың органикалық заттары қарашірінді құрамында болады. Өсімдіктерге тиімді азот қосылыстары нитрат,аммоний,нитрат иондары топырақтыңорганикалық заттары ыдырауы кезінде түзіледі.Азот өсімдіктердің ақуызы құрамына және басқада химиялық қосылыстарда кездеседі. Ол өсімдік тіршілігіне қажет басты элемент. Зерттеу нәтижелер шауашылық топырақтарында азот мөлшері төмен екенін көрсетті.
Фосфор топырақта органикалық және минералды қосылыстар түрінде болады. Өсімдіктерге ең тиімдісі суда еритін фосфор қышқылының тұзы. Фосфор өсімдіктердің өніп өсуіне қажетті негізгі элементтердің бірі. Бұл шаруашылықта агрохимиялық нәтижелер фосформен қамтамасыз етілуі орташа болды.
Калийдің топырақтағы жалпы қоры мол болып келеді.Ауыр механикалық құрамды топырақта калийдің мөлшері 2% және одан жоғары болады,бірақ жеңіл механикалық құрамы топырақтарда оның мөлшері кемиді.Калийдің негізгі қоры топырақтағы бастапқы және туынды минералдарда шоғырланған. Сонымен бірге топырақтың қатты бөлігімен сіңірілген калий иондары және қарапйым тұздар құрамындағы калий қоры да бар. Өсімдіктер негізінен топырақта алмаса сіңген калий иондарын қоректенуге пайдаланады.Шаруашылықта калий мөлшері жеткілікті, сондықтан калий тыңайтқышын қажет етпейді.
Өсімдіктердің дамуына топырақ рн реакциясы үлкен әсер етеді. Оларға көбінесе нейтралды немесе әлсіз қышқыл реакция ортасы жағымды. Агрохмиялық нәтижелерінің көрсеткіштері шаруашылық топырағының рн ортасы орташа қышқыл реакция ортасы екенін көрсетті.

Кесте 4 - Топырақтың құнарлылық сипаттамасы (агрохимиялық көрсеткіштері)
Танап №
Ќарашірік мөлшері
Сіңімді қоректік заттар мөлшері (мг1кг топырақта)
РН
көрсеткіші

Азот
Фосфор
Калий

12
2,6
7,3
8,7
654
8-8,5
16
2,8
6,7
9,1
670
8-8,7

Топырағы қара қоңыр Рн бейтарап және әлсіз сілтілі болып келеді. Топырақтың қара шірік мөлшері 4,4 % қалыңдығы 0-40 см қабатындағы қоректік заттың орташа мөлшері. Шаруашылықта топырақ және климат жағдайларын ескере отырып бұл аймаққа дәнді дақылдарды өсіруге оның ішінде бидай, арпа, сұлы дақылдарын өсіруге қолайлы екенін биологиялық ерекшеліктеріне сай болғандықтан, осы дақылдарды себуге қолайлы.

Кесте 5 - 2019 жылы шаруашылықтағы техниканың түрлері және олармен қамтамасыздандырылуы
машиналар мен құралдар
дана
нақты жүктемесі
тракторлар, барлығы
30
LANDINI(пресс), МТЗ-80
БЕЛАРУСЬ-80, МТЗ-50
комбаин
8
КЕЙС УБОРОЧНАЯ, Джон дир, КЗС-10К, NEW Holland
а\ш машиналары
60
ГАЗ-53, ГАЗ-52 т.б
Жүгері жаткасы
3
Quasar
Культиваторлар
6
КПС-4
Соқалар
4
ПБС-8
Бүріккіштер
3
ОП-300-24, Ricordallid 12*12 м
Сеялкалар
3
СЗФ-5400

90% - дан аса ауыл шаруашылығы машиналарын шетелдік жетекші фирмалар құрайды, мысалға Италия, Германия, АҚШ, Канада, Англия, Франция. Шаруашылықта соңғы үш жылда ауыл шаруашылық машиналарының жаңа маркалары мен агротехника құралдарын толықтырылды. Бұл жаңа техникалар мен машиналар агротехникалық шараларды уақытымен жұмыс істеуге және жұмыс көлемін арттырып шығынды азайтуға мүмкіндік береді.
Шет елден әкелінген JOHN DEER маркалы жаңа технологиялық техникалар арқылы тұқым себу жұмыстары топырақ өңдеу химиалық өңдеу жинау жұмыстарын жасады. Шаруашылықта қар тоқтататын СВШ-10,СВУ және ылғал жабатын ЗБЗСТУ-30 бар. Топырақ тырмалауға арналған ЛДГ-15, тұқым себетін СЗС-2,1, себуден кейін бороналайтын ЗБЗС-1,0, прес-подборщик, погрузка соломы СШП-0,5. Терең қопсытқыш ПГ-3,5. КПШ-9, КПШ-10. Шаруашылықта тұқым тазалағыш БЦС-50, ЗАВ-10, БТ-10 техникалары бар. Тұқым дәрілейтін ПС-10.
Біз тәжірибе өтуде көбінесе химиялық бағытта,тұқым дәрілеу,гербицид шашу,инсектицид бүркуді игердік деседе болады. Олардың қандай дақылға арналғанын, себу мөлшерін есептеу, әсер ету затын есептеу, қанша күнде нәтижесін беретінін бақылау-біздердің күнделікті жұмыстарымызға айналды. Әрине, ол процесттерді жүзеге асыру үшін ОП-3000-24 маркалы техникасы көмек берді.

Кесте 6 - Шаруашылық жағдайында қолданылатын препараттардың түрлері
Дәрінің атауы
Себу мөлшері
Нысаны
Әсер етуші заты
Препараттық формасы
БАЙЛЕТОН
(барлық вег кезінде)
0,5-0,7 лга
Жаздық, күздік бидай, күздік, жаздық арпа, жүгері
Қоңыр тат, ақ ұнтақ, септориоз.
триадимефон
Эмульсия концентраты
ЗЕНКОР
(түптену фазасында)
0,4 га
Жаздық бидай
(12)жылдық арамшөптер
С-метолахлор
Эмульсия концентраты
ПУМА-СУПЕР (2 жапырақтан түптену аралығы)
0,6-0,9
Жаздық бидай

феноксапроп-п-этил, 100 гл + мефенпир-диэтил (антидот
П-4
Эмульсия концентраты
РАУНДАП

3,0
Астық дақылдар
1,2 жылдық арамшөптер
Глифосат
П-4
сулы ерітінді
ЗЕНОН АЭРО
(Вегетация кезінде)
0,75-1,0
Жаздық бидай,жаздық арпа
Қоңыр тат,сабақ таты,септориоз, ақ ұнтақ
(тебуконазол, 125 гл + триадимефон, 100 гл,
Эмульсмия концентраты
П-3
ГЕЗАГАРД
(топырақты дәрілеу)
3,0-5,0
Соя,жүгері
1,2 жылдық арамшөптер
прометрин
Суспензиялы эмульсия
П-3

Жоғарыда келтірілген химиялық препараттарды өндіріс кезінде қолдандық. Ондаған гектар жерлерді стандарттық нормаға көбейту арқылы есптеп отырдық. Мысалға, ЗЕНКОРды 24 га себетін болсақ, 24*0,4=9,6 л ерітіндіні ОП-3000-24 техникасына құйып,сумен араластырдық. Ал бұл техниканың сипаттамасы мынадай:
1.Оп-3000-24 бүріккішінің сипаттамасы:
Тип: жартылай тіркемелі
1 сағаттағы жұмыс жасау көлемі, гасағ - 19,2...28,8
Жұмыс жылдамдығы, кмсағ - 8...12
Ұзындығы, м - 24
Бак көлемі, л - 3000
Салмағы, кг - 1950

Сурет 2. Егістіктерді бүркуге арналған жер үсті бүріккіштері

Бұл трактор ішінен жартылай гидравликалық автоматты компютермен басқарылып отырды. Пульт қанатын жаю, созу, оңға, солға, төмен, жоғары көтеріп, түсіру, шашу қызметтерін атқарады.

Сурет 3. Шаруашылық жағдайында GPS қондырғылары орнатылған машиналардың жұмыс процесі
Бұл тұқым сепкенде,жер жыртқанда,тырмалағанда қай жері жыртылды,қай жері жыртылмады немесе себілді-себілмеді деп көрсетіп отыратын іштен басқарылатын автоматты компьютер.

1.4 Шаруашылық бойынша дақылдардың егіс көлемі

Байсерке - Агро оқу ғылыми өндірістік орталығында негізінен жемазықтық дақылдар, жүгері, соя, бидай, арпа, алма бақтары т.б өсіріледі.

Кесте 7 - Егілген дақылдар тізімі
№
Дақыл атауы
га
1
Жүгері
350
2
Соя
350
3
Жаздық арпа
275
4
Жаздық бидай
270
5
Жоңышқа
200
6
Күздік бидай
250
7
Күздік арпа
150

Шаруашылықта биылғы жылы гектарынан 116 ц бидайдан өнім алып рекордтық көрсеткішке ие болды. Жүгеріден 140 т, қалыпты жағдайда 25-30 цга болғанын шаруашылықтың менеджері Әбілдашев Нұғман алға тартты.

Сурет 4. Ауыспалы егіс жүйесі және статистикалық цифрлар

Шаруашылық жағдайында себілетін дақылдарға сипаттама
Жүгері - жылылықты сүйгіш дақыл, өсу дәуірі кезінде керекті активті температура қосындысы 1700 -- 3100°. Өсімдік собығы сүттеніп қамырлану кезеңіне жеткенше 1800 -- 2300°, ал толық пісуі үшін -2100-2700° керек.
Жүгері дәні топырақ 8°С жылы болған жағдайда көктеп шыға бастайды, бірақ ұзақ 15-20 күн өніп, көгі сирек болады. Тез өніп, 6-8 күнде жер бетіне біркелі жиі шығуы үшін себу тереңдігіндегі топырақ жылылығы 10-12°С, ал ауаның жылылығы 18-20°С болғаны жөн.
Жүгерінің жер бетіндегі органдарының өсіп дамуына температураның әсері үлкен. Алғашқы кезеңде өсімдіктің өсіп дамуына онша жылы температура керек емес, ал вегетативтік органдардың жылдам өсетін, гүлдеу және пісу кезеңдерінде температура барынша жылы болуы керек.
Жүгерінің өсу дәуірінің ұзақтығы күнделікті орташа температураның мөлшеріне де байланысты. В. И. Балюраның мәліметіне қарағанда жүгерінің Воронежская - 80 сорты 17,3° температурада көктеп шыққаннан кейін 65 күнде, ал 18,6 градуста 56 күнде гүлдеген. Күнделікті орташа температура 16,3° болғанда собық гүлдегеннен кейін 47 күнде, ал 12,9° градуста 60 күнде піскен.
Өсімдік 6-8 жапырақты кезеңінен дән қамырлану дәуіріне дейін 2-3° суықтан жүгері толық өледі. Бірақ жүгері алғашқы өсу кезінде (2-4 жапырақты кезең) суықтан зақымданса да қайтадан өсіп, жетіліп кететіндігін тәжірибе көрсетті. Мұның мәнісі, осы кезеңде дәндегі қоректік заттарды пайдалану арқылы зақымданған жапырақтардың төменгі жағы қайтадан әлденіп жаңа жапырақ өсе бастайды.
Қазақстанда күздік бидай ретінде негізінен жұмсақ бидай өсіріледі. Осыған байланысты төменде аталған түрдің өсу, даму және өсіру технологиясының ерекшеліктері қарастырылады.Күздік бидай биологиясы бойынша жаздық бидайдан ерекшеленеді. Жаздық бидайдан айырмашылығы - оның вегетациялық кезеңі күзде басталады да, келесі жылы жазда аяқталады. Тіршілік үрдісінде күздік бидай өну, көктеу, түптену, түтікке шығу, масақтану, гүлдену және пісу (сүттене пісу, балауыздана және толық пісу) кезеңдерінен өтеді. Алғашқы үш кезеңдері күзде, қалғандары - келесі жылы көтемде және жазда өтеді. Осы кезеңдері бойынша оның биологиялық ерекшеліктерін қарастырайық.Тұқымның өнуі - бұл тыныштық күйдегі тұқымның белсенді әрекетке көшуі, ол үшін жылу, ылғал және ауа қажет. Тұқымы өз массасының 45-50 % су сіңіргеннен кейін өне бастайды, топырақтың оңтайлы ылғалдылығы ТЫС-тың 60-70 % мөлшерінде болғаны дұрыс. Құрғақ-далалы аймақта алғы дақылды таңдағанда және дайындағанда бұл өте маңызды. Тұқымның суды сіңіруіне температура көп әсер етеді. Күздік бидай тұқмы 0оС-да суды сіңіре алады, бірақ мұндай жағдайда тұқым бөрткенімен физиологиялық өсу үрдісі тоқтап қалады. Топырақ ылғалдылығы ТЫС-тың 60 %-да және температура 4оС-да тұқым ылғалдылығы 50 %-ға жетінші тәулікте, ал температура 10оС-да - 3,5 тәулікте жетеді. Тұқымның өнуі үшін оңтайлы ауа температурасы 14-16оС. топырақ ылғалдылығы өте жоғары, қатты тығыздалып қалғанда немесе топырақ қабыршағы пайда болғанда анаэробты жағдайларда тұқым өнбейді немесе нашар өнеді.Тұқымның өнуінің алғашқы күндерінде органогенездің бірінші кезеңі жалғасады - өсу конусының әртүрлі ткандерге дифференциясы (оқшаулануы) жүреді, ұрықтық тамыршалармен жапырақшалардың ұзара өсуі күшейеді, ұрықтық сабақ оқшауланады, жаңа жапырақтар ұрықтары қалыптасады. Тұқымның өну мерзімі топырақтың тығыздығы мен оны өңдеу түріне, тұқымның сіңіру тереңдігі мен топырақпен түйісуіне байланысты өзгереді. Құрғақ ірі кесекті нашар өңделген, арамшөптермен ластанған топырақтар күздік бидай тұқымының жаппай өнуіне жағдай жасамайды, мұны өсіру технологиясын жасағанда ескеру қажет.
Күздік бидайдың қоршаған орта факторларына қажетсінуін қорытындылай келе мынаны көрсеткен жөн:
- барлық өсіп-даму кезеңдерінде топыраққа жоғары талап қояды - қара топырақтарда жақсы өседі, алайда күңгірт-қоңыр топырақтарда да өсіруге болады;
- вегетация кезеңінде күздік бидай жаздық бидайға қарағанда ылғалды көбірек шығындайды, бұл оның аталған кезеңнің ұзақтығына байланысты; барынша оңтайлы топырақ ылғалдылығы ТЫС-тың (төменгі ылғалсиымдылықтың) 70-75 % мөлшерінде деп есептеледі; ылғалды өсу және даму кезеңдерінде пайдалану заңдылығы жаздық бидайға ұқсас;
- күздік бидайдың температуралық байқалатын өсу шекарасы 2-3-тен 37-40оС аралығы, алайда өсімдіктердің пәрменді өсу мен дамуына барынша қолайлысы - 20-25[о]С; танаптық жағдайда күздік бидайдың күзгі вегетациясы, түптенуді қоса есептегенде, 15оС-дан 3оС аралығында өтеді, басқаша айтқанда, оңтайлы шамадан төмен деген сөз; дегенмен төменгі температура өсімдіктердің дамуына оң әсер етеді; 2-10[о]С температурада күздік бидай түптену түйінінде бүкіл құрғақ затқа есептегенде 20-30 %-ға дейін қант жинақтайды, ал мұның өзі жасуша шырынының концентрациясын арттырады және жақсы қыстап шығуға мүмкіндік жасайды. Ашық күндер және қысқа кетерде температураның бірте-берте төмендеуі күздік бидайдың шынығуын жақсартады. Қысқы жылымық дақылдың аязға төзімділігін азайтады. Жақсы шыныққан күздік бидай өсімдіктері түптену түйіні орналасқан топырақ қабатының теріс 30оС температураны (аязды) көтере алады. Қыста қар қалың түскен жылдары (25 см және одан жоғары) күздік бидай 35[о]С дейінгі аязға шыдайды, өйткені қардың астындағы температура үстіндегіге қарағанда 10-15[о]С жоғары, әрі қар қабаты күздік бидайды көктемгі үсіп және кеуіп кетуден сақтайды. Қар қабаты болмағанда күздік бидай түптену түйініндегі - 16-18[о]С аяздың өзінен үсіп кетеді.
- Күздік астық дақылдарының ішінде күздік бидай топырақтарға барынша жоғары талап қояды; ол жоғары астық өнімін құнарлы, арамшөптерден таза, ылғалды қара және күңгірт-қоңыр топырақтарда қамтамасыз етеді; оған батпақтанған топырақтар жарамсыз; оған тегіс бетті, шұңқырларсыз танаптарды таңдайды - көктемде су жиналмайтын және өсімдіктердің тұншықпауы қаперге алынады. Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық күйін қоса есептегенде) 180-310 күн аралығында өзгереді.
Жаздық жұмсақ бидай. Биологиялық ерекшеліктері. Жаздық жұмсақ бидай - салқынға айтарлықтай төзімді дәнді дақыл. Тұқымдары +1-2°С жылылықта өне бастайды. Алайда, тіршілікке қабілетті егін көгі +4-5°С пайда болады. Топырақтың тұқым сіңіру тереңдігінде температура +5°С болғанда егін көгі 30 күнде, 8°С-та 13 күнде, +10°С-та 9 күнде, 15°С-та 7 күнде пайда болады. Жаздық бидайдың егін көгі қысқа мерзімді -10°С дейінгі аязды көтереді, бірақ гүлдену және дәннің нандану кезеңдерінде -1-2°С бозқыраудан жарақаттанады. Қолайлы жағдайларда жаздық бидайдың тұқымы 5 түп тамырлармен өнеді. Себу -- көктеу кезеңінің ұзақтығы ең алдымен топырақтың температурасы мен ылғалдылығына байланысты. Мәселен, С.Сейфуллин атындағы Қазақ аграрлық университетінің өсімдік шаруашылығы кафедрасының деректері бойынша (Әрінов Қ.К., т.б.) Целиноград ауданы жағдайында аталған кезең 10 күннен 16 күнге дейін өзгерумен орта есеппен 13 күнге созылады.Жаздық бидайдың түптенуі +10-12°С температурада жақсы өтеді. Қалыпты жағдайда жаздық бидай нашар түптенеді. Көктеу-түптену кезеңіндегі температураның төмендеуі түйін (қосалқы) тамырлардың түзілуі мен дамуына оң әсерін тигізеді, соның нәтижесінде жаздық бидайдың өнімі артады. Өсімдіктің жеке дамуына бұл кезең жастық шақ дәуреніне сәйкес келетін органогенездің алғашқы төрт кезеңін қамтиды: сабақтың өсу конусы дифференциацияланады, жапырақ пен екінші дәрежедегі білік, гүл шоғырының білігі қалыптаса бастайды, гүлшоғырының қалақшалары дифференциацияланады. Ақмола облысы жағдайында кезең 12-17 күнге созылады. Жоғары температура мен аңызақ бұл кезеңнің өтуін тездетеді де, кейіннен егін өнімін күрт төмендетеді. Жаздық бидайдың өсіп-даму кезеңінде, әсіресе түптену-түтікке шығу және түтіктену-масақтану кезеңіндегі температура жағдайлары өсімдік тіршілігіндегі шешуші фактор болып табылады. Бұл кезеңдерде жаздық бидай өсімдігі екінші жастық дәуренін ~ органогенездің 5-8 кезеңдерін (гүл дифференциациясы, жатыр мен аталықтардың қалыптасуы, түйін аралықтарының ұзара өсуі, масақтану кезеңінің аяқталуы) өтеді. Солтүстік Қазақстанда бұл кезеңдердің ұзақтығы 16-29 күн шеңберінде өзгереді және масақтану кезеңі көбінесе шілденің алғашқы онкүндігінде, ал күшті қуаңшылықта (1990 ж. сияқты) -- маусымның соңында өтеді. Жоғары температурада гүлдену кезеңі де тездетіледі, жаздың бидай тіршілік шағының үшінші дәуренінің басы немесе органогенездің 9-кезеңі. Жаздық бидай тіршілігінің маңызды масақтану-пісіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы 42-51 күнге (балауызданып пісуіне дейін) созылады да, органогенездің 10-12 кезеңдеріне сәйкес келеді. Бұл кезеңдегі қолайлы температура +16-23°С. Жалпы алғанда, орташа мерзімде және ортадан кеш пісетін сорттар үшін Солтүстік Қазақстан жағдайында қажетті белсенді температура жиынтығы 1700-1900°С, ал оң температура жиынтығы 2200-2500°Сдейін жетеді, бірақ аязсыз кезең қысқа орта есеппен 110-115 күннен аспайды.Жаздық жұмсақ бидай тұқымы құрғақ дән массасына шаққанда 50-60% мөлшерінде ылғал сіңіргенде өне бастайды. Бір өлшем құрғақ зат түзу үшін ол өзінің ағзасынан 400-500 өлшем су буландырады немесе транспирация коэффициенті 400-500 тең деген сөз. Біздің өсімдік шаруашылығы кафедрасының деректері бойынша (Әрінов Қ.К., 1998) жаздың бидайдың су пайдалану коэффициенті суармаған жағдайда 18,5-22,0 ммц, ал суармалы жерлерде 10,9-12,0 ммц болды. Жаздық бидайдың даму кезеңдеріне қарай ылғалды пайдалануы біркелкі емес: барлық қажетті ылғалдың көктеу кезеңінде 5-7% , түптенуде 15-20% , түптену мен масақтануда 50-60% , сүттене пісуде 20-30%, ал балауызданып піскенде 3-5% жұмсалады.Жаздық бидайдың ылғалға барынша көп қажетсінуі немесе қиын-қыстау кезеңі түптену-масақтану басқаша айтқанда, репродуктивтік органдарының пайда болу кезеңінде байқалады. Бұл кезеңінде топырақтагы ылгал тапшылығы бидай дәнінің қалыптасуы мен толысуына теріс өсерін тигізеді де, егін өнімін күрт төмендетеді. Қолайлы мерзімде себілгенде жаздық бидайдың қиын-қыстау кезеңі ауа райының барынша қолайлы уақытында өтеді. Солтүстік Қазақстан жағдайында себу алдында топырақтың 1 м қабатында 60-80 мм болғанда төмен, 100-120 мм орташа және 140 мм артық болганда жоғары дәрежеде қамтамасыз етілген деп есептеледі. Айта кету керек, жаздық бидай арпаға, күздік бидайға, қара бидай мен тары тәріздес дақылдарға қарағанда ылғалға анағұрлым жоғары талап қояды.
Күздік арпа. Күздік арпаны негізінен мал азықтық және жармалық дақыл ретінде өсіреді. Дәнінде ақуыздың аз болуы оны сыра қайнату өнеркәсібінің құнды шикізаты қатарына жатқызады. Дәннің құрамында 13,4% ақуыз, 2,0% -май, 54,0% -крахмал, бар.
Биологиялық ерекшеліктері. Күздік арпа күздік бидаймен, әсіресе күздік қара бидаймен салыстырғанда қысқа төзімсіз. Ол үшін- 12°С-тан төмен аяздар қауіпті. Күздік бидайға қарағанда ол ерте көктемгі қолайсыз жағдайлардан көбірек зардап шегеді.
Сорттары. Қазақстанда күздік арпаның мынадай сорттарын өсіруге болады. Береке 54, Роман, Росова, Циклон және Южноказакстанский43.
Арпа. Арпаның өсіру технологиясына бидайға қарағанда аз көңіл аударылып келді. Соған қарамай, арпа көп жағдайда бидайдан жоғары астық өнімін беріп келеді. Айта кету керек, агротехника деңгейі төмен болғанда бұл жаны берік дақылдың өзі ылғал, қоректік заттар жетімсіздігінен, арамшөптерден қатты зардап шегеді. Ауыспалы егістегі орны. Солтүстік Қазақстан жағдайында арпа үшін жақсы алғы дақылдарға дәнді бұршақ, күздік және жаздық дәнді дақылдар, біржылдық шөптер, көпжылдық шөптер қыртысы, картоп, қант қызылшасы жатады. Топырақты өңдеу. Ылғалы жинақтау мақсатында топырақты егістікте пайдасын сақтай отырып өңдеудің маңызы зор. Әсіресе Солтүстік облыстарында паясы сақталған танаптарда аудара жыртылған сүдігерге қарағанда 19-22 мм. Қысқа ылғал артық жиналады.Арпаға топырақты негізгі өңдеуде күзде, мүмкіндігінше алғы дақылды жинағаннан кейін жүргізген жөн. Оның мақсаты- топырақта ылғал қорын молайту және сақтау, танапты арамшөптерден, зиянкестерден және аурулардан тазарту, өсімдіктердің қоректену ережесін жақсарту.
Ас бұршақ біздің елімізде барлық дәнді бұршақ егісінің 80% -дан астамында өсіріледі.Оны азықтық- түліктік және мал азықтық дақылдар ретінде өсіріледі.Оның тұқымдары амин қышқылдарымен теңдестірілген белокқа бай (18-35%),олар жақсы пісірілуімен және жоғары дәмдік сапасымен ерекшелінеді.Пісіп жеткен және шала піскен тұқымдары,сонымен қатаркөкөністі сорттарының жасыл бұршаққаптары консерві өнеркәсібінде пайдаланылады.Ас бұршақ - барынша ерте пісетін дәнді бұршақ дақылы.Өсіп - жетілу кезеңі сортына және өсу жағдайларына байланысты 70- тен 140 тәулікке дейін созылады.Сондықтан ас бұршақ жақсы сүрі жерді иеленуші өсімдік барлық аймақтарда,ал ерте пісетін сорттары оның егіншіліктің солтүстік шекараларында өсіріледі.Ас бұршақ - өздігінен тозаңданатын өсімдік,алайда жазы ыстық және құрғақшылықты жылдары ашық гүлденуімен қатар шамалы мөлшерде айқас тозаңдануы байқалады.Өсіру технологиясы.Ас бұршаққа алғы дақылдар - өздерінен кейін топырақты арамшоптерден таза және жеткілікті мөлшерде қоректік заттар мен ылғал қалдыратын дақылдар.Ас бұршақ қайталама егістікті нашар көтереді,өйткені аурулармен залалданады және зиянкестермен (бізтұмсықтар, жемірқұрттар) жарақаттанады,топырақта немадодалар тез көбейеді.Ас бұршақты жаздық астық дақылдарынан кейін себуге болады.
Жоңышқа (Medіcaqo) - бұршақ тұқымдасына жататын бір жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдік. Еуропа, Азия және Африкада өсетін 100-ге жуық түрі бар. Кәдімгі Жоңышқа (M. satіva), сарбас Жоңышқа (M. falcata), көк Жоңышқа (M. caerulea), т.б. кең таралған. Қазақстанда 18 түрі өседі. Сабағы тарамданған, бұтақты түп құрады, биіктігі 40 - 80 см. Жапырағы үш құлақты, ұзынша келген. Гүлшоғыры - көп гүлді шашақ. Жемісі - көп тұқымды бұршақ. Жоңышқа - республикамызда көп өсірілетін мал азықтық дақыл. Малға пішен, балғын көк майса, кептіріліп ұнтақталған, сүрлем күйінде беріледі. Жоңышқада (құрғақ затқа шаққанда) 15,5% протеин, 43,9% азотсыз заттар, 29,4% клетчатка, 3,1% май болады. Кәдімгі Жоңышқаның 100 кг жасыл массасында 21,7 азық өлшемі, 4,1 кг қорытылатын протеин, ал 100 кг пішенінде 50,2 азық өлшемі және 13,7 кг қорытылатын протеин бар. Қазақстанда аудандастырылған Жоңышқа сорттары: Ертіс Жоңышқасы, Қарабалық Жоңышқасы, "Дархан 90", т.б. Жоңышқа - ылғал және жылу сүйгіш дақыл. Егіндік және мал азықтық ауыспалы егістікте егеді. Жоңышқаны гүлдей бастағанда орады. Шөбі орылғаннан кейін егістік үстеп тыңайтылса, Жоңышқаны екінші орған кезде мол өнім алуға болады. Жоңышқа зиянкестері - жоңышқаа сұр көбелегі, жоңышқаа жапырағының бізтұмсығы, жоңышқаа қандаласы, т.б.; аурулары - ақұнтақ, тат кеселі. 300-ге жуық түрі белгілі. Дәрілік мақсатта жоңышқааның гүлі мен жоғарғы жапырақтарын қолданады. Жаз бойы гүлдейді. Жоңышқаның емдік қасиеті өте жоғары, оны суық тигенде, өкпе ауруына, қан тазалауға, қан аздыққа, безгек ауруларына қарсы қолданады.

1.5 Шаруашылықтың табиғи-климаттық жағдайларының сипаттамасы

Шаруашылықтың ауа-райы аяқ асты тез өзгергіш, құбылмалы болып келеді. Ауаның орташа жылдық температурасы 7,2-8,2 градуcқа сәйкес келеді. Жылына орта есеппен 503-525 мм ылғыл түседі. Ылғалдң ең жоғарғы мөлшері көктем айларына, ал ең төменгісі қыс пен жаз айларына тура келеді. Жаз айлары әрі ыстық, әрі құрғақ болып келеді. Қыркүйектен бастап күн салқындай бастайды да, алғашқы суықтар осы айдың соңында байқалады. Негізінен мұндай ауа-райы мен табиғат жағдайлары шаруашылықта барлық ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге қолайлы болып табылады.
Шаруашылықтың жер көлемі негізінен далалы, тау бөктері мен таулы аймақта орналасқан. Сондықтан да бұл жерлердің ауа-райы қатал, әрі жер бедеріне байланысты тез өзгергіші құбылмалы. Малдар қысы-жазы осы аймақтарда табиғи жайылымдарда жайылып бағылады.
Далалы, тау бөктеріндегі аймақта жайма-шуақты күндер 120-150 күнге, ал жылдық ылғалдылықтың мөлшері 350-550 мм жетеді. Түскен қар 85-105 күнге дейін тұрақты сақталады. Таулы аймақта ылғалдың мөлшері 175-тен 300 мм-гедейін көтеріледі. Тұрақты қардың сақталуы 100 күн мөлшерінде. Жер көлемінің оңтүстік жағының биіктігі 680-760, ал солтүстік жағы 625-680 метр шамасында. Таулы аймақ негізінен 700-1000 метр биіктікте орналасқан, бұл жерлердің топырағы әр түрлі типтерді құрайды. Негізінен қара топырақты болып келеді. Далалы, тау бөктеріндегі аймақтың топырағы қара-қоңыр және ашық-қоңыр немесе қоңырқай болып келеді. Бұл жерлерде негізінен ауылшаруашылық дақылдары өсіріледі.Шаруашылықтың өсімдігі негізінен жусанды құбылмалы болып келеді. Бұл жерлерде бидайық, селеу, бетеге сияқты т.б. өсімдік түрлері және қамыс өседі. Жазық тау жерлерде негізінен жусанды астық тұқымдыстар өседі. Шалғынды, шабысты жерлерде негізінен арпабас, қоңырбас, тарғақ, бидайық сияқты өсімдік түрлері кездеседі.
Таулы аймақтардың жайылымы өте құнарлы, әрі өсімдіктің неше түрі өседі. Жаз айларында малшылар осы тау жайылымдарына, яғни жайлауларға айдап, жайып семіртеді.

Сурет 5 - Дақылдардың вегетациялық кезеңінде жинақталған оң температуралар жиынтығы, ºС

Сурет 6 - Дақылдардың вегетациялық кезеңінде түскен жауын-шашын мөлшері, мм

2 БӨЛІМ Студенттің алған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.