Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы қатынастарының теориялық мәні
Мазмұны
І Тарау. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы қатынастарының теориялық мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1.1. Сыртқы экономикалық қызметтің және оның даму бағытының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.6
1.2. Сырқы экономикалық қызметті реттеудің формалары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.8
1.3. Қазақстанның Республикасының халықаралық ұйымдарға қатысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.12
ІІ Тарау. Қазқстан Республикасының сыртқы экономикалық тару қызметін талдау
2.1. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі ... ... ... ... ... ...13.14
2.2. ДСҰ . халықаралық сауда дамуының факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14.18
2.3. Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы ... ... ... ... ... ... 18.19
ІІІ Тарау. Шет мемлекеттермен Қазақстанның сыртқы экономикалық қатынастары
3.1. Евразиялық экономикалық ынтымақтастық жағдайындағы сыртқы экономикалық қызмет: өсу резервтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.21
3.2. ЕврАзЭҚ және Дүниежүзілік сауда ұйымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.22
3.3. Қазақ . түрік экономикалық қатынастарын Қазақстанның сыртқы экономикалық қызмет тұрғысынан жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.25
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25.26
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.34
І Тарау. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы қатынастарының теориялық мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1.1. Сыртқы экономикалық қызметтің және оның даму бағытының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.6
1.2. Сырқы экономикалық қызметті реттеудің формалары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.8
1.3. Қазақстанның Республикасының халықаралық ұйымдарға қатысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.12
ІІ Тарау. Қазқстан Республикасының сыртқы экономикалық тару қызметін талдау
2.1. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі ... ... ... ... ... ...13.14
2.2. ДСҰ . халықаралық сауда дамуының факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14.18
2.3. Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы ... ... ... ... ... ... 18.19
ІІІ Тарау. Шет мемлекеттермен Қазақстанның сыртқы экономикалық қатынастары
3.1. Евразиялық экономикалық ынтымақтастық жағдайындағы сыртқы экономикалық қызмет: өсу резервтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.21
3.2. ЕврАзЭҚ және Дүниежүзілік сауда ұйымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.22
3.3. Қазақ . түрік экономикалық қатынастарын Қазақстанның сыртқы экономикалық қызмет тұрғысынан жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.25
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25.26
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.34
Халықаралық экономика қатынастар шет мемлекеттермен экономикалық әрекеттердің пайда болуынан туындайды, сондықтан осы қатынастардың негізі ретінде сыртқы экономикалық қатынастар қарастырылады. Сыртқы экономикалық қызмет дегеніміз - мемлекет шекарасынан тыс атқарылатын қызмет түрі. Кез-келген өндіріс немесе қайта өңдеу процесі халықаралық экономикалық қызметтің обьектісі бола алады.
Халықаралық экономикалық қызметтің дамуы оның субьектісінің түр өзгерісімен қатар жүреді. Алғашында ол халықаралық саудамен айналысатын көпес-делдал болып табылады. Ал халықаралық экономикалық қатынастардың келесі даму кезеңдерінде оның субьектісінің даму зволюциясы былайша өзгереді: өндірістік капитал, өндірістік және банктік монополиялар, қаржы олигархиясы, министрліктер, сыртқы нарыққа шығу құқығы бар кәсіпорындар, біріккен кәсіпорындар.
Сыртқы экономикалық қатынас – бұл халықаралық таурлар, жумыстар, қызметтер, ақпараттар және интелектуалдық қызмет нәтижелерінің аясындағы кәсіпкерлік. Сыртқы экономикалық қатынас мемлекет, кәсіпорын, ұйымдар деңгейінде жүзеге асырылды. Олар сыртқы нарық пен шетелдік серіктестерді, экспорттық-импортттық мәмілелер үшінтауар ассортименті мен номенклатурасын, бағасын анықтауда, жеткізілім көлемі мен мерзімін таңдауда дербес және өндірістік коммерциялық қызмет бөлігі болып табылады.
Сыртқы экономикалық қызмет басқаруының тиімділігі үшін оның басқарылатын объектілерінің топтастырылуы маңызды орынды алады. Сыртқы экокономикалық қызмет топтастырылуындағы түсінбеушіліктер нысандары мен түрлерінің ерекшеліктері кәсіпорындар, кедендік, салықтық және қаржылық органдар арасында шиеленістерді туындатады.
Сыртқы сауда қатынастыры халықаралық бизнестің неғұрлым кең тараған және маңызды обылыстарының бірі болып табылады. Халықаралық сауда көлемінің үнемі өсуі, тауарлар мен қызметтер ассортиментінің кеңеюі, шетел обьектілерінің құрылысына келісімдер мәнінің күшеюі және жаңашылдықтар мен басқа ғылыми – техникалық жетістіктерді пайдалану қазіргі сыртқы сауда саясатының облысында біршама мәселелерді көтереді. Сыртқы сауда статистикасында есепке алынатын негізгі көрсеткіштер сыртқы сауда айналымы, экспорт, импорт, сыртқы сауда баланысының айырмасы болып табылады.
Жалпы курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының сыртқы экономикасының қаржы қатынастарының мазмұны мен құрылымы, оның елімізде қалыптасуы, дамуы және реттелуі мен негізгі қызметтерін қарастыру.
Курстық жұмыс негізгі үш тараудан құралған.
Бірінші тарауда сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы қатнастарының теориялық мәні,қызметі және оның дамуы туралы,формалары мен әдістері,сонымен қатар Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдарға қатысуы жайында жазылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық тарау қызметін талдау мақсатында халықараылық саудадағы орны және рөлі, ДСҰ-халықаралық сауда дамуының факторы, айналымы жайында кеңінен жазылған.
Үшінші тарауда шет мемлекеттермен Қазақстанның сыртқы экономикалық қатынастары, соның ішінде Евразиялық, ЕврАзЭҚ және дүниежүзілік,Қазақ-түрік экономикалық қатнастарымен қаржылық қатнастары туралы негізгі бағыт ретінде қарастырылды.
Халықаралық экономикалық қызметтің дамуы оның субьектісінің түр өзгерісімен қатар жүреді. Алғашында ол халықаралық саудамен айналысатын көпес-делдал болып табылады. Ал халықаралық экономикалық қатынастардың келесі даму кезеңдерінде оның субьектісінің даму зволюциясы былайша өзгереді: өндірістік капитал, өндірістік және банктік монополиялар, қаржы олигархиясы, министрліктер, сыртқы нарыққа шығу құқығы бар кәсіпорындар, біріккен кәсіпорындар.
Сыртқы экономикалық қатынас – бұл халықаралық таурлар, жумыстар, қызметтер, ақпараттар және интелектуалдық қызмет нәтижелерінің аясындағы кәсіпкерлік. Сыртқы экономикалық қатынас мемлекет, кәсіпорын, ұйымдар деңгейінде жүзеге асырылды. Олар сыртқы нарық пен шетелдік серіктестерді, экспорттық-импортттық мәмілелер үшінтауар ассортименті мен номенклатурасын, бағасын анықтауда, жеткізілім көлемі мен мерзімін таңдауда дербес және өндірістік коммерциялық қызмет бөлігі болып табылады.
Сыртқы экономикалық қызмет басқаруының тиімділігі үшін оның басқарылатын объектілерінің топтастырылуы маңызды орынды алады. Сыртқы экокономикалық қызмет топтастырылуындағы түсінбеушіліктер нысандары мен түрлерінің ерекшеліктері кәсіпорындар, кедендік, салықтық және қаржылық органдар арасында шиеленістерді туындатады.
Сыртқы сауда қатынастыры халықаралық бизнестің неғұрлым кең тараған және маңызды обылыстарының бірі болып табылады. Халықаралық сауда көлемінің үнемі өсуі, тауарлар мен қызметтер ассортиментінің кеңеюі, шетел обьектілерінің құрылысына келісімдер мәнінің күшеюі және жаңашылдықтар мен басқа ғылыми – техникалық жетістіктерді пайдалану қазіргі сыртқы сауда саясатының облысында біршама мәселелерді көтереді. Сыртқы сауда статистикасында есепке алынатын негізгі көрсеткіштер сыртқы сауда айналымы, экспорт, импорт, сыртқы сауда баланысының айырмасы болып табылады.
Жалпы курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының сыртқы экономикасының қаржы қатынастарының мазмұны мен құрылымы, оның елімізде қалыптасуы, дамуы және реттелуі мен негізгі қызметтерін қарастыру.
Курстық жұмыс негізгі үш тараудан құралған.
Бірінші тарауда сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы қатнастарының теориялық мәні,қызметі және оның дамуы туралы,формалары мен әдістері,сонымен қатар Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдарға қатысуы жайында жазылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық тарау қызметін талдау мақсатында халықараылық саудадағы орны және рөлі, ДСҰ-халықаралық сауда дамуының факторы, айналымы жайында кеңінен жазылған.
Үшінші тарауда шет мемлекеттермен Қазақстанның сыртқы экономикалық қатынастары, соның ішінде Евразиялық, ЕврАзЭҚ және дүниежүзілік,Қазақ-түрік экономикалық қатнастарымен қаржылық қатнастары туралы негізгі бағыт ретінде қарастырылды.
1. Байгісиев.М «Қазақстан экономикасы және ашық экономика принциптері» // «Халықаралық экономикалық қатынастар» «Санат» Алматы – 1998 жыл [4-5 б; 10-14 б.]
2. Байгісиев.М «Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі» // «Халықаралық экономикалық қатынастар» «Санат» Алматы – 1998 жыл [36-39 б.]
3. Доғалова.Г.М «ХЭҚ: негізгі сипаты және даму ерекшеліктері» // «Халықаралық экономика» Алматы – 2000 жыл [4-6 б.]
4. Достаев.Е.М, Игильманова.С.И «Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы» // «VI Халықаралық ғылыми теориялық конференция» ІІ-бөлім Ақтөбе – Орынбор – Астархан 2009 ж. [65-67]
5. Дүйсенбаева.Г «ДСҰ – халықаралық саудадамуының факторы» // «Ақиқат» 2009 №10 [34-37 б.]
6. Қазақстан Республикасының статистикалық бойынша агенттігі
7. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» 2007 28-ақпан. [12-14]
8. Қарасаев.Ғ.М «Қазақстанның ХХ ғасырдың 90-жылдарындағы алыс шетел мемлекетерімен сыртқы қатнасының ерекшеліктері мен мақсаты» // «Саясат» 2009 №2 [4-8 б.]
9. Изекенова.А «Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық қызметінің талдауы» // «Қоғам және дәуір» 2009 № 3[48-54б.]
10. Мамыров.Н.Қ, Мадияров.Д.М, Қалдыбаева.А.Е «Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдарға қатысуы» // «Халықаралық экономикалық қатынастар» Алматы – 1998 жыл [163-172б.]
11. Нәрібаев.М «Қазақ – түрік экономикалық қатынастарын Қазақстанның сыртқы экономикалық қызмет тұрғысынан жетілдіру» // «Қоғам және Дәуір» 2007 №1 [12-13 б.]
12. Назарбаев.Н.Ә «Ғасырлар тоғысында» Алматы – 1996 жыл [276 б.]
13. Өскеленова.Ә.Т «Евразиялық экономикалық ынтымақтастық жағдайындағы сыртқы экономикалық қызмет: өсу резервтері» // «Экономика» 2009 жыл №3-4 [117-118 б.]
14. Пірімбетов.С «ЕврАзЭҚ және Дүниежүзілік сауда ұймы» // «Қоғам және Дәуір» 2009 жыл.№3 [13-16 б.]
15. Сейітқасымов,Ғ.С «Ақша, несие, банктер» // «Экономика», Алматы - 2005 ж. [72-81 б.]
16. Сэмпсона.П.Г «Роль Всемирной торговой организации в глобальной управлении»/-М.Весь Мир, 2004г. [134 стр.]
17. Слебатян.А.С. Международные торговый споры в ГААТ/ВТО. Избранные решение (1952-2005 г.) М: Волтрес Клувер 2006 г. [12-15]
18. Сарыбай.Қ. «Сыртқы қатнастардың даму үстінде» «Егемен Қазақстан» 2000жыл, 14 наурыз [14-16 б.]
19. Тайров.С. «Береке түбі бірлікте» // «Заман Қазақстан» 1993, 9 сәуір [45-56 б.]
20. Чернышева Н.А. Россия и ВТО. Актуальные проблемы присоединения и перспективы сотрудничества.–МС:МГИМО-Университет 2007 г.[77 стр]
21. Ілиясов.Қ.Қ, Құлпыбаев.С «Сыртқы экономикалық қызметтің және оның даму бағытының сипаттамасы» «Қаржы» Алматы – 2005 жыл. [471-480.б]
2. Байгісиев.М «Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі» // «Халықаралық экономикалық қатынастар» «Санат» Алматы – 1998 жыл [36-39 б.]
3. Доғалова.Г.М «ХЭҚ: негізгі сипаты және даму ерекшеліктері» // «Халықаралық экономика» Алматы – 2000 жыл [4-6 б.]
4. Достаев.Е.М, Игильманова.С.И «Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы» // «VI Халықаралық ғылыми теориялық конференция» ІІ-бөлім Ақтөбе – Орынбор – Астархан 2009 ж. [65-67]
5. Дүйсенбаева.Г «ДСҰ – халықаралық саудадамуының факторы» // «Ақиқат» 2009 №10 [34-37 б.]
6. Қазақстан Республикасының статистикалық бойынша агенттігі
7. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» 2007 28-ақпан. [12-14]
8. Қарасаев.Ғ.М «Қазақстанның ХХ ғасырдың 90-жылдарындағы алыс шетел мемлекетерімен сыртқы қатнасының ерекшеліктері мен мақсаты» // «Саясат» 2009 №2 [4-8 б.]
9. Изекенова.А «Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық қызметінің талдауы» // «Қоғам және дәуір» 2009 № 3[48-54б.]
10. Мамыров.Н.Қ, Мадияров.Д.М, Қалдыбаева.А.Е «Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдарға қатысуы» // «Халықаралық экономикалық қатынастар» Алматы – 1998 жыл [163-172б.]
11. Нәрібаев.М «Қазақ – түрік экономикалық қатынастарын Қазақстанның сыртқы экономикалық қызмет тұрғысынан жетілдіру» // «Қоғам және Дәуір» 2007 №1 [12-13 б.]
12. Назарбаев.Н.Ә «Ғасырлар тоғысында» Алматы – 1996 жыл [276 б.]
13. Өскеленова.Ә.Т «Евразиялық экономикалық ынтымақтастық жағдайындағы сыртқы экономикалық қызмет: өсу резервтері» // «Экономика» 2009 жыл №3-4 [117-118 б.]
14. Пірімбетов.С «ЕврАзЭҚ және Дүниежүзілік сауда ұймы» // «Қоғам және Дәуір» 2009 жыл.№3 [13-16 б.]
15. Сейітқасымов,Ғ.С «Ақша, несие, банктер» // «Экономика», Алматы - 2005 ж. [72-81 б.]
16. Сэмпсона.П.Г «Роль Всемирной торговой организации в глобальной управлении»/-М.Весь Мир, 2004г. [134 стр.]
17. Слебатян.А.С. Международные торговый споры в ГААТ/ВТО. Избранные решение (1952-2005 г.) М: Волтрес Клувер 2006 г. [12-15]
18. Сарыбай.Қ. «Сыртқы қатнастардың даму үстінде» «Егемен Қазақстан» 2000жыл, 14 наурыз [14-16 б.]
19. Тайров.С. «Береке түбі бірлікте» // «Заман Қазақстан» 1993, 9 сәуір [45-56 б.]
20. Чернышева Н.А. Россия и ВТО. Актуальные проблемы присоединения и перспективы сотрудничества.–МС:МГИМО-Университет 2007 г.[77 стр]
21. Ілиясов.Қ.Қ, Құлпыбаев.С «Сыртқы экономикалық қызметтің және оның даму бағытының сипаттамасы» «Қаржы» Алматы – 2005 жыл. [471-480.б]
Мазмұны
І Тарау. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы қатынастарының
теориялық мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
1.1. Сыртқы экономикалық қызметтің және оның даму бағытының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-6
1.2. Сырқы экономикалық қызметті реттеудің формалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-8
1.3. Қазақстанның Республикасының халықаралық ұйымдарға
қатысу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-12
ІІ Тарау. Қазқстан Республикасының сыртқы экономикалық тару қызметін талдау
2.1. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және
рөлі ... ... ... ... ... ...13-14
2.2. ДСҰ – халықаралық сауда дамуының
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-18
2.3. Қазақстан Республикасының сыртқы сауда
айналымы ... ... ... ... ... ... 18- 19
ІІІ Тарау. Шет мемлекеттермен Қазақстанның сыртқы экономикалық қатынастары
3.1. Евразиялық экономикалық ынтымақтастық жағдайындағы сыртқы экономикалық
қызмет: өсу
резервтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0-21
3.2. ЕврАзЭҚ және Дүниежүзілік сауда
ұйымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..21-22
3.3. Қазақ – түрік экономикалық қатынастарын Қазақстанның сыртқы
экономикалық қызмет тұрғысынан
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .23-24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4-25
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 25-26
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .27 -34
Кіріспе
Халықаралық экономика қатынастар шет мемлекеттермен экономикалық
әрекеттердің пайда болуынан туындайды, сондықтан осы қатынастардың негізі
ретінде сыртқы экономикалық қатынастар қарастырылады. Сыртқы экономикалық
қызмет дегеніміз - мемлекет шекарасынан тыс атқарылатын қызмет түрі. Кез-
келген өндіріс немесе қайта өңдеу процесі халықаралық экономикалық
қызметтің обьектісі бола алады.
Халықаралық экономикалық қызметтің дамуы оның субьектісінің түр
өзгерісімен қатар жүреді. Алғашында ол халықаралық саудамен айналысатын
көпес-делдал болып табылады. Ал халықаралық экономикалық қатынастардың
келесі даму кезеңдерінде оның субьектісінің даму зволюциясы былайша
өзгереді: өндірістік капитал, өндірістік және банктік монополиялар, қаржы
олигархиясы, министрліктер, сыртқы нарыққа шығу құқығы бар кәсіпорындар,
біріккен кәсіпорындар.
Сыртқы экономикалық қатынас – бұл халықаралық таурлар, жумыстар,
қызметтер, ақпараттар және интелектуалдық қызмет нәтижелерінің аясындағы
кәсіпкерлік. Сыртқы экономикалық қатынас мемлекет, кәсіпорын, ұйымдар
деңгейінде жүзеге асырылды. Олар сыртқы нарық пен шетелдік серіктестерді,
экспорттық-импортттық мәмілелер үшінтауар ассортименті мен номенклатурасын,
бағасын анықтауда, жеткізілім көлемі мен мерзімін таңдауда дербес және
өндірістік коммерциялық қызмет бөлігі болып табылады.
Сыртқы экономикалық қызмет басқаруының тиімділігі үшін оның
басқарылатын объектілерінің топтастырылуы маңызды орынды алады. Сыртқы
экокономикалық қызмет топтастырылуындағы түсінбеушіліктер нысандары мен
түрлерінің ерекшеліктері кәсіпорындар, кедендік, салықтық және қаржылық
органдар арасында шиеленістерді туындатады.
Сыртқы сауда қатынастыры халықаралық бизнестің неғұрлым кең тараған
және маңызды обылыстарының бірі болып табылады. Халықаралық сауда көлемінің
үнемі өсуі, тауарлар мен қызметтер ассортиментінің кеңеюі, шетел
обьектілерінің құрылысына келісімдер мәнінің күшеюі және жаңашылдықтар мен
басқа ғылыми – техникалық жетістіктерді пайдалану қазіргі сыртқы сауда
саясатының облысында біршама мәселелерді көтереді. Сыртқы сауда
статистикасында есепке алынатын негізгі көрсеткіштер сыртқы сауда айналымы,
экспорт, импорт, сыртқы сауда баланысының айырмасы болып табылады.
Жалпы курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикасының қаржы қатынастарының мазмұны мен құрылымы, оның елімізде
қалыптасуы, дамуы және реттелуі мен негізгі қызметтерін қарастыру.
Курстық жұмыс негізгі үш тараудан құралған.
Бірінші тарауда сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы
қатнастарының теориялық мәні,қызметі және оның дамуы туралы,формалары мен
әдістері,сонымен қатар Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдарға
қатысуы жайында жазылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық тарау
қызметін талдау мақсатында халықараылық саудадағы орны және рөлі, ДСҰ-
халықаралық сауда дамуының факторы, айналымы жайында кеңінен жазылған.
Үшінші тарауда шет мемлекеттермен Қазақстанның сыртқы экономикалық
қатынастары, соның ішінде Евразиялық, ЕврАзЭҚ және дүниежүзілік,Қазақ-түрік
экономикалық қатнастарымен қаржылық қатнастары туралы негізгі бағыт ретінде
қарастырылды.
І - Тарау. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы қатынастарының
теориялық мәні
1.1. Сыртқы экономикалық қызметтің және оның даму бағытының сипаттамасы
Нарыққа көшу өзара байланыста және дүниежүзілік экономикамен
бәсекелестікте дамитын ашық тұрпаттағы экономикамен бірге дүние жүзінің
көптеген елдерімен халықаралық экономикалық байланысты кеңейтуді қажет
етеді.
Қызметтің сыртқы экономикалық сферасы мемлекеттің, оның жеке және
заңи тұлғаларының ұқсас шетелдік қатысушылармен және халықаралық қаржы-
кредит, инвестициялық, борыш, есеп-қисап, трансферттер және өзге де
операциялар кезінде қатысуымен байланысты қатынастардың кең шеңберін
қамтиды. Басқаша айтқанда, бұл – валюталық есеп-қисап жүйесі
ортақтастыратын резиденттердің бейрезиденттермен, елдің экономикалық
агенттерінің басқа дүниемен (Ұлттық шоттар жүйесінің түсіндірмесі
бойынша) қатынастары. Бұл қатынастарда және сыртқы экономикалық байланыстар
жүйесінде қаржы үлкен рөл атқарады. Ол шаруашылық жүргізудің экономикалық
құралы ретінде Қазақстанда дүниежүзілік экономикаға
ықпалдасуды(интеграциялауды) жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Халықаралық
экономикалық байланыстар сферасында қалыптасып отырған қаржы механизімі
Қазақстан Республикасының халықаралық ынтымақтастығы саласында мемлекеттік
қаржы саясатын іске асырудың құралы болып табылады.
Іс-әрекет етудің айрықша нысаны ретіндегі сыртқы экономикалық
қызметтің қаржысы өзгеше белгіліерге ие. Ол тек ұлттық валютада ғана емес,
сондай-ақ шетелдік валютада да қалыптасатын ресурстарда нақты түрде
көрінеді. Бөлгіштік қатынастардың міндетті субъкектілері шетел мемлекеті,
халықаралық ұйым, фирма және басқалары арқылы шетелдік әріптестер болып
табылады. Қаржы қатнастары ұлттық экономикалардың шекарасынан шығып кетеді
және халықаралық ықпалдастық процестің дамуы мен тереңдей түсуіне
жәрдемдесе отырып, оны жүзеге асырады.
Халықаралық байланыстарды дамытудағы қаржының рөлі үш бағыт бойынша
көрінеді:
- қаржы көздерін іздестіру және халықаралық ынтымақтастықтың әртүрлі
бағыттарын қаржыландыру үшін қажетті қаржы ресурстарын жұмылдыру;
- халықаралық ықпалдастық процестерді реттеу;
- халықаралық қатынастардың әрбір түрін және бұл қатынастардың
тікелей қатысушыларын ынталандыру.
Дамудың қазіргі кезеңіндегі сыртқы экономикалық байланыстарға мыналар
жатады:
1) сыртқы сауда;
2) шетелдік инвестициялау: бірлескен кәсіпкерлік, соның ішінде заңи
тұлғалардың мүлкіне акциялар және басқа бағалы қағаздар арқылы
үлестік қатысу;
3) концессиялар – елдің аумағында шаруашылық және өзге қызметті жүзеге
асыру үшін мемлекет меншігіндегі табиғи ресурстарды, әр түрлі
объектілерді пайдалануға мүлік құқықтарын алу, меншікті жалдау;
4) Қазақстан Республикасының халықаралық қаржы-кредит ұйымдарына
қатысуы; сыртқы экономикалық қызметтің бұл нысанымен шетелдік
кредиттер мен қарыздарды беру байланысты және халықаралық қаржы
және басқа ұйымдарға жарналар төленеді;
5) Ғылым, техника, мәдениет, туризм саласарындағы ынтымақтастық;
6) Шет елдерде елшіліктерді, консулдықтарды және басқа қызметкелерді
ұстау жөніндегі есеп-қисаптарды жүргізу.
Сыртқы экономикалық қызметке сонымен бірге шетелдік активтерге: бағалы
қағаздаға, шетелде өнеркісіп және басқа обьектілер салуға капитал жұмсау
нысанындағы сыртқы инвестициялау жатады; алайда, қызметтің бұл түрі
Қазақстанда қаржылық және материалдық-техникалық ресурстардың
жетіспеушілігінен нашар дамыған. Мұндай активтер айтарлықтай жәрежеде шетке
капиталдың кемуі болып табылады.
Сыртқы сауда экспорт пен импортты қамтиды. өндірістің қазіргі
қалыптасып отырған құрылымына байланысты Қазақстан экспортының едәуір үлесі
әзірше шикізатқа, түсті металдарға, материалдарға, отынға, астыққа және
шала фабрикаттарға тиіп отыр.
Сонымен бірге қазіргі кезде өндірістің қалыптасқан құрылымына
байланысты Қазақстан экспортының едәуір үлесі минералдық өнімдерге - 50%
тиеді, оның үстіне мұнай мен газ конденсатының үлес салмағы 50% құрайды.
Металлургия өнеркәсібінің өнімі 22,4%, химия өнеркәсібінің өнімі 5%, азық-
түлік тауарлары мен оларды өндіруге арналған шикізат 7% алады.
Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі баптары мақта талшылығы, астық және былғары
шикізаты болып қалуда.
Қаржы практикасында экспорттың бюджеттік тиімділігі – валюталық түсім-
ақша мен шығындардың (өнім өндіруге жұмсалынған шығындардың, ішкі
бағалардағы оның құны және қосымша шығыстар – көлік, жүкті ауыстырып тиеу,
порттарда, станцияларда сақтау шығындарының) ара салмағы ұғымы қолданылады.
Импортта негізгі баптар машиналар, құрал-жабдық, көлік құралдары,
приборлар - 41%, химия өнімдері, пластмассалар, каучук - 15%, минералдық
өнімдер - 13%, асыл емес металдар мен оларды өндіруге арналған шикізат -
9%, басқадай баптар - 11% болып табылады.
Экспорт-импорт операцияларын жүргізуде республиканың негізгі
әріптестері жақын шетелдер, дамыған капиталистік елдер болып отыр.
Сыртқы экономикалық қызмет қалыпты жүзеге асырылуы үшін дамыған сыртқы
экономикалық инфрақұрылым қажет. Осы мақсатпен Үкіметтің, Қаржы, Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрліктерінің, Ұлттық банктің құрылымында
сыртқы байланыстарды басқарудың органдары құрылған. Валюталық мамандырылған
тауар биржаларының желісі жұмыс істейді.[21417-480]
2. Сырқы экономикалық қызметті реттеудің формалары мен әдістері
Сыртқы экономикалық қызметтің мемлекеттік реттеуі әр түрлі – тура және
жанама әдістерді қамтиды.
Тура әдістерге реттеудің әкімшілік формалары, лицензия мен квота
жатады. Экспорт пен импортты лицинзиялау мен квоталау шикізат ресурстары
мен тауар тапшылығы жағдайында ішкі нарықты толтырып тұрақтандыру
мақсатымен пайдаланылады.
Лицензия – мемлекеттік органдардың өнімдерді тауарларды, ақпаратты
сыртқа шығаруға немесе ішке кіргізуге рұқсаты. Квота өндірістің жалпы
көлеміндегі сыртқы саудаға арналған бөлігі.
Реттеменің жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және
дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады. Бұлар салықтар
соның ішінде кеден баж салықтары, валюта курсы дүниежүзілік баға сыртқы
несиенің проценттік ставкалары, облигация басқа да құнды қағаздар мен төлем
қаражаттарының курсы .
Басқа елдің валютасының курс немесе ұлттық ақшалай бірліктің бағасы
барлық ішкі бағалармен басқа елдің бағаларымен байланыстырады. Валюталық
курстың тұрақсыздануы отандық тұтынушылар үшін басқа елдің тауарлардың
бағаны және керсінше отандық тауарлардың басқа елдің тұтынушылары үшін
өзгереді. Сөйтіп бұл өзгерістер экспортпен импорттын тартымдылығына ықпал
жасайды: басқа елдің валютасы жөнінде ұлттық валюта курсының төмендеген
жағдайда экспорт дамиды, кері жағдайда импорт дамиды. Өйкені бірінші
жағдайда отандық тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды, олардың тарапынан
бұл тауарларға сұраным өседі: екінші жағдайда импорттық тауарлар
арзандайды, бұл тауарларға сураным өз елінде.
Икемді курстар жүйесінде айырбас валютаға сұраныс пен ұсыныс негізінде
жүргізіледі, тіркелген курстар жүйесінде алтынға немесе басқа тұрақты
валютаға валютаның белгілі бір қатынасы белгіленеді; екінші жағдайда
мемлекет бұл қатынасты реттейді, соларқылы, елдің төлем баланысының
баланысталуына қол жеткізуі үшін валюта нарқының функциясына араласады.
Сонымен бірге өз елі жөнінде шетелдік валюта курсының төменденуі эксчпортта
құн ысырабына соқтырады, олар өтеледі және керісінше, бұл курстың көтерілуі
жағдайында ысырап импортта пайда болады; ол қосымша экспорт арқылы
толықтырылуы тиіс.[1 қосымшадан қараңыз] [15214]
ҚазақстанРеспубликасының сыртқы-экономикалық қызметі – бұл
республиканың экономикалық және әлнуметтік дамуының маңызды факторы болып
табылады. Сыртқы экономикалық қызметі мағынасынан қайта бағалау өте қиын
болып келеді, себебі ол бюджеттің табысты бөлігін толықтырудың сенімді
қайнары болып табылады.
Қазақсатан Республикасының жүйелі түрде және мақсатқа бағытталған
белсенді сыртқы экономикалық қызметінің жүзеге асырылуы экономиканың
ашықтығына, халықаралық еңбек бөлінісінде толық құқықты қатысуына және
әлемдік шаруашылық жүйесіндегі интеграциясына сүйенеді, тұрақты
экономикалық өсуін қамтамасыз ету стратегиялық жоспарының маңызды факторы
ретінде шығады.
Қазақстанда оның сыртқы экономикалық байланастарын табысты дамыту
үшін қолайлы алғышарттарын жасайтын шарттар бар. Оларға саяси тұрақтылық,
үлкен табиғи байлықтар, дамыған өнеркәсіп, жеткілікті мамандандырылған
жұмыс күші, салыстырмалы түрде қолайлы геосаяси жағдай, сыртқы экономикалық
байланыстарын дамуына шешуші фактор болып қалатын ТМД-ның көптеген елдермен
тармақталған шаруашылық байланыстары.[948]
Республикада сыртқы экономикалық қызметін реттеу жүйесінің заңды
негізгі пайда болған және тұрақты жетілдірілініп жатыр. Ол халықаралық
тағайындалған құқық нормалары мен құжаттардың (ТСБК – тарифтер және сауда
бойынша басты келісім) нормалары мен ережелері және кедендік дамыту бойынша
Кеңесінің шектерінде әзірленген басты келісмнің және ССҰ дамытуында
қабылданған келісімдер) базасында салынған.(6 қосымшадан қараңыз)
Әлемнің басқа елдермен сауда қатынастарында Қазақстан, шикізат пен
энергия тасцшылары бола отырып, аймақтың шектерінен тыс өзінің экспортын
жеткілікті жылдам түрде, тұрақты валютада табысты алу мақсаттарымен,
бірненше кезекті экономикаларды жақсы дамыған елдерге қайта бағдарлады.
Капитал нарықтарындағы ғаламдық дағдарыстың көрінуі 2007 жылдың тамыз
айынан бастап қазақстандық банктер үшін сыртқы ресурстарын тарту
шарттарынан нашарлануы алып келді. Несие қорларына бірінші жарты жылдықпен
салыстыру бойынша мүмкіндіктің айтарлықтай қысқаруы банктердің алдында
тартқан қарыздарды өтеуіндегі соңғы төлемдердің кезеңіне тура келді. Қаржы
ресурстарына жоғарғы ішкі сұраныспен сақтау кезіндегі болып тұрған сыртқы
қарыздың қайта қаржыландыру қажеттілігінен тыс жаңа шеттен алып пайдалануын
тарту мүмкіншілігінің болмауы шетел валютадағы өтімділігінің тапшылығына
алып келді.
Тауарлардың ресми экспортындағы минералды өнімдердің экспортының үлес
салмағының (2,24%-ға) қысқаруы экспорттың тауар концентрациясының
төмендеуіне алып келеді, оның коэффиценті базалық кезеңінің қорытындылары
бойынша 73,9%-бен салыстырғанда 72,0%-ын құрады. Негізгі экспорттық
номенклатурасының басқа тауарлары бойынша тауар экспортының жалпы көлемінде
түрлі-түсті металдардың үлесінің 1,1%-ға азаюы болды және қара металдардың
үлес салмағының 1,7%-артуы болды. (7 қосымшадан қараңыз) [62]
1.3. Қазақстанның Республикасының халықаралық ұйымдарға қатысу
1992 жылдың 2 наурызында Қазақстан БҰҰ – ға кірді және осы
бүкіләлемдік ұйымның 164-ұлттық мүшесі болды. Қазақстан БҰҰ қызметіндегі
саяси мәселелерді, әсіресе ядролық қауіпсіздікпен байланысқан сұрақтарды
шешуге белсенді түре қатысуда. Сонымен бірге Қазақстан еуразиялық
қауіпсіздікті нығайту саласында мақсатты бағытталған жұмыстарды жүргізіп
жатыр.
Алматыда Азиядағы өзара байланыс және сенімділік шаралары бойынша
Кеңесті дайындау үшін Арнайы жұмысшы топтың екі мәжілісі болып өтті. Бұл
мәжіліс жұмысына 20-ға жуық Азия елдерінің сарапшылары қатысты.[10163]
ХХ ғасырдың екінші жартысында дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай
ерекшеліктерінің бірі-халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі
қарқынды дамуы.
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың,сондай-ақ мемлекеттер арасындағы
екі жақты экономикалық қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең тарта
бастағанының куәсі болып отырмыз. Бұл процестер халықаралық еңбек
бөлінісінің тереңдеуін, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық
экономикалардың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық
құрлымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами
бастағанын көрінеді.
Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі,
қайшылықты, диалектикалық қозғалыс, құбырларға толы процестер. Халықаралық
экономикалық қатынастардың диалектикасының өзі жекелеген елдердің
экономикалық тәуелсіздік пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген
ұмтылысының көрінісі.
Дүниежүзілік шаруашылықтың нығайып, интернационалдануы, ұлттық
экономикалардың мейлінше ашықтығы, дамудың жаңа, тиімді арналарының пайда
болуы - осының бәрі экономикалық өсудің диалектикасы.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін ақ,қара деп жіктеп, оған
капитализм, социализм атты айдар тағушылықпен қоса жасанды
антагонизмдер де келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты,
экономикалақ дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем.
Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы
экономикалық байланыстардың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес өкіметі тұсында халықаралық
экономикалық қатынастардың субьектісі бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық
байланыстардың субьектісі болуына оған ешкім мүмкіндік те берген жоқ еді.
Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында
халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқытуды
жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнақтырып, дамытудың
қазіргі кезеңі сол қатынастардың нысандары мен ідістерін түбегейлі өзгерту
қажеттігімен айқындалады. Меншік құқының қандай түрінде болмасын отандық
жүздеген фирмалар мен кәсіпорындар халықаралық экономикалық қарым
қатынастарға қосылып, оның белсенді мүшесі болуға ұмтылуда. Бұл, әрине
мейлінше қолдауға тұрарлық құбылыс. Дегенмен Қазақстандық өндірушілер мен
тұтынушылардың дүниежүзілік сауда саттық процесіне еркін адымдап кіруіне,
экономикалық интеграцияның шарапаттарын пайдалануына кедергі боларлық
себептер де жоқ емес. Сол себепттерді бірі халықаралық экономикалық
қатынастар саласындағы бай тәжірбиені екшейтін, әлемдік рыноктың
ерекшеліктерін талдайтын қазақ тіліндегі оқу құралдарының тапшылығы.[14-
14]
Халықаралық, рыноктық орта өзінің экономикалық, ұйымдық, заңдық т.б.
Аспектілері бойынша біздің елде қалыптасып, орныққан шаруашылық қызметін
жүргізу әдіс-амалдарын өзгеше екендігі мәлім. Соңғы уақытқа дейін орын алып
келген сыртқы экономикалық қатынастарға деген көзқарасымыз рыноктың
заңдарына сәйкес құрылған экономикалық жүйелерде өзінің шарасыздығын, тіпті
кейбір сәттерде зиянды екендігін көрсетіп жүр. Мұның өзі шетелдік
әріптестермен өзара түсінікті, бірлескен іс-қимылдарды атқаруды
күрделендіреді, тіпті заяға кетір еді.
Дүниежүзілік шаруашылықтың ХХ ғасырдың соңғы жылдарындағы даму
ерекшеліктерінің бірі-тұйықталған ұлттық шаруашылық жүргізу практикасының
бірте бірте сыртқы рыноққа бағытталып, ашық типтегі экономика
тенденцияларының басым сипатқа ие болуында. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Батыс Еуропа елдері белсенді түрде өткенің автаркиялық (Автаркия
(грек сөзі)-өзін өзі қамтамасыз ету) мұрасынан арыла бастады.
Сол жылдары Америка Құрама Штаттары еркін сауда, экономиканың
ашықтығы сияқты тезистерді алға енгізу тырысып бақты. Ал, ашында АҚШ-тың
мұндай белсенділігі, соғыста жеңімпаз атанып, мейллінше байыған, дүние
жүзіндегі жетекші сауда державасының Еуропада жаңа экономикалық тәртіп
орнатуға, сөйтіп өз ықпалын жүргізуге ұмтылысын көрсетті. Бұл саясаттың
негізінде, АҚШ-тың жедел дамып келе жатқан өз корпарацияларының мүдделерін
қорғау мақсатында экономикалық басқыншылыққа дейін барғаны белгілі Ашық
экономика, еркін сауда тезистері сол кезде-ақ дамыған экономикасы бар
АҚШ –тың мүддесіне сайма сай келді.
Дегенмен, соғыстан соңғы жылдардағы әлемдік әлеуметтік өзгерістер ашық
экономика туралы сыңаржақты, тек өзінің жеке пайдасын күйтеген американдық
экономикалық басқыншылықтың бетін қайтарып обьективті экономикалық
факторларға негізделген, интернационалдық мазмұнды, дүниежүзілік шаруашылық
байланыстарына жол ашты.
Ашық экономиканы қалыптастыру барысында мемлекет белгілі де, белсенді
қызмет атқарады. Бұл кезеңде мемлекет экспорттық өндірістерді ынталандыру,
тауарлар мен қызмет көрсету түрлерін шетелге шығару, шетел фирмаларымен
коперациялану, сөйтіп сыртқы экономикалық байланыстарды нығайту қызметтерін
өз міндетіне алады. Берік құқықтық негіз қалыптастыру арқылы шетелдерден
инвистицияның, технологияның, жұмыс күшінің, ақпараттың келуін қамтамасыз
етті.
Көптеген елдердің ашық экономикаға ұмтылысын трансұлттық
корпарациялардың пайда болуы жеделдетті. Жаңа рыноктарды игеруді көздеген
трансұлттық корпарациялар бірқатар мемлекеттердің территориясында
филиалдар, серіктес компаниялар ашып, жекелеген елдердің протекционистік
кедергілеріне қарамастан халықаралық экономикалық айырбасты
интернационалдандыруға күш жігерін жұмсады.
Көлік шаруашылығын, ақпараттық байланыс құралдарын дамытудағы
жетістіктер ұлттық экономикалардың ашықтығын ынталандыруға игі әсерін
тигізді. Сөйтіп мемлекеттерді бір-бірімен ұзақ уақыт бойы алшақ, жабық
ұстаған сауда-экономикалық, валюта-қаржылық кедергілер жойыла бастады.
Халықаралық экономика қатынастар шет мемлекеттермен экономикалық
әрекеттердің пайда болуынан туындайды, сондықтан осы қатынастардың негізі
ретінде сыртқы экономикалық қатынастар қарастырылады. Сыртқы экономикалық
қызмет дегеніміз - мемлекет шекарасынан тыс атқарылатын қызмет түрі. Кез-
келген өндіріс немесе қайта өңдеу процесі халықаралық экономикалық
қызметтің обьектісі бола алады.
Халықаралық экономикалық қызметтің дамуы оның субьектісінің түр
өзгерісімен қатар жүреді. Алғашында ол халықаралық саудамен айналысатын
көпес-делдал болып табылады. Ал халықаралық экономикалық қатынастардың
келесі даму кезеңдерінде оның субьектісінің даму зволюциясы былайша
өзгереді: өндірістік капитал, өндірістік және банктік монополиялар, қаржы
олигархиясы, министрліктер, сыртқы нарыққа шығу құқығы бар кәсіпорындар,
біріккен кәсіпорындар.
Дүниежүзілік шаруашылықтың (ХХ-ғасырдың екінші жартысында) қызмет
атқаруының негізгі ерекшелігі халықаралық экономикалық қатынастардың
интинсивті дамуы болып табылады. Мемлекеттер, мемлекеттік топтар,
экономикалық қоғамдастықтар, жекелеген фирмалар мен ұйымдар арасындағы
экономикалық қатынастар тереңдеп, кеңейе түсуде. Бұл процестер халықаралық
еңбек бөлінісінің тереңдей түсуінде, шаруашылық өмірінің
интернационалуында, ұлттық экономикалық ашықтығында, олардың бір-бірін
толықтыруында және аймақтық халықаралық жүйелердің өзара жақындасуында,
дамуы мен күшеюінде айқын көрінеді.
Осы процестердің барлығы диалектикалық сипатқа ие. Халықаралық
экономикалық қатынастардың диаликтикасының мәні - бұл жекелеген елдердің
экономикалық тәуелсіздікке ұмтылуына, олардың дүниежүзілік
интернационалдануының одан әрі күшеюіне, ұлттық экономикаладың ашықтығына
және халықаралық еңбек бөлінісіне әкеледі.
ХЭҚ пәні мындай екі маңызды құрамдас бөліктен тұрады: ХЭҚ және олардың
жүзеге асырылуы механизмі.
ХЭҚ-дүниежүзілік шаруашылықтағы мемлекеттер мен олардың аймақтық
ұйымдары және жекелеген кәсіпорындар арасындағы қарама қарсы сипаттағы
экономикалық қатынастар кешенінің тұрады.
• Құқықтық нормалар;
• Оларды жүзеге асыратын құралдар(халықаралық экономикалық
мәмілелер,хартиялар,т.б);
• ХЭҚ – ды дамыту максаттарына жетуге бағытталган халықаралық
экономикалық ұйымдардың қызметі.
ХЭҚ жүйесіне:
• Халықаралық еңбек бөлінісі;
• Тауарлар мен қызметтердің халықаралақ саудасы;
• Капитал мен шетел инвистицияларының халықаралық қозғалысы;
• Жұмыс күшінің халықаралық миграциясы;
• Халықаралық валюта-қаржылық және несиелік қарым қатынастар;
• Халықаралық экономикалық интеграция кіреді;
Осы аталған өзара тығыз байланысты және бір-біріне тәкелей ықпалын
тигізеді. ХЭҚ-дың жетекші түрі халықаралық сауда болып табылады.
ХЭҚ әр түрлі елдердің ұйымдары мен кәсіпорындардың арасындағы тікелей
және жанама шаруашылық қатынастардан құралады.
Тікелей шаруашылық қатынастар контрактілердің, шаруашылық мәмілелердің
негізінде жүзеге асады. Мұндай контрактілер мен мәмілелерде қатынастарды
орнатудың техникалық-экономикалықнегіздері, қарым қатынастың түрі оның
көлемі және уақыты, техникалық-экономикалық және қаржылық, коммерциялық
шарттар, өткізу нарықтары, сондай-ақ, өткізу, баға шарттары, қарым-
қатынастың сыртқы сауда ерекшеліктері мен құқықтық шарттары да көрсетіледі.
Тікелей шаруашылық қатынастардың түрлері:
1. Халықаралық өндірістік кооперация.
2. Өндірістік және ғылыми тәжірбие алмасу.
3. Обьектілерді салу, қайта жасау, модернизациялау және қызмет көрсету
шеңберінде көрсетілген қызметтер.
Жанама шаруашылық дегеніміз-шет елдік меншікті иелену,пайдалану және
оны үлестіру әрекеттері.[34-6][2 қосымшадан қараңыз]
ІІ - Тарау. Қазқстан Республикасының сыртқы экономикалық тару қызметін
талдау
2.1. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі
Қазақстанның егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да
көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы ел экономикасын халықаралық сауда
қарым-қатынастарына интеграциялауға обьективті жағдайлар жасады.
Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда
мынадай оңды біз мынадай оңды құбылыстарды байқар едік:
1. Теңгенің тұрақтылығының нығаюы. Егер 1995 жылы теңге доллармен
салыстырғанда 28,8 процент төмендеген болса, 1996 жылы 4,5 процент
қана төмендеді. Бұл тенденция 1997 жылы және одан әрі де сақталады деп
күтілуде.
2. Инфлияция деңгейінің төмендеуіне байланысты Ұлттық банктің қайта
қаржыландыру ставкасы егер 1995 жылдың орта шенінде жылдық 75 процент
болса, сол жылдың аяғында 52,5, ал 1996 жылы 30 процент болды.
3. өндірістің құлдырауы тежеліп, макроэкономикалық ахуал барынша
тұрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай күйге жете бастады. Ішкі
жалпы өнім 1996 жылдың бірінші жарты жылында 1995 жылдың сол кезеңімен
салыстырғанда – 100,1 процент, соның ішінде өнеркәсіп өнімі – 100,2
процент болды. Соңғы соңғы жеті жылдың ішінде тұңғыш рет Қазақстанда
өндірістің құлдырауы тоқталып, біршама экономикалық өсуге қол
жеткізілді.
4. экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда, егер 1995 жылы оның өсімі
154,5 процент болса, кейінгі жылдары да едәуір өседі деп күтілуде.
Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылып отырған сыртқы сауда режимі, баға
жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктағы бәсеке бағытында елеулі
өзгерістер қажеттігі туындап отыр.
Соның ішінде:
- облыстардың лицензиялар беру құқығын жойып, сыртқы экономикалық
байланыстар министрлігінен мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын
бөліп, олардан монополиялық сауда жасау құқығын алу қажет;
- барлық линцензиялар мен квоталарды (үлестерді) аукциондарды сатуды
заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет
қазынасына алуға, меншіктің әртүрлі нысанындағы кез келген
кәсіпорыннның лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті
түрде қол жеткізуіне мүмкіндік береді;
- экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен
ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты
түрде талдаулар жасап, қажет болған жағдайда оларға өзгерістер
енгізу бүгінгі күннің талабы.
Қазақстаннның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы орнын
тұрақтандырып, рөлін мейілнше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар
жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілердің ішінде аяқталған кешен құрып,
экспортағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар
саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына
сәйкестендіре беру қажет. Бұл реттеу дайын өнім өндіретін аяқталған
технологиялық кешендер құрып, өндіруі салаларды экстенсивті дамудан
интенсивті дамыуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды
пайдалануды мақсат тұту керек.
Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін интенсивті ауыл шаруашылығын,
жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл
қолға алу міндеттері тұр.
Аталған салалар мен өндірістерді шұғыл дамыту мемлекеттің экспорттық
потенциялын ұлғайтып қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне де
қолайлы жағдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы
арзандығы мен қолда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдықтарды жеңіл және
тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардың экономикалық тиімділік
деңгейі жоғары екндігі түсінікті.
Қазақстаннның халықаралық саудадағы рөлін күшейту үшін оған тән
ерекшеліктерді байқап, бағдарлау қажет. Қазақстаннның ерекшелігі оның
дамыған, сондай-ақ дамушы елдер қатарында бірдей болуы.
Қазақстанды дамыған елдер қатарына қосатын факторларға халқының жаппай
сауаттылығы, ғылыми-зерттеу мекемелерінің кең жүйесі, ғарыштық зерттеулерге
қатысу мүмкіндіктері жатады.
Экономикасының шикізаттық бағыты, шетел инвестициялары мен жаңа
технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның төмен дәрежесі
Республиканың дамушы ел екндігінің дәлелдері.
Ал, дамушы елдердің өз экспортына қолайлы база жасау бағытындағы іс-
қимылдары көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі. Мысалы, дамыған елдер,
атап айтсақ АҚШ Таргетинг дегенді пайдаланушы елдерге (негізінен жаңа
индустриалды елдер) қарсы санкциялар (жазалау шаралары) қолданады.
Таргетинг – экспорттық потенциалды, негізінен бір мақсатты ған көздеп,
өсіре беру.
Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде
халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын
соларға сәйкестендіре анықтауы қажет.[236]
2.2. ДСҰ – халықаралық сауда дамуының факторы
Қазақстанның дүние жүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруі – бұл
республикалық саясатының сыртқы және сыртқы экономикалық маңызды
факторларының бірі. Осыған орай Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан халқына арналған Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан деген Жолдауында, глобальды экономикадағы
Қазақстанның бәсекелестік позицияларын нығайтуы негізінен оның дүниежүзілік
сауда ұйымына кіруімен анықталатындығы айқын көрсетіледі.
Бұл арқылы мемлекет басшысы Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына
тез арада кіруі ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілеттілігінің
жоғарылауының қажетті шарты және біздің еліміздің тұрақты даму
треакторияларын бекітудегі республикалық стратегиялық мақсаттарының бірі
екендігін айқын сездіреді.
Дүниежүзілік сауда ұйымы негізінен өз саласы бойынша нақты заң
шығаратын және институциональдық халықаралық сауда – экономикалық жүйе
негізінен ұсынатын, көп жақты келісу механизімі және сауда сферасындағы
тауарларымен және қызметтерінің оған кіруші мемлекеттердің жөнге салу
саясатын реттеудің, стандарттық сыртқы саудалық құжатнама өңдеулері мен
саудалардағы таласты реттеуші рөлін атқаратын ұйым.
Дүниежүзілік сауда ұйымының маңыздылығын оның және оған қатысу
басымдылығы фактісімен ғана шектелінбейді. Сондықтан бүгінгі таңда барлық
ірі сауда державалары оған мүше болып отыр. Бұдан басқа ұйым бос тауар
айырбасына арналған тосқауылдардың төмендеуі арқылы таза экономикалық
пайдаға негізделген әрі оның шегіндегі халықаралық сауда – экономикалық
қатынастарды жөнге салу жүйесі арқылы мүше елдердегі әлеуметтік және саяси
жағдайларға оңтайлы әсер етеді.
Дүниежүзілік сауда ұйымының елдерінің – мүшелерінің үкіметтерінде
өзіңді әр түрлі лоббистік топтық әрекеттерден қорғау мүмкіншіліктері мол.
Өйткені сауда саясатында негізінен экономика пайдасында жүзеге асырылады.
Бұл жағдай сол немесе басқа мемлекеттің жүргізіп отырғанындай протекционизм
саясатының кейбір бөлек тармақтарына арналған мүдделес қаржаттық-
өнеркәсіптік топтардың айқын саяси болжау жасалуына ықпал етуіне
байланысты.
Тәжірибе көрсетіп отырғанындай 20 ғасырдың бірінші он жылдығында
сауда саясатына шек қоюды күшейту сауда соғыстарына әкеліп соқты,
нәтижесінде практика жүзінде оларға қатысушы елдердің барлығы азап шекті.
Қандай жағдай болса да бұған шек қою қалай болғанда да, көбінесе
экономикалық өсу шегінің баяулауына әкеліп, соның салдарынан жалпы әл-
ауқаттылықтың әлсіреуіне апарады. Дүниежүзілік сауда ұйым жүйесіне қосылу
бұған ұқсас жағдайларды болдырмауға көмектеседі.[1212]
Дүниежүзілік сауда ұйымындағы елдердің экономикалық пайда көруін
үлкен екі топқа бөлуге болады. Біріншіден, ол сол мемлекеттердің өздаріне
арналған пайда, бұларға мыналарды жатқызуға болады.
1)Табыстардың жоғарылауы. Бұл жағдайда тұтынушыларға әсер етуші азат
сауда факторы ықпалының өндірушілер және мемлекет арасында айқын шекара
жасауға болмайды. Себебі, сауда тосқауылдарының төмендеуі, сауданың
жоғарлануы әкеліп, мемлекеттің де және дәл осылай жеке табыстардың да өсу
шегіне жағдай жасайды.
Табысты экспортерлердің қызмет шотының арқасында мемлекеттік кіріс
жоғарылауы, қосымша алынатын ресурстарды қайта бөлінуіне және шетелдік
бәсекелестікпен түйісетін ұлттық компаниялардың өнімділігін жоғарлатуға,
өндіріс масштабтарын кеңейтуге, өз бәсекелестік қабілеттілігін жақсартуға
немесе жаңа қызмет түрлеріне ауыстырылып қосылуына жағдай жасайды.
2) Сыртқы экономикалық қызмет нәтижелігінің жоғрлату. ДСҰ сауда ұйым
принцптарының қолдануы сол немесе басқа мемлекеттер есебінен сыртқы
экономикалық қызмет нәтижелігінің жоғарлауына мүмкіндік береді. Ең алдымен,
кеден баж салықтарының жүйелерін оңтайландыру және басқа сауда
тосқауылдарын қарапайымдандырады.
3) жұмыс бастылық деңгейінің жоғарлауы. Сауданың дамуы болашақта ұзақ
мерзімді жұмысбастылық деңгейінің әсіресе экспорттық экономика салаларында
жоғарлануын әкеледі. Сонымен қатар, отандық кәсіпорындар мен импорттық
өндірушілер арасындағы бәсекелестік салдарынан жұмысшы орындарын жоғалтуын
болдырмау практикада мүмкін емес.
Әйтуір, дүниежүзілік сауда ұйым жүйесі, бөгетсіз сауда жүзеге асыруына
көмектесе және консуртивті және әділ механизммен мүдделес елдерде сауда
барысында туындалған мәселелердің шешілуін қамтамасыз ете отырып,
халықаралық деңгейде тұрақтылық және ынтымақтастық атмосферасын жасайды
және бекітеді. Бұл барлық саны көбеюші мемлекетерден өз тойтарысын тауып,
лайықты өлшемдердің жүйелі қолданылуына жүгінетін, сонымен қатар
бақыланылатын тенденцияда сол немесе басқа даулы сұрақтар шешілуіне,
дүниежүзілік сауда ұйымының арнайы комиссияларының ақырғы шешімін алғанынша
соттық инстанцияларға шағынбай шешіледі. Тек қана 1997 жылдың басында
қарауды қажет ететін ДСҰ жүйесінің шегінде 71 даудың 19-ы соттан тыс
әдістермен шешімін тапқан болатын. Бұл жағынан қарғанда сауданың
халықаралық қауіпсіздікке ықпал жасауының көрнекті үлгісі ретінде 1930
жылдардағы сауда соғысын айтуға болады, ол кезде әртүрлі елдер
протекционизмдік сауда тосқауылдарының жүргізілуіне жарысқа түсті. Ақырында
ол екінші дүниежүзілік соғыстың шешілуіне айқын рөл ойнады.[2077]
Ал Қазақстанға келетін болсақ, оның дүниежүзілік сауда ұйымына
кіргендегі күтілетін оң нәтижелері төмендегіей болады.
1. Қазақстан ашық базалардағы экономикалық ел болып танылуымен
қатар, дүниежүзілік шаруашылықтың интеграцияланған және оның
дамуына ықпал етуші дүниежүзілік құрылымын, ол дүниежүзілік
сауда ұйымының мүшелеріне қатысты ең үлкен қолайлылық тәртібін
авоматты түрде алады.
2. Қазақстан, сонымен қатар, өз тауарларына арналған транзитте
қосымша және пайдалы жолдарға ие болады. Бұл әсіресе
Қазақстаннның сыртқы саудасындағы өңдеуші өнеркәсіптерде
Отандық тауарлардың дамуы үшін өте маңызды.
3. Қысқаша және болашақта Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына
кіруі, инвестицияларды тарту және ең алдымен өнеркәсіптік
өндірісте және жоғары технологиялық өндірістердің дамуында
маңызды.
4. қазақстан үшін дүниежүзілік сауда ұйымының тәртібінің таурлар
таласына қатысты маңызы зор, әсіресе Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Тарау. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы қатынастарының
теориялық мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
1.1. Сыртқы экономикалық қызметтің және оның даму бағытының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-6
1.2. Сырқы экономикалық қызметті реттеудің формалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-8
1.3. Қазақстанның Республикасының халықаралық ұйымдарға
қатысу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-12
ІІ Тарау. Қазқстан Республикасының сыртқы экономикалық тару қызметін талдау
2.1. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және
рөлі ... ... ... ... ... ...13-14
2.2. ДСҰ – халықаралық сауда дамуының
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-18
2.3. Қазақстан Республикасының сыртқы сауда
айналымы ... ... ... ... ... ... 18- 19
ІІІ Тарау. Шет мемлекеттермен Қазақстанның сыртқы экономикалық қатынастары
3.1. Евразиялық экономикалық ынтымақтастық жағдайындағы сыртқы экономикалық
қызмет: өсу
резервтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0-21
3.2. ЕврАзЭҚ және Дүниежүзілік сауда
ұйымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..21-22
3.3. Қазақ – түрік экономикалық қатынастарын Қазақстанның сыртқы
экономикалық қызмет тұрғысынан
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .23-24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4-25
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 25-26
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .27 -34
Кіріспе
Халықаралық экономика қатынастар шет мемлекеттермен экономикалық
әрекеттердің пайда болуынан туындайды, сондықтан осы қатынастардың негізі
ретінде сыртқы экономикалық қатынастар қарастырылады. Сыртқы экономикалық
қызмет дегеніміз - мемлекет шекарасынан тыс атқарылатын қызмет түрі. Кез-
келген өндіріс немесе қайта өңдеу процесі халықаралық экономикалық
қызметтің обьектісі бола алады.
Халықаралық экономикалық қызметтің дамуы оның субьектісінің түр
өзгерісімен қатар жүреді. Алғашында ол халықаралық саудамен айналысатын
көпес-делдал болып табылады. Ал халықаралық экономикалық қатынастардың
келесі даму кезеңдерінде оның субьектісінің даму зволюциясы былайша
өзгереді: өндірістік капитал, өндірістік және банктік монополиялар, қаржы
олигархиясы, министрліктер, сыртқы нарыққа шығу құқығы бар кәсіпорындар,
біріккен кәсіпорындар.
Сыртқы экономикалық қатынас – бұл халықаралық таурлар, жумыстар,
қызметтер, ақпараттар және интелектуалдық қызмет нәтижелерінің аясындағы
кәсіпкерлік. Сыртқы экономикалық қатынас мемлекет, кәсіпорын, ұйымдар
деңгейінде жүзеге асырылды. Олар сыртқы нарық пен шетелдік серіктестерді,
экспорттық-импортттық мәмілелер үшінтауар ассортименті мен номенклатурасын,
бағасын анықтауда, жеткізілім көлемі мен мерзімін таңдауда дербес және
өндірістік коммерциялық қызмет бөлігі болып табылады.
Сыртқы экономикалық қызмет басқаруының тиімділігі үшін оның
басқарылатын объектілерінің топтастырылуы маңызды орынды алады. Сыртқы
экокономикалық қызмет топтастырылуындағы түсінбеушіліктер нысандары мен
түрлерінің ерекшеліктері кәсіпорындар, кедендік, салықтық және қаржылық
органдар арасында шиеленістерді туындатады.
Сыртқы сауда қатынастыры халықаралық бизнестің неғұрлым кең тараған
және маңызды обылыстарының бірі болып табылады. Халықаралық сауда көлемінің
үнемі өсуі, тауарлар мен қызметтер ассортиментінің кеңеюі, шетел
обьектілерінің құрылысына келісімдер мәнінің күшеюі және жаңашылдықтар мен
басқа ғылыми – техникалық жетістіктерді пайдалану қазіргі сыртқы сауда
саясатының облысында біршама мәселелерді көтереді. Сыртқы сауда
статистикасында есепке алынатын негізгі көрсеткіштер сыртқы сауда айналымы,
экспорт, импорт, сыртқы сауда баланысының айырмасы болып табылады.
Жалпы курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикасының қаржы қатынастарының мазмұны мен құрылымы, оның елімізде
қалыптасуы, дамуы және реттелуі мен негізгі қызметтерін қарастыру.
Курстық жұмыс негізгі үш тараудан құралған.
Бірінші тарауда сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы
қатнастарының теориялық мәні,қызметі және оның дамуы туралы,формалары мен
әдістері,сонымен қатар Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдарға
қатысуы жайында жазылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық тарау
қызметін талдау мақсатында халықараылық саудадағы орны және рөлі, ДСҰ-
халықаралық сауда дамуының факторы, айналымы жайында кеңінен жазылған.
Үшінші тарауда шет мемлекеттермен Қазақстанның сыртқы экономикалық
қатынастары, соның ішінде Евразиялық, ЕврАзЭҚ және дүниежүзілік,Қазақ-түрік
экономикалық қатнастарымен қаржылық қатнастары туралы негізгі бағыт ретінде
қарастырылды.
І - Тарау. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы қатынастарының
теориялық мәні
1.1. Сыртқы экономикалық қызметтің және оның даму бағытының сипаттамасы
Нарыққа көшу өзара байланыста және дүниежүзілік экономикамен
бәсекелестікте дамитын ашық тұрпаттағы экономикамен бірге дүние жүзінің
көптеген елдерімен халықаралық экономикалық байланысты кеңейтуді қажет
етеді.
Қызметтің сыртқы экономикалық сферасы мемлекеттің, оның жеке және
заңи тұлғаларының ұқсас шетелдік қатысушылармен және халықаралық қаржы-
кредит, инвестициялық, борыш, есеп-қисап, трансферттер және өзге де
операциялар кезінде қатысуымен байланысты қатынастардың кең шеңберін
қамтиды. Басқаша айтқанда, бұл – валюталық есеп-қисап жүйесі
ортақтастыратын резиденттердің бейрезиденттермен, елдің экономикалық
агенттерінің басқа дүниемен (Ұлттық шоттар жүйесінің түсіндірмесі
бойынша) қатынастары. Бұл қатынастарда және сыртқы экономикалық байланыстар
жүйесінде қаржы үлкен рөл атқарады. Ол шаруашылық жүргізудің экономикалық
құралы ретінде Қазақстанда дүниежүзілік экономикаға
ықпалдасуды(интеграциялауды) жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Халықаралық
экономикалық байланыстар сферасында қалыптасып отырған қаржы механизімі
Қазақстан Республикасының халықаралық ынтымақтастығы саласында мемлекеттік
қаржы саясатын іске асырудың құралы болып табылады.
Іс-әрекет етудің айрықша нысаны ретіндегі сыртқы экономикалық
қызметтің қаржысы өзгеше белгіліерге ие. Ол тек ұлттық валютада ғана емес,
сондай-ақ шетелдік валютада да қалыптасатын ресурстарда нақты түрде
көрінеді. Бөлгіштік қатынастардың міндетті субъкектілері шетел мемлекеті,
халықаралық ұйым, фирма және басқалары арқылы шетелдік әріптестер болып
табылады. Қаржы қатнастары ұлттық экономикалардың шекарасынан шығып кетеді
және халықаралық ықпалдастық процестің дамуы мен тереңдей түсуіне
жәрдемдесе отырып, оны жүзеге асырады.
Халықаралық байланыстарды дамытудағы қаржының рөлі үш бағыт бойынша
көрінеді:
- қаржы көздерін іздестіру және халықаралық ынтымақтастықтың әртүрлі
бағыттарын қаржыландыру үшін қажетті қаржы ресурстарын жұмылдыру;
- халықаралық ықпалдастық процестерді реттеу;
- халықаралық қатынастардың әрбір түрін және бұл қатынастардың
тікелей қатысушыларын ынталандыру.
Дамудың қазіргі кезеңіндегі сыртқы экономикалық байланыстарға мыналар
жатады:
1) сыртқы сауда;
2) шетелдік инвестициялау: бірлескен кәсіпкерлік, соның ішінде заңи
тұлғалардың мүлкіне акциялар және басқа бағалы қағаздар арқылы
үлестік қатысу;
3) концессиялар – елдің аумағында шаруашылық және өзге қызметті жүзеге
асыру үшін мемлекет меншігіндегі табиғи ресурстарды, әр түрлі
объектілерді пайдалануға мүлік құқықтарын алу, меншікті жалдау;
4) Қазақстан Республикасының халықаралық қаржы-кредит ұйымдарына
қатысуы; сыртқы экономикалық қызметтің бұл нысанымен шетелдік
кредиттер мен қарыздарды беру байланысты және халықаралық қаржы
және басқа ұйымдарға жарналар төленеді;
5) Ғылым, техника, мәдениет, туризм саласарындағы ынтымақтастық;
6) Шет елдерде елшіліктерді, консулдықтарды және басқа қызметкелерді
ұстау жөніндегі есеп-қисаптарды жүргізу.
Сыртқы экономикалық қызметке сонымен бірге шетелдік активтерге: бағалы
қағаздаға, шетелде өнеркісіп және басқа обьектілер салуға капитал жұмсау
нысанындағы сыртқы инвестициялау жатады; алайда, қызметтің бұл түрі
Қазақстанда қаржылық және материалдық-техникалық ресурстардың
жетіспеушілігінен нашар дамыған. Мұндай активтер айтарлықтай жәрежеде шетке
капиталдың кемуі болып табылады.
Сыртқы сауда экспорт пен импортты қамтиды. өндірістің қазіргі
қалыптасып отырған құрылымына байланысты Қазақстан экспортының едәуір үлесі
әзірше шикізатқа, түсті металдарға, материалдарға, отынға, астыққа және
шала фабрикаттарға тиіп отыр.
Сонымен бірге қазіргі кезде өндірістің қалыптасқан құрылымына
байланысты Қазақстан экспортының едәуір үлесі минералдық өнімдерге - 50%
тиеді, оның үстіне мұнай мен газ конденсатының үлес салмағы 50% құрайды.
Металлургия өнеркәсібінің өнімі 22,4%, химия өнеркәсібінің өнімі 5%, азық-
түлік тауарлары мен оларды өндіруге арналған шикізат 7% алады.
Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі баптары мақта талшылығы, астық және былғары
шикізаты болып қалуда.
Қаржы практикасында экспорттың бюджеттік тиімділігі – валюталық түсім-
ақша мен шығындардың (өнім өндіруге жұмсалынған шығындардың, ішкі
бағалардағы оның құны және қосымша шығыстар – көлік, жүкті ауыстырып тиеу,
порттарда, станцияларда сақтау шығындарының) ара салмағы ұғымы қолданылады.
Импортта негізгі баптар машиналар, құрал-жабдық, көлік құралдары,
приборлар - 41%, химия өнімдері, пластмассалар, каучук - 15%, минералдық
өнімдер - 13%, асыл емес металдар мен оларды өндіруге арналған шикізат -
9%, басқадай баптар - 11% болып табылады.
Экспорт-импорт операцияларын жүргізуде республиканың негізгі
әріптестері жақын шетелдер, дамыған капиталистік елдер болып отыр.
Сыртқы экономикалық қызмет қалыпты жүзеге асырылуы үшін дамыған сыртқы
экономикалық инфрақұрылым қажет. Осы мақсатпен Үкіметтің, Қаржы, Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрліктерінің, Ұлттық банктің құрылымында
сыртқы байланыстарды басқарудың органдары құрылған. Валюталық мамандырылған
тауар биржаларының желісі жұмыс істейді.[21417-480]
2. Сырқы экономикалық қызметті реттеудің формалары мен әдістері
Сыртқы экономикалық қызметтің мемлекеттік реттеуі әр түрлі – тура және
жанама әдістерді қамтиды.
Тура әдістерге реттеудің әкімшілік формалары, лицензия мен квота
жатады. Экспорт пен импортты лицинзиялау мен квоталау шикізат ресурстары
мен тауар тапшылығы жағдайында ішкі нарықты толтырып тұрақтандыру
мақсатымен пайдаланылады.
Лицензия – мемлекеттік органдардың өнімдерді тауарларды, ақпаратты
сыртқа шығаруға немесе ішке кіргізуге рұқсаты. Квота өндірістің жалпы
көлеміндегі сыртқы саудаға арналған бөлігі.
Реттеменің жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және
дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады. Бұлар салықтар
соның ішінде кеден баж салықтары, валюта курсы дүниежүзілік баға сыртқы
несиенің проценттік ставкалары, облигация басқа да құнды қағаздар мен төлем
қаражаттарының курсы .
Басқа елдің валютасының курс немесе ұлттық ақшалай бірліктің бағасы
барлық ішкі бағалармен басқа елдің бағаларымен байланыстырады. Валюталық
курстың тұрақсыздануы отандық тұтынушылар үшін басқа елдің тауарлардың
бағаны және керсінше отандық тауарлардың басқа елдің тұтынушылары үшін
өзгереді. Сөйтіп бұл өзгерістер экспортпен импорттын тартымдылығына ықпал
жасайды: басқа елдің валютасы жөнінде ұлттық валюта курсының төмендеген
жағдайда экспорт дамиды, кері жағдайда импорт дамиды. Өйкені бірінші
жағдайда отандық тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды, олардың тарапынан
бұл тауарларға сұраным өседі: екінші жағдайда импорттық тауарлар
арзандайды, бұл тауарларға сураным өз елінде.
Икемді курстар жүйесінде айырбас валютаға сұраныс пен ұсыныс негізінде
жүргізіледі, тіркелген курстар жүйесінде алтынға немесе басқа тұрақты
валютаға валютаның белгілі бір қатынасы белгіленеді; екінші жағдайда
мемлекет бұл қатынасты реттейді, соларқылы, елдің төлем баланысының
баланысталуына қол жеткізуі үшін валюта нарқының функциясына араласады.
Сонымен бірге өз елі жөнінде шетелдік валюта курсының төменденуі эксчпортта
құн ысырабына соқтырады, олар өтеледі және керісінше, бұл курстың көтерілуі
жағдайында ысырап импортта пайда болады; ол қосымша экспорт арқылы
толықтырылуы тиіс.[1 қосымшадан қараңыз] [15214]
ҚазақстанРеспубликасының сыртқы-экономикалық қызметі – бұл
республиканың экономикалық және әлнуметтік дамуының маңызды факторы болып
табылады. Сыртқы экономикалық қызметі мағынасынан қайта бағалау өте қиын
болып келеді, себебі ол бюджеттің табысты бөлігін толықтырудың сенімді
қайнары болып табылады.
Қазақсатан Республикасының жүйелі түрде және мақсатқа бағытталған
белсенді сыртқы экономикалық қызметінің жүзеге асырылуы экономиканың
ашықтығына, халықаралық еңбек бөлінісінде толық құқықты қатысуына және
әлемдік шаруашылық жүйесіндегі интеграциясына сүйенеді, тұрақты
экономикалық өсуін қамтамасыз ету стратегиялық жоспарының маңызды факторы
ретінде шығады.
Қазақстанда оның сыртқы экономикалық байланастарын табысты дамыту
үшін қолайлы алғышарттарын жасайтын шарттар бар. Оларға саяси тұрақтылық,
үлкен табиғи байлықтар, дамыған өнеркәсіп, жеткілікті мамандандырылған
жұмыс күші, салыстырмалы түрде қолайлы геосаяси жағдай, сыртқы экономикалық
байланыстарын дамуына шешуші фактор болып қалатын ТМД-ның көптеген елдермен
тармақталған шаруашылық байланыстары.[948]
Республикада сыртқы экономикалық қызметін реттеу жүйесінің заңды
негізгі пайда болған және тұрақты жетілдірілініп жатыр. Ол халықаралық
тағайындалған құқық нормалары мен құжаттардың (ТСБК – тарифтер және сауда
бойынша басты келісім) нормалары мен ережелері және кедендік дамыту бойынша
Кеңесінің шектерінде әзірленген басты келісмнің және ССҰ дамытуында
қабылданған келісімдер) базасында салынған.(6 қосымшадан қараңыз)
Әлемнің басқа елдермен сауда қатынастарында Қазақстан, шикізат пен
энергия тасцшылары бола отырып, аймақтың шектерінен тыс өзінің экспортын
жеткілікті жылдам түрде, тұрақты валютада табысты алу мақсаттарымен,
бірненше кезекті экономикаларды жақсы дамыған елдерге қайта бағдарлады.
Капитал нарықтарындағы ғаламдық дағдарыстың көрінуі 2007 жылдың тамыз
айынан бастап қазақстандық банктер үшін сыртқы ресурстарын тарту
шарттарынан нашарлануы алып келді. Несие қорларына бірінші жарты жылдықпен
салыстыру бойынша мүмкіндіктің айтарлықтай қысқаруы банктердің алдында
тартқан қарыздарды өтеуіндегі соңғы төлемдердің кезеңіне тура келді. Қаржы
ресурстарына жоғарғы ішкі сұраныспен сақтау кезіндегі болып тұрған сыртқы
қарыздың қайта қаржыландыру қажеттілігінен тыс жаңа шеттен алып пайдалануын
тарту мүмкіншілігінің болмауы шетел валютадағы өтімділігінің тапшылығына
алып келді.
Тауарлардың ресми экспортындағы минералды өнімдердің экспортының үлес
салмағының (2,24%-ға) қысқаруы экспорттың тауар концентрациясының
төмендеуіне алып келеді, оның коэффиценті базалық кезеңінің қорытындылары
бойынша 73,9%-бен салыстырғанда 72,0%-ын құрады. Негізгі экспорттық
номенклатурасының басқа тауарлары бойынша тауар экспортының жалпы көлемінде
түрлі-түсті металдардың үлесінің 1,1%-ға азаюы болды және қара металдардың
үлес салмағының 1,7%-артуы болды. (7 қосымшадан қараңыз) [62]
1.3. Қазақстанның Республикасының халықаралық ұйымдарға қатысу
1992 жылдың 2 наурызында Қазақстан БҰҰ – ға кірді және осы
бүкіләлемдік ұйымның 164-ұлттық мүшесі болды. Қазақстан БҰҰ қызметіндегі
саяси мәселелерді, әсіресе ядролық қауіпсіздікпен байланысқан сұрақтарды
шешуге белсенді түре қатысуда. Сонымен бірге Қазақстан еуразиялық
қауіпсіздікті нығайту саласында мақсатты бағытталған жұмыстарды жүргізіп
жатыр.
Алматыда Азиядағы өзара байланыс және сенімділік шаралары бойынша
Кеңесті дайындау үшін Арнайы жұмысшы топтың екі мәжілісі болып өтті. Бұл
мәжіліс жұмысына 20-ға жуық Азия елдерінің сарапшылары қатысты.[10163]
ХХ ғасырдың екінші жартысында дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай
ерекшеліктерінің бірі-халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі
қарқынды дамуы.
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың,сондай-ақ мемлекеттер арасындағы
екі жақты экономикалық қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең тарта
бастағанының куәсі болып отырмыз. Бұл процестер халықаралық еңбек
бөлінісінің тереңдеуін, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық
экономикалардың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық
құрлымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами
бастағанын көрінеді.
Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі,
қайшылықты, диалектикалық қозғалыс, құбырларға толы процестер. Халықаралық
экономикалық қатынастардың диалектикасының өзі жекелеген елдердің
экономикалық тәуелсіздік пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген
ұмтылысының көрінісі.
Дүниежүзілік шаруашылықтың нығайып, интернационалдануы, ұлттық
экономикалардың мейлінше ашықтығы, дамудың жаңа, тиімді арналарының пайда
болуы - осының бәрі экономикалық өсудің диалектикасы.
Қазіргі кезеңде адамзат әлемін ақ,қара деп жіктеп, оған
капитализм, социализм атты айдар тағушылықпен қоса жасанды
антагонизмдер де келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты,
экономикалақ дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем.
Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы
экономикалық байланыстардың маңызы зор.
Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес өкіметі тұсында халықаралық
экономикалық қатынастардың субьектісі бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық
байланыстардың субьектісі болуына оған ешкім мүмкіндік те берген жоқ еді.
Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында
халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқытуды
жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнақтырып, дамытудың
қазіргі кезеңі сол қатынастардың нысандары мен ідістерін түбегейлі өзгерту
қажеттігімен айқындалады. Меншік құқының қандай түрінде болмасын отандық
жүздеген фирмалар мен кәсіпорындар халықаралық экономикалық қарым
қатынастарға қосылып, оның белсенді мүшесі болуға ұмтылуда. Бұл, әрине
мейлінше қолдауға тұрарлық құбылыс. Дегенмен Қазақстандық өндірушілер мен
тұтынушылардың дүниежүзілік сауда саттық процесіне еркін адымдап кіруіне,
экономикалық интеграцияның шарапаттарын пайдалануына кедергі боларлық
себептер де жоқ емес. Сол себепттерді бірі халықаралық экономикалық
қатынастар саласындағы бай тәжірбиені екшейтін, әлемдік рыноктың
ерекшеліктерін талдайтын қазақ тіліндегі оқу құралдарының тапшылығы.[14-
14]
Халықаралық, рыноктық орта өзінің экономикалық, ұйымдық, заңдық т.б.
Аспектілері бойынша біздің елде қалыптасып, орныққан шаруашылық қызметін
жүргізу әдіс-амалдарын өзгеше екендігі мәлім. Соңғы уақытқа дейін орын алып
келген сыртқы экономикалық қатынастарға деген көзқарасымыз рыноктың
заңдарына сәйкес құрылған экономикалық жүйелерде өзінің шарасыздығын, тіпті
кейбір сәттерде зиянды екендігін көрсетіп жүр. Мұның өзі шетелдік
әріптестермен өзара түсінікті, бірлескен іс-қимылдарды атқаруды
күрделендіреді, тіпті заяға кетір еді.
Дүниежүзілік шаруашылықтың ХХ ғасырдың соңғы жылдарындағы даму
ерекшеліктерінің бірі-тұйықталған ұлттық шаруашылық жүргізу практикасының
бірте бірте сыртқы рыноққа бағытталып, ашық типтегі экономика
тенденцияларының басым сипатқа ие болуында. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Батыс Еуропа елдері белсенді түрде өткенің автаркиялық (Автаркия
(грек сөзі)-өзін өзі қамтамасыз ету) мұрасынан арыла бастады.
Сол жылдары Америка Құрама Штаттары еркін сауда, экономиканың
ашықтығы сияқты тезистерді алға енгізу тырысып бақты. Ал, ашында АҚШ-тың
мұндай белсенділігі, соғыста жеңімпаз атанып, мейллінше байыған, дүние
жүзіндегі жетекші сауда державасының Еуропада жаңа экономикалық тәртіп
орнатуға, сөйтіп өз ықпалын жүргізуге ұмтылысын көрсетті. Бұл саясаттың
негізінде, АҚШ-тың жедел дамып келе жатқан өз корпарацияларының мүдделерін
қорғау мақсатында экономикалық басқыншылыққа дейін барғаны белгілі Ашық
экономика, еркін сауда тезистері сол кезде-ақ дамыған экономикасы бар
АҚШ –тың мүддесіне сайма сай келді.
Дегенмен, соғыстан соңғы жылдардағы әлемдік әлеуметтік өзгерістер ашық
экономика туралы сыңаржақты, тек өзінің жеке пайдасын күйтеген американдық
экономикалық басқыншылықтың бетін қайтарып обьективті экономикалық
факторларға негізделген, интернационалдық мазмұнды, дүниежүзілік шаруашылық
байланыстарына жол ашты.
Ашық экономиканы қалыптастыру барысында мемлекет белгілі де, белсенді
қызмет атқарады. Бұл кезеңде мемлекет экспорттық өндірістерді ынталандыру,
тауарлар мен қызмет көрсету түрлерін шетелге шығару, шетел фирмаларымен
коперациялану, сөйтіп сыртқы экономикалық байланыстарды нығайту қызметтерін
өз міндетіне алады. Берік құқықтық негіз қалыптастыру арқылы шетелдерден
инвистицияның, технологияның, жұмыс күшінің, ақпараттың келуін қамтамасыз
етті.
Көптеген елдердің ашық экономикаға ұмтылысын трансұлттық
корпарациялардың пайда болуы жеделдетті. Жаңа рыноктарды игеруді көздеген
трансұлттық корпарациялар бірқатар мемлекеттердің территориясында
филиалдар, серіктес компаниялар ашып, жекелеген елдердің протекционистік
кедергілеріне қарамастан халықаралық экономикалық айырбасты
интернационалдандыруға күш жігерін жұмсады.
Көлік шаруашылығын, ақпараттық байланыс құралдарын дамытудағы
жетістіктер ұлттық экономикалардың ашықтығын ынталандыруға игі әсерін
тигізді. Сөйтіп мемлекеттерді бір-бірімен ұзақ уақыт бойы алшақ, жабық
ұстаған сауда-экономикалық, валюта-қаржылық кедергілер жойыла бастады.
Халықаралық экономика қатынастар шет мемлекеттермен экономикалық
әрекеттердің пайда болуынан туындайды, сондықтан осы қатынастардың негізі
ретінде сыртқы экономикалық қатынастар қарастырылады. Сыртқы экономикалық
қызмет дегеніміз - мемлекет шекарасынан тыс атқарылатын қызмет түрі. Кез-
келген өндіріс немесе қайта өңдеу процесі халықаралық экономикалық
қызметтің обьектісі бола алады.
Халықаралық экономикалық қызметтің дамуы оның субьектісінің түр
өзгерісімен қатар жүреді. Алғашында ол халықаралық саудамен айналысатын
көпес-делдал болып табылады. Ал халықаралық экономикалық қатынастардың
келесі даму кезеңдерінде оның субьектісінің даму зволюциясы былайша
өзгереді: өндірістік капитал, өндірістік және банктік монополиялар, қаржы
олигархиясы, министрліктер, сыртқы нарыққа шығу құқығы бар кәсіпорындар,
біріккен кәсіпорындар.
Дүниежүзілік шаруашылықтың (ХХ-ғасырдың екінші жартысында) қызмет
атқаруының негізгі ерекшелігі халықаралық экономикалық қатынастардың
интинсивті дамуы болып табылады. Мемлекеттер, мемлекеттік топтар,
экономикалық қоғамдастықтар, жекелеген фирмалар мен ұйымдар арасындағы
экономикалық қатынастар тереңдеп, кеңейе түсуде. Бұл процестер халықаралық
еңбек бөлінісінің тереңдей түсуінде, шаруашылық өмірінің
интернационалуында, ұлттық экономикалық ашықтығында, олардың бір-бірін
толықтыруында және аймақтық халықаралық жүйелердің өзара жақындасуында,
дамуы мен күшеюінде айқын көрінеді.
Осы процестердің барлығы диалектикалық сипатқа ие. Халықаралық
экономикалық қатынастардың диаликтикасының мәні - бұл жекелеген елдердің
экономикалық тәуелсіздікке ұмтылуына, олардың дүниежүзілік
интернационалдануының одан әрі күшеюіне, ұлттық экономикаладың ашықтығына
және халықаралық еңбек бөлінісіне әкеледі.
ХЭҚ пәні мындай екі маңызды құрамдас бөліктен тұрады: ХЭҚ және олардың
жүзеге асырылуы механизмі.
ХЭҚ-дүниежүзілік шаруашылықтағы мемлекеттер мен олардың аймақтық
ұйымдары және жекелеген кәсіпорындар арасындағы қарама қарсы сипаттағы
экономикалық қатынастар кешенінің тұрады.
• Құқықтық нормалар;
• Оларды жүзеге асыратын құралдар(халықаралық экономикалық
мәмілелер,хартиялар,т.б);
• ХЭҚ – ды дамыту максаттарына жетуге бағытталган халықаралық
экономикалық ұйымдардың қызметі.
ХЭҚ жүйесіне:
• Халықаралық еңбек бөлінісі;
• Тауарлар мен қызметтердің халықаралақ саудасы;
• Капитал мен шетел инвистицияларының халықаралық қозғалысы;
• Жұмыс күшінің халықаралық миграциясы;
• Халықаралық валюта-қаржылық және несиелік қарым қатынастар;
• Халықаралық экономикалық интеграция кіреді;
Осы аталған өзара тығыз байланысты және бір-біріне тәкелей ықпалын
тигізеді. ХЭҚ-дың жетекші түрі халықаралық сауда болып табылады.
ХЭҚ әр түрлі елдердің ұйымдары мен кәсіпорындардың арасындағы тікелей
және жанама шаруашылық қатынастардан құралады.
Тікелей шаруашылық қатынастар контрактілердің, шаруашылық мәмілелердің
негізінде жүзеге асады. Мұндай контрактілер мен мәмілелерде қатынастарды
орнатудың техникалық-экономикалықнегіздері, қарым қатынастың түрі оның
көлемі және уақыты, техникалық-экономикалық және қаржылық, коммерциялық
шарттар, өткізу нарықтары, сондай-ақ, өткізу, баға шарттары, қарым-
қатынастың сыртқы сауда ерекшеліктері мен құқықтық шарттары да көрсетіледі.
Тікелей шаруашылық қатынастардың түрлері:
1. Халықаралық өндірістік кооперация.
2. Өндірістік және ғылыми тәжірбие алмасу.
3. Обьектілерді салу, қайта жасау, модернизациялау және қызмет көрсету
шеңберінде көрсетілген қызметтер.
Жанама шаруашылық дегеніміз-шет елдік меншікті иелену,пайдалану және
оны үлестіру әрекеттері.[34-6][2 қосымшадан қараңыз]
ІІ - Тарау. Қазқстан Республикасының сыртқы экономикалық тару қызметін
талдау
2.1. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі
Қазақстанның егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да
көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы ел экономикасын халықаралық сауда
қарым-қатынастарына интеграциялауға обьективті жағдайлар жасады.
Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда
мынадай оңды біз мынадай оңды құбылыстарды байқар едік:
1. Теңгенің тұрақтылығының нығаюы. Егер 1995 жылы теңге доллармен
салыстырғанда 28,8 процент төмендеген болса, 1996 жылы 4,5 процент
қана төмендеді. Бұл тенденция 1997 жылы және одан әрі де сақталады деп
күтілуде.
2. Инфлияция деңгейінің төмендеуіне байланысты Ұлттық банктің қайта
қаржыландыру ставкасы егер 1995 жылдың орта шенінде жылдық 75 процент
болса, сол жылдың аяғында 52,5, ал 1996 жылы 30 процент болды.
3. өндірістің құлдырауы тежеліп, макроэкономикалық ахуал барынша
тұрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай күйге жете бастады. Ішкі
жалпы өнім 1996 жылдың бірінші жарты жылында 1995 жылдың сол кезеңімен
салыстырғанда – 100,1 процент, соның ішінде өнеркәсіп өнімі – 100,2
процент болды. Соңғы соңғы жеті жылдың ішінде тұңғыш рет Қазақстанда
өндірістің құлдырауы тоқталып, біршама экономикалық өсуге қол
жеткізілді.
4. экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда, егер 1995 жылы оның өсімі
154,5 процент болса, кейінгі жылдары да едәуір өседі деп күтілуде.
Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылып отырған сыртқы сауда режимі, баға
жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктағы бәсеке бағытында елеулі
өзгерістер қажеттігі туындап отыр.
Соның ішінде:
- облыстардың лицензиялар беру құқығын жойып, сыртқы экономикалық
байланыстар министрлігінен мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын
бөліп, олардан монополиялық сауда жасау құқығын алу қажет;
- барлық линцензиялар мен квоталарды (үлестерді) аукциондарды сатуды
заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет
қазынасына алуға, меншіктің әртүрлі нысанындағы кез келген
кәсіпорыннның лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті
түрде қол жеткізуіне мүмкіндік береді;
- экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен
ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты
түрде талдаулар жасап, қажет болған жағдайда оларға өзгерістер
енгізу бүгінгі күннің талабы.
Қазақстаннның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы орнын
тұрақтандырып, рөлін мейілнше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар
жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілердің ішінде аяқталған кешен құрып,
экспортағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар
саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына
сәйкестендіре беру қажет. Бұл реттеу дайын өнім өндіретін аяқталған
технологиялық кешендер құрып, өндіруі салаларды экстенсивті дамудан
интенсивті дамыуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды
пайдалануды мақсат тұту керек.
Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін интенсивті ауыл шаруашылығын,
жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл
қолға алу міндеттері тұр.
Аталған салалар мен өндірістерді шұғыл дамыту мемлекеттің экспорттық
потенциялын ұлғайтып қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне де
қолайлы жағдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы
арзандығы мен қолда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдықтарды жеңіл және
тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардың экономикалық тиімділік
деңгейі жоғары екндігі түсінікті.
Қазақстаннның халықаралық саудадағы рөлін күшейту үшін оған тән
ерекшеліктерді байқап, бағдарлау қажет. Қазақстаннның ерекшелігі оның
дамыған, сондай-ақ дамушы елдер қатарында бірдей болуы.
Қазақстанды дамыған елдер қатарына қосатын факторларға халқының жаппай
сауаттылығы, ғылыми-зерттеу мекемелерінің кең жүйесі, ғарыштық зерттеулерге
қатысу мүмкіндіктері жатады.
Экономикасының шикізаттық бағыты, шетел инвестициялары мен жаңа
технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның төмен дәрежесі
Республиканың дамушы ел екндігінің дәлелдері.
Ал, дамушы елдердің өз экспортына қолайлы база жасау бағытындағы іс-
қимылдары көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі. Мысалы, дамыған елдер,
атап айтсақ АҚШ Таргетинг дегенді пайдаланушы елдерге (негізінен жаңа
индустриалды елдер) қарсы санкциялар (жазалау шаралары) қолданады.
Таргетинг – экспорттық потенциалды, негізінен бір мақсатты ған көздеп,
өсіре беру.
Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде
халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын
соларға сәйкестендіре анықтауы қажет.[236]
2.2. ДСҰ – халықаралық сауда дамуының факторы
Қазақстанның дүние жүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруі – бұл
республикалық саясатының сыртқы және сыртқы экономикалық маңызды
факторларының бірі. Осыған орай Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан халқына арналған Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан деген Жолдауында, глобальды экономикадағы
Қазақстанның бәсекелестік позицияларын нығайтуы негізінен оның дүниежүзілік
сауда ұйымына кіруімен анықталатындығы айқын көрсетіледі.
Бұл арқылы мемлекет басшысы Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына
тез арада кіруі ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілеттілігінің
жоғарылауының қажетті шарты және біздің еліміздің тұрақты даму
треакторияларын бекітудегі республикалық стратегиялық мақсаттарының бірі
екендігін айқын сездіреді.
Дүниежүзілік сауда ұйымы негізінен өз саласы бойынша нақты заң
шығаратын және институциональдық халықаралық сауда – экономикалық жүйе
негізінен ұсынатын, көп жақты келісу механизімі және сауда сферасындағы
тауарларымен және қызметтерінің оған кіруші мемлекеттердің жөнге салу
саясатын реттеудің, стандарттық сыртқы саудалық құжатнама өңдеулері мен
саудалардағы таласты реттеуші рөлін атқаратын ұйым.
Дүниежүзілік сауда ұйымының маңыздылығын оның және оған қатысу
басымдылығы фактісімен ғана шектелінбейді. Сондықтан бүгінгі таңда барлық
ірі сауда державалары оған мүше болып отыр. Бұдан басқа ұйым бос тауар
айырбасына арналған тосқауылдардың төмендеуі арқылы таза экономикалық
пайдаға негізделген әрі оның шегіндегі халықаралық сауда – экономикалық
қатынастарды жөнге салу жүйесі арқылы мүше елдердегі әлеуметтік және саяси
жағдайларға оңтайлы әсер етеді.
Дүниежүзілік сауда ұйымының елдерінің – мүшелерінің үкіметтерінде
өзіңді әр түрлі лоббистік топтық әрекеттерден қорғау мүмкіншіліктері мол.
Өйткені сауда саясатында негізінен экономика пайдасында жүзеге асырылады.
Бұл жағдай сол немесе басқа мемлекеттің жүргізіп отырғанындай протекционизм
саясатының кейбір бөлек тармақтарына арналған мүдделес қаржаттық-
өнеркәсіптік топтардың айқын саяси болжау жасалуына ықпал етуіне
байланысты.
Тәжірибе көрсетіп отырғанындай 20 ғасырдың бірінші он жылдығында
сауда саясатына шек қоюды күшейту сауда соғыстарына әкеліп соқты,
нәтижесінде практика жүзінде оларға қатысушы елдердің барлығы азап шекті.
Қандай жағдай болса да бұған шек қою қалай болғанда да, көбінесе
экономикалық өсу шегінің баяулауына әкеліп, соның салдарынан жалпы әл-
ауқаттылықтың әлсіреуіне апарады. Дүниежүзілік сауда ұйым жүйесіне қосылу
бұған ұқсас жағдайларды болдырмауға көмектеседі.[1212]
Дүниежүзілік сауда ұйымындағы елдердің экономикалық пайда көруін
үлкен екі топқа бөлуге болады. Біріншіден, ол сол мемлекеттердің өздаріне
арналған пайда, бұларға мыналарды жатқызуға болады.
1)Табыстардың жоғарылауы. Бұл жағдайда тұтынушыларға әсер етуші азат
сауда факторы ықпалының өндірушілер және мемлекет арасында айқын шекара
жасауға болмайды. Себебі, сауда тосқауылдарының төмендеуі, сауданың
жоғарлануы әкеліп, мемлекеттің де және дәл осылай жеке табыстардың да өсу
шегіне жағдай жасайды.
Табысты экспортерлердің қызмет шотының арқасында мемлекеттік кіріс
жоғарылауы, қосымша алынатын ресурстарды қайта бөлінуіне және шетелдік
бәсекелестікпен түйісетін ұлттық компаниялардың өнімділігін жоғарлатуға,
өндіріс масштабтарын кеңейтуге, өз бәсекелестік қабілеттілігін жақсартуға
немесе жаңа қызмет түрлеріне ауыстырылып қосылуына жағдай жасайды.
2) Сыртқы экономикалық қызмет нәтижелігінің жоғрлату. ДСҰ сауда ұйым
принцптарының қолдануы сол немесе басқа мемлекеттер есебінен сыртқы
экономикалық қызмет нәтижелігінің жоғарлауына мүмкіндік береді. Ең алдымен,
кеден баж салықтарының жүйелерін оңтайландыру және басқа сауда
тосқауылдарын қарапайымдандырады.
3) жұмыс бастылық деңгейінің жоғарлауы. Сауданың дамуы болашақта ұзақ
мерзімді жұмысбастылық деңгейінің әсіресе экспорттық экономика салаларында
жоғарлануын әкеледі. Сонымен қатар, отандық кәсіпорындар мен импорттық
өндірушілер арасындағы бәсекелестік салдарынан жұмысшы орындарын жоғалтуын
болдырмау практикада мүмкін емес.
Әйтуір, дүниежүзілік сауда ұйым жүйесі, бөгетсіз сауда жүзеге асыруына
көмектесе және консуртивті және әділ механизммен мүдделес елдерде сауда
барысында туындалған мәселелердің шешілуін қамтамасыз ете отырып,
халықаралық деңгейде тұрақтылық және ынтымақтастық атмосферасын жасайды
және бекітеді. Бұл барлық саны көбеюші мемлекетерден өз тойтарысын тауып,
лайықты өлшемдердің жүйелі қолданылуына жүгінетін, сонымен қатар
бақыланылатын тенденцияда сол немесе басқа даулы сұрақтар шешілуіне,
дүниежүзілік сауда ұйымының арнайы комиссияларының ақырғы шешімін алғанынша
соттық инстанцияларға шағынбай шешіледі. Тек қана 1997 жылдың басында
қарауды қажет ететін ДСҰ жүйесінің шегінде 71 даудың 19-ы соттан тыс
әдістермен шешімін тапқан болатын. Бұл жағынан қарғанда сауданың
халықаралық қауіпсіздікке ықпал жасауының көрнекті үлгісі ретінде 1930
жылдардағы сауда соғысын айтуға болады, ол кезде әртүрлі елдер
протекционизмдік сауда тосқауылдарының жүргізілуіне жарысқа түсті. Ақырында
ол екінші дүниежүзілік соғыстың шешілуіне айқын рөл ойнады.[2077]
Ал Қазақстанға келетін болсақ, оның дүниежүзілік сауда ұйымына
кіргендегі күтілетін оң нәтижелері төмендегіей болады.
1. Қазақстан ашық базалардағы экономикалық ел болып танылуымен
қатар, дүниежүзілік шаруашылықтың интеграцияланған және оның
дамуына ықпал етуші дүниежүзілік құрылымын, ол дүниежүзілік
сауда ұйымының мүшелеріне қатысты ең үлкен қолайлылық тәртібін
авоматты түрде алады.
2. Қазақстан, сонымен қатар, өз тауарларына арналған транзитте
қосымша және пайдалы жолдарға ие болады. Бұл әсіресе
Қазақстаннның сыртқы саудасындағы өңдеуші өнеркәсіптерде
Отандық тауарлардың дамуы үшін өте маңызды.
3. Қысқаша және болашақта Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына
кіруі, инвестицияларды тарту және ең алдымен өнеркәсіптік
өндірісте және жоғары технологиялық өндірістердің дамуында
маңызды.
4. қазақстан үшін дүниежүзілік сауда ұйымының тәртібінің таурлар
таласына қатысты маңызы зор, әсіресе Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz