Кейіпкерлерді бейнелеудегі көркемдік амал - тәсілдер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Тарихи-әлеуметтік жағдай және кейіпкерлер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..9
1. Әбіш Кекілбаевтың туындыларындағы өмiршеңдiк
рух ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Образ жасаудағы психологизм және көркем
характер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Кейіпкерлерді бейнелеудегі көркемдік амал-
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1 Ішкі монолог– көркемдік-аналитикалық
тәсіл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...35
2.2 Әбілқайыр образын жасаудағы ішкі монологтың көркемдік
мәні ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..65
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Көркем өнер, оның ішінде, сөз
өнерінің адам тағдырының небір тылсым сырларына, адамзат тарихының қайсыбір
бел-белесті кезеңдеріне құрылатыны ақиқат. Көркем әдебиеттегі адам
табиғаты, оның көркем шығармада бейнелену ерекшеліктері сыншылардың
зерттеушілердің назарында әр кез болып келген және бола да бермек. Өйткені
қандай дәуірде болмасын, адамның ой-аңсары, өмірлік мақсаты – мәңгілік
мұраттармен ғана емес, сонымен қатар, белгілі бір кезеңдегі ерекшеліктермен
сабақтаса бейнеленіп келген. Дәуір дидары, заман келбеті қаламгерлерге ой
тастап, оларды өзінің дүниетанымына, суреткерлік мұратына орай бейнелеуге
бейімдеген.
Әдеби бейне, көркем образдар, кейіпкерлер жүйесін, тұлғалы кейіпкер
жасауда ХХ ғасырдағы қазақ сөз өнерінің орны ерекше. ХХ ғасыр – ұлттық
жазба әдебиеттің толысып, одан әрі даму ғасыры болды. Әсіресе, қазақ
прозасы бұрын-соңды болмаған даму деңгейіне көтерілді.
Ж.Аймауытов, Б.Майлин, М.Әуезов сияқты ұлы қаламгерлердің әңгіме,
повесть, романдарынан басталған қазақ прозасының классикалық дәстүрі
кейінгі әдебиеттен жалғастық тапты. Сөйтіп қазақ прозасы дәуірдің қоғамдық-
әлеуметтік өзгерістері мен құбылыстарын бейнелеуде, алуан-алуан адам
характерлері мен кейіпкерлер жүйесін жасауда үлкен табыстарға жетті.
ХХ ғасырдағы қазақ прозасы халық, ұлт өмірінің әр қилы қырларын бейнелей
отырып, көркем бейненің бай галереясын жасады. Проза жанрының өз дәуірінің
қоғамдық, рухани болмысын суреттеумен бірге, іргелі тарихи тақырыптарды
игере отырып, ұлт тағдырының шежірелі күндерінің болмысын да көркемдікпен
бейнелеп бере алды. Бұл салада Ғ.Мүсіреповтің, І.Есенберлиннің,
Х.Есенжановтың, Ә.Әлімжановтың, С.Жүнісовтің, М.Мағауиннің, Ә.Кекілбаевтың,
Қ.Жұмаділовтің, Д.Досжанның, С.Сматаевтың, т.б. прозалық шығармаларында
халқымыздың өткен тарихы көркемдік шешімін тауып жатты.
Сөз өнерінің басты қасиеті – көркемдік пен бейнелілік десек, аталған
кезеңдегі қазақ прозасының ең басты табысы – оның көркемдігінде. Осы
тұрғыдан келгенде, қазақ прозасының көркемдік деңгейі, әсіресе, көркем
бейне жасау тәжірибелері төл әдебиетіміздің көкжиегін кеңейтіп, жаңа рухани
шыңдарға жетелей түсті. Әдеби бейне сомдауда қазақ қаламгерлерінің
шығармашылығы әр алуандығымен ерекшеленді.
Жалпы алғанда, 60-80 жылдарда Қазақстандағы әдеби қозғалыс қарқынмен
жүрді. Әдебиет жанрының барлық түрі тең дамыды және реалистік проза кең
көлемде өрістеді. Әдебиеттің негізгі жанрларын байытудағы және қоғамдық-
әлеуметтік өмірдегі белсенді қызметімен сөз өнерінің жас күштері алға
шықты. Ә.Кекілбаев, С.Жүнісов, М.Мағауин, Ф.Оңғарсынова, Ә.Тарази,
Д.Исабеков, Ш.Мұртаза т.б. осы кезеңде өздерінің мол шығармашылық
мүмкіндіктерін айқын танытты. Осы ірі, майталман қаламгерлердің ішінен
жазушы, драматург, аудармашы Әбіш Кекілбаевтың орнын, ролін әрі
шығармашылық жолын ерекше атауға болады.
Ә.Кекілбаев шығармаларында адам тағдыры туралы суреттеулер көбінесе
кейіпкердің ішкі жан дүниесіне, ішкі психологиясына жетелейтін жол іспеттес
болып, оқырманын бей-жай қалдырмайтын тартымды авторлық баяндаулар образ
ашудың тиімді әдіс-тәсілі ретінде, яғни психологизмнің сыннан өткен
біртұтас арналары ретінде алдыңғы қатарға шығады. Тарих пен адам
Ә.Кекілбаев шығармасында әрдайым тұтастықта, бірлікте, сабақтас өріледі.
Жеке адамның пенделік тағдыры мен тұтас бір елдің, халықтың тарихи тағдырын
жазушы ешқашан бөліп алып, арасын ажыратып, жеке-дара қарастырмайды. Ұлт
тағдыры, ел тағдыры жайындағы тарихи әңгіменің желісін жазушы ешқашан
назардан шығармайды.
Жазушы шығармаларындағы сан алуан кейіпкерлер жүйесі арқылы қазақ
халқының қилы кезеңіндегі бастан кешкен тарихи тағдырын оқырманның көз
алдына әкеліп, кейіпкер іс-әрекеті, оның ішкі жан-дүниесінде өтіп жататын
психологиялық иірімдер арқылы заман шындығын, уақыт сырын ашып көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – Әбіш
Кекілбаевтың шығармаларындағы кейіпкерлер жүйесінің бейнелену жолдарын
көркемдік тұрғыдан талдап, қаламгер шеберлігін пайымдау.
Қаламгер шығармаларында адам, адамның жұмбақ әлемі, адам және
қоғам мәселелеріне философиялық тұрғыда үңілуі байқалды. Соның
ішінде философиялық толғау, философиялық пікірлерге берілетін
шығармалардағы адам концепциясы өзіндік сипатымен танылуда.
Атап айтқанда, әлемдік әдеби – философиялық ағым - экзистенциализм
дәстүріне иек арту үрдісі де көрініс тапты. Бұл мәселенің көркем
әдебиеттегі шешімін психологиялық талдау тәсілінсіз қарастыру мүмкін
емес. Бұған Ә.Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң романдары, Күй,
Шыңырау, Аңыздың ақыры, Шеткері үй, Бір шоқ жиде, Бәйгеторы,
Құс қанаты повестері, О.Бөкейдің Қар қызы, Мұзтау, Қамшыгер,
Сайтан көпір, Д.Исабековтің Тіршілік, Сүйекші повестері мен
Қарғын романы т.б. нақты дәлел бола алады.
Біз зерттеу еңбегімізде белгілі жазушы Ә.Кекілбаевтың тарихи
романдарындағы психологизм және кейіпкерлер мәселесін қарастыра келе, соның
ішінде ішкі монологтың көркемдік-идеялық мәнін ашуды мақсаттадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен мәселенің қазіргі жағдайы. Ә.Кекілбаев –
қазіргі қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі, белгілі қоғам
қайраткері. Оның шығармашылығы туралы бірқатар әдеби-сын мақалалар жарық
көрді, кандидаттық диссертация қорғалды. Ол еңбектерде қаламгер
шығармаларының біраз қырлары сөз болған. Солардың ішінен Р.Бердібаевтың
Қазақ тарихи романы [1], Роман және заман [2], С.Қирабаевтың
Ә.Кекілбаевтың повестері туралы [3], Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және
көркемдік шешім [4], Б.Майтановтың Қазақ романы және психологиялық
талдау [5], С.Әшімбаевтың Шындыққа сүйіспеншілік [6] еңбектерін атап
өткен орынды.
Бұл еңбектерде Ә.Кекілбаевтың шығармашылығы алуан түрлі проблемалар
тұрғысынан қарастырылғанмен де барлық қырынан толыққанды зерттелді деп
айтуға болмайды. Осының өзі зерттеу нысанына айналған тақырыптың
өзектілігін танытса керек. Зерттеулердің басым көпшілігі кеңестік
әдебиеттану әдіснамасының принциптеріне сүйеніп жазылған. Ал бүгінгі
әдебиеттану талаптары мүлде басқа екені белгілі. Сондықтан да кеңес
дәуірінде жарық көрген көркем туындыларды саралауда сол кезеңдегі әдебиет
пен саясат арасындағы сабақтастықты ескере келе, шығарманың көркемдік-
эстетикалық құндылығын танытуды басты назарда ұстаған жөн.
Осы тұрғыдан алғанда Ә.Кекілбаев шығармашылығының әлі де талай ғылыми-
зерттеу еңбектерінің нысанына айналары сөзсіз.
Р.Бердібаевтың Биік парыз [7], Ж.Дәдебаевтың Қазіргі кезеңдегі
қазақ тарихи прозасының дамуындағы Әуезов дәстүрі [8], Қазақ тарихи
романы: дәстүр және жаңашылдық [9], Ш.Елеукеновтің Замандас парасаты
[10], Әдебиет және ұлт тағдыры [11], С.Қирабаевтың Шындық және
шығарма [12], Қ.Алпысбаевтың Тарихи шығарма: таным және көркемдік
шешім [13], Е.Аманшаевтің Әдеби бейне жасаудың рухани және көркем
арналары [14], А.Исмакованың Казахская художественная проза [15],
Т.Есембековтің Драматизм және қазақ прозасы [16], Б.Майтановтың
Суреттеу және мінездеу [17], Р.Нұрғалиевтің Сырлы сөз [18],
З.Серікқалиевтің Ақ жол [19], Т.Рахымжановтың Романның көркемдік
әлемі [20], Т.Сыдықовтың Қазақ тарихи романы [21], Г.Пірәлиеваның
Ішкі монолог [22], Х.Рүстемованың Поэтика прозы А.Алимжанова
[23], М.Хамзиннің Қазіргі қазақ романы [24], С.Тахановтың Принципы
раскрытия художественного характера в современной прозе [25] атты
еңбектерінің бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымында өзіндік орны бар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлім екі тараушадан тұрады. Алғашқы тарауда Ә.Кекілбаевтың жалпы
шығармашылығы, оның көркемдік-эстетикалық, тақырыптық ерекшеліктері сөз
етіледі. Ал екінші тарауда суреткер повестерінің идеялық-философиялық
сипаты талдана келіп, жазушының адам характерін даралаудағы қолданған
көркемдік тәсілі - психологиялық талдауға мән беріледі. Сол арқылы
Ә.Кекілбаевтың повестерінің тақырыптық-идеялық ерекшеліктері, ондағы
көтерілген өзекті мәселелер, психологизмнің көркемдік-эстетикалық
компоненттерінің көркемдік қызметі зерделенеді.
Екінші бөлім де екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда біз жалпы
ішкі монологтың әдеби-теориялық жақтарына, кейіпкерлер болмысын ашудағы
ролі жайлы, көркем әдебиеттегі көрінісіне, фольклордағы, әлем
әдебиетіндегі дәстүрлі үлгілеріне тоқтала келе, ғылыми тұрғыдан
түйіндеуге тырыстық. Ал екінші тарауы негізгі зерттеу нысанына
арналған, яғни Әбіш Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң романдарындағы
кейіпкерлер жүйесіндегі ішкі монологтың көркемдік мәнін ашуға
арналады.
1 Тарихи-әлеуметтік жағдай және кейіпкерлер жүйесі
1. Әбіш Кекілбаевтың туындыларындағы өмiршеңдiк рух
Әбiш Кекiлбаев – қазақ рухани әлемiнiң iрi тұлғаларының бiрi. Халықтық
әдебиет қайнарларынан терең сусындап, әлемдiк ақыл-ой аңсарларын жан-жақты
жiтi зерделеу арқылы даралық биiгiне көтерiлген қаламгер – ұлттық
мәдениетiмiздегi ерекше құбылыс. Оның шығармашылық қуатының алтын өзегi,
адастырмас ариадасы – Уақыт. Ол үшiн тарих – тек тақырып емес, рухани
темiрқазық және адам өмiрiнен, қоғам тағдырынан әлдеқайда биiк тұрған
мәңгiлiк өлшем. Дүние құбылыстарына сол заңғардан көз салады.
Тiл құнарын терең игерiп қана қоймай, оны тамаша түрлендiре де бiлетiн
сөз зергерiнiң ойшылдық стихиясы басым. Ойшыл қаламгер көркем сөз
кестелерiн көңiл аулар қызыл-жасыл бояу ретiнде емес, өзiне тартып барып,
өзегiн тануға жетелер өзгеше жолбасшы ретiнде пайдаланады. Ол үшiн сөз
сұлулығы мен ой тереңдiгi екi түрлi категория емес. Тұтас бiр болмыс.
Сондықтан да көпшiлiк оның ойы мен сөзiн бiрдей жақсы көредi. Ойшыл үшiн
де, суреткер үшiн де бұл аз бақыт болмаса керек [1, 86].
Әбiш Кекiлбаев шығармашылығының шырайын шығарып тұрған – оптимистiк,
өмiршеңдiк рух. Жылағанмен қоса жылап, жасыққа жеңгетайлық жасауды емес,
шикiнi ширату мен мықтыны мадақтауды мұрат тұтады. Шартпа-шұрт не бар, не
жоққа емес, табиғи ұстамдылық пен ұшқырлыққа iш тартып, өлермендiкке емес
өмiрдiң өзiне жүгiнуге көбiрек бүйрек бұрады. Айсберг тәрiздi: айтқысы
келгенi – айтқанының астарындағы алып мұздақ. Тақырып маятнигi мәңгүрттiк
пен мәрттiк арасындағы кең амплитудада еркiн тербелгенiмен, ат байлары
айқын: адамгершiлiк, адалдық пен әдiлдiк, тазалық пен тектiлiк.
Әбiш Кекiлбаев әлемi... Қазiргi қазақ мәдениетiнiң бiр рухани атауы.
Өнердегi алғашқы адымын өлең жазумен бастаған Әбiш Кекiлбаев Алтын шуақ
(1963) атты тұңғыш жыр жинағымен-ақ Ақынның сөзi алтыннан құнды келетiнiн
дәлелдеп жыр құмар қауымды бiр сiлкiнткенiне куәмiз. Әңгiме-роман жазды,
ақтаңдағы жетiп-артылатын қазақ тарихының қабат-қабат көрпесiнiң тiгiсi
сөгiлдi. Сын жазды, жақсы мен жаманның, сан мен сапаның, жазушы мен
жазғыштың ара жiгiн балталамай, бiлiм мен парасаттық қылпыған қандауырымен
жiгiн ажыратып, риалистiгiмен тәнтi еттi.
Өнер-өмiр танудың, қоғам танудың, сол қоғамның негiзгi адамды танудың
теңдесi жоқ құралы. Қоғамның қадiрiн кетiретiн адам бойындағы жағымсыз
мiнез-әрекеттер. Эгоистiк мораль жайлаған ортада шындық болуы тазалық,
әдiлет болуы мүмкiн бе? Әрине, жоқ. Әбiш Кекiлбаев Көлденең көк атты
әңгiмесiнде Саматтың әйелi Жазира күйеуiн менсiнбей қосағының көзiне шөп
салып жүрiп, ақыры шолақ белсендi Жанаспен жарасып, кiмге де болса жақсылық
жасауға әзiр тұратын күйеуiн жар төсегiнен жеруге мәжбүр етедi. Характер
логикасы мен оқиға логикасының арасында еш қисынсыздық байқалмайды. Бәрi
табиғи. Иiстенген ортада намыс пен ыза адамды ерiксiз тосын шешiм
қабылдатып, күйзелтiп, сана күресiне, өмiрге сергек қарайтын көзқарас
күресiне жетелеп әкелмек.Әңгiмедегi сұлулығына табынғандардың көптiгiне
Жазира алғашында тойып секiрсе, артынан моласындай бақсының
жалғыздықтың. парықсыздықтың зардабын шекпеске амалы қалмайды. Самат жаны
күйзелiп, жүрегi қабынғанымен, жаны арам қаннан тазарып, арманы биiктей
жаңа болмыс – бiтiммен айшықтана түскен.
Философиялық, аналитикалық суреттеу тәсiлi Әбiш Кекiлбаевтың сүйiп
қолданатын тәсiлдерi. Ұлтының кешегi, бүгiнгi болмыс-бiтiмiн, рухани
әлемiндегi психологиялық, әлеуметтiк, этикалық, адамгершiлiк менталитетiн
суреттей отырып ол кейiпкерлерiн барлық қырынан аударып-төңкерiп, қырнап-
жонып, бүгiп-жазып дегендей жете танытып, қилы мiнездер галереясымен
армансыз жүздестiредi [18, 184]. Қаламгер шығармаларының жақсы оқылатыны,
бiзше, өмiрлiк шындықты күрделi адамдық болмысты қылықтан емес, құлықтан
iздейтiндiгiнде.
Тасбақаның шөбi әңгiмесiнде автор шығарманың басынан аяғына дейiн екi
кейiпкер Қарабала мен Оңбайды алмастыра жүздестiрiп олардың жан сарайларына
терең талдау жасайды. Оңбай қылықтың адамы. Үнемi өзiнiң неге қабiлеттi,
неден ұтылатынын, неден есесiн мол қамтып қалуға тиiстi, бағасы қандай,
орны қай жерде екенiн өзi де бiлiп, өзгеге де бiлдiруге итiн салып жүретiн
пысықай. Үлестiң үлкенi өзiнiкi, төрдiң төбесi өзiнiкi, қызметтiң
жоғарғысы, майлысы өзiнiкi, сөздiң түйiнi, жүйесi т.б. тек өзiнiкi. Өзiне
бұйырмағанды сұрап алуға, сұраудың қисыны кеткенде тартып алуға, тартып
алмаса ағайындығын сақалын саудалап, әскерден мүгедек боп оралғанын
көлденең тартып ештеңеден тартынбайтын сұғанақ. Адал жүрiп адал тұруды
шынның бетiн боямауды құдай Оңбайға дарытпағандай. Қанға бiткен мiнез елден
артық тұрып, елден есесi, атақ-дәрежесi, бағы көш iлгерi болса да болғанның
үстiне бола түссем, алғанның үстiне ала түссем, бiреу аяғымнан шалып,
аузыма қақпақ болмаса, жағасын мен жыртқанмен, оның қолы менiң жағама
жетпесе, ешкiм жолымда тұрмаса деген мысық тiлеу эгоизмi асқынған жан.
Елден аспаса да ел қатарлы еңбегi қоғамға сiңген, соғыстың ауыртпалығын бiр
азаматтай-ақ көтерген ардагер. Алайда, жұрт Оңбайдың төбесi көрiнсе
қарадан қарап терiс бұрылып кетiп, сөзге келiп, сұхбаттасуға, ақыл-кеңес
алуға құлықты емес. Өйткенi, оның пиғылы қара. Ауыл түгiлi бүкiл ауданды
дүбiрлеткен шолақ аяқ басқарманың қайда барса да сырын алдырған соң
қызметтен сырғанап жүргенi.
Туысы Қарабалаға: Қазiр орынсыз момын болуға да, орынсыз ақылды болуға
да, орынсыз пысық болуға да, орынсыз алғыр болуға да болмайды, қасқа деп
ақылгөйсуi сұңғылалығынан. [26, 84].
Молданың айтқанын iсте, iстегенiн iстеме дейтiн уәж дәл Оңбайға
келедi. Сыртын түзеп, сырын түзеуден кеткен онбайшылдықтың көкiрегiн кеулеп
жеп жатқан ақ бас құртын Абай баяғыда-ақ: Iшпек, жемек, кимек, күлмек,
көңiл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жинамақ, мансап iздемек, айлалы болмақ,
алданбастық-бұл нәрселердiң бәрiнiң өлшемi бар. Өлшеуiнен асырса, боғы
шығады деп түстеп-түгендеп берген. Онбайшылықтан құлан таза айығудың
рецептiң де Абайдың өзi жазып берiп кеткен: Адал жүрiп адал тұрып, счетiн
тура келуге. Онбай сол өлшеуден асқан, боғы шыққан адам.
Қоғамға Оңбайлардан гөрi шапса жүйрiк, мiнсе берiк, жуан жуас
Қарабалалар қадiрлi. Олар қара төс, қара балғаның арқасында өзiне жұрттың
iсi түскенiмен, өзiнiң жұртқа iсi түсiп жарытпағанына шүкiршiлiк етедi.
Досын ол ұрыншақ, дәукес деуге қимайды, үйiндегi жылы-жұмсағы соның
аузында, тiлегiн орындауға Үш мұхитты кешiп, жалқау торысын қорс-қорс
желдiрiп барып, орындап қайтуға пейiлдi. Сөзге жоқ, iске бапандай. Қулық-
сұмдықтан қашық. Аузы беремге икемдi, аламға – ауыр. Халық басына
түскен тауқыметi қайыспай көтеретiн кереге жалды кер тарлан. Қарабалалардың
– қолы құтты, жолы болғыш, жаны жомарт. Түбi құдайдың қандай пендесiнiң де
көкiрегiне от жағып, жанына iзгiлiк егетiн мықтыңыз да пысықай Оңбай емес,
осылар. Өйткенi олар қолына шырақ алып тоңғанды жылытып, ашыққанды
тойдырып, несiбесi бұйырмағанның жыртық-тегiсiн жамау үшiн жаратылғандар.
Әңгiмеде Қарабала шамадан тыс ұстамды, шамадан тыс байыпты, саясатқа
самарқау, ел сөзiне селқос, әрекетi болбыр көрiнгенiмен, ақырын жүрiп анық
басатын, адамдық мiнез тұтастығы айқын, дара тұлға. Асылы, Тасбақаның
шөбiндегi Қарабаланың қазiргi ауылдағы қолы алдына сыймай аңтарылған
жұртқа үлгi боларлық даралық танытатын шағы, заманы ендi туды. Қара төс пен
қара балғаның астынан шыққан баяғы шалғы, орақ, баяғы өгiз, ат, соқа, шөп
машинасы, тырма, лабогрейкаға тiршiлiгi тiленiп қалған шағын шаруа
қожалықтарын тұйықтап алып шығатын жарылқаушы – жебеушiсi осы – Қарабала.
Ал елдiң есебiне жемсауын тығындап, мемлекеттiң босбелбеулiгiн пайдаланып,
сұрақсыз байлығын сұғанақ арам аузымен жұлып жеп, мұртын майлап жататын
Оңбайлардың күнi келмеске кеттi. Еңбекпен келген бедел-абыройын,
Тасбақаның шөбiне аудара салатын дарқан Қарабаланың заманы озбайтынын,
айналып соқа беретiнiн көрегендiкпен болжап, мәңгiлiк идеяны өзi бiлетiн
өмiрдi тотының түгiндей құбылтып ғұмырлы туынды беруi көреген
суреткерлiктiң нышаны.
Г.Бельгер Әбiш Кекiлбаевтың асықпай, айшықтап, шешен сөйлейтiнiн,
асықпай баппен жазылатынын, қиналып жазылатынын оның екi томдық таңдамалы
шығармаларының жинағына жазған алғы сөзiнде қадаңқырап айтыпты. Бiзге сол
сөздер зергер қаламгердiң шығармашылығындағы кең тыныстылықты нәзік
сезiнуден гөрi мүсiркегендей әсерде қалдырды. Әр жазушының жазу машығы,
мақсаты мен мұраты, қаламына құт мәңгiлiк тақырыбы болады. Әбiш
Кекiлбаевтың сүйiктi тақырыбы: қоғам, мемлекет, мораль, философия, этика,
адамгершiлiк мәселелерi. Олар мол бiлiм, жеткiлiктi тәжiрибе, тынымсыз
iзденiс қажетсiнедi. Қай-қайсысы да бай материалсыз адымыңды аттатпайды.
Оған біз кемел суреткердiң шындыққа адалдығын, ойлы, сабырлы, парасатты
болмысын, сезiмтал жанын, әр әңгіме, повесi, романдары тұрмақ, мақаласына
да жанын салып, ақыл-ойының нәрiн сығып беретiн жауапкершiлiгiн қосыңыз
[27, 55].
Әбiш Кекiлбаев – бауыр етiндей жақын халықтық характерлер галереясын
жасаған зергер қаламгер. Құс қанаты повесiндегi жаулығы қарқарадай қара
кемпiрдiң бар болмысында жат санап, үрпие қалар еш артықтықты сезбейсiз,
ана сезiмiнiң күрделi шындығы судың бетiне қалқып шығады. Бүгiнгi керме
қас, қыр мұрын, жайнаң көз, жiңiшке сүйек қыздар мен келiншектер қара
кемпiрдiң монологі арқылы өрiлетiн ұзақ ғұмырындағы жүрегiн қабындырған
ыстық шақтардың шындығын көкiрек құлағымен қабылдаса пiкiрi, көзқарасы.
Тұзы жарасып, тiршiлiгiнiң түнiнен күнi ұзаңқырай түсер едi. Қаракемпiрдiң
бүгiнi – келiнiнiң ертеңi, келiнiнiң бүгiнi – енесiнiң кешегiсi.
Мөлдiреген жап-жас келiншек күнi ғана құшағын толтырып жүрген ерiн
соғысқа жұттырды, қаршадай қара баласына асқар тау, ағар бұлақ, сексеннiң
сеңгiрiне шығып, қарап жүрген атасына таяқ, қасиеттi қара шаңырақтың шырағы
боп жана бiлдi. Ел басына күн туған шақта азаматтарды жоқтатпай қара
жұрттың қаңсыған топырағын маңдай терiмен жiбiттi, болашақты аузымен тiстей
жүрiп, бойын өсiрiп, бұғанасын қатайтқанын да ешкiмге мiндет етпегенi
белгiлi. Қамшысын суға малған дiнi қатты еркегiнен жаман әйелдерше
жерiнудiң орнына, оны аңсап-сағынғанда жүрегiнiң басынан у төгiледi.
Оңашада жаман қара баласы суретшiлiкпен әуестенiп жүргенде бояу қарындаштар
қолына түспей, қара қазанның түбiнен қырып алған қара күйемен баттастыра
салған атасының кескiнiне көзiнiң астымен қарап, күбiрлеп сырласатын өнер
тапқалы қашан... Сондай кезектi бiр сырласу сәтiнде ақ сақалы кеудесiн
жапқан атасына Еркек жарықтықтың қазiр көк аспанды төбеңе әкеп төңкерiп
жiберетiндей шатырлағанымен, қазiр-ақ шайдай ашыла қалатын өткiншi ашуына
бола сонша талағым тарс айырылардай нем бар едi... соны ойлағанда, атажан,
ет-жүрегiм қана елжiреп қоймай баяғыда балаңыз қамшысымен тартып жiберетiн
оң жақ ұнжырғам да бiр түрлi тәп-тәттi боп балбырап бара жатады деп аһ
ұрады. Ақ некенi, ердi пiр тұтқан қазақ әйелдерiнiң бойындағы тамаша
инабат, ақыл көркi, ой көркi осы монологтан өсiп тұр. Ащыны татпай, тәтiнiң
дәмiн сезiнбейсiң. Тағдыры оңдырмай сiлкiп, дауылы мен бораны сiлiкпесiн
шығарып, аптабы күйдiрiп, аязы қарыған жаны сiрi бұл кейуанаңыз көрген
түсiне айналған жастық шағындағы тай қазан сүтке тидеқаш мәйектi бiр
тигiзiп ұйытқан сары iрiмшiктiң сары суына пiскен сырбаз етiнiң шырын
дәмiндей ең тәттi, ең ыстық сәттерiн осылай арманымен тiрiлтiп, ғұмырын
ұзартады. Тағдыры қосқан қосағына деген сезiмiне салқын тигiзбей, шаңырағын
биiк ұстап, қара қазанының майын сұйылтпай, кемелдендiрiп отыр... [28,
113].
Соғыс балалық балдәуренiн ұрлап, борбайларын жантақ тырнап, ерiндерiн
аңызақ тiлген қу шекелердiң бiрi өзiнiң қағаз күйлеген қара баласының
амандығын тiлеп, от басының берекесiн кiргiзу қамымен әуре. Қаракемпiр
қаланы жаратпайды. Қаланы жаратпайды емес, анығында қала адамдарының өзара
суық, безбүйрек, өзiмшiл кiсiкиiк қарым-қатынастары шошындырады. Басқаны
қойып, мына өз отбасындағы үш адамның қатынасында жауға тiлемейтiн өгейлiк
барлығын қайтесiң... Баласы мен келiнi бiр қайықта да, бұл – екiншiсiнде.
Шешесi баласына Ол неге тұнжырап жүр, оның қабағы неге қаяу, ең болмаса
сұрамайды да деп iштей кiнә тағады. Бiрақ ашу – бөрi, ақыл – қой. Қойды
бөрiге жегiзбей өз тырналап жатқан бөрiнi ақылға жеңдiредi. Ниет тазалығы,
қулық қуаты лайды тазартып, шалқайғанды иiлтедi, қой бастаған жолбарыс
жеңбей, жолбарыс бастаған қой жеңедi. Ауған жүк түзеледi. Киiз басып,
көрпе қарпитын, арқан ширатып, үй жығып, үй тiгетiн шаруаның қамытынан
шыққан ынтымақ бұзбайды, ынтымақ шақырады. Құс қанаты повесiнiң темiр
қазық идеясы қазақи iзгi салт-дәстүр, мiнез құлық, ұлттық менталитеттiң
өмiршеңдiгiн дәрiптеуге саяды. Мұнда адамдардың рухани болмысын сырлап
көрсетуге, сырдан көрсетудiң ныспыны да сезiлмейдi. Бәрi табиғи.
Әбiш Кекiлбаев адам сезiмiнiң палитрасының қай бояуын да қысылмай-
қымтырмай шеберлiкпен тап басады. Әрбiр адамды тек жеке тағдыр иесi деп
қана емес, күллi адамзат тағдырының заңды қожасы ретiнде танытуға басын
зеңгiткен. Әбiш Кекiлбаевтың кейiпкерлерi сөзге сараң, iске бапандай. Ақыл
айтып. Моральдi судай сапыруға құлықсыз. Iсiмен, жүрген жүрiсi, қылық-
құлығымен, бiлiм-бiлiгiнiң нәтижесi, арман-мұратымен ерiксiз сонынан ертiп
кететiн қасиеттерге кенен [17, 32].
Азаматтық тұрлау, рухани қайсарлық Әбiш Кекiлбаевтың кез келген
кейiпкерлерiнiң бойынан табылады десек қателеспеймiз. Бiр шоқ жиде
повесiндегi Тiлеу зергер, күлте сақал қорықшы Күдерi, жоқ iздеген қауға
сақал албан шал қарапайым еңбек адамдары, саусағынан өнерi саулаған,
көкiрегiнен күй саулаған, жүзiнен иманы төгiлген, қолы ашық, тiрi жанға
қиянат жасамаған, адамдық ар, адамгершiлiк тағылымымен есiнде қалады.
Адам өмiрi күн мен көлеңкеден тұрады. Төрт құбыласы тең қайғы-қасiреттi
бiлмей, шалқып өткен пенде жоқ та шығар. Қай жағынан алып қарасаң да
дұшпаны да мiн таға алмайтын Тiлеу зергер де,оның жетi атасы байлық та,
билiк те ағайын туысы да жеткiлiктi болғанымен, құдай ең негiзгiсiнен,
кiндiгiнен құтайтпай, жегенiн желiм, iшкенiн iрiң қылған. Өзi қысқа, өзi
асау, тентек өмiрден Тiлеу: Өлсең де қадiрiңдi бiлiп, артыңда ұмытпайтын
ел-жұртың мен ұрпағың болса, өлiмнiң несi үрей, несi қиянат, – деп ол
өмiрден де, өлiмнен де шошынып, үрiкпейдi. Өйткенi, ол мына фәни жалғанда
қолынан өнерiн, қажыр-қайратын жұртына сарқып бердi, ер етiгiнен қан
кешкен, ат ауыздығымен су iшкен күн туып едi, көппен көрген ұлы той,
мойнына бұршақ салып тiлеп алған Тiлепалдысын қанды қасапқа салып жiбередi,
кейбiреудiң көбiн тiгерге тұяқ қалдырмай жалмап қойған жебiр соғыс, бұның
жалғызын аясын ба, қақшып салды. Әйтеуiр құдайдың көзi әлi де оң екен,
жұбайы Зейнеп те, бұл да шаранадан күдер үзiп, тозған астаудай қаңсып,
шашылып, қалайын деп жүргенде сонау Жем бойынан iздеп келген жеңгелерi
кезерген ерiндерiн жiбiтiп, суып, қаны сұйыла бастаған тамырларын тулатып,
қырқынан әлi аспаған Тұяқты бауырларына салып кетедi... Бiр перзентке
шөлдеп, өлiп-өшкен Зейнеп байқұстың ботасы тiрiлген iнгендей семген
шандыры дертiп, сүт саулап берсiн... Құдды жоғалып-табылған Манасты
көргенде Шақанамның кеуiп қалған емшегi жiбiп, сүтi саулап аға бастайтыны
тәрiздi. Ең iзгi жүрек – мұң тәрбиелеген жүрек. Ананың иығынан диюдай
шаншып, тынысын тарылтқан тонналаған мұңның қара бұлтын ұшты-күйлi
сейілткен қайран перзенттiң кеудеңдi шоқтай қарып, денеңдi балбыратып
ерiткен бұлт астынан шыққан күндей қызулы, қуатты нәзiк ерiндерiнен
құдiреттi не бар екен... Осы деталь-ақ Зейнептiң көнтерiлi қазақ әйелiнiң
жомарттылығын, алаңсыз адал пиғылын, толғанса тек жүрек түкпiрiн
толғанатын, халқының тағдыры мен талайы телулi, қасiретi мен қуанышын
бiрдей көтеруге пейiлдi ана екендiгiн айғақтап тұр.
Әбiш Кекiлбаетың шығармаларында диалог өте сирек қолданылады. Егер
қолданса, оны екi адамның сұхбаты қызметiне жекпей, адам характерiн
танытатын аналитикалық компонентiне айналдырып жiбередi.
Повесте нақтылық та бар, бiрақ көркемдiк дәлелiнiң табиғилығы,
заттылығы, дәлелдiлiгi көкiрегiне нұр себедi. Аз ғана қаһармандарының
әрекетi, болмыс-бiтiмiнен көрiнiс беретiн характер шындығы тағдыр
логикасымен барынша үйлесiмдi шыққан. Сұлулық дүниесiнiң жұпар иiсiне
бояуына, үнiне, дiрiлiне тәнтi болмау мүмкiн емес. Бiр шоқ жиде
повесiнде, әсiресе, дала төсiнде тереңнен қайнап шыққан кәусар бұлақтай әрi
ақылгөй, әрi батагөй, дархан Тiлеу образы ерекше көзге түседі. Күлте
сақал Күдерi қандай?... Бойы жарасқан, ойы жарасқан, әзiл-қалжыңы
жарасқан, пейiлi мен құлқы жарасқан, терiн iшiп күнелткен Тiлеу мен
Күдерi құдды Ш.Айтматовтың Боранды бекетiндегi Қазанғабы мен Едiгесi.
Тiлеу Қазанғап та, Едiге – Күдерi. Қайталау емес, нағыз қазақи мiнездердiң
сүзiлiп төбе көрсетуi. Олардың достығы табиғатта, адам қоғамында сирек
ұшырасатын Абай жырлайтын нағыз самородный сары алтыны.
Тiршiлiк тауқыметi, тағдырдың шиырлы соқпағы табыстырудан, қайғы-
қасiреттiң жасыл запыраны бөлiнбестей бүтiнге айналдырған. Ол екеуiнде
бөлiнбейтiн ештеңе жоқ, бәрi ортақ. Құлқы мен пейiлi, қажыр-қайраты, ақыл-
парасаты, тiптi қазаны да. Күллiсiнiң басын бiрiктiрген бiр-бiрiне деген
алаңсыз ықыласы. Ықылас – Тiлеудiң де, Күдерiнiң де Сәбит ақын табым-
тәңiрiм деп емiрене жазатындай – тәңiрi. Оны Күдерi бұл баянсыз ғұмырдан
озып кеткен досы Тiлеудi нұры қашқан жанары жiпсiп, күбiрлей: Жалпы адамға
ықыластан артық не керек? Әке балаға, бала әкеге, адам адамға ықыластан
басқа не көрсете алады? Адамның адамға тартқан сыйы да ,артына қалдырар
мұрасы да сол – ықыласы ғана емес пе – деп, бейуақыт шақта көкiрек
қоймасынан сыздықтата шығаратын имандай сырынан бағымдайсыз. Қазақтың қазақ
иiсiн шығарып жүрген Тiлеу, Албан шал, Зейнептiң жеңгесi, Күдерiлер кие
тұтып, күндей аулатқан ықылас аптабы олардың көзiн көрген, үлгiсiн, iсiн
көрген, сөзiн тындаған тұрсын, рухына жанап өткендердi де шалмақ. Өйткенi
олардың ықылас деген сөзiнiң астарында адамдық, азаматтық, адамгершiлiк,
ерлiк, өрлiк, дархандық деген биiк ұғымдар жамырай тоғысып, сәуле шашып
жатады. Оны емiп өскеннiң қанында жат мiнездiң жұқасы да болмайды.
Айтса айтқандай, тамырынан өрбiмесе де, ықыласынан өрбiген Тiлеудiң
Тұяғы құмды аймақты күңiренте шыққан таныс гүрiлдi жетелеп, әкесiнiң
жанбасы жерге тигенiне бiр жыл толар қарсаңында басын қарайту үшiн
түнделетiп, құм-шағылдарды шырт ұйқысынан оята жолбарыстай жортып келедi...
Өзi өлсе де артында ықыласынан өнген мәуелi жемiсi, iзгiлi, iзi қалған адам
өлмейдi. Өлгендi ардақтай бiлген қана тiрiнi құрметтей алады. Өлгенге
бақыт керек емес. Өлгеннiң бақыты тiрiнiң тiрлiгiнде Тұяқ өзiнiң
тiрлiгi, өлгендi ардақтау арқылы ата дәстүрiн жалғастырып, мәңгiлiктiң
дәнiн бұл да әкесiндей ықыласымен егiп жүр. Жұлын-жүйкенi иiтетiн, ұлттық
менталитетiмiздiң өмiршеңдiгi, қызым – үйде, қылығы – түзде дейтiн
мақалдың көркем көрiнiсi осындай. Қазақ барда қазақилықтың мұртын балта
шаппайды. Жүрек анатомиясымен шұғылданып жүрген Әбiш Кекiлбаевтың
повесiнде соның кiлтипанының кiлтiн қолына ұстатқан.
Заманды адам арқылы, адамды мiнез арқылы, мiнездi iс-әрекет арқылы
танытып, жан-жақты ашып көрсетуде Әбiш Кекiлбаевтың қаламы пiлсауырлы.
Көргенiн көрген қалпында, сезгенiн сезген қалпында апыл-ғұпыл жәукемдеп
жазып тастайтын мiнез онда жоқ. Ол объектi етiп алған тақырыбын асқан
жауапкершiлiкпен ұзақ барлап, жүндi жiбекке айналдыратын жазушылық қуат.
Ұшаң-теңiз бiлiммен кең қамтып, қаусара игеруге бейiмделген талант [4,
41].
Әбiш Кекiлбаевтың шығармаларын оқып отырғанда бiр әуелi заман, сосын
адам, сосын осы екеуiнен өнiп шығатын мiнездi сегiз таспалы қамшының
өрiмiндей тұтастыра өретiн шеберлiгiне көңiл қоямыз. Сол арқылы ол
қымтаулының iргесiн түрiп, талай бүркеулiнiң бет пердесiн сыпырады. Байлық
не дегiзбейдi, не жегiзбейдi? Төрт құбыласы түгел, айтса сөзi өтiп, атса
құралайдың көзiне тиiп жүрген Балпан бай асады. Асқанның үстiне асып, бұл
аймақта құдай да емес, құдайдан былай да емес ең бай, ең билiктi адам
дәрежесiне жетудiң өтiмдi құралына жалғыз қызы күн астындағы Күнекейi –
Ажар перизатты саудалаумен жетпек болады. Осы көкейiн тескен iш есеппен
қызына құда түсе келген әр сөзiнен тәрбие, бiлiк, кiсiлiк көрiнiп тұрған
Байсал, дәукес Даржан, саудагер Шүрен, тiлмаш Бекес, осы өңiрдi аузына
қаратқан Алшағыр бидi де, Сауытбайды да аяғына отырғызбай, алқынып
келгендердiң аптығын басып, жанарымен жер шұқылатып қайырады. Ешкiмнiң
атағына, абырой, дәулетiне қарамай, өнерi асқан, жүйрiгi озған, күшi басым
жiгiтке қызын берiп, қызығына тоймайтынын жария етедi. Кеудесi аспан
тiреген Балпан бай, сөйтiп, ең батыр, ең палуан, ең өнерпаз, астына
сайгүлiк мiнген ата дәулетi мықты жiгiт күйеу балам болады деп алдын ала
тон пiшiп, iшпей-жемей көкiрегi азып жүргенде, құдайдың кәрiне ұшырап,
малмен бiрге өрiп, бiрге түнеп жүретiн сасық бай Сапақтың қырыққа келгенше
ел қызын бермей жүрген есiрiк Есенiнiң айы оңынан туады. Таңдаған тазға
жолығады, күпiнгеннiң – күнi қараң. Қазылар алқасының шешiмiн естiгенде
Балпан бай басына қаны теуiп есеңгiреп, есiн зорға жияды.
Жазушы повесiндегi бар қайшылығы, трагедияның көркемдiк дәлелi нанымды,
уытты. Сомтемiрге балға бар, сомсынғанға Алла бар. Әдебиеттiң мiндетi, –
деп жазады Әбiш Кекiлбаев, – адам жанын шындап қинайтын мәселелер жайында
қиналған ар мен сезiмнiң айтарына құлақ түру, сол қиынды оңайлатпай, сол
күрделiнi тұрпайыландырмай нәзiк жеткiзу. Ар мен махаббат сезiмiн аяққа
басқан жуан қоныш, шынжыр балақ, шұбар төс, әкесi қызының бар қолына
сығымдап ұстап, қасқыр да бөлтiрiгiне қиянат қылмайтын диюдың әрекетiне
барады.
Әбiш Кекiлбаев бiрақ Балпан байды сынап-сыбамаған. Қатыгездiк, диюлық,
тоғышарлықтың өнiп жатқан, ауа жайылып төңiрегiн ластап жатқан дертi мен
өртi шығарманың өн бойында әрекет-амал қилы мiнез-құлықтардан көрiнiп, төбе
шашыңды тiк тұрғызады. Сұрап алған аурудың емi табылмайтынын кейiпкерлердiң
қылық-әрекеттерiндегi ирониялық бояуларымен күлдiре отырып, күңiрентедi.
Балпан қаншалықты бай болғанымен, рухы кедей. Рухы кедей өмiрдiң сыртқы
болмысына, әшекейi мен дақпыртына әуес. Дақпыртқа әуестiк – дарақының
тiрлiгi. Сол дарақырлығы жалғыз қызын құрбандыққа шалдырған. Халқының
психологиясына, арман-аңсары, санасы мен ождан өресiне қанық жазушы қазақ
тiршiлiгiнiң қырық жықпыл әлеуметтiк болмысына терең бойлап, барлықтың
күшiн асыра бағалаған, даралық әдетiне айналған, түптiң түбiнде барын
сарқып, ар-ұяттан жұрдай болары таңданарлық жай емес.
Ел аман, жұрт тынышта құда түсiп келген Сауытбайға қысырдың қымызына
қызыра бөрткен Балпан бай: Екi баламның қызығы үшiн (Өтеген мен Ажар)
дүние-мал аямаймын. Бүкiл ел-жұртымның алдына бәйгеге түсiп, бәйгеге ие
болған жiгiтке қызымды ұзатамын – деп аспанға шырт түкiредi. Нәтижесiнде
бәсекенiң қызығын қызықтауға жиналған қара құрым халыққа мақтан үшiн
жайылған аста-төк дастархан, қаншама мағынасыз дүниенiң бетiне қарамай
тiгiлген бәйгелер Балпанның қаншама мал-мүлкiн желге ұшырады, ит рәсуә
болды десеңiзшi...
Қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай үкiлеген асыл сүйек қызы
қырықтан асып, әйел баласы атын естуге шошынатын есер Есенге бұйырады. Бұл
– қызы үшiн тiрiдей өлiм де, өзi үшiн емi жоқ моральдық соққы. Үшiншiден,
алқалаған жұрты iшпей-жемей саудың тамағын iшiп аурудың сөзiн сөйлеп,
нақұрыстың iсiн iстегеннен iргесiн сөгiп, үйiн берiсi қозы көш жерге
қондырмақ. Төртiншiден, құдай құраған мал-дәулеттi ит рәсуә етiп, қанасын
жарып шыққан баласын тападай тал түсте жылатып-еңiретiп есерге жетелеткен
парықсыз, даңғой, дарақы, есуас әкеден бала безiп, от басы терiс
айналмақ. Қазақтың түбiне жетiп жүрген ең абыройсыз әдеттерi осы бәсеке,
дарақылық, даңғойлық, пәтуасыздық, парықсыздық. Жаман әдет- жұқпалы дерт.
Автомобиль повесiндегi оқиғалар Әбiш Кекiлбаевтың туып-өскен ауылы
Оңды жерiнде өтедi. Бас кейiпкер Қобылан Зоранұлы 1937 жылы қарапайым
шаруаның отбасында дүниеге келген. 1956 жылы орта мектептi, сосын аудан
орталығында ашылған жүргізушілік курсты бiтiрiп, ауылда алғашқылардың бiрi
болып, темiр тұлпардың тiзгiнiн ұстаған. Жол апатынан қаза табады. Жас
ғалым Ж.Дүйсенбаева Әбiш Кекiлбаевтың повестерiндегi кейiпкерлердiң iзiмен
iлесе отырып, олардың көбi шығармада өз аттарымен жүрсе, бiразы сәл
өзгерiске ұшырағанын жазады.
Жазушы Шыңырау повесiнде анау айтқандай Еңсептi, еңсепшiлдiктi
дәрiптеуден аулақ. Әбiш Кекiлбаев азаматтық үрекпен еңсепшiлдiктi айыптай
отырып, ащы өмiр шындығы жайлы толғанады, оқырманын да толғандырады.
Осындағы тамыры терең қайшылық қоғамдағы әлеуметтiк күштер арасында
жүрмейдi, адамның өз iшiнде, құлқында жүредi. Қырық құрым үйдiң оң жағына
көрiк құрып, шыжыған шiлдеде сексеуiлдiң шоғына шыжғырылып отыратын әкесi,
ешкiмге жылы шырай, оң қабағы жоқ, қырыс мiнездi қырсық Құлжанға тартуды,
iсiн жалғастыруды да, тiлiк табан, жалақ бет қара бала – Еңсеп сонау
ышқырын толтырып асық ұтып әкелетiн абыройын ендi жаба бастаған шағында
қаламаған. Көргенi қор болғанымен, көкiрегi зор едi. Қолында өзегiне күмiс
құйған, сабына алтын әшекей жүгiрткен шашақты төрт өрме қамшы, артына әр
ауылдан ерген пысықайлары бар, байға қонып, мырзаға түстенiп жүрген өктем
Бигелдi болыстай, есiп сөйлеп отыратын Шоңмұрын бидей болсам қатып кетер
едi деп армандайтын. Кедейлiк, көптi таңқалдырып, топтан оздырған өнердiң
жоқтығы Еңсептi кәдiмгi шыққан руы Қараштың бiлегiнде күшi, қолына iсi,
жүрегiнде түгi бар еркек кiндiктерi кәсiп ететiн шыңырау қазатын тiрлiкке
жетелеп әкелдi. Жүйкенi жүнжiтiп, қандай жүректi де қаралай күптi қылып
бiтетiн, түксиген сыз қабырғалар мен су қиыршық топырақтан, екi иiнiнен
аждаһадай айқара басқан көр-қараңғылықтан басқа сырласы, серiгi, бауыр
басары болмайтын, ажал минут сайын өкшелеп, зәрезап еткен жылан көзтiрлiктi
бастан кеше жүрiп Еңсеп өзгеден артылсам, бағым асса деп армандаудан бiр
сәт аяқ тартып көрмептi.
Кер тағдырдың тастақ тар қойнауына қызыл өңешiнен қылғына байланған,
аяғының астын шаянша шағып сыз топырақтан табаны анда-санда, тiптi жылдап
та ажырап шыққанымен қу тiршiлiк оны қайта айдап әкеп, берген уәдесiн
жұттырып, бiр аяғын көрге, бiр аяғын жерге тiретiп қояды. Жасы егде тартып,
бұлшық еттерi босап, жиған терген аз-мұз тұяғын тiстей қатып түгендеп,
несiбесiн құдайдан айырып жүргенде баяғы ит ауруы қайта қозады.
Шындығында, бақыт қуған адамның тапқан бақытынан жоғалтқан бақыты көп
болса керек. Өмiр бойы iзденiстегi тағатсыздығы, еңбектегi табандылығы
арқасында Еңсептiң үстiрт өңiрiнде қолы дiрiлдеп, қалт кеткен жерi жоқ,
шұқыған жерiнен суы бұрқырап шығып, үрейлi түске, түсi жұртты оқырандырған
iске айналып, атағы алысқа кеттi. Тастан тамшыны сығып шығарған даңқы жер
жарды, бiрақ құдығы қаздырған адамның атын шығарып азабын тартқан бұл
атаусыз қалды. Сол үрдiстi сонау Қарақалпақ асып келген, сирек сарғыш
шоқша тiстерi ақсиып тұрған Қалпақ қу бұзды. Бұл өңiр естiп көрмеген, 150
қадамдық тереңнен су шапшытып, айды аспаннан бiр шығарды, пақырың. Қараш
әулетiнiң маңдайына жазылған, ағасы құрбан Дәржанның басын жұтқан ата
кәсiптiң абыройын қаңғырып, араларына сынадай сығылыса кепсiнген кiрменiң
иемденiп кетуiн Еңсеп қалай оңай кешсiн... Өзгенiң табан астында тасы өрге
домалаған тосын бағы кәнiгi құдықшының кәрi жынын қоздырып, өткiншi өмiрдiң
ұйытқыма опасыздығын ұқтырды. Ендiгәрi мұндай үрейлi, мәңкүр-нәңкүр төмен
түскен сайын қамшысын иiруге үдететiн күн көрiс қамытынан босанарда берген
антын, өтiнiш айтушылардың меселiн қайғырған уәж-өкпелерiн ерiксiз ендi
былай сырып қойып, соңғы, ең қиын, жанынан безген де шаңына iлеспейтiн
шыңырау қазуға бел буады. Бұл шешiмге оны итерген қызғаныш, күншiлдiк,
бақталастық, iштарлық. Өзi тәрiздi еңбек адамының маңдай терi, тартқан
азабы, көрген қорлығының өтеуi, нәтижесiне iшi күюi жақсылыққа бастамасы,
құдайдың кәрiне жолықтырмауы мүмкiн бе?
Еңсеп сол қара пиғылының, күншiлдiктiң құрбаны болады. Егер ол Қалпақпен
ойын да, бойын да, тәжiрбиесiн, қажыр-қайратын бiрiктiрсе, барланбаған
тереңi, айдынын аймалатпаған шыңырауы қалмас едi. Табиғаты кереғар адамдар
сезiмiнiң күрделi шындығын психологиялық тереңдiкпен игерген жазушы, әрине,
характер тереңдiгiне қол жеткiзген. Қызғаныш түбiне жеткен, тертесi қысқа,
тұзы татымсыз, рухы кедейлеу адамның трагедиялық күйiне, аянышты тағдырына
налып, ойланасың, аяйсың... Шыңыраудағы Еңсепке жазушы тасты тесiп,
сусыздан су шығарғаны үшiн iшi жыли отырып, еңсепшiлдiктi суық қанмен
қабылдайды. Шыңыраудың әлеуметтiк тереңдiгi сонда, адам рухын құлдырауға
емес, құлшынысқа, тазаруға, арылуға шақырған күрескерлiк пафосқа толы.
Шыңырау повесi де iшкi болмысымен Күйге ұқсас шығарма. Ұқсас дегенде
бiз негiзгi ойдың сабақтастығын, яғни философиялық концепцияны айтып
отырмыз. Күйдегi бас кейiпкер де өнер адамының зұлмат дүниедегi аянышты
тағдырын елестетсе, Шыңыраудағы бас кейiпкер де ол жай құдық қазушы емес,
шындығында өнерпаз жанның парықсыз, пәтуасыз ортадағы аяқ асты болған,
елеусiз қалған, жансебiлдердiң мазағына айналған тағдырын көз алдыңа
әкеледi. Еңсеп секiлдi ерен туған ерлердiң имансыз да жанкештi ездердiң
қолындағы қуыршаққа айналғанына iшiң ашиды. Өмiрдегi даңқ, атақ жолындағы
бәсеке деген қызыл басты пәлелердiң адамды қалай арбайтындығына
күйiнесiң.
Құдық – Әбiш Кекiлбаев үшiн сыртқы фон, философиялық символ ретiнде
алынған. Жазушы негiзгi планда адамдардың өзегiн өртеген жұлыны мен
жүйкесiн қызыл құрттай дүниеқоңыздықтың, көрсеқызарлықтың, қызғаншақтық пен
бәсекеқұмарлықтың себептерi мен зауалды зардабын көрсетудi көздеген. Өнерi
өзiнiң соры болған Еңсеп секiлдi адамның талай сыз тағдыры – дүниедегi
баянсыздықты, өткiншiлiк пен өкiнiштiлiктi еске түсiрсе, екiншi жағынан
өнерi өз кезiнде бағаланбаған жанның қайғысына, мұңына бiр сәт мұңайып бас
игiзедi. Пендешiлiк пен күйбең тiршiлiктiң күйкi қамы талай ұлыны да,
кiшiнi де өзiне табынтқанын, сөйтiп басын жұтып, бағын кескенiн Еңсептiң
өмiрi мен өлiмi арқылы елестетемiз. Повестiң рухы осындай ойларға
жетелейдi [3, 116].
Әбiш Кекiлбаевтың Бәйгеторысы бiр қарағанда қамыттан қалып, тақымға
жарамаған, тұяқтан тозған, ендi ешкiмге керегi жоқ бiр кездегi сұлу
сәйгүлiктiң бүгiнгi пұшайман қалi туралы сияқты. Ал, үңiле қарасақ, автор
не айтқысы келген деген сауалды сауырлай түссек мысқалдап басталып,
тереңдей берген мыс-мыс ойға тап боламыз. Тұғырдан сәл тайып кеткен
адамзаттың шетқақпай болған тағдырын, яғни өз кезiндегi сұңқылдаған
сұңқардың қарқылдаған қарғалардың имансыздығының құрбандығы болып
кеткендiгiн әңгiменi оқып отырып ойға аласың.
Бәйгеторы – осынау мазағы да азабы мол, күрделi де күрмеуi мол
итжығысы мен текетiресi тең түсiп жататын өмiрдегi әдiлетсiздiктi,
немкеттiлiктi, тасжүректiлiктi айыптайтын, күнi түскенде күйбең қағатын,
күйiң кетсе сәл сүрiнiп қалсаң демеудiң орнына демiңдi алғанша тұншықтырып
жiберетiн екiжүздiлер мен ит өлiгi жатқандардың жалған моралiн әшкерелейтiн
хикая. Адамды шеңi мен шекпенiне қарап бағалайтын, қызметi мен атағына бола
ағалап, сағалайтын – бойы бұлғаң, сөзi жылмаң желбуаз жандардың
азаматтың қасиет-қадiрiн бiле бермейтiндiгiн, керiсiнше оның басынан бағы
тайған күнi Сенi қайдан көрдiм деп шыға келетiнiн Әбiш Кекiлбаев жақсы
жеткiзген.
Шыңырау повесi мен Бәйгеторы әңгiмесiнiң арасында идеялық
сабақтастық сезiледi. Анықтап айтқанда, бұл повесi Бәйгеторыдағы идеяны
әрi тереңдетiп, әрi басқа қырынан аша түседi. Повесте бiр қарағанда құдық
қазудың хикаясы суреттелетiн сияқты. Егер дәл осылай ғана деп ойласақ, онда
автордың бүкiл айтайынтдегенiн түсiнбеген болар едiк. Теңеп айтсақ, қыран
мен күйкентайдың, тұлпар мен жабының арасындағы iштей тартыс, олардың ара
салмағы сыр шертедi. Биiк мансап биiк жартасқа қыранның да шығатыны
сияқты, өнерде де осылай болатындығы Әбiш Кекiлбаев идеясының түпқазығы.
Жоқтан, кездейсоқтан пайда болып, оңай олжаға, жалған атаққа ие болатындар
мен өнер жолында өмiрiн сарп ететiндердiң әрекетi-повесть сюжетiндегi
негiзгi буынның бiрi. Повестегi көркемдiк идея құндақтаулы жатқанын айтқан
жөн. Соңғы философиялық шешiмдi прозаиктiң iзденiс үстiнде тапқаны анық.
Әбiш Кекiлбаевтың тарих пен бүгiнгi күннiң маңызды мәселелерiн бiрлiкте
қарап, әлеуметтiк iрi идеяларды өзек еткен туындысы – Күй повесi. Бұған
қаламгер ұзақ дайындық жасаған. Табиғаты қатал, қатыгез болғанымен, жерi
кеңге бай, дауыл қалтырытып, ернi кезергені жусан изенiне дейiн аңыз
шертiп, ащы, мұңлы жiгерлi әндердi қиқұлжытып, күй шертiп күңiрентiп жатқан
Маңғыстау өңiрiнiң перзентi Әбiш Кекiлбаев тал бесiкте тербелiп жатып-ақ
ана уызы, әке саусағынан төгiлген балдай күйдiң дәмiмен балғын, сезiмтал
көкiрегiне сұсты өмiр шырынын жинай бастаған. Әдемi қоңыр дауысы бар,
көшпелi елдiң көне шежiрешiсi Әбiш Кекiлбаевтың алғаны көп, өнерпаздың
мүмкiндiгi мол, қамтығаны қомақты зерек адам болыпты. Сол алақанына ай
аунап. Күн қонақтаған кiсiнi Әбiш Кекiлбаев Алтын шуақ жинағына енген
Әке атты шағын поэмасында:
Көкемнiң бармағынан бал саулады,
Осы ауыл талай тыңдап тауыса алмады.
Көп болды сол көкемдi көрмегелi,
Күйiне бiздiң ауыл тамсанғалы, – деп әкесiнiң төңiрегiне
жарығын қалай түсiргенiн, өз бойына жаққан отының қуатын келiстiре
кестелеген. Атадан бала, ұстаздан шәкiрт озу – прогресстiң заңы. Бүгiн
күллi алаштың баласын парасат, бiлiм-бiлiгi, ақылы көз жеткiсiз
зеректiлiгiмен тамсандырып жүрген халық жазушысы Әбiш Кекiлбаевтың арғы
негiзi де мықты. Бабасы Қожаназар Маңғыстау өңiрiн мiнер ат, iшер қымыздан,
бала-шаға нәпақасынан кенде қылмаған асқан бай, өз заманының беделдi адамы
болған.
Сыншы-ғалым З.Серiкқалиевтың Әбiш тiлiнiң бояуы, Әбiш тiлiнiң бай ою-
өрнегi өмiр құбылыстарын, ерлiк пен ездiктi салыстырмалы алып, тағдырлас,
тамырлас тiрлiк базынасын өзара балама суреттерiмен мөлдiретiп жеткiзген
психологиялық сезiм құбылысынан танылады деуiнде жазушының бүкiл болмысын
аңғартатын терең пайымдау жатыр.
Күй повесiнде жетi жұртты ел қылған, жетi жұртты жер қаптырған
Маңғыстаудың атадан балаға кететiн талай өшпендiлiк оқиғасы сөз болады.
Атырау, Арал, Сағыз бен Қарабұғаз арасында адай мен айладыр сонау ықылым
заманынан берi көшiп-қонып жүрсе де құстың қанаты талып, құланның тұяғы
тозатын көсiлiп жатқан ең сақара жеткенмен, ағайынды қазақ, түрiкпен екi
халыққа татулық жетпей, кер заманның кермек пиғылынан өрбiген жөнсiздiктiң
адамды ақылынан алжастырар көрiнiсi ешкiмдi бей-жай қалдырмайды. Қарапайым
халыққа далиып жатқан жерде де, асып-төгiлiп жатқан мал да айбыныңды асырар
атақ-даңқ та қажетсiз. Бала-шағасы, зәузаты аман боп, солардың аз-мәз
несiбесiн түгендеп, өсiрiп өндiрiп, елмен қол ұшынан жалғасып, бiрiнiң
жыртығын бiрi бүтiндеп, барлы-жоғын бөлiсiп жеп, қайғылымен бiрге қабырғасы
қайысып қуаныштың жүзiндегi нұрға бiрге жылынысқаннан артық бақыт та,
ләззат та болмақ емес. Намыс пен ызаға от тастап, бейбiт өмiрдi әлдилеп
отырған еңбекшi жұрттың көңiлiне шоқ тастап, ағайын елге уы тамған қастық
сөзiн айттырып, алмас қылышты қайратып, тұрысатын жерiн сайлататын, әрине,
сағымға шомылған көп жылқысы жер бетiне сыймай бара жатқан Мәмбетпаналар
мен Дүйiмқаралар.
Кiмнiң күшi басым – соның абыройы жоғары, зорлығы өктем. Өктемнiң тізесі
батып, қамшысының уыты етiне өтiп, сүйегiн сыздатады. Бiрақ шабылғанмен,
артында тепсiнерi жоқ доңайбат кектiң шортанның жалына қолы жетпей, шабақты
шошытып табақты қуырумен шектеледi.
Заман өзгердi, заң тозды, кемеңгердiң көкейiнен шығатын келiстiрер
сөздi айтар қауқайған – қауқайған бастар қара сеңсең бөрiктердi
көтергенiмен елдiктiң, ерлiктiң еңсесiн көтерер қауқардан айырылып, батып
қыр көрсетер, тентек, долы батырды райынан қайтарар келiстi кеңестiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Тарихи-әлеуметтік жағдай және кейіпкерлер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..9
1. Әбіш Кекілбаевтың туындыларындағы өмiршеңдiк
рух ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Образ жасаудағы психологизм және көркем
характер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Кейіпкерлерді бейнелеудегі көркемдік амал-
тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1 Ішкі монолог– көркемдік-аналитикалық
тәсіл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...35
2.2 Әбілқайыр образын жасаудағы ішкі монологтың көркемдік
мәні ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..65
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Көркем өнер, оның ішінде, сөз
өнерінің адам тағдырының небір тылсым сырларына, адамзат тарихының қайсыбір
бел-белесті кезеңдеріне құрылатыны ақиқат. Көркем әдебиеттегі адам
табиғаты, оның көркем шығармада бейнелену ерекшеліктері сыншылардың
зерттеушілердің назарында әр кез болып келген және бола да бермек. Өйткені
қандай дәуірде болмасын, адамның ой-аңсары, өмірлік мақсаты – мәңгілік
мұраттармен ғана емес, сонымен қатар, белгілі бір кезеңдегі ерекшеліктермен
сабақтаса бейнеленіп келген. Дәуір дидары, заман келбеті қаламгерлерге ой
тастап, оларды өзінің дүниетанымына, суреткерлік мұратына орай бейнелеуге
бейімдеген.
Әдеби бейне, көркем образдар, кейіпкерлер жүйесін, тұлғалы кейіпкер
жасауда ХХ ғасырдағы қазақ сөз өнерінің орны ерекше. ХХ ғасыр – ұлттық
жазба әдебиеттің толысып, одан әрі даму ғасыры болды. Әсіресе, қазақ
прозасы бұрын-соңды болмаған даму деңгейіне көтерілді.
Ж.Аймауытов, Б.Майлин, М.Әуезов сияқты ұлы қаламгерлердің әңгіме,
повесть, романдарынан басталған қазақ прозасының классикалық дәстүрі
кейінгі әдебиеттен жалғастық тапты. Сөйтіп қазақ прозасы дәуірдің қоғамдық-
әлеуметтік өзгерістері мен құбылыстарын бейнелеуде, алуан-алуан адам
характерлері мен кейіпкерлер жүйесін жасауда үлкен табыстарға жетті.
ХХ ғасырдағы қазақ прозасы халық, ұлт өмірінің әр қилы қырларын бейнелей
отырып, көркем бейненің бай галереясын жасады. Проза жанрының өз дәуірінің
қоғамдық, рухани болмысын суреттеумен бірге, іргелі тарихи тақырыптарды
игере отырып, ұлт тағдырының шежірелі күндерінің болмысын да көркемдікпен
бейнелеп бере алды. Бұл салада Ғ.Мүсіреповтің, І.Есенберлиннің,
Х.Есенжановтың, Ә.Әлімжановтың, С.Жүнісовтің, М.Мағауиннің, Ә.Кекілбаевтың,
Қ.Жұмаділовтің, Д.Досжанның, С.Сматаевтың, т.б. прозалық шығармаларында
халқымыздың өткен тарихы көркемдік шешімін тауып жатты.
Сөз өнерінің басты қасиеті – көркемдік пен бейнелілік десек, аталған
кезеңдегі қазақ прозасының ең басты табысы – оның көркемдігінде. Осы
тұрғыдан келгенде, қазақ прозасының көркемдік деңгейі, әсіресе, көркем
бейне жасау тәжірибелері төл әдебиетіміздің көкжиегін кеңейтіп, жаңа рухани
шыңдарға жетелей түсті. Әдеби бейне сомдауда қазақ қаламгерлерінің
шығармашылығы әр алуандығымен ерекшеленді.
Жалпы алғанда, 60-80 жылдарда Қазақстандағы әдеби қозғалыс қарқынмен
жүрді. Әдебиет жанрының барлық түрі тең дамыды және реалистік проза кең
көлемде өрістеді. Әдебиеттің негізгі жанрларын байытудағы және қоғамдық-
әлеуметтік өмірдегі белсенді қызметімен сөз өнерінің жас күштері алға
шықты. Ә.Кекілбаев, С.Жүнісов, М.Мағауин, Ф.Оңғарсынова, Ә.Тарази,
Д.Исабеков, Ш.Мұртаза т.б. осы кезеңде өздерінің мол шығармашылық
мүмкіндіктерін айқын танытты. Осы ірі, майталман қаламгерлердің ішінен
жазушы, драматург, аудармашы Әбіш Кекілбаевтың орнын, ролін әрі
шығармашылық жолын ерекше атауға болады.
Ә.Кекілбаев шығармаларында адам тағдыры туралы суреттеулер көбінесе
кейіпкердің ішкі жан дүниесіне, ішкі психологиясына жетелейтін жол іспеттес
болып, оқырманын бей-жай қалдырмайтын тартымды авторлық баяндаулар образ
ашудың тиімді әдіс-тәсілі ретінде, яғни психологизмнің сыннан өткен
біртұтас арналары ретінде алдыңғы қатарға шығады. Тарих пен адам
Ә.Кекілбаев шығармасында әрдайым тұтастықта, бірлікте, сабақтас өріледі.
Жеке адамның пенделік тағдыры мен тұтас бір елдің, халықтың тарихи тағдырын
жазушы ешқашан бөліп алып, арасын ажыратып, жеке-дара қарастырмайды. Ұлт
тағдыры, ел тағдыры жайындағы тарихи әңгіменің желісін жазушы ешқашан
назардан шығармайды.
Жазушы шығармаларындағы сан алуан кейіпкерлер жүйесі арқылы қазақ
халқының қилы кезеңіндегі бастан кешкен тарихи тағдырын оқырманның көз
алдына әкеліп, кейіпкер іс-әрекеті, оның ішкі жан-дүниесінде өтіп жататын
психологиялық иірімдер арқылы заман шындығын, уақыт сырын ашып көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – Әбіш
Кекілбаевтың шығармаларындағы кейіпкерлер жүйесінің бейнелену жолдарын
көркемдік тұрғыдан талдап, қаламгер шеберлігін пайымдау.
Қаламгер шығармаларында адам, адамның жұмбақ әлемі, адам және
қоғам мәселелеріне философиялық тұрғыда үңілуі байқалды. Соның
ішінде философиялық толғау, философиялық пікірлерге берілетін
шығармалардағы адам концепциясы өзіндік сипатымен танылуда.
Атап айтқанда, әлемдік әдеби – философиялық ағым - экзистенциализм
дәстүріне иек арту үрдісі де көрініс тапты. Бұл мәселенің көркем
әдебиеттегі шешімін психологиялық талдау тәсілінсіз қарастыру мүмкін
емес. Бұған Ә.Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң романдары, Күй,
Шыңырау, Аңыздың ақыры, Шеткері үй, Бір шоқ жиде, Бәйгеторы,
Құс қанаты повестері, О.Бөкейдің Қар қызы, Мұзтау, Қамшыгер,
Сайтан көпір, Д.Исабековтің Тіршілік, Сүйекші повестері мен
Қарғын романы т.б. нақты дәлел бола алады.
Біз зерттеу еңбегімізде белгілі жазушы Ә.Кекілбаевтың тарихи
романдарындағы психологизм және кейіпкерлер мәселесін қарастыра келе, соның
ішінде ішкі монологтың көркемдік-идеялық мәнін ашуды мақсаттадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен мәселенің қазіргі жағдайы. Ә.Кекілбаев –
қазіргі қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі, белгілі қоғам
қайраткері. Оның шығармашылығы туралы бірқатар әдеби-сын мақалалар жарық
көрді, кандидаттық диссертация қорғалды. Ол еңбектерде қаламгер
шығармаларының біраз қырлары сөз болған. Солардың ішінен Р.Бердібаевтың
Қазақ тарихи романы [1], Роман және заман [2], С.Қирабаевтың
Ә.Кекілбаевтың повестері туралы [3], Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы және
көркемдік шешім [4], Б.Майтановтың Қазақ романы және психологиялық
талдау [5], С.Әшімбаевтың Шындыққа сүйіспеншілік [6] еңбектерін атап
өткен орынды.
Бұл еңбектерде Ә.Кекілбаевтың шығармашылығы алуан түрлі проблемалар
тұрғысынан қарастырылғанмен де барлық қырынан толыққанды зерттелді деп
айтуға болмайды. Осының өзі зерттеу нысанына айналған тақырыптың
өзектілігін танытса керек. Зерттеулердің басым көпшілігі кеңестік
әдебиеттану әдіснамасының принциптеріне сүйеніп жазылған. Ал бүгінгі
әдебиеттану талаптары мүлде басқа екені белгілі. Сондықтан да кеңес
дәуірінде жарық көрген көркем туындыларды саралауда сол кезеңдегі әдебиет
пен саясат арасындағы сабақтастықты ескере келе, шығарманың көркемдік-
эстетикалық құндылығын танытуды басты назарда ұстаған жөн.
Осы тұрғыдан алғанда Ә.Кекілбаев шығармашылығының әлі де талай ғылыми-
зерттеу еңбектерінің нысанына айналары сөзсіз.
Р.Бердібаевтың Биік парыз [7], Ж.Дәдебаевтың Қазіргі кезеңдегі
қазақ тарихи прозасының дамуындағы Әуезов дәстүрі [8], Қазақ тарихи
романы: дәстүр және жаңашылдық [9], Ш.Елеукеновтің Замандас парасаты
[10], Әдебиет және ұлт тағдыры [11], С.Қирабаевтың Шындық және
шығарма [12], Қ.Алпысбаевтың Тарихи шығарма: таным және көркемдік
шешім [13], Е.Аманшаевтің Әдеби бейне жасаудың рухани және көркем
арналары [14], А.Исмакованың Казахская художественная проза [15],
Т.Есембековтің Драматизм және қазақ прозасы [16], Б.Майтановтың
Суреттеу және мінездеу [17], Р.Нұрғалиевтің Сырлы сөз [18],
З.Серікқалиевтің Ақ жол [19], Т.Рахымжановтың Романның көркемдік
әлемі [20], Т.Сыдықовтың Қазақ тарихи романы [21], Г.Пірәлиеваның
Ішкі монолог [22], Х.Рүстемованың Поэтика прозы А.Алимжанова
[23], М.Хамзиннің Қазіргі қазақ романы [24], С.Тахановтың Принципы
раскрытия художественного характера в современной прозе [25] атты
еңбектерінің бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымында өзіндік орны бар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлім екі тараушадан тұрады. Алғашқы тарауда Ә.Кекілбаевтың жалпы
шығармашылығы, оның көркемдік-эстетикалық, тақырыптық ерекшеліктері сөз
етіледі. Ал екінші тарауда суреткер повестерінің идеялық-философиялық
сипаты талдана келіп, жазушының адам характерін даралаудағы қолданған
көркемдік тәсілі - психологиялық талдауға мән беріледі. Сол арқылы
Ә.Кекілбаевтың повестерінің тақырыптық-идеялық ерекшеліктері, ондағы
көтерілген өзекті мәселелер, психологизмнің көркемдік-эстетикалық
компоненттерінің көркемдік қызметі зерделенеді.
Екінші бөлім де екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда біз жалпы
ішкі монологтың әдеби-теориялық жақтарына, кейіпкерлер болмысын ашудағы
ролі жайлы, көркем әдебиеттегі көрінісіне, фольклордағы, әлем
әдебиетіндегі дәстүрлі үлгілеріне тоқтала келе, ғылыми тұрғыдан
түйіндеуге тырыстық. Ал екінші тарауы негізгі зерттеу нысанына
арналған, яғни Әбіш Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң романдарындағы
кейіпкерлер жүйесіндегі ішкі монологтың көркемдік мәнін ашуға
арналады.
1 Тарихи-әлеуметтік жағдай және кейіпкерлер жүйесі
1. Әбіш Кекілбаевтың туындыларындағы өмiршеңдiк рух
Әбiш Кекiлбаев – қазақ рухани әлемiнiң iрi тұлғаларының бiрi. Халықтық
әдебиет қайнарларынан терең сусындап, әлемдiк ақыл-ой аңсарларын жан-жақты
жiтi зерделеу арқылы даралық биiгiне көтерiлген қаламгер – ұлттық
мәдениетiмiздегi ерекше құбылыс. Оның шығармашылық қуатының алтын өзегi,
адастырмас ариадасы – Уақыт. Ол үшiн тарих – тек тақырып емес, рухани
темiрқазық және адам өмiрiнен, қоғам тағдырынан әлдеқайда биiк тұрған
мәңгiлiк өлшем. Дүние құбылыстарына сол заңғардан көз салады.
Тiл құнарын терең игерiп қана қоймай, оны тамаша түрлендiре де бiлетiн
сөз зергерiнiң ойшылдық стихиясы басым. Ойшыл қаламгер көркем сөз
кестелерiн көңiл аулар қызыл-жасыл бояу ретiнде емес, өзiне тартып барып,
өзегiн тануға жетелер өзгеше жолбасшы ретiнде пайдаланады. Ол үшiн сөз
сұлулығы мен ой тереңдiгi екi түрлi категория емес. Тұтас бiр болмыс.
Сондықтан да көпшiлiк оның ойы мен сөзiн бiрдей жақсы көредi. Ойшыл үшiн
де, суреткер үшiн де бұл аз бақыт болмаса керек [1, 86].
Әбiш Кекiлбаев шығармашылығының шырайын шығарып тұрған – оптимистiк,
өмiршеңдiк рух. Жылағанмен қоса жылап, жасыққа жеңгетайлық жасауды емес,
шикiнi ширату мен мықтыны мадақтауды мұрат тұтады. Шартпа-шұрт не бар, не
жоққа емес, табиғи ұстамдылық пен ұшқырлыққа iш тартып, өлермендiкке емес
өмiрдiң өзiне жүгiнуге көбiрек бүйрек бұрады. Айсберг тәрiздi: айтқысы
келгенi – айтқанының астарындағы алып мұздақ. Тақырып маятнигi мәңгүрттiк
пен мәрттiк арасындағы кең амплитудада еркiн тербелгенiмен, ат байлары
айқын: адамгершiлiк, адалдық пен әдiлдiк, тазалық пен тектiлiк.
Әбiш Кекiлбаев әлемi... Қазiргi қазақ мәдениетiнiң бiр рухани атауы.
Өнердегi алғашқы адымын өлең жазумен бастаған Әбiш Кекiлбаев Алтын шуақ
(1963) атты тұңғыш жыр жинағымен-ақ Ақынның сөзi алтыннан құнды келетiнiн
дәлелдеп жыр құмар қауымды бiр сiлкiнткенiне куәмiз. Әңгiме-роман жазды,
ақтаңдағы жетiп-артылатын қазақ тарихының қабат-қабат көрпесiнiң тiгiсi
сөгiлдi. Сын жазды, жақсы мен жаманның, сан мен сапаның, жазушы мен
жазғыштың ара жiгiн балталамай, бiлiм мен парасаттық қылпыған қандауырымен
жiгiн ажыратып, риалистiгiмен тәнтi еттi.
Өнер-өмiр танудың, қоғам танудың, сол қоғамның негiзгi адамды танудың
теңдесi жоқ құралы. Қоғамның қадiрiн кетiретiн адам бойындағы жағымсыз
мiнез-әрекеттер. Эгоистiк мораль жайлаған ортада шындық болуы тазалық,
әдiлет болуы мүмкiн бе? Әрине, жоқ. Әбiш Кекiлбаев Көлденең көк атты
әңгiмесiнде Саматтың әйелi Жазира күйеуiн менсiнбей қосағының көзiне шөп
салып жүрiп, ақыры шолақ белсендi Жанаспен жарасып, кiмге де болса жақсылық
жасауға әзiр тұратын күйеуiн жар төсегiнен жеруге мәжбүр етедi. Характер
логикасы мен оқиға логикасының арасында еш қисынсыздық байқалмайды. Бәрi
табиғи. Иiстенген ортада намыс пен ыза адамды ерiксiз тосын шешiм
қабылдатып, күйзелтiп, сана күресiне, өмiрге сергек қарайтын көзқарас
күресiне жетелеп әкелмек.Әңгiмедегi сұлулығына табынғандардың көптiгiне
Жазира алғашында тойып секiрсе, артынан моласындай бақсының
жалғыздықтың. парықсыздықтың зардабын шекпеске амалы қалмайды. Самат жаны
күйзелiп, жүрегi қабынғанымен, жаны арам қаннан тазарып, арманы биiктей
жаңа болмыс – бiтiммен айшықтана түскен.
Философиялық, аналитикалық суреттеу тәсiлi Әбiш Кекiлбаевтың сүйiп
қолданатын тәсiлдерi. Ұлтының кешегi, бүгiнгi болмыс-бiтiмiн, рухани
әлемiндегi психологиялық, әлеуметтiк, этикалық, адамгершiлiк менталитетiн
суреттей отырып ол кейiпкерлерiн барлық қырынан аударып-төңкерiп, қырнап-
жонып, бүгiп-жазып дегендей жете танытып, қилы мiнездер галереясымен
армансыз жүздестiредi [18, 184]. Қаламгер шығармаларының жақсы оқылатыны,
бiзше, өмiрлiк шындықты күрделi адамдық болмысты қылықтан емес, құлықтан
iздейтiндiгiнде.
Тасбақаның шөбi әңгiмесiнде автор шығарманың басынан аяғына дейiн екi
кейiпкер Қарабала мен Оңбайды алмастыра жүздестiрiп олардың жан сарайларына
терең талдау жасайды. Оңбай қылықтың адамы. Үнемi өзiнiң неге қабiлеттi,
неден ұтылатынын, неден есесiн мол қамтып қалуға тиiстi, бағасы қандай,
орны қай жерде екенiн өзi де бiлiп, өзгеге де бiлдiруге итiн салып жүретiн
пысықай. Үлестiң үлкенi өзiнiкi, төрдiң төбесi өзiнiкi, қызметтiң
жоғарғысы, майлысы өзiнiкi, сөздiң түйiнi, жүйесi т.б. тек өзiнiкi. Өзiне
бұйырмағанды сұрап алуға, сұраудың қисыны кеткенде тартып алуға, тартып
алмаса ағайындығын сақалын саудалап, әскерден мүгедек боп оралғанын
көлденең тартып ештеңеден тартынбайтын сұғанақ. Адал жүрiп адал тұруды
шынның бетiн боямауды құдай Оңбайға дарытпағандай. Қанға бiткен мiнез елден
артық тұрып, елден есесi, атақ-дәрежесi, бағы көш iлгерi болса да болғанның
үстiне бола түссем, алғанның үстiне ала түссем, бiреу аяғымнан шалып,
аузыма қақпақ болмаса, жағасын мен жыртқанмен, оның қолы менiң жағама
жетпесе, ешкiм жолымда тұрмаса деген мысық тiлеу эгоизмi асқынған жан.
Елден аспаса да ел қатарлы еңбегi қоғамға сiңген, соғыстың ауыртпалығын бiр
азаматтай-ақ көтерген ардагер. Алайда, жұрт Оңбайдың төбесi көрiнсе
қарадан қарап терiс бұрылып кетiп, сөзге келiп, сұхбаттасуға, ақыл-кеңес
алуға құлықты емес. Өйткенi, оның пиғылы қара. Ауыл түгiлi бүкiл ауданды
дүбiрлеткен шолақ аяқ басқарманың қайда барса да сырын алдырған соң
қызметтен сырғанап жүргенi.
Туысы Қарабалаға: Қазiр орынсыз момын болуға да, орынсыз ақылды болуға
да, орынсыз пысық болуға да, орынсыз алғыр болуға да болмайды, қасқа деп
ақылгөйсуi сұңғылалығынан. [26, 84].
Молданың айтқанын iсте, iстегенiн iстеме дейтiн уәж дәл Оңбайға
келедi. Сыртын түзеп, сырын түзеуден кеткен онбайшылдықтың көкiрегiн кеулеп
жеп жатқан ақ бас құртын Абай баяғыда-ақ: Iшпек, жемек, кимек, күлмек,
көңiл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жинамақ, мансап iздемек, айлалы болмақ,
алданбастық-бұл нәрселердiң бәрiнiң өлшемi бар. Өлшеуiнен асырса, боғы
шығады деп түстеп-түгендеп берген. Онбайшылықтан құлан таза айығудың
рецептiң де Абайдың өзi жазып берiп кеткен: Адал жүрiп адал тұрып, счетiн
тура келуге. Онбай сол өлшеуден асқан, боғы шыққан адам.
Қоғамға Оңбайлардан гөрi шапса жүйрiк, мiнсе берiк, жуан жуас
Қарабалалар қадiрлi. Олар қара төс, қара балғаның арқасында өзiне жұрттың
iсi түскенiмен, өзiнiң жұртқа iсi түсiп жарытпағанына шүкiршiлiк етедi.
Досын ол ұрыншақ, дәукес деуге қимайды, үйiндегi жылы-жұмсағы соның
аузында, тiлегiн орындауға Үш мұхитты кешiп, жалқау торысын қорс-қорс
желдiрiп барып, орындап қайтуға пейiлдi. Сөзге жоқ, iске бапандай. Қулық-
сұмдықтан қашық. Аузы беремге икемдi, аламға – ауыр. Халық басына
түскен тауқыметi қайыспай көтеретiн кереге жалды кер тарлан. Қарабалалардың
– қолы құтты, жолы болғыш, жаны жомарт. Түбi құдайдың қандай пендесiнiң де
көкiрегiне от жағып, жанына iзгiлiк егетiн мықтыңыз да пысықай Оңбай емес,
осылар. Өйткенi олар қолына шырақ алып тоңғанды жылытып, ашыққанды
тойдырып, несiбесi бұйырмағанның жыртық-тегiсiн жамау үшiн жаратылғандар.
Әңгiмеде Қарабала шамадан тыс ұстамды, шамадан тыс байыпты, саясатқа
самарқау, ел сөзiне селқос, әрекетi болбыр көрiнгенiмен, ақырын жүрiп анық
басатын, адамдық мiнез тұтастығы айқын, дара тұлға. Асылы, Тасбақаның
шөбiндегi Қарабаланың қазiргi ауылдағы қолы алдына сыймай аңтарылған
жұртқа үлгi боларлық даралық танытатын шағы, заманы ендi туды. Қара төс пен
қара балғаның астынан шыққан баяғы шалғы, орақ, баяғы өгiз, ат, соқа, шөп
машинасы, тырма, лабогрейкаға тiршiлiгi тiленiп қалған шағын шаруа
қожалықтарын тұйықтап алып шығатын жарылқаушы – жебеушiсi осы – Қарабала.
Ал елдiң есебiне жемсауын тығындап, мемлекеттiң босбелбеулiгiн пайдаланып,
сұрақсыз байлығын сұғанақ арам аузымен жұлып жеп, мұртын майлап жататын
Оңбайлардың күнi келмеске кеттi. Еңбекпен келген бедел-абыройын,
Тасбақаның шөбiне аудара салатын дарқан Қарабаланың заманы озбайтынын,
айналып соқа беретiнiн көрегендiкпен болжап, мәңгiлiк идеяны өзi бiлетiн
өмiрдi тотының түгiндей құбылтып ғұмырлы туынды беруi көреген
суреткерлiктiң нышаны.
Г.Бельгер Әбiш Кекiлбаевтың асықпай, айшықтап, шешен сөйлейтiнiн,
асықпай баппен жазылатынын, қиналып жазылатынын оның екi томдық таңдамалы
шығармаларының жинағына жазған алғы сөзiнде қадаңқырап айтыпты. Бiзге сол
сөздер зергер қаламгердiң шығармашылығындағы кең тыныстылықты нәзік
сезiнуден гөрi мүсiркегендей әсерде қалдырды. Әр жазушының жазу машығы,
мақсаты мен мұраты, қаламына құт мәңгiлiк тақырыбы болады. Әбiш
Кекiлбаевтың сүйiктi тақырыбы: қоғам, мемлекет, мораль, философия, этика,
адамгершiлiк мәселелерi. Олар мол бiлiм, жеткiлiктi тәжiрибе, тынымсыз
iзденiс қажетсiнедi. Қай-қайсысы да бай материалсыз адымыңды аттатпайды.
Оған біз кемел суреткердiң шындыққа адалдығын, ойлы, сабырлы, парасатты
болмысын, сезiмтал жанын, әр әңгіме, повесi, романдары тұрмақ, мақаласына
да жанын салып, ақыл-ойының нәрiн сығып беретiн жауапкершiлiгiн қосыңыз
[27, 55].
Әбiш Кекiлбаев – бауыр етiндей жақын халықтық характерлер галереясын
жасаған зергер қаламгер. Құс қанаты повесiндегi жаулығы қарқарадай қара
кемпiрдiң бар болмысында жат санап, үрпие қалар еш артықтықты сезбейсiз,
ана сезiмiнiң күрделi шындығы судың бетiне қалқып шығады. Бүгiнгi керме
қас, қыр мұрын, жайнаң көз, жiңiшке сүйек қыздар мен келiншектер қара
кемпiрдiң монологі арқылы өрiлетiн ұзақ ғұмырындағы жүрегiн қабындырған
ыстық шақтардың шындығын көкiрек құлағымен қабылдаса пiкiрi, көзқарасы.
Тұзы жарасып, тiршiлiгiнiң түнiнен күнi ұзаңқырай түсер едi. Қаракемпiрдiң
бүгiнi – келiнiнiң ертеңi, келiнiнiң бүгiнi – енесiнiң кешегiсi.
Мөлдiреген жап-жас келiншек күнi ғана құшағын толтырып жүрген ерiн
соғысқа жұттырды, қаршадай қара баласына асқар тау, ағар бұлақ, сексеннiң
сеңгiрiне шығып, қарап жүрген атасына таяқ, қасиеттi қара шаңырақтың шырағы
боп жана бiлдi. Ел басына күн туған шақта азаматтарды жоқтатпай қара
жұрттың қаңсыған топырағын маңдай терiмен жiбiттi, болашақты аузымен тiстей
жүрiп, бойын өсiрiп, бұғанасын қатайтқанын да ешкiмге мiндет етпегенi
белгiлi. Қамшысын суға малған дiнi қатты еркегiнен жаман әйелдерше
жерiнудiң орнына, оны аңсап-сағынғанда жүрегiнiң басынан у төгiледi.
Оңашада жаман қара баласы суретшiлiкпен әуестенiп жүргенде бояу қарындаштар
қолына түспей, қара қазанның түбiнен қырып алған қара күйемен баттастыра
салған атасының кескiнiне көзiнiң астымен қарап, күбiрлеп сырласатын өнер
тапқалы қашан... Сондай кезектi бiр сырласу сәтiнде ақ сақалы кеудесiн
жапқан атасына Еркек жарықтықтың қазiр көк аспанды төбеңе әкеп төңкерiп
жiберетiндей шатырлағанымен, қазiр-ақ шайдай ашыла қалатын өткiншi ашуына
бола сонша талағым тарс айырылардай нем бар едi... соны ойлағанда, атажан,
ет-жүрегiм қана елжiреп қоймай баяғыда балаңыз қамшысымен тартып жiберетiн
оң жақ ұнжырғам да бiр түрлi тәп-тәттi боп балбырап бара жатады деп аһ
ұрады. Ақ некенi, ердi пiр тұтқан қазақ әйелдерiнiң бойындағы тамаша
инабат, ақыл көркi, ой көркi осы монологтан өсiп тұр. Ащыны татпай, тәтiнiң
дәмiн сезiнбейсiң. Тағдыры оңдырмай сiлкiп, дауылы мен бораны сiлiкпесiн
шығарып, аптабы күйдiрiп, аязы қарыған жаны сiрi бұл кейуанаңыз көрген
түсiне айналған жастық шағындағы тай қазан сүтке тидеқаш мәйектi бiр
тигiзiп ұйытқан сары iрiмшiктiң сары суына пiскен сырбаз етiнiң шырын
дәмiндей ең тәттi, ең ыстық сәттерiн осылай арманымен тiрiлтiп, ғұмырын
ұзартады. Тағдыры қосқан қосағына деген сезiмiне салқын тигiзбей, шаңырағын
биiк ұстап, қара қазанының майын сұйылтпай, кемелдендiрiп отыр... [28,
113].
Соғыс балалық балдәуренiн ұрлап, борбайларын жантақ тырнап, ерiндерiн
аңызақ тiлген қу шекелердiң бiрi өзiнiң қағаз күйлеген қара баласының
амандығын тiлеп, от басының берекесiн кiргiзу қамымен әуре. Қаракемпiр
қаланы жаратпайды. Қаланы жаратпайды емес, анығында қала адамдарының өзара
суық, безбүйрек, өзiмшiл кiсiкиiк қарым-қатынастары шошындырады. Басқаны
қойып, мына өз отбасындағы үш адамның қатынасында жауға тiлемейтiн өгейлiк
барлығын қайтесiң... Баласы мен келiнi бiр қайықта да, бұл – екiншiсiнде.
Шешесi баласына Ол неге тұнжырап жүр, оның қабағы неге қаяу, ең болмаса
сұрамайды да деп iштей кiнә тағады. Бiрақ ашу – бөрi, ақыл – қой. Қойды
бөрiге жегiзбей өз тырналап жатқан бөрiнi ақылға жеңдiредi. Ниет тазалығы,
қулық қуаты лайды тазартып, шалқайғанды иiлтедi, қой бастаған жолбарыс
жеңбей, жолбарыс бастаған қой жеңедi. Ауған жүк түзеледi. Киiз басып,
көрпе қарпитын, арқан ширатып, үй жығып, үй тiгетiн шаруаның қамытынан
шыққан ынтымақ бұзбайды, ынтымақ шақырады. Құс қанаты повесiнiң темiр
қазық идеясы қазақи iзгi салт-дәстүр, мiнез құлық, ұлттық менталитеттiң
өмiршеңдiгiн дәрiптеуге саяды. Мұнда адамдардың рухани болмысын сырлап
көрсетуге, сырдан көрсетудiң ныспыны да сезiлмейдi. Бәрi табиғи.
Әбiш Кекiлбаев адам сезiмiнiң палитрасының қай бояуын да қысылмай-
қымтырмай шеберлiкпен тап басады. Әрбiр адамды тек жеке тағдыр иесi деп
қана емес, күллi адамзат тағдырының заңды қожасы ретiнде танытуға басын
зеңгiткен. Әбiш Кекiлбаевтың кейiпкерлерi сөзге сараң, iске бапандай. Ақыл
айтып. Моральдi судай сапыруға құлықсыз. Iсiмен, жүрген жүрiсi, қылық-
құлығымен, бiлiм-бiлiгiнiң нәтижесi, арман-мұратымен ерiксiз сонынан ертiп
кететiн қасиеттерге кенен [17, 32].
Азаматтық тұрлау, рухани қайсарлық Әбiш Кекiлбаевтың кез келген
кейiпкерлерiнiң бойынан табылады десек қателеспеймiз. Бiр шоқ жиде
повесiндегi Тiлеу зергер, күлте сақал қорықшы Күдерi, жоқ iздеген қауға
сақал албан шал қарапайым еңбек адамдары, саусағынан өнерi саулаған,
көкiрегiнен күй саулаған, жүзiнен иманы төгiлген, қолы ашық, тiрi жанға
қиянат жасамаған, адамдық ар, адамгершiлiк тағылымымен есiнде қалады.
Адам өмiрi күн мен көлеңкеден тұрады. Төрт құбыласы тең қайғы-қасiреттi
бiлмей, шалқып өткен пенде жоқ та шығар. Қай жағынан алып қарасаң да
дұшпаны да мiн таға алмайтын Тiлеу зергер де,оның жетi атасы байлық та,
билiк те ағайын туысы да жеткiлiктi болғанымен, құдай ең негiзгiсiнен,
кiндiгiнен құтайтпай, жегенiн желiм, iшкенiн iрiң қылған. Өзi қысқа, өзi
асау, тентек өмiрден Тiлеу: Өлсең де қадiрiңдi бiлiп, артыңда ұмытпайтын
ел-жұртың мен ұрпағың болса, өлiмнiң несi үрей, несi қиянат, – деп ол
өмiрден де, өлiмнен де шошынып, үрiкпейдi. Өйткенi, ол мына фәни жалғанда
қолынан өнерiн, қажыр-қайратын жұртына сарқып бердi, ер етiгiнен қан
кешкен, ат ауыздығымен су iшкен күн туып едi, көппен көрген ұлы той,
мойнына бұршақ салып тiлеп алған Тiлепалдысын қанды қасапқа салып жiбередi,
кейбiреудiң көбiн тiгерге тұяқ қалдырмай жалмап қойған жебiр соғыс, бұның
жалғызын аясын ба, қақшып салды. Әйтеуiр құдайдың көзi әлi де оң екен,
жұбайы Зейнеп те, бұл да шаранадан күдер үзiп, тозған астаудай қаңсып,
шашылып, қалайын деп жүргенде сонау Жем бойынан iздеп келген жеңгелерi
кезерген ерiндерiн жiбiтiп, суып, қаны сұйыла бастаған тамырларын тулатып,
қырқынан әлi аспаған Тұяқты бауырларына салып кетедi... Бiр перзентке
шөлдеп, өлiп-өшкен Зейнеп байқұстың ботасы тiрiлген iнгендей семген
шандыры дертiп, сүт саулап берсiн... Құдды жоғалып-табылған Манасты
көргенде Шақанамның кеуiп қалған емшегi жiбiп, сүтi саулап аға бастайтыны
тәрiздi. Ең iзгi жүрек – мұң тәрбиелеген жүрек. Ананың иығынан диюдай
шаншып, тынысын тарылтқан тонналаған мұңның қара бұлтын ұшты-күйлi
сейілткен қайран перзенттiң кеудеңдi шоқтай қарып, денеңдi балбыратып
ерiткен бұлт астынан шыққан күндей қызулы, қуатты нәзiк ерiндерiнен
құдiреттi не бар екен... Осы деталь-ақ Зейнептiң көнтерiлi қазақ әйелiнiң
жомарттылығын, алаңсыз адал пиғылын, толғанса тек жүрек түкпiрiн
толғанатын, халқының тағдыры мен талайы телулi, қасiретi мен қуанышын
бiрдей көтеруге пейiлдi ана екендiгiн айғақтап тұр.
Әбiш Кекiлбаетың шығармаларында диалог өте сирек қолданылады. Егер
қолданса, оны екi адамның сұхбаты қызметiне жекпей, адам характерiн
танытатын аналитикалық компонентiне айналдырып жiбередi.
Повесте нақтылық та бар, бiрақ көркемдiк дәлелiнiң табиғилығы,
заттылығы, дәлелдiлiгi көкiрегiне нұр себедi. Аз ғана қаһармандарының
әрекетi, болмыс-бiтiмiнен көрiнiс беретiн характер шындығы тағдыр
логикасымен барынша үйлесiмдi шыққан. Сұлулық дүниесiнiң жұпар иiсiне
бояуына, үнiне, дiрiлiне тәнтi болмау мүмкiн емес. Бiр шоқ жиде
повесiнде, әсiресе, дала төсiнде тереңнен қайнап шыққан кәусар бұлақтай әрi
ақылгөй, әрi батагөй, дархан Тiлеу образы ерекше көзге түседі. Күлте
сақал Күдерi қандай?... Бойы жарасқан, ойы жарасқан, әзiл-қалжыңы
жарасқан, пейiлi мен құлқы жарасқан, терiн iшiп күнелткен Тiлеу мен
Күдерi құдды Ш.Айтматовтың Боранды бекетiндегi Қазанғабы мен Едiгесi.
Тiлеу Қазанғап та, Едiге – Күдерi. Қайталау емес, нағыз қазақи мiнездердiң
сүзiлiп төбе көрсетуi. Олардың достығы табиғатта, адам қоғамында сирек
ұшырасатын Абай жырлайтын нағыз самородный сары алтыны.
Тiршiлiк тауқыметi, тағдырдың шиырлы соқпағы табыстырудан, қайғы-
қасiреттiң жасыл запыраны бөлiнбестей бүтiнге айналдырған. Ол екеуiнде
бөлiнбейтiн ештеңе жоқ, бәрi ортақ. Құлқы мен пейiлi, қажыр-қайраты, ақыл-
парасаты, тiптi қазаны да. Күллiсiнiң басын бiрiктiрген бiр-бiрiне деген
алаңсыз ықыласы. Ықылас – Тiлеудiң де, Күдерiнiң де Сәбит ақын табым-
тәңiрiм деп емiрене жазатындай – тәңiрi. Оны Күдерi бұл баянсыз ғұмырдан
озып кеткен досы Тiлеудi нұры қашқан жанары жiпсiп, күбiрлей: Жалпы адамға
ықыластан артық не керек? Әке балаға, бала әкеге, адам адамға ықыластан
басқа не көрсете алады? Адамның адамға тартқан сыйы да ,артына қалдырар
мұрасы да сол – ықыласы ғана емес пе – деп, бейуақыт шақта көкiрек
қоймасынан сыздықтата шығаратын имандай сырынан бағымдайсыз. Қазақтың қазақ
иiсiн шығарып жүрген Тiлеу, Албан шал, Зейнептiң жеңгесi, Күдерiлер кие
тұтып, күндей аулатқан ықылас аптабы олардың көзiн көрген, үлгiсiн, iсiн
көрген, сөзiн тындаған тұрсын, рухына жанап өткендердi де шалмақ. Өйткенi
олардың ықылас деген сөзiнiң астарында адамдық, азаматтық, адамгершiлiк,
ерлiк, өрлiк, дархандық деген биiк ұғымдар жамырай тоғысып, сәуле шашып
жатады. Оны емiп өскеннiң қанында жат мiнездiң жұқасы да болмайды.
Айтса айтқандай, тамырынан өрбiмесе де, ықыласынан өрбiген Тiлеудiң
Тұяғы құмды аймақты күңiренте шыққан таныс гүрiлдi жетелеп, әкесiнiң
жанбасы жерге тигенiне бiр жыл толар қарсаңында басын қарайту үшiн
түнделетiп, құм-шағылдарды шырт ұйқысынан оята жолбарыстай жортып келедi...
Өзi өлсе де артында ықыласынан өнген мәуелi жемiсi, iзгiлi, iзi қалған адам
өлмейдi. Өлгендi ардақтай бiлген қана тiрiнi құрметтей алады. Өлгенге
бақыт керек емес. Өлгеннiң бақыты тiрiнiң тiрлiгiнде Тұяқ өзiнiң
тiрлiгi, өлгендi ардақтау арқылы ата дәстүрiн жалғастырып, мәңгiлiктiң
дәнiн бұл да әкесiндей ықыласымен егiп жүр. Жұлын-жүйкенi иiтетiн, ұлттық
менталитетiмiздiң өмiршеңдiгi, қызым – үйде, қылығы – түзде дейтiн
мақалдың көркем көрiнiсi осындай. Қазақ барда қазақилықтың мұртын балта
шаппайды. Жүрек анатомиясымен шұғылданып жүрген Әбiш Кекiлбаевтың
повесiнде соның кiлтипанының кiлтiн қолына ұстатқан.
Заманды адам арқылы, адамды мiнез арқылы, мiнездi iс-әрекет арқылы
танытып, жан-жақты ашып көрсетуде Әбiш Кекiлбаевтың қаламы пiлсауырлы.
Көргенiн көрген қалпында, сезгенiн сезген қалпында апыл-ғұпыл жәукемдеп
жазып тастайтын мiнез онда жоқ. Ол объектi етiп алған тақырыбын асқан
жауапкершiлiкпен ұзақ барлап, жүндi жiбекке айналдыратын жазушылық қуат.
Ұшаң-теңiз бiлiммен кең қамтып, қаусара игеруге бейiмделген талант [4,
41].
Әбiш Кекiлбаевтың шығармаларын оқып отырғанда бiр әуелi заман, сосын
адам, сосын осы екеуiнен өнiп шығатын мiнездi сегiз таспалы қамшының
өрiмiндей тұтастыра өретiн шеберлiгiне көңiл қоямыз. Сол арқылы ол
қымтаулының iргесiн түрiп, талай бүркеулiнiң бет пердесiн сыпырады. Байлық
не дегiзбейдi, не жегiзбейдi? Төрт құбыласы түгел, айтса сөзi өтiп, атса
құралайдың көзiне тиiп жүрген Балпан бай асады. Асқанның үстiне асып, бұл
аймақта құдай да емес, құдайдан былай да емес ең бай, ең билiктi адам
дәрежесiне жетудiң өтiмдi құралына жалғыз қызы күн астындағы Күнекейi –
Ажар перизатты саудалаумен жетпек болады. Осы көкейiн тескен iш есеппен
қызына құда түсе келген әр сөзiнен тәрбие, бiлiк, кiсiлiк көрiнiп тұрған
Байсал, дәукес Даржан, саудагер Шүрен, тiлмаш Бекес, осы өңiрдi аузына
қаратқан Алшағыр бидi де, Сауытбайды да аяғына отырғызбай, алқынып
келгендердiң аптығын басып, жанарымен жер шұқылатып қайырады. Ешкiмнiң
атағына, абырой, дәулетiне қарамай, өнерi асқан, жүйрiгi озған, күшi басым
жiгiтке қызын берiп, қызығына тоймайтынын жария етедi. Кеудесi аспан
тiреген Балпан бай, сөйтiп, ең батыр, ең палуан, ең өнерпаз, астына
сайгүлiк мiнген ата дәулетi мықты жiгiт күйеу балам болады деп алдын ала
тон пiшiп, iшпей-жемей көкiрегi азып жүргенде, құдайдың кәрiне ұшырап,
малмен бiрге өрiп, бiрге түнеп жүретiн сасық бай Сапақтың қырыққа келгенше
ел қызын бермей жүрген есiрiк Есенiнiң айы оңынан туады. Таңдаған тазға
жолығады, күпiнгеннiң – күнi қараң. Қазылар алқасының шешiмiн естiгенде
Балпан бай басына қаны теуiп есеңгiреп, есiн зорға жияды.
Жазушы повесiндегi бар қайшылығы, трагедияның көркемдiк дәлелi нанымды,
уытты. Сомтемiрге балға бар, сомсынғанға Алла бар. Әдебиеттiң мiндетi, –
деп жазады Әбiш Кекiлбаев, – адам жанын шындап қинайтын мәселелер жайында
қиналған ар мен сезiмнiң айтарына құлақ түру, сол қиынды оңайлатпай, сол
күрделiнi тұрпайыландырмай нәзiк жеткiзу. Ар мен махаббат сезiмiн аяққа
басқан жуан қоныш, шынжыр балақ, шұбар төс, әкесi қызының бар қолына
сығымдап ұстап, қасқыр да бөлтiрiгiне қиянат қылмайтын диюдың әрекетiне
барады.
Әбiш Кекiлбаев бiрақ Балпан байды сынап-сыбамаған. Қатыгездiк, диюлық,
тоғышарлықтың өнiп жатқан, ауа жайылып төңiрегiн ластап жатқан дертi мен
өртi шығарманың өн бойында әрекет-амал қилы мiнез-құлықтардан көрiнiп, төбе
шашыңды тiк тұрғызады. Сұрап алған аурудың емi табылмайтынын кейiпкерлердiң
қылық-әрекеттерiндегi ирониялық бояуларымен күлдiре отырып, күңiрентедi.
Балпан қаншалықты бай болғанымен, рухы кедей. Рухы кедей өмiрдiң сыртқы
болмысына, әшекейi мен дақпыртына әуес. Дақпыртқа әуестiк – дарақының
тiрлiгi. Сол дарақырлығы жалғыз қызын құрбандыққа шалдырған. Халқының
психологиясына, арман-аңсары, санасы мен ождан өресiне қанық жазушы қазақ
тiршiлiгiнiң қырық жықпыл әлеуметтiк болмысына терең бойлап, барлықтың
күшiн асыра бағалаған, даралық әдетiне айналған, түптiң түбiнде барын
сарқып, ар-ұяттан жұрдай болары таңданарлық жай емес.
Ел аман, жұрт тынышта құда түсiп келген Сауытбайға қысырдың қымызына
қызыра бөрткен Балпан бай: Екi баламның қызығы үшiн (Өтеген мен Ажар)
дүние-мал аямаймын. Бүкiл ел-жұртымның алдына бәйгеге түсiп, бәйгеге ие
болған жiгiтке қызымды ұзатамын – деп аспанға шырт түкiредi. Нәтижесiнде
бәсекенiң қызығын қызықтауға жиналған қара құрым халыққа мақтан үшiн
жайылған аста-төк дастархан, қаншама мағынасыз дүниенiң бетiне қарамай
тiгiлген бәйгелер Балпанның қаншама мал-мүлкiн желге ұшырады, ит рәсуә
болды десеңiзшi...
Қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай үкiлеген асыл сүйек қызы
қырықтан асып, әйел баласы атын естуге шошынатын есер Есенге бұйырады. Бұл
– қызы үшiн тiрiдей өлiм де, өзi үшiн емi жоқ моральдық соққы. Үшiншiден,
алқалаған жұрты iшпей-жемей саудың тамағын iшiп аурудың сөзiн сөйлеп,
нақұрыстың iсiн iстегеннен iргесiн сөгiп, үйiн берiсi қозы көш жерге
қондырмақ. Төртiншiден, құдай құраған мал-дәулеттi ит рәсуә етiп, қанасын
жарып шыққан баласын тападай тал түсте жылатып-еңiретiп есерге жетелеткен
парықсыз, даңғой, дарақы, есуас әкеден бала безiп, от басы терiс
айналмақ. Қазақтың түбiне жетiп жүрген ең абыройсыз әдеттерi осы бәсеке,
дарақылық, даңғойлық, пәтуасыздық, парықсыздық. Жаман әдет- жұқпалы дерт.
Автомобиль повесiндегi оқиғалар Әбiш Кекiлбаевтың туып-өскен ауылы
Оңды жерiнде өтедi. Бас кейiпкер Қобылан Зоранұлы 1937 жылы қарапайым
шаруаның отбасында дүниеге келген. 1956 жылы орта мектептi, сосын аудан
орталығында ашылған жүргізушілік курсты бiтiрiп, ауылда алғашқылардың бiрi
болып, темiр тұлпардың тiзгiнiн ұстаған. Жол апатынан қаза табады. Жас
ғалым Ж.Дүйсенбаева Әбiш Кекiлбаевтың повестерiндегi кейiпкерлердiң iзiмен
iлесе отырып, олардың көбi шығармада өз аттарымен жүрсе, бiразы сәл
өзгерiске ұшырағанын жазады.
Жазушы Шыңырау повесiнде анау айтқандай Еңсептi, еңсепшiлдiктi
дәрiптеуден аулақ. Әбiш Кекiлбаев азаматтық үрекпен еңсепшiлдiктi айыптай
отырып, ащы өмiр шындығы жайлы толғанады, оқырманын да толғандырады.
Осындағы тамыры терең қайшылық қоғамдағы әлеуметтiк күштер арасында
жүрмейдi, адамның өз iшiнде, құлқында жүредi. Қырық құрым үйдiң оң жағына
көрiк құрып, шыжыған шiлдеде сексеуiлдiң шоғына шыжғырылып отыратын әкесi,
ешкiмге жылы шырай, оң қабағы жоқ, қырыс мiнездi қырсық Құлжанға тартуды,
iсiн жалғастыруды да, тiлiк табан, жалақ бет қара бала – Еңсеп сонау
ышқырын толтырып асық ұтып әкелетiн абыройын ендi жаба бастаған шағында
қаламаған. Көргенi қор болғанымен, көкiрегi зор едi. Қолында өзегiне күмiс
құйған, сабына алтын әшекей жүгiрткен шашақты төрт өрме қамшы, артына әр
ауылдан ерген пысықайлары бар, байға қонып, мырзаға түстенiп жүрген өктем
Бигелдi болыстай, есiп сөйлеп отыратын Шоңмұрын бидей болсам қатып кетер
едi деп армандайтын. Кедейлiк, көптi таңқалдырып, топтан оздырған өнердiң
жоқтығы Еңсептi кәдiмгi шыққан руы Қараштың бiлегiнде күшi, қолына iсi,
жүрегiнде түгi бар еркек кiндiктерi кәсiп ететiн шыңырау қазатын тiрлiкке
жетелеп әкелдi. Жүйкенi жүнжiтiп, қандай жүректi де қаралай күптi қылып
бiтетiн, түксиген сыз қабырғалар мен су қиыршық топырақтан, екi иiнiнен
аждаһадай айқара басқан көр-қараңғылықтан басқа сырласы, серiгi, бауыр
басары болмайтын, ажал минут сайын өкшелеп, зәрезап еткен жылан көзтiрлiктi
бастан кеше жүрiп Еңсеп өзгеден артылсам, бағым асса деп армандаудан бiр
сәт аяқ тартып көрмептi.
Кер тағдырдың тастақ тар қойнауына қызыл өңешiнен қылғына байланған,
аяғының астын шаянша шағып сыз топырақтан табаны анда-санда, тiптi жылдап
та ажырап шыққанымен қу тiршiлiк оны қайта айдап әкеп, берген уәдесiн
жұттырып, бiр аяғын көрге, бiр аяғын жерге тiретiп қояды. Жасы егде тартып,
бұлшық еттерi босап, жиған терген аз-мұз тұяғын тiстей қатып түгендеп,
несiбесiн құдайдан айырып жүргенде баяғы ит ауруы қайта қозады.
Шындығында, бақыт қуған адамның тапқан бақытынан жоғалтқан бақыты көп
болса керек. Өмiр бойы iзденiстегi тағатсыздығы, еңбектегi табандылығы
арқасында Еңсептiң үстiрт өңiрiнде қолы дiрiлдеп, қалт кеткен жерi жоқ,
шұқыған жерiнен суы бұрқырап шығып, үрейлi түске, түсi жұртты оқырандырған
iске айналып, атағы алысқа кеттi. Тастан тамшыны сығып шығарған даңқы жер
жарды, бiрақ құдығы қаздырған адамның атын шығарып азабын тартқан бұл
атаусыз қалды. Сол үрдiстi сонау Қарақалпақ асып келген, сирек сарғыш
шоқша тiстерi ақсиып тұрған Қалпақ қу бұзды. Бұл өңiр естiп көрмеген, 150
қадамдық тереңнен су шапшытып, айды аспаннан бiр шығарды, пақырың. Қараш
әулетiнiң маңдайына жазылған, ағасы құрбан Дәржанның басын жұтқан ата
кәсiптiң абыройын қаңғырып, араларына сынадай сығылыса кепсiнген кiрменiң
иемденiп кетуiн Еңсеп қалай оңай кешсiн... Өзгенiң табан астында тасы өрге
домалаған тосын бағы кәнiгi құдықшының кәрi жынын қоздырып, өткiншi өмiрдiң
ұйытқыма опасыздығын ұқтырды. Ендiгәрi мұндай үрейлi, мәңкүр-нәңкүр төмен
түскен сайын қамшысын иiруге үдететiн күн көрiс қамытынан босанарда берген
антын, өтiнiш айтушылардың меселiн қайғырған уәж-өкпелерiн ерiксiз ендi
былай сырып қойып, соңғы, ең қиын, жанынан безген де шаңына iлеспейтiн
шыңырау қазуға бел буады. Бұл шешiмге оны итерген қызғаныш, күншiлдiк,
бақталастық, iштарлық. Өзi тәрiздi еңбек адамының маңдай терi, тартқан
азабы, көрген қорлығының өтеуi, нәтижесiне iшi күюi жақсылыққа бастамасы,
құдайдың кәрiне жолықтырмауы мүмкiн бе?
Еңсеп сол қара пиғылының, күншiлдiктiң құрбаны болады. Егер ол Қалпақпен
ойын да, бойын да, тәжiрбиесiн, қажыр-қайратын бiрiктiрсе, барланбаған
тереңi, айдынын аймалатпаған шыңырауы қалмас едi. Табиғаты кереғар адамдар
сезiмiнiң күрделi шындығын психологиялық тереңдiкпен игерген жазушы, әрине,
характер тереңдiгiне қол жеткiзген. Қызғаныш түбiне жеткен, тертесi қысқа,
тұзы татымсыз, рухы кедейлеу адамның трагедиялық күйiне, аянышты тағдырына
налып, ойланасың, аяйсың... Шыңыраудағы Еңсепке жазушы тасты тесiп,
сусыздан су шығарғаны үшiн iшi жыли отырып, еңсепшiлдiктi суық қанмен
қабылдайды. Шыңыраудың әлеуметтiк тереңдiгi сонда, адам рухын құлдырауға
емес, құлшынысқа, тазаруға, арылуға шақырған күрескерлiк пафосқа толы.
Шыңырау повесi де iшкi болмысымен Күйге ұқсас шығарма. Ұқсас дегенде
бiз негiзгi ойдың сабақтастығын, яғни философиялық концепцияны айтып
отырмыз. Күйдегi бас кейiпкер де өнер адамының зұлмат дүниедегi аянышты
тағдырын елестетсе, Шыңыраудағы бас кейiпкер де ол жай құдық қазушы емес,
шындығында өнерпаз жанның парықсыз, пәтуасыз ортадағы аяқ асты болған,
елеусiз қалған, жансебiлдердiң мазағына айналған тағдырын көз алдыңа
әкеледi. Еңсеп секiлдi ерен туған ерлердiң имансыз да жанкештi ездердiң
қолындағы қуыршаққа айналғанына iшiң ашиды. Өмiрдегi даңқ, атақ жолындағы
бәсеке деген қызыл басты пәлелердiң адамды қалай арбайтындығына
күйiнесiң.
Құдық – Әбiш Кекiлбаев үшiн сыртқы фон, философиялық символ ретiнде
алынған. Жазушы негiзгi планда адамдардың өзегiн өртеген жұлыны мен
жүйкесiн қызыл құрттай дүниеқоңыздықтың, көрсеқызарлықтың, қызғаншақтық пен
бәсекеқұмарлықтың себептерi мен зауалды зардабын көрсетудi көздеген. Өнерi
өзiнiң соры болған Еңсеп секiлдi адамның талай сыз тағдыры – дүниедегi
баянсыздықты, өткiншiлiк пен өкiнiштiлiктi еске түсiрсе, екiншi жағынан
өнерi өз кезiнде бағаланбаған жанның қайғысына, мұңына бiр сәт мұңайып бас
игiзедi. Пендешiлiк пен күйбең тiршiлiктiң күйкi қамы талай ұлыны да,
кiшiнi де өзiне табынтқанын, сөйтiп басын жұтып, бағын кескенiн Еңсептiң
өмiрi мен өлiмi арқылы елестетемiз. Повестiң рухы осындай ойларға
жетелейдi [3, 116].
Әбiш Кекiлбаевтың Бәйгеторысы бiр қарағанда қамыттан қалып, тақымға
жарамаған, тұяқтан тозған, ендi ешкiмге керегi жоқ бiр кездегi сұлу
сәйгүлiктiң бүгiнгi пұшайман қалi туралы сияқты. Ал, үңiле қарасақ, автор
не айтқысы келген деген сауалды сауырлай түссек мысқалдап басталып,
тереңдей берген мыс-мыс ойға тап боламыз. Тұғырдан сәл тайып кеткен
адамзаттың шетқақпай болған тағдырын, яғни өз кезiндегi сұңқылдаған
сұңқардың қарқылдаған қарғалардың имансыздығының құрбандығы болып
кеткендiгiн әңгiменi оқып отырып ойға аласың.
Бәйгеторы – осынау мазағы да азабы мол, күрделi де күрмеуi мол
итжығысы мен текетiресi тең түсiп жататын өмiрдегi әдiлетсiздiктi,
немкеттiлiктi, тасжүректiлiктi айыптайтын, күнi түскенде күйбең қағатын,
күйiң кетсе сәл сүрiнiп қалсаң демеудiң орнына демiңдi алғанша тұншықтырып
жiберетiн екiжүздiлер мен ит өлiгi жатқандардың жалған моралiн әшкерелейтiн
хикая. Адамды шеңi мен шекпенiне қарап бағалайтын, қызметi мен атағына бола
ағалап, сағалайтын – бойы бұлғаң, сөзi жылмаң желбуаз жандардың
азаматтың қасиет-қадiрiн бiле бермейтiндiгiн, керiсiнше оның басынан бағы
тайған күнi Сенi қайдан көрдiм деп шыға келетiнiн Әбiш Кекiлбаев жақсы
жеткiзген.
Шыңырау повесi мен Бәйгеторы әңгiмесiнiң арасында идеялық
сабақтастық сезiледi. Анықтап айтқанда, бұл повесi Бәйгеторыдағы идеяны
әрi тереңдетiп, әрi басқа қырынан аша түседi. Повесте бiр қарағанда құдық
қазудың хикаясы суреттелетiн сияқты. Егер дәл осылай ғана деп ойласақ, онда
автордың бүкiл айтайынтдегенiн түсiнбеген болар едiк. Теңеп айтсақ, қыран
мен күйкентайдың, тұлпар мен жабының арасындағы iштей тартыс, олардың ара
салмағы сыр шертедi. Биiк мансап биiк жартасқа қыранның да шығатыны
сияқты, өнерде де осылай болатындығы Әбiш Кекiлбаев идеясының түпқазығы.
Жоқтан, кездейсоқтан пайда болып, оңай олжаға, жалған атаққа ие болатындар
мен өнер жолында өмiрiн сарп ететiндердiң әрекетi-повесть сюжетiндегi
негiзгi буынның бiрi. Повестегi көркемдiк идея құндақтаулы жатқанын айтқан
жөн. Соңғы философиялық шешiмдi прозаиктiң iзденiс үстiнде тапқаны анық.
Әбiш Кекiлбаевтың тарих пен бүгiнгi күннiң маңызды мәселелерiн бiрлiкте
қарап, әлеуметтiк iрi идеяларды өзек еткен туындысы – Күй повесi. Бұған
қаламгер ұзақ дайындық жасаған. Табиғаты қатал, қатыгез болғанымен, жерi
кеңге бай, дауыл қалтырытып, ернi кезергені жусан изенiне дейiн аңыз
шертiп, ащы, мұңлы жiгерлi әндердi қиқұлжытып, күй шертiп күңiрентiп жатқан
Маңғыстау өңiрiнiң перзентi Әбiш Кекiлбаев тал бесiкте тербелiп жатып-ақ
ана уызы, әке саусағынан төгiлген балдай күйдiң дәмiмен балғын, сезiмтал
көкiрегiне сұсты өмiр шырынын жинай бастаған. Әдемi қоңыр дауысы бар,
көшпелi елдiң көне шежiрешiсi Әбiш Кекiлбаевтың алғаны көп, өнерпаздың
мүмкiндiгi мол, қамтығаны қомақты зерек адам болыпты. Сол алақанына ай
аунап. Күн қонақтаған кiсiнi Әбiш Кекiлбаев Алтын шуақ жинағына енген
Әке атты шағын поэмасында:
Көкемнiң бармағынан бал саулады,
Осы ауыл талай тыңдап тауыса алмады.
Көп болды сол көкемдi көрмегелi,
Күйiне бiздiң ауыл тамсанғалы, – деп әкесiнiң төңiрегiне
жарығын қалай түсiргенiн, өз бойына жаққан отының қуатын келiстiре
кестелеген. Атадан бала, ұстаздан шәкiрт озу – прогресстiң заңы. Бүгiн
күллi алаштың баласын парасат, бiлiм-бiлiгi, ақылы көз жеткiсiз
зеректiлiгiмен тамсандырып жүрген халық жазушысы Әбiш Кекiлбаевтың арғы
негiзi де мықты. Бабасы Қожаназар Маңғыстау өңiрiн мiнер ат, iшер қымыздан,
бала-шаға нәпақасынан кенде қылмаған асқан бай, өз заманының беделдi адамы
болған.
Сыншы-ғалым З.Серiкқалиевтың Әбiш тiлiнiң бояуы, Әбiш тiлiнiң бай ою-
өрнегi өмiр құбылыстарын, ерлiк пен ездiктi салыстырмалы алып, тағдырлас,
тамырлас тiрлiк базынасын өзара балама суреттерiмен мөлдiретiп жеткiзген
психологиялық сезiм құбылысынан танылады деуiнде жазушының бүкiл болмысын
аңғартатын терең пайымдау жатыр.
Күй повесiнде жетi жұртты ел қылған, жетi жұртты жер қаптырған
Маңғыстаудың атадан балаға кететiн талай өшпендiлiк оқиғасы сөз болады.
Атырау, Арал, Сағыз бен Қарабұғаз арасында адай мен айладыр сонау ықылым
заманынан берi көшiп-қонып жүрсе де құстың қанаты талып, құланның тұяғы
тозатын көсiлiп жатқан ең сақара жеткенмен, ағайынды қазақ, түрiкпен екi
халыққа татулық жетпей, кер заманның кермек пиғылынан өрбiген жөнсiздiктiң
адамды ақылынан алжастырар көрiнiсi ешкiмдi бей-жай қалдырмайды. Қарапайым
халыққа далиып жатқан жерде де, асып-төгiлiп жатқан мал да айбыныңды асырар
атақ-даңқ та қажетсiз. Бала-шағасы, зәузаты аман боп, солардың аз-мәз
несiбесiн түгендеп, өсiрiп өндiрiп, елмен қол ұшынан жалғасып, бiрiнiң
жыртығын бiрi бүтiндеп, барлы-жоғын бөлiсiп жеп, қайғылымен бiрге қабырғасы
қайысып қуаныштың жүзiндегi нұрға бiрге жылынысқаннан артық бақыт та,
ләззат та болмақ емес. Намыс пен ызаға от тастап, бейбiт өмiрдi әлдилеп
отырған еңбекшi жұрттың көңiлiне шоқ тастап, ағайын елге уы тамған қастық
сөзiн айттырып, алмас қылышты қайратып, тұрысатын жерiн сайлататын, әрине,
сағымға шомылған көп жылқысы жер бетiне сыймай бара жатқан Мәмбетпаналар
мен Дүйiмқаралар.
Кiмнiң күшi басым – соның абыройы жоғары, зорлығы өктем. Өктемнiң тізесі
батып, қамшысының уыты етiне өтiп, сүйегiн сыздатады. Бiрақ шабылғанмен,
артында тепсiнерi жоқ доңайбат кектiң шортанның жалына қолы жетпей, шабақты
шошытып табақты қуырумен шектеледi.
Заман өзгердi, заң тозды, кемеңгердiң көкейiнен шығатын келiстiрер
сөздi айтар қауқайған – қауқайған бастар қара сеңсең бөрiктердi
көтергенiмен елдiктiң, ерлiктiң еңсесiн көтерер қауқардан айырылып, батып
қыр көрсетер, тентек, долы батырды райынан қайтарар келiстi кеңестiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz