Білім алушылардың әлеуметтік ортаға психологиялық бейімделуі
БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІ
6М010300- Педагогика және психология мамандығы бойынша
педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1. БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.1 Бейімделу ұғымының мәні, құрылымы және бейімделу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Білім алушылардың жоғары оқу орнына психологиялық бейімделу үрдісінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2. БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІ МӘСЕЛЕСІНЕ АРНАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
44
2.1 Зерттеудің әдістерінің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
44
2.2 Білім алушылардың әлеуметтік ортаға психологиялық бейімделуіне арналған бағдарлама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
2.3 Зерттеу жұмыстарының сандық және сапалық өңдеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
80
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
88
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезеңде бейімделу мәселесі психологияның шешуші мәселелерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесіне қызығушылықтың артуы және оның әлеуметтік психология аясында қарастырылуының өсуі қазіргі қоғамда жүріп жатқан қарқынды өзгерістермен байланысты болып отыр[1]. Әлеуметтік үдерістердің тұрақсыздығы және жиі алдын-ала болжауға мүмкін еместігі тұлғаға қойылатын талаптарды күшейте түсуде.
Тұлға бір жағынан, әлеуметтік талаптарға сай болуы, екінші жағынан, ішкі тұрақтылық пен тепе-теңдікті сақтау қажет. Қазіргі қалыптасқан жағдайда адам өзінің дүниетанымын, көзқарастарын жаңаша қалыптастырып, неғұрлым аз уақыт аралығында ақиқатты дұрыс көре білгені жөн. Аталған мәселе аясында, адам дербестігін мойындау қарқыны, осыған сәйкес адамның әлеуметтік ортамен өзара өнімді әрекеттесу жағдайында өз әлеуетін жүзеге асыру мүмкіндіктері неғұрлым айқындала бастады.
Адамға қазіргі қоғамда тиімді әрекет ету үшін келесі талаптарды орындау қажет: қоғам мен оны қалыптастыратын ұйымдардың табиғатын ұғыну; аталған ұйымдардағы өз және өзгелердің рөлін ұғыну; өз әрекетінің және өзі қатысты ұйымдардың әрекеттерінің нәтижелеріне талдау жасай алу[2].
Жоғары білім беру болашақ маманның тұлғасын қалыптастыру үдерісінің маңызды бөлігі бола отырып білімдерді меңгеру ғана емес, сонымен қатар оларды үйлесімді тұлғамен өрбіте дамыту болып табылады[3].
Білім беру үдерісінде адамның өмірлік ұстанымдары қалыптастырылады, оның әлеуеті жүзеге асырылады, өзін-өзі сыйлау мен өзін-өзіне сенімділік пайда болады[4]. Қарастырылып отырған мәселе аясында ЖОО екіжақты рөл атқарады. Бір жағынан, жоғары мектеп ерекше әлеуметтік-психологиялық орта болып табылады. Жоғары оқу орнына түсе отырып талапкер үйреншікті әдеттерінен бас тартып, жаңа жағдайларға бейімделуге мәжбүр болады. Осылай бола тұра, білім алушының бейімделуінің табыстылығы индивидтің ерекшеліктері және білім беру ортасының ерекшеліктері тәрізді екі негізгі факторға тәуелді деп айта аламыз.
Жоғары оқу орны талапкерге жаңа әлеуметтік кеңістікті ұсынумен қатар, студенттерінде жаңа жағдайға бейімделу қабілетін қалыптастырады. Осылайша болашақ түлекті кәсіби саласында тиімді қызмет жасауға даярлайды. ЖОО міндеті білім алушының өз күштерін сезіне білуге және қойған мақсаттарына қол жеткізу қабілетін сіңіру болып табылады[5].
Соңғы кезде адамның әлеуметтік ортаға бейімделу мәселесіне айтарлықтай назар аударылып жүргеніне қарамастан, аталған мәселенің көптеген аспектілері жеткілікті түрде қарастырылмай отыр. Бүгінге дейін білім алушының жоғары оқу орнына әлеуметтік-психологиялық бейімделу ұғымы жүйелі түрде қалыптастырылмаған.
Аталған ұғымды жүйелендіру бұл құбылыстың бүкіл күрделілігі мен қарама-қайшылығын ескеретін болатын. Аталған феноменнің студенттік өзін-өзі басқару контексінде қызмет етуін зерттеу әдістері де жеткілікті түрде нақты болмай отыр. Тұлғаның бейімделушілік қорларының неғұрлым өзекті мәселелері жөнді әдіснамалық шешімдерін таппай отыр.
Бүгінге дейін білім алушының жоғары оқу орнына бейімделу үдерісінде студенттік топтың әлеуметтік-психологиялық орта ретінде атқаратын рөлі жайлы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Психологиялық көзқарас тұрғысынан студенттік өзін-өзі басқарудың білім алушының жоғары оқу орнына бейімделуіне тиізетін ықпалының табыстылығы толық зеттелмеген.
Білім алушының жоғары оқу орнына бейімделу мәселесінің көпжақты, кешенді сипаты және де жүйеленбеген материалдардың ауқымдылығы біртұтас тұжырымдама әзірлеу үшін зерттеушілердің алдына бірқатар әдіснамалық қағидалар мен тәсілдерді қайта қарастыруды талап етеді[6].
Білім алушылардың бейімделуі психологиялық - педагогикалық еңбектерде көпфакторлы үдеріс ретінде қарастырылады. Дегенмен, білім алушыларды оқытудың жаңа жағдайларына бейімделуіне кедергі келтіретін факторларды жоятын ғылыми негізделген кешенді бағдарлама құрастырылған жоқ. Отандық ғалымдардың еңбектерінде негізі қаланған бағытты ұстана отырып біз білім алушының жоғары оқу орнына әлеуметтік-психологиялық бейімделуі мен бейімделуде студенттік өзін-өзі басқару органдарының рөлін зерттейтін тәсілдерді талдап, жүйелеуді жөн көрдік.
Қазіргі таңдағы ғылым мен тәжірибеде бейімделу түсінігі білім алушының дайындығының тиімділігін жоғарлату әдісін өңдеумен айналысады. Білім алушының бейімделуі білім берудің фундаменталді сұрақтарының қатарына жатады. Демек, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау жеке тұлғаның дамуы, мамандандыру, білім алушының әлеуметтенуі білім алушының бейімделуі сәтті болса, білім алушының мамандануы жақсы қалыптасады және қоғамдық ортада дамуы жүзеге асады.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты - білім алушылардың әлеуметтік ортаға бейімделуін кешенді зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
-тақырыптың мазмұнын қарастырған ғылыми-теориялық әдебиеттер мен мерзімді басылымдарды зерттеу;
- әлеуметтік орта, бейімделу ұғымдарына талдау жасау;
- білім алушының әлуметтенуіне әсер ететін факторларды жүйелік талдау;
- білім алушылардың әлеуметтік ортаға психологиялық бейімделуіне арналған бағдарлама жасап, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік тексеру.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнының білім алушылары.
Зерттеу пәні: білім алушының жоғары оқу орнына әлеуметтік-психологиялық бейімделу үдерісі.
Зерттеу жұмысының болжамы. Егер білім алушының жоғары оқу орнына психологиялық бейімделуі кешенді зерттелсе, арнайы бағдарлама енгізілсе, онда білім алушылардың ортаға бейімделуі нәтижелі болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: әлеуметтік орта, әлеуметтену, бейімделу ұғымдарының мәнін ашатын теориялық қағидалар, сондай-ақ әлеуметтік, философиялық, психологиялық білімді қалыптастыру мәселелерін қарастыратын ғалымдардың ойларын, көзқарастарын, тұжырымдамаларын зерттеу, талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
1. Білім алушылардың әлеуметтік бейімделуін жіктеудің стартегиялары ұсынылды (өзін белсенді түрде өзгерту, орта талаптарына енжарлық мойынсұну, өзіндік ішкі әлеміне енжар түрде бойлау т.б.) бейімделу үдерісінің кезеңдеріне орай.
2. Білім алушының әлуметтенуіне әсер ететін факторларды жүйелік талдау жүргізілді.
Практикалық маңызы: Білім алушының білімді меңгеруі мен білім алуға деген қызығушылығы және оның үлгерімінің жоғары дәрежеде болуына оның жаңа қоғамдық ортадағы әріптестерімен, оқытушылармен, жоғары оқу орнының әкімшілігімен өзара қарым-қатынасының жақсы болуы үлкен әсер етеді. Сондықтан профессор-оқытушылар құрамының студенттермен жұмыс жасау жағдайы олардың бейімделуіне үлкен әсерін тигізеді.
Зерттеу әдістері:
oo ғылыми әдебиеттер мен бағдарламалық-әдістемелік құжаттарға теориялық талдау жасау, диагностикалық әдістер (сауалнама, сұхбат, бақылау, тестілеу);
oo А.Г. Маклакова, С.В.Чермякинаның Бейімділік атты тұлғалық сауалнамасы.
Зерттеу базасы: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің 1 курс студенттері
Зерттеудің бірінші кезеңінде (2014-2015 оқу жылының 1 жарты жылдығы) зерттеу тақырыбының жоспары жасалынып, библиографиялық көрсеткіш талқыланды. Таңдалған тақырыпқа байланысты ғылыми әдебиеттер мен қажетті материалдар жинақталып, ғылыми зерттеу жұмысының ғылыми аппараты жасалынды. Зерттеу жұмысының теориялық бөлімінде ғылыми-теориялық әдебиеттер мен мерзімді басылымдарды зерттеліп, бірінші бөлім нақтыланды.
Зерттеудің екінші кезеңінде (2014-2015 оқу жылының 2 жарты жылдығы) тақырыптың мазмұнын қарастырған ғылыми-теориялық әдебиеттер мен мерзімді басылымдарды зерттеу жасалынып, әлеуметтік орта, бейімделу ұғымдарына талдау жасалды, білім алушының әлуметтенуіне әсер ететін факторларға жүйелік талдау жүргізілді. Диссертацияның негізгі бөлімі дайындалып, теориялық бөлім бойынша зерттеу жұмысының нәтижелері басылымға жарияланды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде (2015-2016 оқу жылының 1 жарты жылдығы) экперименттік бөлімнің әдістемелері нақтыланып, зерттеу тақырыптары бойынша озық педагогикалық тәжірибелерді сарапталып, әңгіме, сауалнамалар жнақталды. Зерттеудің мақсат-міндеттеріне сәйкес кешенді әдіс-тәсілдердің жоспары жасалып, білім алушыларға арналған әлеуметтік ортаға бейімделуіне арналған бағдарлама дайындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен нәтижелерін сынақтан өткізу: Зерттеу нәтижелері педагогикалық эксперимент жүзінде өткізілді. Оның негізгі идеялары халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда жарияланды:
1. Білім алушылардың әлеуметтік ортаға психологиялық бейімделуі. Жоғары педагогикалық мектепте инновациялық білім беру ортасының мазмұнын және ұйымдастыру талаптарын институттандыру Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы, 2015
2. Білім алушылардың әлеуметтік ортаға бейімделуі. 100 нақты қадам - Қазақстаның білім және ғылым жүйесінің жаңа өркендеу дәуірі Халықаралық ғылыми конференциясы, 2015
Зерттеу жұмысының құрылымы: диссертация жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, кестелерден, сызбалар мен диаграммалардан, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады
1. БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Бейімделу ұғымының мәні, құрылымы және бейімделу кезеңдері
Бейімделу жалпы ғылымның мәселесі болғандықтан, қазіргі кезде ол психофизиологиялық, жеке психологиялық және әлеуметтік психологиялық деңгейлерде зерттеліп жүр. Негізінен педагогикалық аспект әр түрлі сатыда қарастырылады:
оқушының ішкі жан дүниесі;
тұлғаның қалыптасқан бағыты бойынша педагогикалық біліктілікті игеруі;
іскерлік-педагогикалық біліктілікті бекітудің сатысы;
әлеуметтік-педагогикалық сатысы бойынша жүзеге асады[7].
Қазіргі уақытта бейімделуді мақсатты тұлғаның қолайлы уақытта қызметтендіру, яғни оны негізгі уақыт орын талабына келтіру, сол уақытты оның барлық қуаты, физиологиялық және рухани байлығы негізгі мәселелерді шешу үшін бағытталуы және шығындалуы тиіс.
Басқа қайнар көздерден қарайтын болсақ, "бейімделу" сөзінің астарында "тұлғаның орта арасында қарама-қайшылықсыз, әр қилы талаптарына бейімделу" деп жазылған[8].
Көбіне ғалымдар "бейімделу" түсінігін жеке тұлғаның қоршаған жерінде және табиғи ортасында реакцияларын белгілеу үшін қолданады[9].
"Бейімделудің" нақты түсінігін таппасақ та, жоғарыда көрсетілген ғалымдардың жұмыстарында жағдайлар ерекшелеп қарастырылған болатын. Олардың негізгісі - бұл жеке тұлғаның белгілі талаптарға бейімделуі үшін өзгеруі , мұндай құралдандыру ағзаның қоршаған ортамен байланыстырылуы болып табылады.
Алайда, бейімделу әрекетін әлеуметтік аспектіде қарағанда, ол мектептегі оқытудың мазмұнын жан-жақты келетін үрдісті толығымен ашпайды.
Білім алушылардың оқу бағдарламасына үйрену кезеңінде, ғалымдар бейімделудің көптеген түрлерін қарастыруды ұсынады. Негізінен, бейімделуді қоршаған ортасына сай 5 түрге бөледі:
oo әлеуметтік;
oo әлеуметтік-психологиялық;
oo психологиялық;
oo іскерлік;
oo педагогикалық[10].
Көбінесе зерттелген бейімделудің түрі - бұл оқу бағдарламасына педагогикалық бейімделу. Өзіне сәйкес бейімділік үрдісті құрылымы жағынан, яғни физиологиялық реттеуде оның жеке дара қарым-қатынас кезеңіндегі бейімделуіне қарау керек. Осы негізде психо-физиологиялық бейімделу басты мағынаға ие. Ол бейімділік үрдіске айрықша әсер етеді. Бірақ та оның бейімделу нәтижесінің тұрғылықты болуындағы динамикалық жағдайы мен маңызы әлі зерттелмеген.
Бейімделуді ұстаз бен оқушы арасындағы беделді еңбегіне және оның құндылығының қажетті жағдайларын қарастыратын зерттеу жұмысы ерекше қызығушылыққа ие болады.
Мазмұны мен нәтижесіне қарай автор бейімділіктің екі түрін: шығармашылық және формальдық түрлерін көрсетеді. Шығармашылық бейімділік оқу үрдісіне бейімделуді жоспарлайды, оған қоса оқушы білімді терең әрі мығым түсініп игереді, өзінде шығармашылық ойлау және болашақ маманның қасиеттерін қалыптастырады, тұлғаның еңбектегі жоғары құлшынысымен ерекшеленеді.
Формальды бейімділік - оқушының тек сынақ пен емтиханды жақсы тапсыруы үшін оқу үрдісінде қалыптасады[11].
Егер де шығармашылық бейімділікте біржақты пікір болса, онда формальдық бейімділікте кейбір авторлардың қарсы пікірі болады. Мысалы, формальдық бейімділік білім алушылардың жаңа ортаға бейімделуімен, жаңа ортаның ерекше жағдайларын меңгеруімен қалыптасады, соның арқасында қоршаған орта құрылымды, жүйелі болып, адамға онда қалыптасу оңай болады.
Мұндай формальдық бейімділіктің анықтамасын біз нақты деп есептейміз. Бұны психология тұрғысынан қолданғанда, ол әлі де қарастыруды қажет етеді. Бұл бейімделу үрдісінің белсенділігімен, енжарлығын айыру барысында адамның қоршаған ортамен қалай байланысуынан туындайды[12].
"Бейімделу" түсінігі бойынша мынадай анықтамалар анықталды.
1.Бейімделу - бұл жеке тұлғаның әлеуметтік ортаға белсенді араласуы[13].
2.Бейімделу - бұл осы үрдістің нәтижесі[14]. Бұл құрамдас бөліктердің бірлігі жеке тұлғаның мақсаты мен дұрыс бағдарына байланысты.
Г.И.Царегородцевтің [15] айтуынша бейімделу процесі жанасатын немесе мүлдем әр түрлі білім салаларына экспортталып, пайда болатын жалпы ғылыми түсініктерге жатқызуымызға болады. Философиялық ғылымдармен қоса жалпы ғылыми түсініктер де әр түрлі ғылымдарға жататын объектілерді біріктіріп зерттеуге қабілеті бар.
Тар мағынада біз бейімделуді өндіру үрдісі деп қарастырамыз, өз мүмкіндігіне қарай оқытушының көмегімен тұлғаның мақсатты түрде жүйеленуінің ұтымды тәртібі, оқудың жаңа бағытымен байланысты оның қызметінің құрылымын қалыптастырады.
Әрбір тірі жан туғаннан бастап өмірінің соңына дейін қоршаған ортасына жақсы бейімделуге тырысады. Бұл қасиет барлық тірі ағзаға тән, яғни дем алу, қозғалу, көбею секілді қасиеттері бар ағзаға.
Көне грек философы Эпидокл өсімдіктер мен жануарлар эвалюциясы жайлы гипотезасын қозғағанда ең алғаш өмір сүру және бейімделу түсінігін көрсеткен.
Қазіргі заманда, әсіресе, қарқынды өзгеруіне байланысты кез-келген жағдайда өзін жақсы сезіну, жағдайларға икемделе, бейімделе алу өте маңызды. Ғалымдар осы күрделі процестің түрлі шегін зерттеуге, бағалауға болатындығын көрсетуде.
Ғылыми әдебиеттерді қарастырғанда бейімделу әрқашан жеке тұлғаның әлеуметтік рөлге енуі мен жаңа режимге көшуімен байланысты екені айтылады. Осы ұғымды ары қарай қарастыруымыз арқылы бейімделу - үдеріс пе әлде нәтиже ме деген сұрақ жайлы әлі нақты көзқарастың жоқ екенін аңғартты.
С.М.Елеусізованың [16] пайымдауынша, бейімделу - жеке тұлға мен әлеуметтік орта арасындағы белгілі қарым-қатынас үдерісі және нәтижесі.
Стефаненко Т.Г. [17], С.А. Сущенко [18] бейімделу үдерісі - қандай да бір кезеңдегі құбылыстың пайда болуының, оның уақытқа тәуелді дамуын, өзгеруін, бірте-бірте ретімен бейімделу элементтерінің жиынтығын қамти тұрып, жаңа кезеңге өтудің сапалы нәтижесін береді.
И.Я.Зимняяның [19] пікірінше, тұлғаның бейімделу үдерісі обьективті ортаны өзінің тұрмыстық болмысын саналы түрде сезінуі, айыра алуына байланысты туындайды, екіншіден, адамның еңбек қызметі бейімделуші ортада әрқашан маңызды, үшіншіден, адам өзінің өмір сүру салтына қарай бейімделу үдерісін пассивті түрде қабылдап қана қоймай, мақсатты түрде өзгерте алады.
Н.Н.Мельникова [20] келесі бейімделудің мінез-құлықының келесі стратегияларын айтады:
oo ортаның белсенді өзгеруі;
oo өзін-өзі белсенді өзгерту;
oo ортадан кетіп басқа ортаны іздестіру;
oo ортадан байланысты үзіп, өзінің ішкі дүниесіне кету;
oo өзін-өзі пассивті (жәй, баяу) репрезентациялау;
oo ортаға пассивті бейімделу;
oo ортаныңы өзгерісін пассивті түрде көрсету;
oo ішкі өзгерістерді пссивті түрде күту.
Ең жақсы нәтижеге ие болатын бейімделудің бір түрі, бұл өзін - өзі әрі қоршаған ортаны өзіңе ыңғайлы етіп өзгерту тәсілі болып табылатын зерттеулер бар. Бейімделудің қоңыржай нәтижеге әкеп соғатын әрі тұлғаныың ішкі дүниесіне әсер етпей субъектінің сыртқы жағынан өзін - өзі өзгеруі болып табылады. Сонымен қатар соған екі балама моделдер бұл- ортадан кету және сыртқы мен ішкі дүниенің өзгеруін күту. Бейімделудің ең төмен көрсеткіші субъектінің ортамен өзара байланысқа түспей өзінің ішкі дүниесіне кетіп қалуына байланысты.
Зерттеушілердің айтуынша бейімделу процесі кезінде копфакторлы детерменизмнің орын алуын бақылайды, және де ол оқудың әр түрлі кезеңдерінде оғасн әсер етуі мүмкін болатын психологиялық жағынан мінез құлқының өзгері кезінде анықталатындығын айттады.
Бейімделу процесі аса динамикалы болып табылады. Оның жетістігі көбінде обьективті, субьективті оқиғаға, функционалды жағдайға, әлеуметтік тәжірибеге, өмірлік бағдарға және т.б. байланысты. Әрбір адамға сол әсер еткен стимул әр түрлі адамдарда түрлі жауап реакциясын тудыруы мүмкін.
А.Н.Жмыриков [21] бейімделудің белгісі ретінде тек екі деңгейді көрсетеді: толық бейімделу және бейімделудің бұзылысы.
Енді бейімделу бұзылысына тоқтала кетпекпіз. Ал бейімделуге бұл жерде қарастырмауымыздың себебі, алдынғы және осы бөлімдерде қарастырылып кеткен.
Сонымен бейімделу бұзылысы дегеніміз - қоршаған орта мен өзара әрекет етуінің бұзылуы, мәселелі жағдайдың күрделенуі және тұлға аралық, тұлға ішілік қақтығыстардың болуы мен көрінетін процесс.
Тұлғаға әсер етуінің ұзақтығына байланысты уақытша, тұрақты жағдайлық және жалпы тұрақты тұлғаның бейімделуінің бұзылысын көрсетеді. Уақытша бейімделудің бұзылысы - жаңа жағдайға ену мен байланысты міндетті түрде бейімделуі керек жағдай.
Тұрақты жағдайда бейімделудің бұзылысы - мәселені шешу барысында арнайы жағдайға бейімделуде қолайлы әдіс - тәсілдерін таба алмауы мен байланысты (кәсіби іс-әрекет жағдайында, жанұя қарым - қатынасы аймағында). Жалпы тұрақты бейімделудің бұзылысы қорғаныс механизімін белсендендіруде тұлғаның тұрақты икемделе алмау жағдайы.
Бейімделу бұзылысының пайда болу себептері болып:
- созылмалы ауру мен кәсіби мәселелер, ажырасу нәтижесінде пайда болған психо-әлеуметтік стресті басынан өткізуі;
- басынан өткізген экстремалды жағдайлар - жарақатты дағдайлар, яғни адамның қайғылы оқиғаларға тікелей өзінің қатысуы болған жағдай;
- жаңа әлеуметтік жағдайға сәтсіз, қолайлы емес енуі немесе топтағы өзара әрекет етуінің бұзылысы.
Бейімделу процесі барлық тірі ағзаға тән деп айтып кеттік, бірақ адамның бейімделу ерекшелігі ол тек ортаға бейімделуіне байланысты емес, сондай-ақ ең алдымен ол өзін қажеттілігіне сәйкес икемдей алуына байланысты болып табылады.
Кез келген тірі ағзаға белгілі ортада өмір сүреді, ол сыртқы ортадан міндетті түрде өмірге қажетті компоненттерді үнемі алуға мәжбүрлі. Тірі ағзаны сыртқы ортадан шектеу, оның өлуіне әкеледі. Сондықтан тірі ағза ішкі теңдікке жетуге талпынуда, ол бір уақытта тұрған орта жағдайына бейімделуі керек. Осы құбылыс бейімделу түсінігінің сипатын анықтайды. К. Бернар жұмысынан бастап бейімделуді теңсіз жүйелер аралығындағы қатынас ретінде қозғалмалы құрылудың жиынтығы деп қарастырылады.
Гештальт психологиясының теориясы бойынша - барлық ағзаны функциялау, өзін реттеу принципіне бағынады деп тұжырымдайды. Адамдар табиғи жағдайда пайда болып, қажеттіліктерді саналы түсіну ретінде және оларды пайда болу шегіне, қанағаттануына байланысты өмірде қозғалмалы теңдікті (немесе гомеостазды) ұстап тұрады деп қарастырады.
Гештальт бағытының психологы және щвейцар психологы Ж.Пиаженің интелектуалды даму теориясында, бейімделуді баланың интелектуалды дамуындағы маңызды процесс ретінде қарастырады. Жаңа мәселелі жағдайда бейімделу барысында аккомадация және ассимиляция процесі бірігеді, ал олардың қосылуы бейімделуді білдіреді.
Ж.Пиаже [22] аккомадацияны - жаңа пқпаратты меңгеру мақсатында ақыл-ой белсенділік механизімін қайта құру ретінде қарастырады, ал ассимиляция - сыртқы жағдайды иемдену және оны ойша қайта құру деп түсіндіріледі.
Адам ағзасы және жануарлар ағзасы қоршаған ортаға туа біткен және жүре пайда болған акт жиынтықтар негізінен бейімделеді. Бұл бейімделулер дәлме-дәл немесе дәлме - дәл емес болуы мүмкін, олардың көмегімен ағза өзінің өмір сүруін жеңіл - желпі ұстап тұрады.
Негізінен адамды жақсы бейімделген деп егер оның іс-әрекетінің өнімділігі, өмірмен рахаттана алу қабілеті және оның психикалық теңдігі бұзылыссыз болғанда айта аламыз. Бейімделу ең алдымен ағза мен қоршаған ортаның өз ара байланысы болып табылады. Бейімделу процесінің толық дамуы өмір сүру үшін қолайлы қоршаған орта және генотип арасындағы өзара байланыстан туады деп айта аламыз.
Психоанализ ерте қалыптасқан адамның бейімделу құралының және осы бейімделу процесінің арасындағы өзара қарым - қатынасты зерттеу және индивид пен қоршаған орта арасындағы бейімделу жағдайы индивидке себепкер болу, қоршаған орта мен белсенді тікелей әсер ету процесін талқылауға мүмкіндік береді.
Баланың алғашқы әлеуметтік қарым - қатынасы оның биологиялық тепе - теңдігін сақтау үшін де маңызды, сондықтан адамның бейімделу міндеті адамға туғаннан бастап тән. Сонымен қатар адам қоршаған ортаға адамдармен және өзі құралған бөлікпен бейімделеді. Адам қоғамға тек бейімделіп қана қоймайды, ол өзі бейімделетін жағдайды құруға белсенді қатысады. Жаңа әлеуметтік жағдай бейімделушінің жеке басына көптеген талаптар қояды - яғни ортаға сәтті, жекелеген түрде сәтті, сәтсіз енуіне байланысты.
Жағымсыз әсерлерге ағзаның бейімделу реакциясының қарқындылығы бірқатар жалпы арнайы емес сипатқа ие және ол бейімделу синдромы деп аталады. Бейімделу синдромы - стрессордың - яғни жағымсыз әсерлердің созылуы мен күшіне жауап беретін және жалпы қорғаныс сипатына ие жануарлар мен адамдар ағзасының бейімделу реакциясының жиынтығы. Стрессор әсерінен дамитын функционалды жағдай - стресс деп аталады. 1936 жылы Канадалық физиолог Г.Селье [23] бейімделу синдромының негізгі симптомдары болып бүйрек үсті қыртысының өсуі, айырша бездің кішіреюі, зат алмасудың бұзылысы жатады.
Адамның бейімделу мәселесін қарастырғанда психикалық денгейін ескермей кете алмаймыз. Адамның психикалық бейімделуі күрделі бейімделу процесі болып табылады. Осы бейімделу түрі жағымсыз жағдайлар нәтижесінде ең бірінші өзгеріске ұшырап, басқада бейімделу денгейлерінің бұзылысына әкеледі.
Соңғы жылдары әлеуметтік-психологиялық бейімделу, оның ішіндегі білім беру ортасына бейімделу құбылысын түсінудегі айтарлықтай жетістіктер мына төмендегі құбылыстардан байқалуда:
oo ыңғайлану және бейімделу ұғымдары бөліп қарастырылуы;
oo енжар оңтайланудан тұлғаның ортамен өнімді өзара әрекеттесу жүйесі құрылуы;
oo гомеостатикалық тепе-теңдіктік, қарама-қайшылықтық түпкі мақсатынан - тұлғаның шынайы әлеуметтік ортада өзін-өзі өзектендіруі мен өз әлеуетін жүзеге асыру түпкі мақсатына көшу бастады.
Әлеуметтік бейімделудің теориялық жақтары Т.С.Вещугина [24], И.А.Милославованың [25], Д.А.Андрееваның [26] зерттеулерінде қарапайым бейімделуі үдерісі көп жағдайда ортаның белсенді реттеуші үдерісі жағдайында сипатталады. Әлеуметтік бейімделуі үдерісінің басты идеясы - жеке тұлғаның жаңа әлеуметтік ортамен формалды және формалды емес әлеуметтік қатынас барысында ондағы қалыптасқан нормалар мен құндылықтар жүйесін қабылдауы.
Әр адам қайталанбас тұлға болып есептеледі, сондықтан адам, адамгершілік тұрғaлық қарым-қатынасқа құқылы. Әлеуметтік ортаға енгізу - әлеуметтік қатынастың жалпы жүйесіне және баланың өз жағдайына қарай білім алу ортасына қарай әлеуметтік бейімделуін қалыптастыру. Әлеуметтендірудің мәні адамның қоғамға бейімделіп, жекеленуі болып табылады. Ал тұлғаны әлеуметтендіру үшін тек қана қоғамға емес, ең бірінші әрбір адам белсенді роль атқаруы тиіс.
Адамның бейімделуі ерекшелігі әлеуметтік әлемге бірте - бірте енуі мен мінез - құлық, жүріс - тұрыстың әлеуметтік ережелерін менгеру процесі мен адамның әлеуметтенуі мен байланысты болады[27]. Негізінде әлеуметтік бейімделуі әлеуметтенудің маңызды механизімі болып табылады.
Әлеуметтену және тұлғаның бейімделуі жақын түсініктер, қоғам мен тұлғаның өзара әрекеттесуінің бірыңғай процесін сипаттайды, сондай-ақ әлеуметтену түсінігі бейімделуі түсінігінен аумақты болып табылады[28].
Әлеуметтену - тек тұлға болуы мен жалпы дамуы мен ғана жиі байланысады, ал бейімделуі - қалыптасып қойған тұлғаның бейімделуі процесі мен байланысады[29]. Бейімделуі мен әлеуметтену түсінігінде мазмұнына байланысты мәнді айырмашылықтар бар. Бейімделу адамның жаңа заттық іс - әрекет жағдайына бейімделуі, дағдылануы, әлеуметтенуі тұлғаның қалыптасу процесінен көрінеді[30].
Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі процесінің субьективті бағыттылығы М.С. Яницкий [31] мен көрсетіледі: Егер әлеуметтену процесінде индивид ең алдымен қоғамның әсер ету обьектісі, ал тұлғаның әлеуметтік бейімделуі барысында қарым - қатынас және іс-әрекеттің субьектісі болып табылады.
В.Н.Дружинин [32] тұлғаның әлеуметтеу сатысын қарастырғанда, бірінші сатыны - біріншілік әлеуметтену немесе бейімделуі сатысы деп көрсетеді. Адамның әлеуметтік бейімделуі жеке позицияны, әлеуметтік статусын түсінуін, сондай - ақ оны мен байланысты рөлдік мінез - құлық түрі ретінде жалпы топтық міндеттерді шешу процесінде тұлғаның дара ерекшкліктерін жүзеге асыруды қарастырады.
Тұлғаның бейімделуі немесе бейімделе алмауының сипаты мен денгейі көбінесе адамның биологиялық, физиологиялық, психикалық қасиеттеріне және оның әлеуметтік дамуына байланысты
Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ережелерді қайта орнатуға, әлеуметтік пайдалы қарым - қатынас, мінез - құлық, іс-әрекеттің өзгеруіне бағытталған.
Әлеуметтендірудің маңызды кезеңі жастық кезеңі болып табыдалы (13-19 жас), ол кезде жас балалар кең көлемде көп ақпара талады, өздерінің жеке тұлғалары құрылып, қоғам ортасындағы орындарып анықтайды. Өтпелі кезеңнің әлеуметтік қиындығы жас балаларға жоғары деңгейлі талаптарының қойылуы және олардың төмен жастағы әлеуметтік қалып күйде болуларына байланысты. Сонымен қатар, бұл кезеңде дүниеге деген басқа да көзқарастар мен құндылықтардың пайда болуы мүмкін, олардың негізін қалаушыларыд әлеуметтендірук агенттері болып табылады - ата-аан, мектеп, құрбы-құрдастары.
Жастық кезде сапалы жаңа оқулар үлкен әсерін тигізеді. Жас баланың алдында ең алдыңғы рөлде өзіндік өмірінің жолын таңдау түседі. Мамандық таңдау кезеңі баланың дамуының жағдайының психологиялық ортасы болып шыға келеді, сол кезде оның өзіндік ішкі көзқарасы пайда болады. Бұл өзіндік ішкі көз қарас барлық адамдар болашаққа айналды, ал бар шындықтың өзі солар үшін олардың жеке тұлғаларына қарай шығып тұр.
Зерттеулер бойынша жастардың басым көпшілігінде мамандық таңдауға келгенде анық әрі нақты шешім қабылдағандығын көрсетеді, бірақ кейде әлі де толық анықталмағандық та болады. Ол бірнеше мамандықтың бірдей ұнатып отырғандықтан болады, бұл жағдайда бейімділігі мен қабілеті арасына қайшы келетін қақтығыс пайда болады.
Осы жастағы психологиялық оқытулардың негізі жастарға өздерінің өмірлік жобасын жоспарлап, түрлі идеалдарды құру, оларды жүзеге асыруға қажетті қаражатын табу, жоспарын үзеге асыруы болып табылады.
Жастарға өзара қарым-қатынасқа байланысты қызметің бағыт - бағдар берген өте сезімтал балып келеді. Бұл үлкен болғанды, тәуелсіз болғанды, үлкендердің әлемінде әлде қайда маңыздырақ болуды және басқа адамдарға қарағанда өз-өзіңді жеке тұлға ретінде қабылдағанды талап етеді. Сондықтан да ер балалар жыныстық-жеке және спонтандық-топтық қарым-қатынасты белсендіреді.
Көптеген авторлар психикалық функцияларды дамытумен байланысты жаңа оқытулар бітіп (ой, ойлау, көңіл күй, қиял) жас кездерінде бітіп, кейінгілері жастайынан меңгеріп алғандарын, бастан кешіргендерін ұйғарып одан әдан әрмен дамыта түсіреді. Жалпы алғанда адамның ойлау қабілеті 15-16 жасқа таман толық құрылып болады, ал одан бұрын ондай өзгерістер байқалмайды. Бірақ олар әлі де дамып келеді.
Күрделі интеллектуалды операцияларды меңгеру мен аппараттың түсіну жастардың ойлау қабілетін ерек адамның ойлау қабілетіне жақындата түсіреді. Әсіресе арнайы қабілеттер жақсы дамиды. Нақты бір бағытқа бағытталған қызуғушылық пен өсіп жетіліп келе жатқан дифференция арқасында ол құрылым жастардың ойлау қабілетін кіші жастағыларға қарағанда одан да күрделі және жеке етіп дамуына зор ықпалын тизеді.
Оқуға деген ынтасы мен қызығушылығы арта түседі. Бұл оқудың жаңа мотивациялық құрылымының түзілуімен байланысты болып келеді. Алдыңғы қатарларда өзін-өзі анықтау және тәуелсіз өмір сүруге деген дайындығы сияқты себептер тұрады. Бұл себептер жаңа өзіндік мағына ие болады да, қазіргі кезде әсерлі болады. Сонымен қатар оқу қызметіндегі, оқу процесіне және мазмұнына деген қызығушылығында өзінің күші мен себеін сақтайды. Теориялық мәселелерге, ғылыми тұрғыдан ойлау және күрделі есемперді шешу үшін тәуелсіз түрде іздестіру қызметі сияқты қызығушылықтар пайда болады.
Л.И.Божовичтің [33] жастардың танымдық белсендігі туралы ерекшелеп айтақандай "жасөспірімдерде қызметтік танудың интеллектуалды операциясының бірде бірі жоқ". Жасөспірім түйсігімен ойлайды, әр түрлі ойлау операцияларын қолданады, логикалық тұғыдан талдау жасайды, бірақ соның өзінде бұнда қозғалыс бар. Дерексіз және деректі түсініктердің арасындағы үзіліс түзеледі. Дерексіз ұғымдарды анықтау барысында жастардың басым көпшілігі олардың туыстық және типтес белгілеріне сілтейді.
Дәл сондай жағдай салыстыру және жалпылау сияқты ойлық операциялардың дамуы кезінде байқалады. Көптеген жастар заттарды олардың белгілеріне қарап топтастырады.
Ойлау қабілетінің көрсеткіші болып есте сақтаудық түрлі әдістерін қолданылуы болып табылады. Жастар келесі әдіс тәсілдерді қолданады - қайталап оқу, оқу және түсінік айту, мазмұндама жазу және ерекшелеу, басқа материалдарға қарағанда негізгі мәнін түсіндіріп тұратын ойды ерекшелеу, жоспар құру.
Білім алушылардың бейімделуі келесі кезеңдерді:
oo оқу үрдісіне физиологиялық бейімделу (2 аптаға созылады),
oo психологиялық бейімделу (2 айға созылады),
oo әлеуметтік-психологиялық бейімделуді (3 жылға созылады) белгілейді.
Көрсеткіштер мен бейімділік үрдісі іс-әрекеттерінің есептеулерінің қабылдануы, біріншіден, берілген белсенділік деңгейінің қамтамасыз етілуі және тысқары нейрофизиологиялық білімді меңгеру, екіншіден, психоэмоционалдық бағаның қызмет нәтижелеріне жетуі болып келеді.
Тұлғаның әлеуметтік - психологиялық бейімделуі психология аймағындағы күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Адамды қоғамға, әлеуметтік топқа және ұжымға енгізудегі, тұлға мен әлеуметтік тәжірибені меңгеру механизімінде, қарым - қатынас және мәдени тәжірибелерде бейімделу және әлеуметтену процесі маңызды механизм болып табылады.
Г.С. Абрамова [34] әлеуметтену мен психологиялық бейімделу процесі өзара тығыз байланысқан дейді. Психологиялық механизімдер, бейімделу процесінде тұлғаның әлеуметтік орта мен әрекет етуін жанама түрде тұлғаның мотивациялық құрылымы мен психикалық құрылымы, кейбір даралық ерекшеліктер индивидтің әлеуметтеу процесінде әлеуметтік жағдайдың әсері мен құрылады. Тұлғаның әлеуметтенуі, тұлғаның қоғамда, нақты бір ұжымда бейімделуі үшін қажетті жағдай болып табылады.
Әлеуметтік бейімделу процесінің негізі - әлеуметтік ортаның оған ұсынатын талаптарына тұлғаның мінез - қылық , жүріс - тұрысы және іс-әрекетінің сәйкестенуі, яғни әлеуметтік күтілімдер жүйесіне мінез - құлықтың сай болуы.
Ал психологиялық бейімделу түсінігіне қысқаша қарастыратын болсақ, жеке тұлға мен топтың өз ара қатынасының жағдайын жеке тұлға созылмалы емес ішкі және сыртқы қақтығыстарсыз басты әрекетке сәтті қосылуы, негізгі социогенді қажеттіліктерді қанағаттандыруы, оның топ ұсынатын ролдік күтілімдеріне қарсы шығуы, өзінің ісін көрсету және шығармашылық қабілеттерін еркін көрсету жағдайы - әлеуметтік - психологиялық бейімделу деп аталады.
Психологиялық бейімделу - әлеуметтік қажетті құндылық бағдар және мінез - құлықты меңгеру, әлеуметтік ортаның күтілімдері мен тұлғаның бағыттылығын, бағдарын жақындаттыру. Бейімделудің әлеуметтік және психологиялық жақтары бір - бірі мен үздіксіз байланыста.
Әлеуметтік топтарда психикалық бейімделуді нәтижелі ететін маңызды фактор болып, әлеуметтік тұтастылық, тұлға аралық қарым - қатынасты орната алу қабілеті болып табылады.
Тұлғаның психикалық бейімделуі күрделі бейімделу процесі болып табылады. Жағымсыз жағдайлардың әсерінде осы бейімделудің түрі ең бірінші өзгеріске ұшырайды және басқа бейімделу денгейлерінің бұзылысына әкеледі. Психикалық жағдай және оны мен байланысты психикалық бейімделу жағымсыз әсерлердің бас миына бағытталуына байланысты бұзылуы мүмкін және ортаның психогенді әсерлерімен дә байланысты.
Білім алушыға бейімделу - бұл ең алдымен, өзінің білім беру ортасында өзін-өзі өзектендіру екені белгілі. Білім алушының бейімделушілік мінез-құлқының тиімділігі оның қабілеттеріне ғана емес, сонымен қатар оқыту үдерісінде қалыптастырылатын мотивациялар жүйесіне де тәуелді.
Жоғары оқу орнының психолог-педагогтары мен әкімшілігінің негізгі міндеті - мотивацияны қалыптастыру мен бағалауға өз күштерін жұмылдыру болып табылады. Мотивацияны ең алдымен тұлғалық құндылықтар, әлеуметтік және саяси көзқарастары мен пікірлері, сонымен қатар өзінің және өзгелердің қоғамдағы алатын орны жайлы түсініктері анықтайды.
Жұмыс дамуына К.А.Абульханова-Славская [35], JI.И.Анцыферова [36], Б.Д.Парыгин [37], А.А.Реан [38], А.А.Началджян [39] сияқты қазіргі отандық ғалымдар айтарлықтай үлес қосқан әлеуметтік-психологиялық бейімделу теориясына негізделген. Аталған мәселенің жай-күйін талдай отырып зерттеу жұмысын жүзеге асыратын бірнеше бағыттарды ерекшелеп көрсетуге болады:
oo оқытудың алғашқы кезеңіндегі қиындықтар мен бейімделу үдерісіне ықпалын тигізетін факторларды анықтау (А.И.Рувинский [40], Г.М.Андреева [41], Л.А.Першина [42], Ю.А.Кустов[43], М.А.Дмитриева [44], Н.П.Добронравов [45], В.В.Лагерев [46], В.И.Медведев [47], Г.М. Бреслав [48] және т.б.);
oo бейімделу деңгейлерін айқындау (Р.Л. Хон [49], А. Г. Асмолов [50], Н.А.Ошуркова [51], П.С. Гуревич [52], Е.М. Лысенко [53], Е.А.Сорокоумова [54], В.А. Аверин, [55]);
oo оқу іс-әрекетінің жаңа жағдайларына бейімделуде озық ұжымдар жұмысының инновациялық тәжірибелерін жалпылау және қорытындылау (А.Н.Большакова [56], А.Я. Анцупов [57], А.А.Крылов [58], И.А.Аливердиева [59], X.Ремшмидг [60], В.Ф.Серенкова [61], М.В.Делеу [62], А.А. Голованова [63], Е. Б. Старовойтенко [64], В.Г.Крысько [65] және т.б.).
Аталған жұмыс білім берудің ізгіліктік парадигмасы аясында орындалған және Б.Г.Ананьев[66], Б.Ф.Ломов[67], С.Л.Рубинштейн[68], В.П.Зинченконың[69] еңбектерінде баяндалған жүйелілік қағидасына негізделеді.
Жоғары мектеп педагогикасында білім алушылардың оқуы барысында бағдарламаны меңгерудегі қиындықтарды туғызатын психологиялық-педагогикалық мінездердің себептері әлі толық анықталмаған, оған қоса білім алушылардың оқу-тәрбие үрдісіне қаражат, яғни оларды әлеуметтік-психологиялық жағынан қамтамасыз ететін жағдайлар толық шешілмеген.
Білім алушылардың бейімделу белгілері туралы зерттеулер арасында тұтас көрсеткішті қолдану жөнінде ортақ пікір туындады. Тұтас көрсеткіш аясында белгілердің ішкі және сыртқы формалары жөнінде айтылады. Сыртқы белгі білім алушылар үшін белгілі бір қызметте, мысалға: оқуда үздік болуы, топта жақсы қарым-қатынаста болуы жатады.
Ал ішкі белгіге жұмысқа қанағаттану немесе қызмет нәтижелігі қарастырылады, оған қоса нәтижеге жетудегі психофизиологиялық шығын көрсетіледі. Бірақ та бейімделуді зерттеуде ішкі көрсеткіштердің психофизиологиялық шығыны көрсетілмейді. Бұны психофизиологиялық көрсеткіштің қайшылықты екенін және оған толық түсінік табылмағанмен түсіндіріледі.
Біз авторлардың білім алушылардың оқу қызметіндегі бейімделу үрдісіне "тұтас көрсеткішті қолдану керек" деген пікіріне қосыламыз. Бірақ психофизиологиялық көрсеткіштің болмауы маңызды кемшілік деп санаймыз.
Біздің ойымызша ең дұрысы ол білім алушылардың бейімделу әсерлігі мен оқуға деген қызығушылығы олардың жеткен нәтижесіне қарай бағаланып, сонымен қоса жұмсалған шығын көлемі де төменгі санаттарда реттелуі тиіс деп есептейміз. Мектептегі бейімделу үрдісін зерттеу өзіне жүйелі бейімделудің барлық көрсеткішін қосуы тиіс. Бұл жағдайда мектептегі бейімделу үрдісінің әсерлі нәтижесі үшін мынадай белгілерді қолдану керек:
1. Субъективті белгілер тобы: өзінің оқуындағы тұрақтылық; оқушы ағзасының құрылымдық жағдайы (психофизиологиялық функциядағы жылдам өзгерістердің болмауы) қалыпта болуы тиіс.
2. Объективті белгілер тобы: оқу үрдісімен қанағаттану; ұжым құрамы және олармен туындаған қарым-қатынасқа бейімделу керек.
Мұндай бағыт бейімделудің психофизиологиялық, әлеуметтік-психологиялық үрдісін қоса алғандағы нәтижесін дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.
Мектепте оқуға арналған шарттарға сәйкес білім алушылардың бейімделу жүйесі мен барысы арнайы әдебиеттер қорытындысы бойынша бейімделудің әр түрлілігін көрсетті. Жүйелі бейімделу жағынан қарастырылған сұрақтар шешімі анықталмады, сондықтан бейімделу үрдісінің барысы мен мазмұны оның формасы жағынан , тіпті, әр сатыда болса да қарастырылады.
Тұлғаның бейімделу үрдісінің зерттеулері жөнінде замандас әдебиетте психологиялық және физиологиялық әдістердің қоршаған орта шарттарына өзгертілетін кешенді қолдану қажеттілігі талқыланады.Зерттеулердің тап осы бағыттағы үзінділерінің біреуі ғана оқу үрдісінде білім алушылардың психофизиологиялық бейімделу мәселелерін шешеді.
Бұл зерттеулердің мақсаты - оқу үрдісінің динамикасында білім алушылардың әр түрлі сатыдағы организмнің психофизиологиялық жағдайын зерттеу болып табылады.Әр түрлі авторлардың жұмыстарында қаралатын тап осы мәселелер аспектілері төмендегідей:
1.Әртүрлі бағыттағы білім алушылар ағзасының психофизиологиялық көрсеткіштерін динамиканың оқу күні мен оқу жылында қарастыру.
2.Білім алушылар ағзасының психофизиологиялық көрсеткіштерін оқу күнінде әртүрлі дәрежедегі физикалық жаттығулар мен зиянды әдеттерін зерттеу.
3.Білім алушылар ағзасының психофизиологилық көрсеткіштерін жеке мазасыздану дәрежесін зерттеу.
Білім алушылардың ойлау қабілетінің бір объектіден екінші объектіге жиі және жылдам ауысуы нәтижесінде бейімделудің тұрақтылығын, жадтың, ойлаудың, сезімдердің, ойлау қабілетінің толқуларын және эмоционалды ауытқулықтар оқу шешімін байланыстырады.
1.2 Білім алушылардың жоғары оқу орнына психологиялық бейімделу үрдісінің ерекшеліктері
Қазіргі кезде заман талабына сай қоғам жоғары білікті мамандарды талап етеді. Кез-келген жасөспірім жоғары оқу орнына түсуге талпынады. Студенттік жаңа өмір-талапкер болудан басталады. Студенттік өмір-бұл жаңа өмірге қадам баса отырып, белгісіз мәселелер мен әртүрлі адамдармен қақтығысу. Білім алушы үшін ең бастысы сапалы білім алу, жаңа қоршаған ортаға бейімделе отырып дезадаптацияға жол бермеу.
Жоғары оқу орнында ең бастысы сапалы білім алу бағаланады. Қазіргі кезде біліктілікті арттыру - өзіндік, өзара, шығармашылық, мінездемелік, жеке сапалық маманданған, біліктілік пен білімділіктін маманданған педагогикалық дайындығының көрсеткіші болып табылады. Бейімделуді басты мәселесі- өзіндік білімді арттыру үшін жоғары оқу орындарынын үзіліссіз өзгермелі талаптарын орындау.
Білім алушы оқу үдерісінің басты кезеңінде білмділігі мен біліктілігінің белсенділігін арттыру қажет. Ең бастысы білім алушыға бірінші жылы оқуға және оқу орнына бейімделуі. Мектеп пен жоғары оқу орындарының жүктемесінің арасында айырмашылық бар. Ақпараттанған оқу үдерісіне - аудитория, оқу орындарында ұйымдастырылған форумдық іс-шаралардың көптігібірінші курстардың бейімделуіне кері әсерін тигізеді.
Оқу үдерісіндегі көптеген жоғары талаптар мінездемелік жарақатқа алып келеді. Көбінесе ақыл ой мен психикалық қысым, еңбектің бұзылуы, демалыстың бұзылуы, тамақтанудың бұзылуы дамуға және бейімделуге кері әсерін тигізеді. Білім алушылардың көбісі жоғары оқу орындарының жай-күйіне тез бейімделеді. Бұл жерден туындайтын мәселе кешегі талапкер,бүгінгі студенттік өмірге бейімделуі.
Сонымен, жоғары оқу орындарына бейімделу үдерісі сол оқу орныныңталаптарына бейімделу, яғни жаңа ұйымның ұжымдық іс-шараларына, оқу жүйесіне жәнеәр түрлі ішкі факторларға бейімделу.
Бейімделудің ортақ жүйесі екі түрге бөлінеді:
1. бейімделу әрекеті, жеке күйзеліс жүйесінің мінездемесінің артуы, аралық функционалдық байланысқа үстіртін қызығушылық санының бірден артуы;
2.бейімделудің төмендеуі, жеке күйзеліс жүйесінің мінездемесінің төмендеуі,аралық функционалдық байланысқа үстіртің қызығушылық санының бірден төмендеуі.
Бір жүйеден екінші жүйеге ауысып отыру-ол бейімделудің жүктемесі, әсіресе жекекүйзеліс жүйесі жоғарласа. Сондай ақ, бір жүйеден екінші жүйеге ауысу жоғары оқу орнында бейімделу үдерісімен ерекшеленеді. Жаңа талаптарға үйрену:
oo оқу-тәрбиеүдерісіне;
oo бюджеттің үздіксіз уақытылы орындалуына;
oo заңды және заңсыз әрекеттерге.
Әртүрлі бағыт бойынша білім алушының бейімделуі- әр түрлі жүйенің қиыншылықтары менерекшеліктері, бір жағынан білім алушының жаңа ортаға бейімделуіне байланысты, мектеп пен жоғары оқу орындарының арасында айырмашылық бар. Білім алушының жоғары оқу орнынабейімделу аспектілері бірнеше түрге бөлінеді:
1. маманданған бейімделу - бұл жоғары оқу орнына түсуге, оқу үдерісініңмағынасына, ерекше таңдалған мамандыққа бейімделу. Ерекше маманданғанерекшеленген сәтке мінездеме: мамандық таңдау әдісінің нақтыланбауы, мамандыққадеген дайындықтың аз болуы, университеттің оқу жүйесіне үйрене алмау, емтихан немесе сынақтың оқу жоспары бойынша көп болуы, оқу бағдарламасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
6М010300- Педагогика және психология мамандығы бойынша
педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1. БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.1 Бейімделу ұғымының мәні, құрылымы және бейімделу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Білім алушылардың жоғары оқу орнына психологиялық бейімделу үрдісінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2. БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІ МӘСЕЛЕСІНЕ АРНАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
44
2.1 Зерттеудің әдістерінің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
44
2.2 Білім алушылардың әлеуметтік ортаға психологиялық бейімделуіне арналған бағдарлама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
2.3 Зерттеу жұмыстарының сандық және сапалық өңдеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
80
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
88
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезеңде бейімделу мәселесі психологияның шешуші мәселелерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесіне қызығушылықтың артуы және оның әлеуметтік психология аясында қарастырылуының өсуі қазіргі қоғамда жүріп жатқан қарқынды өзгерістермен байланысты болып отыр[1]. Әлеуметтік үдерістердің тұрақсыздығы және жиі алдын-ала болжауға мүмкін еместігі тұлғаға қойылатын талаптарды күшейте түсуде.
Тұлға бір жағынан, әлеуметтік талаптарға сай болуы, екінші жағынан, ішкі тұрақтылық пен тепе-теңдікті сақтау қажет. Қазіргі қалыптасқан жағдайда адам өзінің дүниетанымын, көзқарастарын жаңаша қалыптастырып, неғұрлым аз уақыт аралығында ақиқатты дұрыс көре білгені жөн. Аталған мәселе аясында, адам дербестігін мойындау қарқыны, осыған сәйкес адамның әлеуметтік ортамен өзара өнімді әрекеттесу жағдайында өз әлеуетін жүзеге асыру мүмкіндіктері неғұрлым айқындала бастады.
Адамға қазіргі қоғамда тиімді әрекет ету үшін келесі талаптарды орындау қажет: қоғам мен оны қалыптастыратын ұйымдардың табиғатын ұғыну; аталған ұйымдардағы өз және өзгелердің рөлін ұғыну; өз әрекетінің және өзі қатысты ұйымдардың әрекеттерінің нәтижелеріне талдау жасай алу[2].
Жоғары білім беру болашақ маманның тұлғасын қалыптастыру үдерісінің маңызды бөлігі бола отырып білімдерді меңгеру ғана емес, сонымен қатар оларды үйлесімді тұлғамен өрбіте дамыту болып табылады[3].
Білім беру үдерісінде адамның өмірлік ұстанымдары қалыптастырылады, оның әлеуеті жүзеге асырылады, өзін-өзі сыйлау мен өзін-өзіне сенімділік пайда болады[4]. Қарастырылып отырған мәселе аясында ЖОО екіжақты рөл атқарады. Бір жағынан, жоғары мектеп ерекше әлеуметтік-психологиялық орта болып табылады. Жоғары оқу орнына түсе отырып талапкер үйреншікті әдеттерінен бас тартып, жаңа жағдайларға бейімделуге мәжбүр болады. Осылай бола тұра, білім алушының бейімделуінің табыстылығы индивидтің ерекшеліктері және білім беру ортасының ерекшеліктері тәрізді екі негізгі факторға тәуелді деп айта аламыз.
Жоғары оқу орны талапкерге жаңа әлеуметтік кеңістікті ұсынумен қатар, студенттерінде жаңа жағдайға бейімделу қабілетін қалыптастырады. Осылайша болашақ түлекті кәсіби саласында тиімді қызмет жасауға даярлайды. ЖОО міндеті білім алушының өз күштерін сезіне білуге және қойған мақсаттарына қол жеткізу қабілетін сіңіру болып табылады[5].
Соңғы кезде адамның әлеуметтік ортаға бейімделу мәселесіне айтарлықтай назар аударылып жүргеніне қарамастан, аталған мәселенің көптеген аспектілері жеткілікті түрде қарастырылмай отыр. Бүгінге дейін білім алушының жоғары оқу орнына әлеуметтік-психологиялық бейімделу ұғымы жүйелі түрде қалыптастырылмаған.
Аталған ұғымды жүйелендіру бұл құбылыстың бүкіл күрделілігі мен қарама-қайшылығын ескеретін болатын. Аталған феноменнің студенттік өзін-өзі басқару контексінде қызмет етуін зерттеу әдістері де жеткілікті түрде нақты болмай отыр. Тұлғаның бейімделушілік қорларының неғұрлым өзекті мәселелері жөнді әдіснамалық шешімдерін таппай отыр.
Бүгінге дейін білім алушының жоғары оқу орнына бейімделу үдерісінде студенттік топтың әлеуметтік-психологиялық орта ретінде атқаратын рөлі жайлы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Психологиялық көзқарас тұрғысынан студенттік өзін-өзі басқарудың білім алушының жоғары оқу орнына бейімделуіне тиізетін ықпалының табыстылығы толық зеттелмеген.
Білім алушының жоғары оқу орнына бейімделу мәселесінің көпжақты, кешенді сипаты және де жүйеленбеген материалдардың ауқымдылығы біртұтас тұжырымдама әзірлеу үшін зерттеушілердің алдына бірқатар әдіснамалық қағидалар мен тәсілдерді қайта қарастыруды талап етеді[6].
Білім алушылардың бейімделуі психологиялық - педагогикалық еңбектерде көпфакторлы үдеріс ретінде қарастырылады. Дегенмен, білім алушыларды оқытудың жаңа жағдайларына бейімделуіне кедергі келтіретін факторларды жоятын ғылыми негізделген кешенді бағдарлама құрастырылған жоқ. Отандық ғалымдардың еңбектерінде негізі қаланған бағытты ұстана отырып біз білім алушының жоғары оқу орнына әлеуметтік-психологиялық бейімделуі мен бейімделуде студенттік өзін-өзі басқару органдарының рөлін зерттейтін тәсілдерді талдап, жүйелеуді жөн көрдік.
Қазіргі таңдағы ғылым мен тәжірибеде бейімделу түсінігі білім алушының дайындығының тиімділігін жоғарлату әдісін өңдеумен айналысады. Білім алушының бейімделуі білім берудің фундаменталді сұрақтарының қатарына жатады. Демек, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау жеке тұлғаның дамуы, мамандандыру, білім алушының әлеуметтенуі білім алушының бейімделуі сәтті болса, білім алушының мамандануы жақсы қалыптасады және қоғамдық ортада дамуы жүзеге асады.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты - білім алушылардың әлеуметтік ортаға бейімделуін кешенді зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
-тақырыптың мазмұнын қарастырған ғылыми-теориялық әдебиеттер мен мерзімді басылымдарды зерттеу;
- әлеуметтік орта, бейімделу ұғымдарына талдау жасау;
- білім алушының әлуметтенуіне әсер ететін факторларды жүйелік талдау;
- білім алушылардың әлеуметтік ортаға психологиялық бейімделуіне арналған бағдарлама жасап, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік тексеру.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнының білім алушылары.
Зерттеу пәні: білім алушының жоғары оқу орнына әлеуметтік-психологиялық бейімделу үдерісі.
Зерттеу жұмысының болжамы. Егер білім алушының жоғары оқу орнына психологиялық бейімделуі кешенді зерттелсе, арнайы бағдарлама енгізілсе, онда білім алушылардың ортаға бейімделуі нәтижелі болады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: әлеуметтік орта, әлеуметтену, бейімделу ұғымдарының мәнін ашатын теориялық қағидалар, сондай-ақ әлеуметтік, философиялық, психологиялық білімді қалыптастыру мәселелерін қарастыратын ғалымдардың ойларын, көзқарастарын, тұжырымдамаларын зерттеу, талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
1. Білім алушылардың әлеуметтік бейімделуін жіктеудің стартегиялары ұсынылды (өзін белсенді түрде өзгерту, орта талаптарына енжарлық мойынсұну, өзіндік ішкі әлеміне енжар түрде бойлау т.б.) бейімделу үдерісінің кезеңдеріне орай.
2. Білім алушының әлуметтенуіне әсер ететін факторларды жүйелік талдау жүргізілді.
Практикалық маңызы: Білім алушының білімді меңгеруі мен білім алуға деген қызығушылығы және оның үлгерімінің жоғары дәрежеде болуына оның жаңа қоғамдық ортадағы әріптестерімен, оқытушылармен, жоғары оқу орнының әкімшілігімен өзара қарым-қатынасының жақсы болуы үлкен әсер етеді. Сондықтан профессор-оқытушылар құрамының студенттермен жұмыс жасау жағдайы олардың бейімделуіне үлкен әсерін тигізеді.
Зерттеу әдістері:
oo ғылыми әдебиеттер мен бағдарламалық-әдістемелік құжаттарға теориялық талдау жасау, диагностикалық әдістер (сауалнама, сұхбат, бақылау, тестілеу);
oo А.Г. Маклакова, С.В.Чермякинаның Бейімділік атты тұлғалық сауалнамасы.
Зерттеу базасы: Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің 1 курс студенттері
Зерттеудің бірінші кезеңінде (2014-2015 оқу жылының 1 жарты жылдығы) зерттеу тақырыбының жоспары жасалынып, библиографиялық көрсеткіш талқыланды. Таңдалған тақырыпқа байланысты ғылыми әдебиеттер мен қажетті материалдар жинақталып, ғылыми зерттеу жұмысының ғылыми аппараты жасалынды. Зерттеу жұмысының теориялық бөлімінде ғылыми-теориялық әдебиеттер мен мерзімді басылымдарды зерттеліп, бірінші бөлім нақтыланды.
Зерттеудің екінші кезеңінде (2014-2015 оқу жылының 2 жарты жылдығы) тақырыптың мазмұнын қарастырған ғылыми-теориялық әдебиеттер мен мерзімді басылымдарды зерттеу жасалынып, әлеуметтік орта, бейімделу ұғымдарына талдау жасалды, білім алушының әлуметтенуіне әсер ететін факторларға жүйелік талдау жүргізілді. Диссертацияның негізгі бөлімі дайындалып, теориялық бөлім бойынша зерттеу жұмысының нәтижелері басылымға жарияланды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде (2015-2016 оқу жылының 1 жарты жылдығы) экперименттік бөлімнің әдістемелері нақтыланып, зерттеу тақырыптары бойынша озық педагогикалық тәжірибелерді сарапталып, әңгіме, сауалнамалар жнақталды. Зерттеудің мақсат-міндеттеріне сәйкес кешенді әдіс-тәсілдердің жоспары жасалып, білім алушыларға арналған әлеуметтік ортаға бейімделуіне арналған бағдарлама дайындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен нәтижелерін сынақтан өткізу: Зерттеу нәтижелері педагогикалық эксперимент жүзінде өткізілді. Оның негізгі идеялары халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда жарияланды:
1. Білім алушылардың әлеуметтік ортаға психологиялық бейімделуі. Жоғары педагогикалық мектепте инновациялық білім беру ортасының мазмұнын және ұйымдастыру талаптарын институттандыру Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы, 2015
2. Білім алушылардың әлеуметтік ортаға бейімделуі. 100 нақты қадам - Қазақстаның білім және ғылым жүйесінің жаңа өркендеу дәуірі Халықаралық ғылыми конференциясы, 2015
Зерттеу жұмысының құрылымы: диссертация жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, кестелерден, сызбалар мен диаграммалардан, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады
1. БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОРТАҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Бейімделу ұғымының мәні, құрылымы және бейімделу кезеңдері
Бейімделу жалпы ғылымның мәселесі болғандықтан, қазіргі кезде ол психофизиологиялық, жеке психологиялық және әлеуметтік психологиялық деңгейлерде зерттеліп жүр. Негізінен педагогикалық аспект әр түрлі сатыда қарастырылады:
оқушының ішкі жан дүниесі;
тұлғаның қалыптасқан бағыты бойынша педагогикалық біліктілікті игеруі;
іскерлік-педагогикалық біліктілікті бекітудің сатысы;
әлеуметтік-педагогикалық сатысы бойынша жүзеге асады[7].
Қазіргі уақытта бейімделуді мақсатты тұлғаның қолайлы уақытта қызметтендіру, яғни оны негізгі уақыт орын талабына келтіру, сол уақытты оның барлық қуаты, физиологиялық және рухани байлығы негізгі мәселелерді шешу үшін бағытталуы және шығындалуы тиіс.
Басқа қайнар көздерден қарайтын болсақ, "бейімделу" сөзінің астарында "тұлғаның орта арасында қарама-қайшылықсыз, әр қилы талаптарына бейімделу" деп жазылған[8].
Көбіне ғалымдар "бейімделу" түсінігін жеке тұлғаның қоршаған жерінде және табиғи ортасында реакцияларын белгілеу үшін қолданады[9].
"Бейімделудің" нақты түсінігін таппасақ та, жоғарыда көрсетілген ғалымдардың жұмыстарында жағдайлар ерекшелеп қарастырылған болатын. Олардың негізгісі - бұл жеке тұлғаның белгілі талаптарға бейімделуі үшін өзгеруі , мұндай құралдандыру ағзаның қоршаған ортамен байланыстырылуы болып табылады.
Алайда, бейімделу әрекетін әлеуметтік аспектіде қарағанда, ол мектептегі оқытудың мазмұнын жан-жақты келетін үрдісті толығымен ашпайды.
Білім алушылардың оқу бағдарламасына үйрену кезеңінде, ғалымдар бейімделудің көптеген түрлерін қарастыруды ұсынады. Негізінен, бейімделуді қоршаған ортасына сай 5 түрге бөледі:
oo әлеуметтік;
oo әлеуметтік-психологиялық;
oo психологиялық;
oo іскерлік;
oo педагогикалық[10].
Көбінесе зерттелген бейімделудің түрі - бұл оқу бағдарламасына педагогикалық бейімделу. Өзіне сәйкес бейімділік үрдісті құрылымы жағынан, яғни физиологиялық реттеуде оның жеке дара қарым-қатынас кезеңіндегі бейімделуіне қарау керек. Осы негізде психо-физиологиялық бейімделу басты мағынаға ие. Ол бейімділік үрдіске айрықша әсер етеді. Бірақ та оның бейімделу нәтижесінің тұрғылықты болуындағы динамикалық жағдайы мен маңызы әлі зерттелмеген.
Бейімделуді ұстаз бен оқушы арасындағы беделді еңбегіне және оның құндылығының қажетті жағдайларын қарастыратын зерттеу жұмысы ерекше қызығушылыққа ие болады.
Мазмұны мен нәтижесіне қарай автор бейімділіктің екі түрін: шығармашылық және формальдық түрлерін көрсетеді. Шығармашылық бейімділік оқу үрдісіне бейімделуді жоспарлайды, оған қоса оқушы білімді терең әрі мығым түсініп игереді, өзінде шығармашылық ойлау және болашақ маманның қасиеттерін қалыптастырады, тұлғаның еңбектегі жоғары құлшынысымен ерекшеленеді.
Формальды бейімділік - оқушының тек сынақ пен емтиханды жақсы тапсыруы үшін оқу үрдісінде қалыптасады[11].
Егер де шығармашылық бейімділікте біржақты пікір болса, онда формальдық бейімділікте кейбір авторлардың қарсы пікірі болады. Мысалы, формальдық бейімділік білім алушылардың жаңа ортаға бейімделуімен, жаңа ортаның ерекше жағдайларын меңгеруімен қалыптасады, соның арқасында қоршаған орта құрылымды, жүйелі болып, адамға онда қалыптасу оңай болады.
Мұндай формальдық бейімділіктің анықтамасын біз нақты деп есептейміз. Бұны психология тұрғысынан қолданғанда, ол әлі де қарастыруды қажет етеді. Бұл бейімделу үрдісінің белсенділігімен, енжарлығын айыру барысында адамның қоршаған ортамен қалай байланысуынан туындайды[12].
"Бейімделу" түсінігі бойынша мынадай анықтамалар анықталды.
1.Бейімделу - бұл жеке тұлғаның әлеуметтік ортаға белсенді араласуы[13].
2.Бейімделу - бұл осы үрдістің нәтижесі[14]. Бұл құрамдас бөліктердің бірлігі жеке тұлғаның мақсаты мен дұрыс бағдарына байланысты.
Г.И.Царегородцевтің [15] айтуынша бейімделу процесі жанасатын немесе мүлдем әр түрлі білім салаларына экспортталып, пайда болатын жалпы ғылыми түсініктерге жатқызуымызға болады. Философиялық ғылымдармен қоса жалпы ғылыми түсініктер де әр түрлі ғылымдарға жататын объектілерді біріктіріп зерттеуге қабілеті бар.
Тар мағынада біз бейімделуді өндіру үрдісі деп қарастырамыз, өз мүмкіндігіне қарай оқытушының көмегімен тұлғаның мақсатты түрде жүйеленуінің ұтымды тәртібі, оқудың жаңа бағытымен байланысты оның қызметінің құрылымын қалыптастырады.
Әрбір тірі жан туғаннан бастап өмірінің соңына дейін қоршаған ортасына жақсы бейімделуге тырысады. Бұл қасиет барлық тірі ағзаға тән, яғни дем алу, қозғалу, көбею секілді қасиеттері бар ағзаға.
Көне грек философы Эпидокл өсімдіктер мен жануарлар эвалюциясы жайлы гипотезасын қозғағанда ең алғаш өмір сүру және бейімделу түсінігін көрсеткен.
Қазіргі заманда, әсіресе, қарқынды өзгеруіне байланысты кез-келген жағдайда өзін жақсы сезіну, жағдайларға икемделе, бейімделе алу өте маңызды. Ғалымдар осы күрделі процестің түрлі шегін зерттеуге, бағалауға болатындығын көрсетуде.
Ғылыми әдебиеттерді қарастырғанда бейімделу әрқашан жеке тұлғаның әлеуметтік рөлге енуі мен жаңа режимге көшуімен байланысты екені айтылады. Осы ұғымды ары қарай қарастыруымыз арқылы бейімделу - үдеріс пе әлде нәтиже ме деген сұрақ жайлы әлі нақты көзқарастың жоқ екенін аңғартты.
С.М.Елеусізованың [16] пайымдауынша, бейімделу - жеке тұлға мен әлеуметтік орта арасындағы белгілі қарым-қатынас үдерісі және нәтижесі.
Стефаненко Т.Г. [17], С.А. Сущенко [18] бейімделу үдерісі - қандай да бір кезеңдегі құбылыстың пайда болуының, оның уақытқа тәуелді дамуын, өзгеруін, бірте-бірте ретімен бейімделу элементтерінің жиынтығын қамти тұрып, жаңа кезеңге өтудің сапалы нәтижесін береді.
И.Я.Зимняяның [19] пікірінше, тұлғаның бейімделу үдерісі обьективті ортаны өзінің тұрмыстық болмысын саналы түрде сезінуі, айыра алуына байланысты туындайды, екіншіден, адамның еңбек қызметі бейімделуші ортада әрқашан маңызды, үшіншіден, адам өзінің өмір сүру салтына қарай бейімделу үдерісін пассивті түрде қабылдап қана қоймай, мақсатты түрде өзгерте алады.
Н.Н.Мельникова [20] келесі бейімделудің мінез-құлықының келесі стратегияларын айтады:
oo ортаның белсенді өзгеруі;
oo өзін-өзі белсенді өзгерту;
oo ортадан кетіп басқа ортаны іздестіру;
oo ортадан байланысты үзіп, өзінің ішкі дүниесіне кету;
oo өзін-өзі пассивті (жәй, баяу) репрезентациялау;
oo ортаға пассивті бейімделу;
oo ортаныңы өзгерісін пассивті түрде көрсету;
oo ішкі өзгерістерді пссивті түрде күту.
Ең жақсы нәтижеге ие болатын бейімделудің бір түрі, бұл өзін - өзі әрі қоршаған ортаны өзіңе ыңғайлы етіп өзгерту тәсілі болып табылатын зерттеулер бар. Бейімделудің қоңыржай нәтижеге әкеп соғатын әрі тұлғаныың ішкі дүниесіне әсер етпей субъектінің сыртқы жағынан өзін - өзі өзгеруі болып табылады. Сонымен қатар соған екі балама моделдер бұл- ортадан кету және сыртқы мен ішкі дүниенің өзгеруін күту. Бейімделудің ең төмен көрсеткіші субъектінің ортамен өзара байланысқа түспей өзінің ішкі дүниесіне кетіп қалуына байланысты.
Зерттеушілердің айтуынша бейімделу процесі кезінде копфакторлы детерменизмнің орын алуын бақылайды, және де ол оқудың әр түрлі кезеңдерінде оғасн әсер етуі мүмкін болатын психологиялық жағынан мінез құлқының өзгері кезінде анықталатындығын айттады.
Бейімделу процесі аса динамикалы болып табылады. Оның жетістігі көбінде обьективті, субьективті оқиғаға, функционалды жағдайға, әлеуметтік тәжірибеге, өмірлік бағдарға және т.б. байланысты. Әрбір адамға сол әсер еткен стимул әр түрлі адамдарда түрлі жауап реакциясын тудыруы мүмкін.
А.Н.Жмыриков [21] бейімделудің белгісі ретінде тек екі деңгейді көрсетеді: толық бейімделу және бейімделудің бұзылысы.
Енді бейімделу бұзылысына тоқтала кетпекпіз. Ал бейімделуге бұл жерде қарастырмауымыздың себебі, алдынғы және осы бөлімдерде қарастырылып кеткен.
Сонымен бейімделу бұзылысы дегеніміз - қоршаған орта мен өзара әрекет етуінің бұзылуы, мәселелі жағдайдың күрделенуі және тұлға аралық, тұлға ішілік қақтығыстардың болуы мен көрінетін процесс.
Тұлғаға әсер етуінің ұзақтығына байланысты уақытша, тұрақты жағдайлық және жалпы тұрақты тұлғаның бейімделуінің бұзылысын көрсетеді. Уақытша бейімделудің бұзылысы - жаңа жағдайға ену мен байланысты міндетті түрде бейімделуі керек жағдай.
Тұрақты жағдайда бейімделудің бұзылысы - мәселені шешу барысында арнайы жағдайға бейімделуде қолайлы әдіс - тәсілдерін таба алмауы мен байланысты (кәсіби іс-әрекет жағдайында, жанұя қарым - қатынасы аймағында). Жалпы тұрақты бейімделудің бұзылысы қорғаныс механизімін белсендендіруде тұлғаның тұрақты икемделе алмау жағдайы.
Бейімделу бұзылысының пайда болу себептері болып:
- созылмалы ауру мен кәсіби мәселелер, ажырасу нәтижесінде пайда болған психо-әлеуметтік стресті басынан өткізуі;
- басынан өткізген экстремалды жағдайлар - жарақатты дағдайлар, яғни адамның қайғылы оқиғаларға тікелей өзінің қатысуы болған жағдай;
- жаңа әлеуметтік жағдайға сәтсіз, қолайлы емес енуі немесе топтағы өзара әрекет етуінің бұзылысы.
Бейімделу процесі барлық тірі ағзаға тән деп айтып кеттік, бірақ адамның бейімделу ерекшелігі ол тек ортаға бейімделуіне байланысты емес, сондай-ақ ең алдымен ол өзін қажеттілігіне сәйкес икемдей алуына байланысты болып табылады.
Кез келген тірі ағзаға белгілі ортада өмір сүреді, ол сыртқы ортадан міндетті түрде өмірге қажетті компоненттерді үнемі алуға мәжбүрлі. Тірі ағзаны сыртқы ортадан шектеу, оның өлуіне әкеледі. Сондықтан тірі ағза ішкі теңдікке жетуге талпынуда, ол бір уақытта тұрған орта жағдайына бейімделуі керек. Осы құбылыс бейімделу түсінігінің сипатын анықтайды. К. Бернар жұмысынан бастап бейімделуді теңсіз жүйелер аралығындағы қатынас ретінде қозғалмалы құрылудың жиынтығы деп қарастырылады.
Гештальт психологиясының теориясы бойынша - барлық ағзаны функциялау, өзін реттеу принципіне бағынады деп тұжырымдайды. Адамдар табиғи жағдайда пайда болып, қажеттіліктерді саналы түсіну ретінде және оларды пайда болу шегіне, қанағаттануына байланысты өмірде қозғалмалы теңдікті (немесе гомеостазды) ұстап тұрады деп қарастырады.
Гештальт бағытының психологы және щвейцар психологы Ж.Пиаженің интелектуалды даму теориясында, бейімделуді баланың интелектуалды дамуындағы маңызды процесс ретінде қарастырады. Жаңа мәселелі жағдайда бейімделу барысында аккомадация және ассимиляция процесі бірігеді, ал олардың қосылуы бейімделуді білдіреді.
Ж.Пиаже [22] аккомадацияны - жаңа пқпаратты меңгеру мақсатында ақыл-ой белсенділік механизімін қайта құру ретінде қарастырады, ал ассимиляция - сыртқы жағдайды иемдену және оны ойша қайта құру деп түсіндіріледі.
Адам ағзасы және жануарлар ағзасы қоршаған ортаға туа біткен және жүре пайда болған акт жиынтықтар негізінен бейімделеді. Бұл бейімделулер дәлме-дәл немесе дәлме - дәл емес болуы мүмкін, олардың көмегімен ағза өзінің өмір сүруін жеңіл - желпі ұстап тұрады.
Негізінен адамды жақсы бейімделген деп егер оның іс-әрекетінің өнімділігі, өмірмен рахаттана алу қабілеті және оның психикалық теңдігі бұзылыссыз болғанда айта аламыз. Бейімделу ең алдымен ағза мен қоршаған ортаның өз ара байланысы болып табылады. Бейімделу процесінің толық дамуы өмір сүру үшін қолайлы қоршаған орта және генотип арасындағы өзара байланыстан туады деп айта аламыз.
Психоанализ ерте қалыптасқан адамның бейімделу құралының және осы бейімделу процесінің арасындағы өзара қарым - қатынасты зерттеу және индивид пен қоршаған орта арасындағы бейімделу жағдайы индивидке себепкер болу, қоршаған орта мен белсенді тікелей әсер ету процесін талқылауға мүмкіндік береді.
Баланың алғашқы әлеуметтік қарым - қатынасы оның биологиялық тепе - теңдігін сақтау үшін де маңызды, сондықтан адамның бейімделу міндеті адамға туғаннан бастап тән. Сонымен қатар адам қоршаған ортаға адамдармен және өзі құралған бөлікпен бейімделеді. Адам қоғамға тек бейімделіп қана қоймайды, ол өзі бейімделетін жағдайды құруға белсенді қатысады. Жаңа әлеуметтік жағдай бейімделушінің жеке басына көптеген талаптар қояды - яғни ортаға сәтті, жекелеген түрде сәтті, сәтсіз енуіне байланысты.
Жағымсыз әсерлерге ағзаның бейімделу реакциясының қарқындылығы бірқатар жалпы арнайы емес сипатқа ие және ол бейімделу синдромы деп аталады. Бейімделу синдромы - стрессордың - яғни жағымсыз әсерлердің созылуы мен күшіне жауап беретін және жалпы қорғаныс сипатына ие жануарлар мен адамдар ағзасының бейімделу реакциясының жиынтығы. Стрессор әсерінен дамитын функционалды жағдай - стресс деп аталады. 1936 жылы Канадалық физиолог Г.Селье [23] бейімделу синдромының негізгі симптомдары болып бүйрек үсті қыртысының өсуі, айырша бездің кішіреюі, зат алмасудың бұзылысы жатады.
Адамның бейімделу мәселесін қарастырғанда психикалық денгейін ескермей кете алмаймыз. Адамның психикалық бейімделуі күрделі бейімделу процесі болып табылады. Осы бейімделу түрі жағымсыз жағдайлар нәтижесінде ең бірінші өзгеріске ұшырап, басқада бейімделу денгейлерінің бұзылысына әкеледі.
Соңғы жылдары әлеуметтік-психологиялық бейімделу, оның ішіндегі білім беру ортасына бейімделу құбылысын түсінудегі айтарлықтай жетістіктер мына төмендегі құбылыстардан байқалуда:
oo ыңғайлану және бейімделу ұғымдары бөліп қарастырылуы;
oo енжар оңтайланудан тұлғаның ортамен өнімді өзара әрекеттесу жүйесі құрылуы;
oo гомеостатикалық тепе-теңдіктік, қарама-қайшылықтық түпкі мақсатынан - тұлғаның шынайы әлеуметтік ортада өзін-өзі өзектендіруі мен өз әлеуетін жүзеге асыру түпкі мақсатына көшу бастады.
Әлеуметтік бейімделудің теориялық жақтары Т.С.Вещугина [24], И.А.Милославованың [25], Д.А.Андрееваның [26] зерттеулерінде қарапайым бейімделуі үдерісі көп жағдайда ортаның белсенді реттеуші үдерісі жағдайында сипатталады. Әлеуметтік бейімделуі үдерісінің басты идеясы - жеке тұлғаның жаңа әлеуметтік ортамен формалды және формалды емес әлеуметтік қатынас барысында ондағы қалыптасқан нормалар мен құндылықтар жүйесін қабылдауы.
Әр адам қайталанбас тұлға болып есептеледі, сондықтан адам, адамгершілік тұрғaлық қарым-қатынасқа құқылы. Әлеуметтік ортаға енгізу - әлеуметтік қатынастың жалпы жүйесіне және баланың өз жағдайына қарай білім алу ортасына қарай әлеуметтік бейімделуін қалыптастыру. Әлеуметтендірудің мәні адамның қоғамға бейімделіп, жекеленуі болып табылады. Ал тұлғаны әлеуметтендіру үшін тек қана қоғамға емес, ең бірінші әрбір адам белсенді роль атқаруы тиіс.
Адамның бейімделуі ерекшелігі әлеуметтік әлемге бірте - бірте енуі мен мінез - құлық, жүріс - тұрыстың әлеуметтік ережелерін менгеру процесі мен адамның әлеуметтенуі мен байланысты болады[27]. Негізінде әлеуметтік бейімделуі әлеуметтенудің маңызды механизімі болып табылады.
Әлеуметтену және тұлғаның бейімделуі жақын түсініктер, қоғам мен тұлғаның өзара әрекеттесуінің бірыңғай процесін сипаттайды, сондай-ақ әлеуметтену түсінігі бейімделуі түсінігінен аумақты болып табылады[28].
Әлеуметтену - тек тұлға болуы мен жалпы дамуы мен ғана жиі байланысады, ал бейімделуі - қалыптасып қойған тұлғаның бейімделуі процесі мен байланысады[29]. Бейімделуі мен әлеуметтену түсінігінде мазмұнына байланысты мәнді айырмашылықтар бар. Бейімделу адамның жаңа заттық іс - әрекет жағдайына бейімделуі, дағдылануы, әлеуметтенуі тұлғаның қалыптасу процесінен көрінеді[30].
Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі процесінің субьективті бағыттылығы М.С. Яницкий [31] мен көрсетіледі: Егер әлеуметтену процесінде индивид ең алдымен қоғамның әсер ету обьектісі, ал тұлғаның әлеуметтік бейімделуі барысында қарым - қатынас және іс-әрекеттің субьектісі болып табылады.
В.Н.Дружинин [32] тұлғаның әлеуметтеу сатысын қарастырғанда, бірінші сатыны - біріншілік әлеуметтену немесе бейімделуі сатысы деп көрсетеді. Адамның әлеуметтік бейімделуі жеке позицияны, әлеуметтік статусын түсінуін, сондай - ақ оны мен байланысты рөлдік мінез - құлық түрі ретінде жалпы топтық міндеттерді шешу процесінде тұлғаның дара ерекшкліктерін жүзеге асыруды қарастырады.
Тұлғаның бейімделуі немесе бейімделе алмауының сипаты мен денгейі көбінесе адамның биологиялық, физиологиялық, психикалық қасиеттеріне және оның әлеуметтік дамуына байланысты
Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ережелерді қайта орнатуға, әлеуметтік пайдалы қарым - қатынас, мінез - құлық, іс-әрекеттің өзгеруіне бағытталған.
Әлеуметтендірудің маңызды кезеңі жастық кезеңі болып табыдалы (13-19 жас), ол кезде жас балалар кең көлемде көп ақпара талады, өздерінің жеке тұлғалары құрылып, қоғам ортасындағы орындарып анықтайды. Өтпелі кезеңнің әлеуметтік қиындығы жас балаларға жоғары деңгейлі талаптарының қойылуы және олардың төмен жастағы әлеуметтік қалып күйде болуларына байланысты. Сонымен қатар, бұл кезеңде дүниеге деген басқа да көзқарастар мен құндылықтардың пайда болуы мүмкін, олардың негізін қалаушыларыд әлеуметтендірук агенттері болып табылады - ата-аан, мектеп, құрбы-құрдастары.
Жастық кезде сапалы жаңа оқулар үлкен әсерін тигізеді. Жас баланың алдында ең алдыңғы рөлде өзіндік өмірінің жолын таңдау түседі. Мамандық таңдау кезеңі баланың дамуының жағдайының психологиялық ортасы болып шыға келеді, сол кезде оның өзіндік ішкі көзқарасы пайда болады. Бұл өзіндік ішкі көз қарас барлық адамдар болашаққа айналды, ал бар шындықтың өзі солар үшін олардың жеке тұлғаларына қарай шығып тұр.
Зерттеулер бойынша жастардың басым көпшілігінде мамандық таңдауға келгенде анық әрі нақты шешім қабылдағандығын көрсетеді, бірақ кейде әлі де толық анықталмағандық та болады. Ол бірнеше мамандықтың бірдей ұнатып отырғандықтан болады, бұл жағдайда бейімділігі мен қабілеті арасына қайшы келетін қақтығыс пайда болады.
Осы жастағы психологиялық оқытулардың негізі жастарға өздерінің өмірлік жобасын жоспарлап, түрлі идеалдарды құру, оларды жүзеге асыруға қажетті қаражатын табу, жоспарын үзеге асыруы болып табылады.
Жастарға өзара қарым-қатынасқа байланысты қызметің бағыт - бағдар берген өте сезімтал балып келеді. Бұл үлкен болғанды, тәуелсіз болғанды, үлкендердің әлемінде әлде қайда маңыздырақ болуды және басқа адамдарға қарағанда өз-өзіңді жеке тұлға ретінде қабылдағанды талап етеді. Сондықтан да ер балалар жыныстық-жеке және спонтандық-топтық қарым-қатынасты белсендіреді.
Көптеген авторлар психикалық функцияларды дамытумен байланысты жаңа оқытулар бітіп (ой, ойлау, көңіл күй, қиял) жас кездерінде бітіп, кейінгілері жастайынан меңгеріп алғандарын, бастан кешіргендерін ұйғарып одан әдан әрмен дамыта түсіреді. Жалпы алғанда адамның ойлау қабілеті 15-16 жасқа таман толық құрылып болады, ал одан бұрын ондай өзгерістер байқалмайды. Бірақ олар әлі де дамып келеді.
Күрделі интеллектуалды операцияларды меңгеру мен аппараттың түсіну жастардың ойлау қабілетін ерек адамның ойлау қабілетіне жақындата түсіреді. Әсіресе арнайы қабілеттер жақсы дамиды. Нақты бір бағытқа бағытталған қызуғушылық пен өсіп жетіліп келе жатқан дифференция арқасында ол құрылым жастардың ойлау қабілетін кіші жастағыларға қарағанда одан да күрделі және жеке етіп дамуына зор ықпалын тизеді.
Оқуға деген ынтасы мен қызығушылығы арта түседі. Бұл оқудың жаңа мотивациялық құрылымының түзілуімен байланысты болып келеді. Алдыңғы қатарларда өзін-өзі анықтау және тәуелсіз өмір сүруге деген дайындығы сияқты себептер тұрады. Бұл себептер жаңа өзіндік мағына ие болады да, қазіргі кезде әсерлі болады. Сонымен қатар оқу қызметіндегі, оқу процесіне және мазмұнына деген қызығушылығында өзінің күші мен себеін сақтайды. Теориялық мәселелерге, ғылыми тұрғыдан ойлау және күрделі есемперді шешу үшін тәуелсіз түрде іздестіру қызметі сияқты қызығушылықтар пайда болады.
Л.И.Божовичтің [33] жастардың танымдық белсендігі туралы ерекшелеп айтақандай "жасөспірімдерде қызметтік танудың интеллектуалды операциясының бірде бірі жоқ". Жасөспірім түйсігімен ойлайды, әр түрлі ойлау операцияларын қолданады, логикалық тұғыдан талдау жасайды, бірақ соның өзінде бұнда қозғалыс бар. Дерексіз және деректі түсініктердің арасындағы үзіліс түзеледі. Дерексіз ұғымдарды анықтау барысында жастардың басым көпшілігі олардың туыстық және типтес белгілеріне сілтейді.
Дәл сондай жағдай салыстыру және жалпылау сияқты ойлық операциялардың дамуы кезінде байқалады. Көптеген жастар заттарды олардың белгілеріне қарап топтастырады.
Ойлау қабілетінің көрсеткіші болып есте сақтаудық түрлі әдістерін қолданылуы болып табылады. Жастар келесі әдіс тәсілдерді қолданады - қайталап оқу, оқу және түсінік айту, мазмұндама жазу және ерекшелеу, басқа материалдарға қарағанда негізгі мәнін түсіндіріп тұратын ойды ерекшелеу, жоспар құру.
Білім алушылардың бейімделуі келесі кезеңдерді:
oo оқу үрдісіне физиологиялық бейімделу (2 аптаға созылады),
oo психологиялық бейімделу (2 айға созылады),
oo әлеуметтік-психологиялық бейімделуді (3 жылға созылады) белгілейді.
Көрсеткіштер мен бейімділік үрдісі іс-әрекеттерінің есептеулерінің қабылдануы, біріншіден, берілген белсенділік деңгейінің қамтамасыз етілуі және тысқары нейрофизиологиялық білімді меңгеру, екіншіден, психоэмоционалдық бағаның қызмет нәтижелеріне жетуі болып келеді.
Тұлғаның әлеуметтік - психологиялық бейімделуі психология аймағындағы күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Адамды қоғамға, әлеуметтік топқа және ұжымға енгізудегі, тұлға мен әлеуметтік тәжірибені меңгеру механизімінде, қарым - қатынас және мәдени тәжірибелерде бейімделу және әлеуметтену процесі маңызды механизм болып табылады.
Г.С. Абрамова [34] әлеуметтену мен психологиялық бейімделу процесі өзара тығыз байланысқан дейді. Психологиялық механизімдер, бейімделу процесінде тұлғаның әлеуметтік орта мен әрекет етуін жанама түрде тұлғаның мотивациялық құрылымы мен психикалық құрылымы, кейбір даралық ерекшеліктер индивидтің әлеуметтеу процесінде әлеуметтік жағдайдың әсері мен құрылады. Тұлғаның әлеуметтенуі, тұлғаның қоғамда, нақты бір ұжымда бейімделуі үшін қажетті жағдай болып табылады.
Әлеуметтік бейімделу процесінің негізі - әлеуметтік ортаның оған ұсынатын талаптарына тұлғаның мінез - қылық , жүріс - тұрысы және іс-әрекетінің сәйкестенуі, яғни әлеуметтік күтілімдер жүйесіне мінез - құлықтың сай болуы.
Ал психологиялық бейімделу түсінігіне қысқаша қарастыратын болсақ, жеке тұлға мен топтың өз ара қатынасының жағдайын жеке тұлға созылмалы емес ішкі және сыртқы қақтығыстарсыз басты әрекетке сәтті қосылуы, негізгі социогенді қажеттіліктерді қанағаттандыруы, оның топ ұсынатын ролдік күтілімдеріне қарсы шығуы, өзінің ісін көрсету және шығармашылық қабілеттерін еркін көрсету жағдайы - әлеуметтік - психологиялық бейімделу деп аталады.
Психологиялық бейімделу - әлеуметтік қажетті құндылық бағдар және мінез - құлықты меңгеру, әлеуметтік ортаның күтілімдері мен тұлғаның бағыттылығын, бағдарын жақындаттыру. Бейімделудің әлеуметтік және психологиялық жақтары бір - бірі мен үздіксіз байланыста.
Әлеуметтік топтарда психикалық бейімделуді нәтижелі ететін маңызды фактор болып, әлеуметтік тұтастылық, тұлға аралық қарым - қатынасты орната алу қабілеті болып табылады.
Тұлғаның психикалық бейімделуі күрделі бейімделу процесі болып табылады. Жағымсыз жағдайлардың әсерінде осы бейімделудің түрі ең бірінші өзгеріске ұшырайды және басқа бейімделу денгейлерінің бұзылысына әкеледі. Психикалық жағдай және оны мен байланысты психикалық бейімделу жағымсыз әсерлердің бас миына бағытталуына байланысты бұзылуы мүмкін және ортаның психогенді әсерлерімен дә байланысты.
Білім алушыға бейімделу - бұл ең алдымен, өзінің білім беру ортасында өзін-өзі өзектендіру екені белгілі. Білім алушының бейімделушілік мінез-құлқының тиімділігі оның қабілеттеріне ғана емес, сонымен қатар оқыту үдерісінде қалыптастырылатын мотивациялар жүйесіне де тәуелді.
Жоғары оқу орнының психолог-педагогтары мен әкімшілігінің негізгі міндеті - мотивацияны қалыптастыру мен бағалауға өз күштерін жұмылдыру болып табылады. Мотивацияны ең алдымен тұлғалық құндылықтар, әлеуметтік және саяси көзқарастары мен пікірлері, сонымен қатар өзінің және өзгелердің қоғамдағы алатын орны жайлы түсініктері анықтайды.
Жұмыс дамуына К.А.Абульханова-Славская [35], JI.И.Анцыферова [36], Б.Д.Парыгин [37], А.А.Реан [38], А.А.Началджян [39] сияқты қазіргі отандық ғалымдар айтарлықтай үлес қосқан әлеуметтік-психологиялық бейімделу теориясына негізделген. Аталған мәселенің жай-күйін талдай отырып зерттеу жұмысын жүзеге асыратын бірнеше бағыттарды ерекшелеп көрсетуге болады:
oo оқытудың алғашқы кезеңіндегі қиындықтар мен бейімделу үдерісіне ықпалын тигізетін факторларды анықтау (А.И.Рувинский [40], Г.М.Андреева [41], Л.А.Першина [42], Ю.А.Кустов[43], М.А.Дмитриева [44], Н.П.Добронравов [45], В.В.Лагерев [46], В.И.Медведев [47], Г.М. Бреслав [48] және т.б.);
oo бейімделу деңгейлерін айқындау (Р.Л. Хон [49], А. Г. Асмолов [50], Н.А.Ошуркова [51], П.С. Гуревич [52], Е.М. Лысенко [53], Е.А.Сорокоумова [54], В.А. Аверин, [55]);
oo оқу іс-әрекетінің жаңа жағдайларына бейімделуде озық ұжымдар жұмысының инновациялық тәжірибелерін жалпылау және қорытындылау (А.Н.Большакова [56], А.Я. Анцупов [57], А.А.Крылов [58], И.А.Аливердиева [59], X.Ремшмидг [60], В.Ф.Серенкова [61], М.В.Делеу [62], А.А. Голованова [63], Е. Б. Старовойтенко [64], В.Г.Крысько [65] және т.б.).
Аталған жұмыс білім берудің ізгіліктік парадигмасы аясында орындалған және Б.Г.Ананьев[66], Б.Ф.Ломов[67], С.Л.Рубинштейн[68], В.П.Зинченконың[69] еңбектерінде баяндалған жүйелілік қағидасына негізделеді.
Жоғары мектеп педагогикасында білім алушылардың оқуы барысында бағдарламаны меңгерудегі қиындықтарды туғызатын психологиялық-педагогикалық мінездердің себептері әлі толық анықталмаған, оған қоса білім алушылардың оқу-тәрбие үрдісіне қаражат, яғни оларды әлеуметтік-психологиялық жағынан қамтамасыз ететін жағдайлар толық шешілмеген.
Білім алушылардың бейімделу белгілері туралы зерттеулер арасында тұтас көрсеткішті қолдану жөнінде ортақ пікір туындады. Тұтас көрсеткіш аясында белгілердің ішкі және сыртқы формалары жөнінде айтылады. Сыртқы белгі білім алушылар үшін белгілі бір қызметте, мысалға: оқуда үздік болуы, топта жақсы қарым-қатынаста болуы жатады.
Ал ішкі белгіге жұмысқа қанағаттану немесе қызмет нәтижелігі қарастырылады, оған қоса нәтижеге жетудегі психофизиологиялық шығын көрсетіледі. Бірақ та бейімделуді зерттеуде ішкі көрсеткіштердің психофизиологиялық шығыны көрсетілмейді. Бұны психофизиологиялық көрсеткіштің қайшылықты екенін және оған толық түсінік табылмағанмен түсіндіріледі.
Біз авторлардың білім алушылардың оқу қызметіндегі бейімделу үрдісіне "тұтас көрсеткішті қолдану керек" деген пікіріне қосыламыз. Бірақ психофизиологиялық көрсеткіштің болмауы маңызды кемшілік деп санаймыз.
Біздің ойымызша ең дұрысы ол білім алушылардың бейімделу әсерлігі мен оқуға деген қызығушылығы олардың жеткен нәтижесіне қарай бағаланып, сонымен қоса жұмсалған шығын көлемі де төменгі санаттарда реттелуі тиіс деп есептейміз. Мектептегі бейімделу үрдісін зерттеу өзіне жүйелі бейімделудің барлық көрсеткішін қосуы тиіс. Бұл жағдайда мектептегі бейімделу үрдісінің әсерлі нәтижесі үшін мынадай белгілерді қолдану керек:
1. Субъективті белгілер тобы: өзінің оқуындағы тұрақтылық; оқушы ағзасының құрылымдық жағдайы (психофизиологиялық функциядағы жылдам өзгерістердің болмауы) қалыпта болуы тиіс.
2. Объективті белгілер тобы: оқу үрдісімен қанағаттану; ұжым құрамы және олармен туындаған қарым-қатынасқа бейімделу керек.
Мұндай бағыт бейімделудің психофизиологиялық, әлеуметтік-психологиялық үрдісін қоса алғандағы нәтижесін дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.
Мектепте оқуға арналған шарттарға сәйкес білім алушылардың бейімделу жүйесі мен барысы арнайы әдебиеттер қорытындысы бойынша бейімделудің әр түрлілігін көрсетті. Жүйелі бейімделу жағынан қарастырылған сұрақтар шешімі анықталмады, сондықтан бейімделу үрдісінің барысы мен мазмұны оның формасы жағынан , тіпті, әр сатыда болса да қарастырылады.
Тұлғаның бейімделу үрдісінің зерттеулері жөнінде замандас әдебиетте психологиялық және физиологиялық әдістердің қоршаған орта шарттарына өзгертілетін кешенді қолдану қажеттілігі талқыланады.Зерттеулердің тап осы бағыттағы үзінділерінің біреуі ғана оқу үрдісінде білім алушылардың психофизиологиялық бейімделу мәселелерін шешеді.
Бұл зерттеулердің мақсаты - оқу үрдісінің динамикасында білім алушылардың әр түрлі сатыдағы организмнің психофизиологиялық жағдайын зерттеу болып табылады.Әр түрлі авторлардың жұмыстарында қаралатын тап осы мәселелер аспектілері төмендегідей:
1.Әртүрлі бағыттағы білім алушылар ағзасының психофизиологиялық көрсеткіштерін динамиканың оқу күні мен оқу жылында қарастыру.
2.Білім алушылар ағзасының психофизиологиялық көрсеткіштерін оқу күнінде әртүрлі дәрежедегі физикалық жаттығулар мен зиянды әдеттерін зерттеу.
3.Білім алушылар ағзасының психофизиологилық көрсеткіштерін жеке мазасыздану дәрежесін зерттеу.
Білім алушылардың ойлау қабілетінің бір объектіден екінші объектіге жиі және жылдам ауысуы нәтижесінде бейімделудің тұрақтылығын, жадтың, ойлаудың, сезімдердің, ойлау қабілетінің толқуларын және эмоционалды ауытқулықтар оқу шешімін байланыстырады.
1.2 Білім алушылардың жоғары оқу орнына психологиялық бейімделу үрдісінің ерекшеліктері
Қазіргі кезде заман талабына сай қоғам жоғары білікті мамандарды талап етеді. Кез-келген жасөспірім жоғары оқу орнына түсуге талпынады. Студенттік жаңа өмір-талапкер болудан басталады. Студенттік өмір-бұл жаңа өмірге қадам баса отырып, белгісіз мәселелер мен әртүрлі адамдармен қақтығысу. Білім алушы үшін ең бастысы сапалы білім алу, жаңа қоршаған ортаға бейімделе отырып дезадаптацияға жол бермеу.
Жоғары оқу орнында ең бастысы сапалы білім алу бағаланады. Қазіргі кезде біліктілікті арттыру - өзіндік, өзара, шығармашылық, мінездемелік, жеке сапалық маманданған, біліктілік пен білімділіктін маманданған педагогикалық дайындығының көрсеткіші болып табылады. Бейімделуді басты мәселесі- өзіндік білімді арттыру үшін жоғары оқу орындарынын үзіліссіз өзгермелі талаптарын орындау.
Білім алушы оқу үдерісінің басты кезеңінде білмділігі мен біліктілігінің белсенділігін арттыру қажет. Ең бастысы білім алушыға бірінші жылы оқуға және оқу орнына бейімделуі. Мектеп пен жоғары оқу орындарының жүктемесінің арасында айырмашылық бар. Ақпараттанған оқу үдерісіне - аудитория, оқу орындарында ұйымдастырылған форумдық іс-шаралардың көптігібірінші курстардың бейімделуіне кері әсерін тигізеді.
Оқу үдерісіндегі көптеген жоғары талаптар мінездемелік жарақатқа алып келеді. Көбінесе ақыл ой мен психикалық қысым, еңбектің бұзылуы, демалыстың бұзылуы, тамақтанудың бұзылуы дамуға және бейімделуге кері әсерін тигізеді. Білім алушылардың көбісі жоғары оқу орындарының жай-күйіне тез бейімделеді. Бұл жерден туындайтын мәселе кешегі талапкер,бүгінгі студенттік өмірге бейімделуі.
Сонымен, жоғары оқу орындарына бейімделу үдерісі сол оқу орныныңталаптарына бейімделу, яғни жаңа ұйымның ұжымдық іс-шараларына, оқу жүйесіне жәнеәр түрлі ішкі факторларға бейімделу.
Бейімделудің ортақ жүйесі екі түрге бөлінеді:
1. бейімделу әрекеті, жеке күйзеліс жүйесінің мінездемесінің артуы, аралық функционалдық байланысқа үстіртін қызығушылық санының бірден артуы;
2.бейімделудің төмендеуі, жеке күйзеліс жүйесінің мінездемесінің төмендеуі,аралық функционалдық байланысқа үстіртің қызығушылық санының бірден төмендеуі.
Бір жүйеден екінші жүйеге ауысып отыру-ол бейімделудің жүктемесі, әсіресе жекекүйзеліс жүйесі жоғарласа. Сондай ақ, бір жүйеден екінші жүйеге ауысу жоғары оқу орнында бейімделу үдерісімен ерекшеленеді. Жаңа талаптарға үйрену:
oo оқу-тәрбиеүдерісіне;
oo бюджеттің үздіксіз уақытылы орындалуына;
oo заңды және заңсыз әрекеттерге.
Әртүрлі бағыт бойынша білім алушының бейімделуі- әр түрлі жүйенің қиыншылықтары менерекшеліктері, бір жағынан білім алушының жаңа ортаға бейімделуіне байланысты, мектеп пен жоғары оқу орындарының арасында айырмашылық бар. Білім алушының жоғары оқу орнынабейімделу аспектілері бірнеше түрге бөлінеді:
1. маманданған бейімделу - бұл жоғары оқу орнына түсуге, оқу үдерісініңмағынасына, ерекше таңдалған мамандыққа бейімделу. Ерекше маманданғанерекшеленген сәтке мінездеме: мамандық таңдау әдісінің нақтыланбауы, мамандыққадеген дайындықтың аз болуы, университеттің оқу жүйесіне үйрене алмау, емтихан немесе сынақтың оқу жоспары бойынша көп болуы, оқу бағдарламасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz