Қаржы қызметтерін тұтынушылардың негізгі құқықтары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
2
1
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым
4
1.1
Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың заңнамасы
4
1.2
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында құрылған ұйымдардың мәртебесі
12
2
Қаржы қызметтерін тұтынушылардың негізгі құқықтары
17
2.1
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша банк қызметтерін тұтынушылардың негізгі құқықтары
17
2.2
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша қаржы қызметін тұтынушылардың қазіргі жағдайы
26
3
Қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесін жетілдіру
45
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы адамның құқығына және бостандығына кепілдік береді. Қазақстан Республикасы Конститутциясының 14-бабы тегіне, әлеуметтік, лауазымды және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзғарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез- келген өзге жағдайлар бойынша ешкімді де кемсітуге болмайды және заң мен сот алдында бәрі тең деп жариялайды.
Осыған сәйкес, құқықтық мемлекеттің және өркениетті қоғамның азаматтарының қалыпты өмір сүруіне заңдылық негіз болады. Ал заңдылық азаматтардың заң алдындағы нақты теңдігін қамтамассыз етуге қабілетті қоғам жағдайында ғана орын алуы мүмкін. Мұндай жағдай барлық азаматтарға, қажеттіліктерін қанағаттандыруға тиімді жағдай жасау, нарықтық экономикалық қатынастардағы материялдық игіліктерді өндіру саласында теңдікті қамтамассыз ету арқылы қалыптасады. Әрі бұл құқықтық мемлекеттің басты міндеті.
Ал азаматтардың қажеттіліктерінің ауқымды бөлігі тауар алу арқылы, яғни сауда саласында қанағаттандырылады. Біз күнделікті өмірде азық-түлік, киім, тұрмыстық заттар және өзге де тауарлар сатып ала отырып, бұл қатынастардың құқықтық жағына көңіл аудармаймыз. Өкінішке орай, өз әрекетімізді "тұтынушың" әрекеті ретінде және сатушының әрекетін заң тұрғысынан бағалау қажеттігі, біздің қандай да бір құқығымыз бұзылған кезден бастап қана пайда болады. Бірақ өз құқығымызды біле тұрсақ та, оны осындай тұрақсыз экономикалық жағдайда қорғау қиынға соғады.
Ал жалпы алғанда тұтынушылардың құқықтарын қорғау институты біздің елімізде әлі де болса толығымен зерттелмеген және осы мәселе бүгінгі күннің күрделі мәселерінің қатарына жатады.
Әлі еліміз құқықтық мемлекет құру жолына түскен және жеке тұлғаның құқығын қорғау мемлекет мүддесін қорғаудан жоғары бола бастаған қазіргі жағдайда тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі өзекті де қызықты деп ойлаймын.
Сондықтан да мен осы тақырыпты таңдадым және бұл жұмысты жазудағы алға қойған мақсатым: тұтынушылардың құқықтарын қорғау институтының мәнін ашып, оның қазіргі жағдайына талдау жасау. Сонымен қатар, осы жұмыс барысында бұл мәселеге қатысты нормативтік құқықтық актілермен, Қазақстан және шет ел ғалымдарының осы тақырыпқа арналған ғылыми жұмыстарымен танысуға, осы тақырыптағы нормативтік және тәжірибелік мәліметтерді жинауға және сол материалдар негізінде тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша тәжірибелік маңызы бар қорытындылар мен ұсыныстар дайындауға тырысамын.
Мен дипломдық жұмысты үш тарауға бөлдім.
Бұл жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан Республикасы заңдары бойынша тұтынушыға кімдер жататындығына, осы заңдармен қандай қатынастар реттелетіндігіне және жалпы осы институттың даму тарихына тоқталып өтпекпін.
Ал екінші тарауда, Қазақстан Республикасы заңдары бойынша қаржы қызметін тұтынушыларға қандай құқықтар берілгендігін және осы құқықтар бұзылған жағдайда оларды қорғау ерекшелігіне тоқталамын.
Үшінші тарауда қаржы қызметін тұтынушылардың құқықтарын Қазақстан Республикасы заңдары бойынша қорғаудың бүгінгі күнгі жағдайына тоқталып, оларды жетілдіру мәселелерін қарастырмақпын.
1. ҚР заңдары бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым
1.1 Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың заңнамасы
Тұтынушы - бұл жеке тұтынуына немесе жеке шаруашылығына пайдалану мақсатында тауар сатып алатын және жұмыстар мен қызмет көрсетулерді пайдаланатын азамат. Тұтынушылардың негізгі құқықтары:
- негізгі мұқтаждықтарды қанағаттандыруға, яғни өмір сүруді қамтамасыз етуге бағытталған тауарлр мен қызметтерге; тамаққа, киімге, баспанаға, денсаулық сақтауға, білім алуға, санитарлық жағдайға арналған құқығы:
- қауіпсіздік құқығы;
- мәлімет алу құқығы;
- таңдау құқығы;
- тыңдау құқығы;
- өндіріп алу құқығы;
Тауарларды, қызмет көрсетулерді және жұмыстарды сатушы мен тұтынушының арасындағы кез келген қатынастар заңмен реттеледі және дау туған жағдайда заң негізінде қай тараптың дұрыс екендігін соттың тез анықтауы үшін дұрыс рәсімделуі тиіс.
Материалдық залал әр түрлі нысанда және әр түрлі тәсілдермен келтірілуі мүмкін: сапасыз тауар сатылды, уақытында төленсе де екі аптаға ыстық су өшірілуі, сізді жарнамамен алдауы, газ құбырын саламыз деп ақша жинағанымен, оны салмауы, тауар үшін жоғары баға алуы және т.б.
1960 жылы Тұтынушылар одағының халықаралық ұйымы (ТОХҰ) құрылған, оның құрамына әлемнің 64 елінің 181 тұтынушылар бірлестігі кіреді. Кез келген мемлекет тұтынушылар құқығын қорғау бойынша өз заңдарын жасаған кезде, әрине ТОХҰ талаптарын ескеруі тиісң өйткені 1985 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы тұтынушылар құқығын қорғайтын жетекші қағдаларды қабылдаған болатын. 15 наурыз Бүкіләлемдік тұтынушылар құқығын қорғау күні болып есептеледі.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын нормалар құқықтың әртүрлі салаларын қамтиды. Бұл нормативтік актілер Қазақстан Республикасының Конститутциясынан бастау алады. Өйткені Конститутцияның өзінде біздің еліміздің ең жоғарғы құндылығы адам, оның өмірі, құқықтары және бостандықтары болып табылады деп көрсетілген.
Сонымен бірге Конститутцияда азаматтардың дем алуға, денсаулығын, тұрғын үйін заңсыз қол сұғушылықтан қорғауға, білім алуға құқығы және өзге де құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға кепілдік беріледі, өйткені тұтынушының өмірінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамассыз ететін тауарларға, жұмыстар мен "мемлекеттік білім беру және денсаулық сақтау жүйесі, сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен қызметтерді бақылау және қадағалау орнатылған. Ал тұтынушылардың құқықтарының елеулі түрде бұзылуынан әкімшілік және қылмыстық құқық нормалары қорғайды.
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы, атап айтсақ ҚР Азаматтық кодексі нормалары басты рөл атқарады. Азаматтық кодекстің бірінші бөлімінде азаматтардың және ұйымдардың азаматтық айналымға қатысуының құқықтық негіздері, азаматтық-құқықтық шарттарды жасаудың негізгі талаптары анықталады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғауға қатысты заң шығармашылығының құрамына әртүрлі дәрежедегі нормативтік актілер енеді.
Оларға 1991-жылы 5-маусымда қабылданған "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңы және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі жатады. Бұл заң шығармашылығының құрамына өзге де актілер кіреді, оларға Президенттің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары жатады. Мұндай актілер барлық уақытта қажет, өйткені құқықтық қатынастар бір жерде тоқтап тұрмай, үнемі дамып және өзгеріп отырады, сондықтан оны үнемі жетілдіріп отыру керек.
Заң шығармашылығында тұтынушылық қатынастарды әртүрлі реттейтін нормативтік актілердің екі тобын бөліп қарастыруға болады 1 сурет.
1 сурет. Тұтынушылық қатынастарды реттеу
Енді бұл жерде бір қатынасты бірнеше нормативтік акт бірдей реттесе және олардың арасында қайшылық болса қайсысы қолданылуы тиіс деген заңды сұрақ туады. Бұған төмендегідей жауап қайтаруға болады. 1998-жылы 24-наурызда қабылданған "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Қазақстан Республикасының 213-1 Заңының 6-бабында төмендегі норма көрсетілген:
1. Әртүрлі дәрежедегі нормативтік құқықтық актілердің құқық нормаларында қайшылық туған жағдайда дәрежесі жоғары акт нормасы әрекет етеді.
2 Бір дәрежедегі нормативтік құқықтық актілердің құқық нормаларында қайшылық туған жағдайда соңғы қабылданған акт нормасы әрекет етеді.
Осы нормаға сәйкес Қазақстан Республикасының Конститутциясының ең жоғарғы заңдық күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылуға жатады (Конституцияның 4-бабының 2-тармағы).
Сонымен бірге Азаматтық кодексте азаматтық құқықтың Қазақстан Республикасының заң актілерінде қамтылған нормалары осы кодекстің ережелеріне қайшы келген жағдайда осы кодекстің ережелері қолданылады деп көрсетілген (ҚР Азаматтық кодексінің 3-бабының 2-тармағы).
Бұл нормаларды толықтыра кететін болсақ "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңында тұтынушылардың құқықтары мен оларды жүзеге асыру механизмі осы заңмен және Қазақстан Республикасының осы заңға сәйкес шығарылған басқа да заң актілерімен реттеледі деп көрсетілген (Заңның 3-бабының 1-тармағы).
Енді осы төрт нормадан шығатын қорытынды: азаматтың негізгі құқықтары Конституцияда бекітіледі, ал тұтынушы Азаматтық кодексте және "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚР Заңында бекітілген құқықтарды пайдаланады.
Ал халықаралық шарттарға келетін болсақ, онда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының "Соттардың тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша заң шығармашылығын қолдану тәжірибесі туралы" 1996-жылы 25-ші шілдеде қабылдаған N-7 Қаулысында бұл мәселеге қатысты былай делінген: "Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-бабының 3-тармағына сәйкес республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басым болатындығын соттар ескеруі тиіс. Тиісінше, егер республикамыз бекіткен халықаралық шартта тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы республикамыздың заңдарында көзделген құқықтардан өзге құқықтар көрсетілсе онда халықаралық шарт ережелері қолданылады".
Енді келесі маңызды мәселе, осы заң шығармашылығын дұрыс түсіну және қолдану үшін біз тұтынушы деген кім екенін және оның басқа субъектілермен қатынасқа түсу шеңберін анықтап алуымыз керек. Заңға сәйкес тұтынушы - жеке өзі тұтыну немесе өзі жеке меншік шаруашылықта пайдалану мақсатында тауар сатып алатын және жұмыстар мен қызметтерді пайдаланатын азамат.
Бұл анықтамадан көріп отырғанымыздай тұтынушыға үш талап қойылады. Оның біріншісі жеке өзі тұтыну және пайдалану мақсатында тауар сатып алу, яғни тауар пайда табумен байланысты емес жеке қажеттіліктер үшін алынуы тиіс. Сондықтан "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚР Заңы азматтар арасындағы жеке тұрмыстық емес қажеттіліктерін қанағаттандыруға қатысты қатынастарды реттемейді. Толығырақ айтсақ, азаматтардың тауарды, жұмыс пен қызметті кәсіпкерлік қызмет үшін, яғни пайда табу мақсатында және негізгі қызмет қажеттіліктерін не өз жұмысшыларының әлеуметтік тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында алуы осы Заңмен реттелетін қатынастар қатарына жатпайды.
Тұтынушыға қойылатын екінші талап - ол міндетті түрде жеке тұлға болуы тиіс. Ал жеке тұлғаға Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар жатады және олардың құқықтары ҚР Азаматтық кодексінің 3-бабына сәйкес бірдей дәрежеде қорғалады. Ал заңды тұлғалардың тауар алу кезіндегі бұзылған құқықтары жалпы азаматтық заң шығармашылығы нормалары арқылы қорғалады. Олардың мұндай бөлінуін заңды тұлғалардың мүдделері мамандармен (экономистер, заңгерлер және т.б.) қорғалатындығымен, ал тұтынушыға ешкім мұндай көмек көрсетпейтіндігімен түсіндіруге болады.
Заң бойынша қызмет пен тауарды алатын адам ғана емес, осы өнімді пайдаланатын адам да тұтынушы болып табылады. Сонымен бірге тауарды алуға ниет білдірген адам да тұтынушы болып есептеледі. Мысалы, адам сатушыдан тауарды көрсетуді және ол туралы ақпарат беруді өтінгеннен бастап тұтынушы болып есептеледі.
Адам тұтынушы болып есептелуі үшін тауар (жұмыс, қызмет) оған міндетті түрде ақылы жолмен өтуі керек және бұл тұтынушыға қойылатын үшінші талап. Егер тауар басқа жолмен өтсе (мысалы, айырбастау, сыйға тарту) онда мұндай қатынастарға "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚР Заңы қолданылмайды.
Тұтынушылық құқықтық қатынастың келесі қатысушысы - дайындаушы. Ол тауарды өткізу үшін өндіретін кәсіпорын, ұйым, мекеме, не азамат. Бұл жерде тауарларды тұтынушыға өткізу тікелей емес, тек сауда саттық, көтерме сауда кәсіпорындары, делдал арқылы жүзеге асырылатындығын айта кету керек. Егер дайындаушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізсе, онда ол сатушы болып есептеледі. Дайындаушыға коммерциялық та, коммерциялық емес те ұйымдар немесе шетелдік заңды тұлғалар да жатады.
Коммерциялық ұйым - бұл негізгі мақсаты пайда табу болып табылатын ұйым.
Коммерциялық емес ұйым - пайда табу мақсатын көздемейді, бірақ оның құрылтай құжаттарында көзделсе ол мұндай қызметті жүзеге асыра алады. Коммерциялық емес ұйымның кәсіпкерлік қызметіне коммерциялық емес ұйымның құрылу мақсатына сай келетін және пайда түсетін қызмет көрсетулер мен тауар шығару, сонымен бірге бағалы қағаз алу және жүзеге асыру жатады.
Бірақ бұл ұйымдарға ортақ белгі, оларға қызметтің белгілі бір түрімен айналысу үшін лицензия қажет. Тұтынушының тағы бір контрагентіне заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке кәсіпкер жатады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес азамат жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы. Жеке кәсіпкерге коммерциялық ұйымның қызметін реттейтін ережелер қолданылады. Жалпы алғанда дайындаушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізуі тиіс, егер ол өнімді басқа тұлғаға өткізсе, мұндай қатынастар "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРзаңымен реттелмейді.
Тұтынушымен қатынасқа түсетін келесі тұлғаға сатушы жатады. Бұл тауарды сатып алу-сату шарты бойынша өткізетін кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат.
Ал орындаушы - ақылы түрде жұмыс орындайтын немесе қызмет көрсететін кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азмат. Оның негізгі белгісіне ақылы болуы жатады. Тұтынушы мен орындаушы арасындағы қатынастар, олар жасайтын шарт (мысалы, тасымалдау, мердігерлік шарты) негізінде туындайды.
Енді тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңдар, атап айтсақ "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңы қандай құқықтық қатынастарды реттейтіндігіне тоқтала кетсем.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңдарда, соның ішінде "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заң шығармашылығын соттардың қолдану тәжірибесі туралы" Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының пленумының N-7қаулысында, олардың нақты қандай қатынастарды реттейтіндігі айтылмаған. Бірақ осы нормативтік актілердің нормаларының мәнінен бұл заңмен негізінен келесі шарт түрлерінен туындайтын қатынастар реттелуі мүмкін деген тұжырымға келуге болады:
сатып алу-сату шарты;
мүлікті жалдау шарты;
тұрғын үйді жалдау шарты;
мердігерлік шарт, соның ішінде тұрмыстық мердігерлік шарт және абонементтік қызмет көрсету;
азаматтарды, жүктерді және қол жүктерін тасымалдау шарты;
комиссия шарты;
сақтау шарты;
қаржылық қызмет көрсету, сонымен қатар азаматтарға жеке тұрмыстық қажеттіліктер үшін несие беру, клиент азаматтарға есеп-шот ашу, азаматтардан бағалы қағаздар және өзге де құнды заттар алу және оны сақтау бойынша, консультациялық қызмет көрсету және т.б.
"Тұтынушылардың құқытарын қорғау туралы ҚР Заңымен басқа да қатынастар реттелуі мүмкін. Бұл заңмен нақты қандай қатынастар реттелетіндігі ресми түрде көрсетілмегендіктен, осы мәселе саласында көптеген даулар тууда.
Мысалы мұндай дау қаржылық қызмет көрсету саласында туындаған. Банк өкілдері: "Азаматтардың банкке салатын салымына сыйақы төленеді, соған сәйкес бұл қатынас пайда табуға бағытталған және бұл Заңда көрсетілген "тұтынушы" анықтамасына қайшы келеді, сондықтан банк салымына қатысты қатынастар "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңымен реттелетін қатынастар аясына жатпайды" - дейді.
Бірақ бұл позиция келесі себептерге байланысты қате болып табылады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі қаражаттардың кездейсоқ жойылу қаупін көтереді, сондықтан ол олардың сақталуын қамтамассыз ету үшін белгілі бір шаралар қолдануға мәжбүр болады. Ал ақшаны сақтаудың келесі үш жолы белгілі:
ақша қаражатын ешкімге бермей өзі сақтау;
ақшаны мүлікке айналдыру;
ақша қаражаттарын банкке салым ретінде салу.
Ақшаны бірінші жолмен сақтау тиімсіз, бұл тәсіл ақшаның құнсыздануынан және ұрлануынан қорғауды толық қамтамасыз ете алмайды. Ақшаны мүлікке айналдыру да тиімсіз, өйткені мүлікті алу, оны сақтау үшін қосымша шығын шығады. Ал ақша қаражатын үшінші жолмен сақтау тиімді. Өйткені банкке салынған салымға сыйақы төленеді, бірақ оны қаржылық құрылымның кейбір өкілдері азаматтың табысы деп есептеп, осы негізде қаржылық қызметті тұтынушылық заңдармен реттелетін қатынастар құрамынан шығарып тастауға тырысады.
Бірақ 2002-жылы 1-қаңтарда күшіне енген ҚР Салық кодексінің 144-бабының 1-тармағының 4-тармақшасына сәйкес жеке тұлғалардың банктердегі салымдары бойынша оларға төленетін сыйақыларға салық салынуға жатпайды. Сонымен, заңның өзі банктегі салымға төленетін сыйақыны пайда табумен байланысты операция деп қарастырмайды.
Қаржылық құрылым өкілдерінің тағы бір келтіретін аргументі: азамат банкке ақша сала отырып банкке қызмет көрсетеді, ал банк ол қызметті сыйақы төлеу арқылы өтейді, сөйтіп тұтынушы кәсіпкерлік қызметке қатысады дейді. Азамат банкке ақша сала отырып, өзінің мүлкінен уақытша айырылады және ол біріншіден, оларды дер кезінде пайдалану мүмкіндігінен айырылады, ал екіншіден, бұл ақша қаражатының қайтпау тәуекелін . Ал банк болса, сол ақшаны айналымға салып, пайда табады. Банк бұл табыстың бір бөлігін меншіктің қайтпау тәуекеліне төлем ретінде салым салушыға сыйақы түрінде төлейді, ал қалған бөлігі банкке түскен пайда болып табылады. Бұл жерде банктің пайдасы мен азаматтың салымына төленетін сыйақының арасында ешқандай байланыс жоқ. Өйткені банк салымшының салымын кәсіпкерлік мақсатта пайдалансын-пайдаланбасын бәрібір оған сыйақы төлеуі тиіс. Бұл банктің жалпы табысында тұтынушының ешқандай үлесі болмайтындығын және ол кәсіпкерлік қызмет қатысушысы бола алмайтындығын көрсетеді.
Сонымен, қаржылық қызмет көрсетуге қатысты қатынастарды "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚР Заңымен реттелетін қатынастар қатарынан шығаруға ешқандай негіз жоқ.
Енді осы тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың Қазақстанда қалай қалыптасқанына тоқтала кетсек.
Қазақстандағы тұтынушылар қозғалысының даму тарихын қарастырмас бұрын біз оның қалай туындағанын және оның даму тенденциясы қалай екенін білуіміз қажет. Алғаш рет тұтынушылар қозғалысы АҚШ-та туындаған, қазіргі кездегі консюмеризмнің түп-тамыры осы жерден шыққан. Америкалық зерттеушілер тұтынушылардың құқықтарын қорғау қозғалысының үш негізгі даму кезеңдерін көрсетеді. Бірінші кезең ХІХ-ғасырдың соңынан басталады. Туындаған әлеуметтік мәселелерді шеше алатын ұйымдарды құру қажеттігі тап осы кезде пісіп жетілді және 1891-жылы Нью-Йоркте алғашқы Тұтынушылар Лигасы пайда болды, ал 1898-жылы жергілікті бастамашы топтар ұлттық федерация - Тұтынушылардың Ұлттық Лигасына бірікті. Екінші кезең ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарынан басталады. Бұл кезең бүкіл әлемдік экономикалық тоқыраумен байланысты және осы кезде тұтынушылық сұранымды реттеу арқылы экономиканы реттеу мүмкін болды. 60-жылдардан басталған үшінші кезең бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Оның басталуы АҚШ Президенті Джон Кеннедидің АҚШ азаматтарына жолдаған жолдауымен байланысты. Бұл жолдауда тұтынушылар мәселесін шешу міндетін мемлекет тікелей өз қолына алатындығы айтылған. Осы кезде тұтынушылардың арыздары бойынша көптеген аты шулы сот процестері болды және олар жария өтуі себепті қоғам жетістігіне айналды.
Сонымен қазіргі кездегі тұтынушылардың құқықтары қысқа уақыт аралығында емес, прогрессивтік қауымның өзінің тұтынушылық құқықтары үшін бір жарым ғасыр күресі нәтижесінде қоғамдық және құқықтық жүйедегі өзінің беделді орнын алды.
Қазіргі кезде тұтынушылар қозғалысын бүкіл әлемнен байқауға болады. Біздің елімізде бұл қозғалыс салыстырмалы түрде жас болып табылады, оның дамуы біздің еліміздің 1991-жылы тәуелсіздік алуымен, жоспарлық экономикадан нарықтық экономикаға көшумен байланысты. Бұрын тоталитарлық жүйеде өмір сүрген уақытта тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен бір орган ғана жанамалы түрде шұғылданды, ол - Сауда Министрлігі. Бұл стадия 70 жыл шамасына, яғни Кеңес үкіметінің бүкіл өміріне созылды және ол тұтынушылардың құқықтарын жаппай бұзумен сипатталады.
Жалпы Кеңес Одағындағы тұтынушылар қозғалысы тоталитарлық жүйенің күші әлсіреген 80-ші жылдардың аяғынан басталады. Өйткені 80-ші жылдардың ортасындағы бәрімізге мәлім экономикалық тоқырау "сатып алу" деген сөздің жоғалып оның орнына "қайдан табуға болады?" деген сөздің жиі қолданылуына әкеп соқты.
Содан кейін барып нарықтық реформалар жасалды, оның соңынан - тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталған заңдар қабылданды. Сол кездері алғашқы тұтынушылар ұйымдары екі жолмен қалыптасқан еді. Бір жағынан, белгілі бір себептер бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғауға мүдделі, өзінше бір интелектуалдар (журналистер, экономистер, социологтар, заңгерлер және т.б.) клубы құрылды. Көбінде олар газет-журналдар төңірегінде жиналды.
Екінші жағынан тұтынушылар ұйымдарын пәтерге, автокөлікке, жиһазға және өзге де тауарларға кезекте тұрған адамдар стихиялы түрде құрды. Өйткені мұндай кезекте бірнеше жылдап тұрған адамдар бір-бірімен танысып алған еді және олар басында нақты тауарды сатып алуға қатысты мәселені шешуге бағытталған, ал кейіннен тұтынушы мәселелерінің ауқымдырақ секторымен айналысқан ұйымдар құрды.
1985 жылға дейін КСРО бойынша ондаған ғана тұтынушылар ұйымдары құрылды, ал 1989 жылы желтоқсан айында КСРО-ның 40 аймағының тұтынушылар ұйымдарының өкілдері өздерінің алғашқы конференциясын өткізді және осы конференцияда КСРО Тұтынушылар Ұйымдарының Федерациясы құрылды.
КСРО-ның ыдырауы тұтынушылар қозғалысы үшін үлкен сын болды. 1992 жылы ақпанда тұтынушылар ұйымдарының федерациясы конгреске жиналды. Олардың алдына қойыған мақсаты ұйымды сақтап қалу болды. Ақырында олар біртұтас ұйымды сақтап қалып, оның атын Тұтынушылар Ұйымының Халықаралық Конфедерациясы деп өзгертті. Қазіргі кезде бұл тұтынушылардың әр түрлі саладағы құқықтарын белсенді түрде қорғайтын мықты ұйым.
Жалпы алып қарасақ, Кеңес Үкіметі ыдыраған соң бұрын КСРО республикаларының саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайы бірдей болса да, олар тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесін әр түрлі шешті. Көптеген республикаларды қызметі тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың тиімді тәсілін қалыптастыруға септігін тигізетін тұтынушының құқықтарын қорғау бойынша мемлекеттік органдар құрылды. Мысалы, Татарстанда Президентке тікелей бағынатын тұтынушының құқықтарын қорғау бойынша жеке Министрлік құрылған. Орталық Азия Республикаларында, Қырғызстанда, Өзбекстанда жергілікті дәрежеде де және республикалық дәрежеде де қызмет атқаратын тұтынушылар құқықтарын қорғау бойынша бөлімдер құрылған.
Ал Қазақстанның тәуелсіздк алғаннан кейінгі тұтынушылар қозғалысының даму тарихын екі аспектіде қарастыруға болады. Олар: тұтынушылар құқықтарын мемлекеттік және қоғамдық қорғау. Тұтынушылардың құқықтарын қоғамдық қорғау мәселесіне осы тараудың екінші параграфы арналғандықтан, тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік даму жолына тақтала кетейін.
1991 жылы ҚРСауда Министрлігінің тұтынушылар құқықтарын қорғау бөлімі коммерциялық емес ұйым "Қазақстанның Тұтынушылар Одағы" болып қайта құрылды. Бұл органның негізгі қызметіне сауда қызметін көрсету саласындағы тексерулерді жүргізу жатты, Яғни қайта құрылғанына қарамастан атқаратын қызметті өзгерген жоқ. Жалпы алғанда, бұл кезде тұтынушылардың құқықтарын қорғау белсенді емес еді.
1993 жылы 25 ақанда шаруашылық жүргізуші субьектілердің және сауда қызметін жүзеге асыратын тұлғалардың сапасыз тауарларды өткізгені үшін жауаптылығын арттыру мақсатында министрлер кабинет "Сауда ережелерін және тұтынушылардың құқықтарын бұзғаны үшін жауаптылықты күшейту туралы" N 152 Қаулысын қабылдады. Осы қаулыға сәйкес Қазақстан Республикасы теориясындағы қоғамдық тамақтану мекемелерінде және бөлшек сауда жүйелерінде тауарларды сату заңға сеәкес берілетін мемлекеттік тіркеу туралы куәлік негізінде жүзеге асырылатындығы орнатылды.
Мемлекеттік стандарттарға сәйкес мемлекеттік өндірушілердің де, жеке кәсіпкерлердің де бірдей жаупкершілігі ең алғаш рет орнатылды. Сауда жүйесінде және қоғамдық тамақтану мекемесіне кооперативтер, жеке және кіші кәсіпорындар дайындаған, сонымен бірге жеке еңбек қызметімен шұғылданатын тұлғалардан келіп түскен өнімдерді тиісті қызмет органдары берген сәйкестік сертификаты не стандарттар талаптарына және басқа да нормативтік құжаттарға сәйкестігін дәлелдейтін құжаты болуы тиіс.
1994 жылы Табиғи монополияларды қорғау, бәсекелестікті дамыту және кіші бизнесті қолдау агенттігінде (Монополияға қарсы Комитетте) тұтынушылардың құқықтарын қорғау бөлімі құрылды. 1995 жыл тұрғын үй реформасы бойынша мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырумен және соған сәйкес азаматтардың өз пәтерлерін жекешелендіруімен (мемлекеттен сатып алуымен), сөйтіп өз пәтерлерінің меншік иесі болуымен байланысты .Осы мәселелерді шешу мақсатында тұтынушылардың құқықтарын қорғау Комитеті құрылды. Бірақ бұл Комитеттің арнайы құзыреті болмаса да, ол тек пәтер иелері кооперативінің мәселелерімен ғана айналысып, тұтынушылардың басқа да маңызды мәселелерін шешпеді.
1995-98 жылдарда Қазақстанда мемлекеттің тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы қызметі белсенді түрде жүргізілді, бірнеше нормативтік актілер қабылданды, заң актілерінің жобасы дайындалды.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша республиканың министрліктерінің және ведомстваларының қызметін үйлестіруді қамтамасыз ету мақсатында 1995 жылы 11 қаңтарда құрамына республикамыздың 20 министрліктері мен ведомстваларының өкілдері кірген тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша ведомствоаралық кеңес құрылды.
Бұл кеңестің қызметі Қазақстан Республикасының министрліктерінің және ведомстволарының "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңын жүзеге асыру, "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" Заңның және тұтынушылардың мүддесіне қатысты өзге де нормативтік актілердің тәжірибеде қолданылуын анализдеу бойынша қызметін үйлестіру, сонымен қатар тәуелсіз тұтынушылар сараптамасын ұйымдастыруға бағытталған.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік жүйесін қалыптастыру және тұтынушылардың заңды мүдделерін қорғау бойынша жүргізілетін шараларды дамыту және жетілдіру мақсатында 1995 жылы 22-маусымда Министрлер Кабинеті "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша жүргізілетін жұмыстардың белсенділігін арттыру туралы" N 864 Қаулысын қабылдады.
Осы қаулыға сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша заң жобаларының және тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы қатынастарды реттейтін нормативтік құжаттардың тізімі бекітілді. Осы қаулы жергілікті әкімшілік басшыларына тұтынушылардың құқықтарын қорғауды күшейту мақсатында келесі құзіретті міндеттеді: бөлшек сауда жүйесіндегі мемлекеттік кәсіпорын үшін алғашқы қажеттіліктегі азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын тауарлардың міндетті тізімін бекіту. Осы атқару органдары сауданың, қоғамдық тамақтану және халыққа қызмет көрсету саласындағы жекешелендірілген кәсіпорындарды, олардың "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңына сәйкес жұмыс істеуін жүйелі түрде тексеріп отырды.
Осы кездегі тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың бүкіл мемлекеттік жүйесі тұтынушының құқықтарын қорғау саласындағы қатынастарды реттеудің тікелей және қосымша әдістеріне үйлесімділігі қағидасына, әртүрлі мемлекеттік құрылымдар жүзеге асыратын мемлекеттік бақылау және қадағалау қызметін орындаудың үйлестірілген жүйесін құруға негізделген еді. Сонымен қатар тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық тәжірибесін ескере отырып, тұтынушылардың жеке азаматтық құқықтарын жүзеге асыруға негізделген "тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың" өзін-өзі реттейтін механизмін құрудың маңыздылығын да ескеру керек.
Ал 1999-жылы 21-қазанда Қазақстан Республикасының Премьер-Министрінің "Қазақстан Республикасындағы тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша нормативтік құқықтық базасын жетілдіру мәселесі туралы" Бұйрығы шықты және осы бұйрыққа сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы бірнеше нормативтік актілерді жетілдіру жоспарланды.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы мемлекеттік органдардың атқаратын қызметін қорытындылай келе біз, өкінішке орай мемлекеттік органдардың атқарған қызметі осы саладағы жағдайды жақсартпағанын айта кетуіміз керек. Өйткені елімізде тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың механизмі жоқ, нормативтік базаның дәрежесі төмен, тұтынушыларға білім беру дамымаған және т.б.
1.2 Тұтынушылардың құқықтарын қорғауда арнайы құрылған қоғамдық ұйымдардың құқықтық мәртебесі
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары - бұл тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында азаматтармен құрылатын қоғамдық ұйым. "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы " ҚРЗаңының және "Қоғамдық ұйымдар туралы" Заңның талаптарына сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары кемінде он адаммен құрылатын коммерциялық емес заңды тұлға болып табылады.
Коммерциялық емес ұйым дегеніміз өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс келтіре алмайтын және алынған таза табысын қатысушыларына үлестіре алмайтын ұйым (ҚР Азаматтық кодексінің 34-бабының 1-тармағы). Осыған сәйкес, тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары өз қызметі үшін ақы алса да, яғни оған пайда түссе де, оларды құрудың негізгі мақсаты тұтынушыларды сапалы тауармен (қызметпен, жұмыспен) қамтамасыз ету саласында олардың жеке құқықтарын қорғау болып табылады.
Бұл ұйымға Ұйымның Жарғысында көрсетілген ережемен келісетін және мүше болуға тілек білдірген кез-келген азамат мүше бола алады. "Қоғамдық ұйымдар туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 11-бабының нормасына сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдарына мүше болу үшін, азамат міндетті түрде Қазақстан Республикасының азаматы болуы тиіс емес, оған шетел азаматтары да, азаматтығы жоқ адмдар мүше бола алады.
"Қоғамдық ұйымдар туралы " Қазақстан Республикасы заңының талаптарына сәйкес қоғамдық ұйымдар Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде және оның аумақтық органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс. Содан кейін ғана оның заңды тұлға ретіндегі әрекет және құқық қабілеттігі пайда болады.
Жалпы қоғамдық ұйымдарды мемлекеттік тіркеу заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы заңдарда көзделген тәртіпте және мерзімде жүргізіледі. Бұл заңда көрсетілген құжаттардан басқа жарғы қабылданған жалпы жиналыстың немесе құрылтай съезінің (конференцияның) хаттамасы; республикалық немесе аумақтық статустағы құрылымдық бөлімнің құрылғандығын растайтын құжат; ұйымды құрушы азаматтардың және барлығының мекен-жайы көрсетіле отырып басқару органдары мүшелерінің тізімі ұсынылуы тиіс. Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өткен соң салық инспекциясына тіркеліп, өз есеп-шотын ашуы керек.
Қазақстан Республикасында құрылған қоғамдық ұйымдар, ерікті түрде Ассоциацияларға (Одақтарға) біріге алады. Сонымен бірге өз Жарғыларына сәйкес Халықаралық қоғамдық ұйымдармен тікелей байланыстар орната алады, тиісті келісімдер жасай алады және олар ұжымдық мүше бола алады.
Енді қоғамдық ұйымның жарғысына келетін болсақ, ұйым мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын кемінде он адам Құрылтай жиналысын өткізіп, осы жиналыстың хаттамасын толтырып, ұйым жарғысын қабылдауы тиіс. Жарғыда төмендегі мәліметтер көрсетіледі:
қоғамдық ұйымның атауы, оның қызметінің мақсаты, орналасқан жері;
қоғамдық ұйым құрылымы, өз қызметін жүзеге асыратын аумақ;
қоғамдық ұйымға мүшелікке қабылдау, одан шығару шарты және тәртібі;
қоғамдық ұйым мүшелерінің (қатысушыларының) құқықтары мен міндеттері;
қоғамдық ұйымның басқару аппаратын қалыптастыру тәртібі және олардың өкілеттігінің шегі мен мерзімі;
қоғамдық ұйымның қаражатын және өзге де мүліктерін қалыптастырудың қайнар көзі;
қоғамдық ұйымның жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі;
қоғамдық ұйымның жұмысын тоқтату және қайта құру, ол таратылған соң қалған мүлікті пайдалану тәртібі;
Жарғыда қоғамдық ұйымның қызметіне жататын өзге де ережелер болуы мүмкін. Тұтынушының құқықтарын қорғау ұйымы келесі қызметтерді жүзеге асырады:
- қызмет көрсетудің әртүрлі саласындағы тұтынушылардың құқықтарының сақталуын тексереді;
тауарларға, жұмыстар мен қызметтерге , олардың бағалары мен тарифтеріне тәуелсіз сараптама жүргізеді;
құқық қорғау және бақылау органдарына көтеріңкі бағалар бойынша және сапа жөніндегі белгіленген талаптарға сай келмейтін өнім шығару мен өткізуге, сауда және халыққа қызмет көрсету ережелерін бұзған тұлғаларды жауапқа тарту туралы материалдар береді;
мемлекеттің құзіретті органдарына өнімнің сапасын жақсарту жөніндегі шаралар туралы, сапа жөніндегі белгіленген талаптарға сай келмейтін өнім шығару мен оны өткізуге тыйым салу туралы, оны өндіруді тоқтату туралы, азматтардың өміріне, денсаулығы мен мүлкіне қауіпті айналадағы ортаға келтіретін өнімді өткізу мен сатудан алып тастау туралы, сондай-ақ заңдарды бұзып, белгіленген бағалардың күшін жою туралы ұсыныстар енгізеді;
өнімге, бағалар мен тарифтерге тәуелсіз сараптама жүргізеді;
тиісті мемлекеттік органдармен бірлесіп бір орталықтан белгіленетін және реттелетін бағаларды қолдануға бақылауды жүзеге асыруға қатысады;
тұтынушылардың қоғамдық ұйымдарының мүшесі емес тұтынушылардың Қазақстан Республикасының Заңдарында көзделген құқықтары бұзылған жағдайда, олардың мүддесі үшін талап қояды;
Енді осы қоғамдық ұйымдардың тұтынушылардың құқықтарын қорғауда атқаратын рөліне тоқтала кетейін.
Мұндай ұйымдардың болуы бүгінгі қоғамымызда өте маңызды және олардың осы салада атқарып жатқан нңбектері де зор. Өйткені кез-келген тұтынушы, тіпті ол құқықтық жағынан сауатты болса да ұйымның моральдық қолдауынсыз өз құқығын қорғай отырып, сот тартысын бастай да жеңе де алмайды. Ал ұйым бір мақсатта үнемі жұмыс істейтіндіктен, ондағы адамдар тұтынушыларға қатысты барлық мәселелерді жақсы түсінеді, құқық қорғаушылық қызметте зор тәжірибе жинайды, олар үшін тиісті сараптаманы ұйымдастыру, өзі қойған талапты сотта дәлелдеу еш қиындыққа соқпайды. Қоғамдық ұйымның ерекше психологиялық потенциялы да бар, өйткені оның шешімін сатушы ескереді. Егер жеке тұтынушы сотқа дейінгі талап қойса онда сатушы оны қайтіп болса да алдап жеңемін деп сенеді, ал егер талапты тұтынушының атынан ұйым қойса, онда бұл жерде сатушы мамандармен кездіккенін түсініп, залалдың орнын сөзсіз толтырады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қозғалысының дамуының жемісін көрсететін тағы бір жай бар. Ол тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдарының тұтынушылардың белгісіз тобы атынан талап қою құқығы. Мысалы, вокзалда жолаушылардан перронға шыққаны үшін ақша алынады делік. Ал мұндай әрекеттерге тыйым салынғандықтан, ол ақша заңсыз жиналған. Бұл жиналған ақша, заңсыз пайда ретінде өндіріп алынып бюджетке аударылуы мүмкін, бірақ олар тұтынушыларға қайтарылмайды.Тек тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары ғана бұл ақшаларды өндіріп алып, осы мәселені жанама түрде шеше алады.Бұл жерде ол қалай шешеді деген заңды сұрақ туады. Көптеген Ұйымдардың жарғыларында қайырымдылық көмек көрсету көзделгендіктен бұл ақшалар сол мақсатқа жұмсалуы мүмкін. Мысалы, тәуелсіз тұтынушылық сараптама жүргізу, тұтынушыларға білім беру және т.б.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдарының тұтынушы үшін тағы бір пайдалы жағына тұтынушылардың құқықтарын қорғау орындары сот инстанцияларына берген талап арыздарына мемлекеттік баж салығы төленбейтіндігі жатады ("Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңының 23-бабы).
Тағы бір жағынан алып қарағанда, тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары үшін тұтынушылардың құқықтарын қорғау тиімді. Бұған бірнеше себеп бар.
Біріншіден, ұйымның кез-келген мүшесі немесе лидері - өзі тұтынушы, сондықтан оның да құқығы басқалардікі сияқты бұзылады. Сондықтан ол бірінші кезекте өзін қорғаған болып есептеледі.
Екіншіден, ұйымның кез-келген мүшесі, белсенді жұмыстың арқасында белгілі-бір уақыттан соң беделді саяси қайраткерге айналуы мүмкін, өйткені тұтынушылардың құқықтарын қорғау қоғамның ауқымды тобының мүддесіне қатысты болады.
Үшіншіден, заң бойынша қоғамдық ұйымдарға коммерциялық қызметпен айналысуға тыйым салынса да тұтынушылардың құқықтарын қорғау бұл - экономикалық жағынан алып қарағанда пайдалы іс. Өйткені "Тұтынушының құқығын қорғау туралы" ҚРЗаңының 22 және 23-баптарына сәйкес сот құқық бұзушыға тағайындаған айыппұлдың 30 пайызы Ұйымның есеп шотына аударылады.
Төртіншіден, билік органдары Ұйыммен тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша санасуға мәжбүр, өйткені экономикалық реформалардың түпкі мақсатына консюмеризм сай келеді. Сонымен бірге бәсекелестік нарықты, сондықтан да бүкіл саяси жүйені қорғаудың тиімді механизмі ретінде консюмеризм мемлекетке тиімді. Өйткені мемлекетті бақылаушы органдары көлеңкелі капиталды және саясатты тудыратын жосықсыз бәсекелестіктің, заңсыз пайда табудың толық алдын ала алмайды. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы қызмет белсенді түрде жүргізілуде, мұның өзі құқықтары бұзылған адамдардың сенімділігінің артқанын дәлелдейді.
2. Қазақстан Республикасының қаржы қызметін тұтынушылардың құқықтары
2.1 Қазақстан Республикасының заңдары бойынша банк қызметтерін тұтынушылардың негізгі құқықтары
Бүгін Қазақстан экономикасы қарқынды дамып келе жатқан ел ретінде танымал. Ширек ғасырдың ішінде Қазақстан жаһандық шаруашылық қатынастарға енген егеменді ұлттық экономика ретінде, сондай-ақ әлемдік экономиканың толыққанды қатысушы елі ретінде қалыптасты.
Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің дамыған 30 елінің біріне айналуы керек және біз бұл мақсатқа сенімді түрде қадам басып келеміз.
Соңғы бірнеше жыл бойында көрсетілетін қаржы қызметтері мен өнімдердің түрленуімен қаржылық қызметтер нарығының қарқынды дамуы байқалады. Тиісінше, көрсетілетін қаржылық қызметтердің өсуіне қарай қаржы ұйымдарының іс-әрекеттері бойынша шағымдардың да саны артуда.
Қаржы саласындағы қауіпсіздік, қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау - өз ақшаңды қорғау саласындағы және заң шеңберінде қаржылық қызметтерді пайдалану бойынша өз құқықтарыңды қорғау саласындағы маңызды мәселе. Қаржылық сауаттылық қаржылық мәселелерде неге назар аудару және несие шарттарын оқу керектігін, егер оның барлық шарттары түсінікті және онымен келісілген жағдайда ғана қол қоюды ескертеді.
Қазіргі кезде бірқатар заңнамалық актілерге, атап айтқанда Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне, Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы, Сақтандыру жүйесі туралы, Төлемдер және төлем жүйесі туралы Қазақстан Республикасының Заңдарына негізделген қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесі бар.
2011 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ипотекалық несиелендіру және қаржылық қызметтерді және инвесторларды тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңында бірқатар тыйымдар енгізілді, олардың бірі, егер кепiл туралы шартты тiркеген уәкiлеттi органда кепiл берушiнiң тиiсiнше жазбаша бас тартуы тіркелген болса кепіл затты соттан тыс сатуға тыйым салу болып табылады. Кепіл затты сату қажеттілігі туындаған кезде кепіл ұстаушының тәуелсіз бағалау жүргізу міндеті енгізілді.
Сондай-ақ, 2015 жылы қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында келесілер белгіленді және 01.07.2016 ж. бастап келесі өзгерістер қолданысқа енгізілді:- банктік қарыз шарты бойынша ай сайынғы төлемді уақтылы төлемегені үшін тұрақсыздық айыбының (айыппұлдың, өсімпұлдың) мөлшері мерзімі өткен тоқсан күн ішінде мерзімі өткен әрбір күн үшін мерзімі өткен төлем сомасының 0,5 пайызынан аспауы тиіс, мерзімін өткізіп алудың тоқсан күні өткеннен кейін мерзімі өткен әрбір күн үшін мерзімі өткен төлем сомасының 0,03 пайызынан аспауы, бірақ банктік қарыз шарты қолданылатын әрбір жылға берілген қарыз сомасының он пайызынан артық болмауы тиіс; берешекті өтеудің ерекше кезектілігі негізгі борышты өтеу басымдылығы.
Яғни, егер банктік заем шарты бойынша қарыз алушы жасаған төлем сомасы қарызгердің банктік заем шарты бойынша міндеттемелерін орындау үшін жеткіліксіз болса, онда бірінші кезекте мерзімі өткен негізгі қарызды өтеу және сыйақыны төлеу құқығы, сондай-ақ соңында тұрақсыздық пен айыппұлды өтеу құқығы көзделген.
Заңнамаға енгізілген осы өзгерістер заемшының банк алдындағы қарыз сомасын азайту арқылы борыштық жүктемесін айтарлықтай төмендетеді.
- қарыз алушылардың - жеке тұлғалардың банктік шоттарынан ағымдағы немесе шотқа түскен соманың 50% аспайтын мөлшерде ақша өндіруді шектеу (01.01.2017ж. бастап енгізілген).Бұл ереже қарыз алушының өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қарыз алушының ағымдағы шотындағы ақшаның 50% -ы мөлшеріндегі қалған соманы иеленуіне мүмкіндік беру үшін енгізілген.
- ЖТСМ есептеу кезінде есепке алынған жеке тұлғаға берілетін банктік несиелер мен микрокредиттерді беру және қызмет көрсетуге байланысты комиссиялық және басқа да төлемдер тізбесін шектеу (01.07.2016ж. бастап енгізілген). Яғни, банктер мен микроқаржы ұйымдары қарыздар беру мен қызмет көрсету кезінде алуға құқылы комиссиялар мен басқа да төлемдердің тізбесі анықталған. Егер бұрын банктер заемдардың құнын айтарлықтай арттыруға алып келген әртүрлі комиссиялар мен төлемдерді белгілеуде шектелмеген болса, енді олар 11 комиссия және басқа төлемдерден артық төлем ала алмайды.
- қарызды мерзімінен бұрын өтеуді айыппұлсыз төлеу мүмкіндігі 2016 жылдың 1 шілдесінен бастап күшіне енді және қолданысқа енгізілген күннен бастап пайда болған құқықтық қатынастарға қолданылады. Яғни, банктер мен қаржы ұйымдары несиелерді мерзімінен бұрын өтеу үшін тұрақсыздық немесе басқа түрдегі айыппұл санкцияларын қолдануға, бір жылға дейінгі мерзімге берілген қарызды алған күннен бастап алты айға дейін негізгі борышты ішінара мерзімінен бұрын өтеу немесе толық мерзімінен бұрын өтеу жағдайларын қоспағанда, құқылы емес.
Қарыз алушы қарызды толық өтегеннен кейін 15 (он бес) күннен аспайтын мерзім ішінде тегін жазбаша түрде берешек туралы анықтама алуға құқылы. Қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы заңмен банктердің банктік заем шарттарында комиссиялық және басқа да төлемдердің толық тізбесін көрсету міндеті, сондай-ақ қарызды беру мен қызмет көрсетуге байланысты сомалар көзделген. Бұл талап банктердің комиссияларды пайдаланудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
2
1
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым
4
1.1
Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың заңнамасы
4
1.2
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында құрылған ұйымдардың мәртебесі
12
2
Қаржы қызметтерін тұтынушылардың негізгі құқықтары
17
2.1
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша банк қызметтерін тұтынушылардың негізгі құқықтары
17
2.2
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша қаржы қызметін тұтынушылардың қазіргі жағдайы
26
3
Қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесін жетілдіру
45
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы адамның құқығына және бостандығына кепілдік береді. Қазақстан Республикасы Конститутциясының 14-бабы тегіне, әлеуметтік, лауазымды және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзғарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез- келген өзге жағдайлар бойынша ешкімді де кемсітуге болмайды және заң мен сот алдында бәрі тең деп жариялайды.
Осыған сәйкес, құқықтық мемлекеттің және өркениетті қоғамның азаматтарының қалыпты өмір сүруіне заңдылық негіз болады. Ал заңдылық азаматтардың заң алдындағы нақты теңдігін қамтамассыз етуге қабілетті қоғам жағдайында ғана орын алуы мүмкін. Мұндай жағдай барлық азаматтарға, қажеттіліктерін қанағаттандыруға тиімді жағдай жасау, нарықтық экономикалық қатынастардағы материялдық игіліктерді өндіру саласында теңдікті қамтамассыз ету арқылы қалыптасады. Әрі бұл құқықтық мемлекеттің басты міндеті.
Ал азаматтардың қажеттіліктерінің ауқымды бөлігі тауар алу арқылы, яғни сауда саласында қанағаттандырылады. Біз күнделікті өмірде азық-түлік, киім, тұрмыстық заттар және өзге де тауарлар сатып ала отырып, бұл қатынастардың құқықтық жағына көңіл аудармаймыз. Өкінішке орай, өз әрекетімізді "тұтынушың" әрекеті ретінде және сатушының әрекетін заң тұрғысынан бағалау қажеттігі, біздің қандай да бір құқығымыз бұзылған кезден бастап қана пайда болады. Бірақ өз құқығымызды біле тұрсақ та, оны осындай тұрақсыз экономикалық жағдайда қорғау қиынға соғады.
Ал жалпы алғанда тұтынушылардың құқықтарын қорғау институты біздің елімізде әлі де болса толығымен зерттелмеген және осы мәселе бүгінгі күннің күрделі мәселерінің қатарына жатады.
Әлі еліміз құқықтық мемлекет құру жолына түскен және жеке тұлғаның құқығын қорғау мемлекет мүддесін қорғаудан жоғары бола бастаған қазіргі жағдайда тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі өзекті де қызықты деп ойлаймын.
Сондықтан да мен осы тақырыпты таңдадым және бұл жұмысты жазудағы алға қойған мақсатым: тұтынушылардың құқықтарын қорғау институтының мәнін ашып, оның қазіргі жағдайына талдау жасау. Сонымен қатар, осы жұмыс барысында бұл мәселеге қатысты нормативтік құқықтық актілермен, Қазақстан және шет ел ғалымдарының осы тақырыпқа арналған ғылыми жұмыстарымен танысуға, осы тақырыптағы нормативтік және тәжірибелік мәліметтерді жинауға және сол материалдар негізінде тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша тәжірибелік маңызы бар қорытындылар мен ұсыныстар дайындауға тырысамын.
Мен дипломдық жұмысты үш тарауға бөлдім.
Бұл жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан Республикасы заңдары бойынша тұтынушыға кімдер жататындығына, осы заңдармен қандай қатынастар реттелетіндігіне және жалпы осы институттың даму тарихына тоқталып өтпекпін.
Ал екінші тарауда, Қазақстан Республикасы заңдары бойынша қаржы қызметін тұтынушыларға қандай құқықтар берілгендігін және осы құқықтар бұзылған жағдайда оларды қорғау ерекшелігіне тоқталамын.
Үшінші тарауда қаржы қызметін тұтынушылардың құқықтарын Қазақстан Республикасы заңдары бойынша қорғаудың бүгінгі күнгі жағдайына тоқталып, оларды жетілдіру мәселелерін қарастырмақпын.
1. ҚР заңдары бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым
1.1 Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың заңнамасы
Тұтынушы - бұл жеке тұтынуына немесе жеке шаруашылығына пайдалану мақсатында тауар сатып алатын және жұмыстар мен қызмет көрсетулерді пайдаланатын азамат. Тұтынушылардың негізгі құқықтары:
- негізгі мұқтаждықтарды қанағаттандыруға, яғни өмір сүруді қамтамасыз етуге бағытталған тауарлр мен қызметтерге; тамаққа, киімге, баспанаға, денсаулық сақтауға, білім алуға, санитарлық жағдайға арналған құқығы:
- қауіпсіздік құқығы;
- мәлімет алу құқығы;
- таңдау құқығы;
- тыңдау құқығы;
- өндіріп алу құқығы;
Тауарларды, қызмет көрсетулерді және жұмыстарды сатушы мен тұтынушының арасындағы кез келген қатынастар заңмен реттеледі және дау туған жағдайда заң негізінде қай тараптың дұрыс екендігін соттың тез анықтауы үшін дұрыс рәсімделуі тиіс.
Материалдық залал әр түрлі нысанда және әр түрлі тәсілдермен келтірілуі мүмкін: сапасыз тауар сатылды, уақытында төленсе де екі аптаға ыстық су өшірілуі, сізді жарнамамен алдауы, газ құбырын саламыз деп ақша жинағанымен, оны салмауы, тауар үшін жоғары баға алуы және т.б.
1960 жылы Тұтынушылар одағының халықаралық ұйымы (ТОХҰ) құрылған, оның құрамына әлемнің 64 елінің 181 тұтынушылар бірлестігі кіреді. Кез келген мемлекет тұтынушылар құқығын қорғау бойынша өз заңдарын жасаған кезде, әрине ТОХҰ талаптарын ескеруі тиісң өйткені 1985 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы тұтынушылар құқығын қорғайтын жетекші қағдаларды қабылдаған болатын. 15 наурыз Бүкіләлемдік тұтынушылар құқығын қорғау күні болып есептеледі.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын нормалар құқықтың әртүрлі салаларын қамтиды. Бұл нормативтік актілер Қазақстан Республикасының Конститутциясынан бастау алады. Өйткені Конститутцияның өзінде біздің еліміздің ең жоғарғы құндылығы адам, оның өмірі, құқықтары және бостандықтары болып табылады деп көрсетілген.
Сонымен бірге Конститутцияда азаматтардың дем алуға, денсаулығын, тұрғын үйін заңсыз қол сұғушылықтан қорғауға, білім алуға құқығы және өзге де құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға кепілдік беріледі, өйткені тұтынушының өмірінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамассыз ететін тауарларға, жұмыстар мен "мемлекеттік білім беру және денсаулық сақтау жүйесі, сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен қызметтерді бақылау және қадағалау орнатылған. Ал тұтынушылардың құқықтарының елеулі түрде бұзылуынан әкімшілік және қылмыстық құқық нормалары қорғайды.
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы, атап айтсақ ҚР Азаматтық кодексі нормалары басты рөл атқарады. Азаматтық кодекстің бірінші бөлімінде азаматтардың және ұйымдардың азаматтық айналымға қатысуының құқықтық негіздері, азаматтық-құқықтық шарттарды жасаудың негізгі талаптары анықталады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғауға қатысты заң шығармашылығының құрамына әртүрлі дәрежедегі нормативтік актілер енеді.
Оларға 1991-жылы 5-маусымда қабылданған "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңы және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі жатады. Бұл заң шығармашылығының құрамына өзге де актілер кіреді, оларға Президенттің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары жатады. Мұндай актілер барлық уақытта қажет, өйткені құқықтық қатынастар бір жерде тоқтап тұрмай, үнемі дамып және өзгеріп отырады, сондықтан оны үнемі жетілдіріп отыру керек.
Заң шығармашылығында тұтынушылық қатынастарды әртүрлі реттейтін нормативтік актілердің екі тобын бөліп қарастыруға болады 1 сурет.
1 сурет. Тұтынушылық қатынастарды реттеу
Енді бұл жерде бір қатынасты бірнеше нормативтік акт бірдей реттесе және олардың арасында қайшылық болса қайсысы қолданылуы тиіс деген заңды сұрақ туады. Бұған төмендегідей жауап қайтаруға болады. 1998-жылы 24-наурызда қабылданған "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Қазақстан Республикасының 213-1 Заңының 6-бабында төмендегі норма көрсетілген:
1. Әртүрлі дәрежедегі нормативтік құқықтық актілердің құқық нормаларында қайшылық туған жағдайда дәрежесі жоғары акт нормасы әрекет етеді.
2 Бір дәрежедегі нормативтік құқықтық актілердің құқық нормаларында қайшылық туған жағдайда соңғы қабылданған акт нормасы әрекет етеді.
Осы нормаға сәйкес Қазақстан Республикасының Конститутциясының ең жоғарғы заңдық күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылуға жатады (Конституцияның 4-бабының 2-тармағы).
Сонымен бірге Азаматтық кодексте азаматтық құқықтың Қазақстан Республикасының заң актілерінде қамтылған нормалары осы кодекстің ережелеріне қайшы келген жағдайда осы кодекстің ережелері қолданылады деп көрсетілген (ҚР Азаматтық кодексінің 3-бабының 2-тармағы).
Бұл нормаларды толықтыра кететін болсақ "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңында тұтынушылардың құқықтары мен оларды жүзеге асыру механизмі осы заңмен және Қазақстан Республикасының осы заңға сәйкес шығарылған басқа да заң актілерімен реттеледі деп көрсетілген (Заңның 3-бабының 1-тармағы).
Енді осы төрт нормадан шығатын қорытынды: азаматтың негізгі құқықтары Конституцияда бекітіледі, ал тұтынушы Азаматтық кодексте және "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚР Заңында бекітілген құқықтарды пайдаланады.
Ал халықаралық шарттарға келетін болсақ, онда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының "Соттардың тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша заң шығармашылығын қолдану тәжірибесі туралы" 1996-жылы 25-ші шілдеде қабылдаған N-7 Қаулысында бұл мәселеге қатысты былай делінген: "Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-бабының 3-тармағына сәйкес республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басым болатындығын соттар ескеруі тиіс. Тиісінше, егер республикамыз бекіткен халықаралық шартта тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы республикамыздың заңдарында көзделген құқықтардан өзге құқықтар көрсетілсе онда халықаралық шарт ережелері қолданылады".
Енді келесі маңызды мәселе, осы заң шығармашылығын дұрыс түсіну және қолдану үшін біз тұтынушы деген кім екенін және оның басқа субъектілермен қатынасқа түсу шеңберін анықтап алуымыз керек. Заңға сәйкес тұтынушы - жеке өзі тұтыну немесе өзі жеке меншік шаруашылықта пайдалану мақсатында тауар сатып алатын және жұмыстар мен қызметтерді пайдаланатын азамат.
Бұл анықтамадан көріп отырғанымыздай тұтынушыға үш талап қойылады. Оның біріншісі жеке өзі тұтыну және пайдалану мақсатында тауар сатып алу, яғни тауар пайда табумен байланысты емес жеке қажеттіліктер үшін алынуы тиіс. Сондықтан "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚР Заңы азматтар арасындағы жеке тұрмыстық емес қажеттіліктерін қанағаттандыруға қатысты қатынастарды реттемейді. Толығырақ айтсақ, азаматтардың тауарды, жұмыс пен қызметті кәсіпкерлік қызмет үшін, яғни пайда табу мақсатында және негізгі қызмет қажеттіліктерін не өз жұмысшыларының әлеуметтік тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында алуы осы Заңмен реттелетін қатынастар қатарына жатпайды.
Тұтынушыға қойылатын екінші талап - ол міндетті түрде жеке тұлға болуы тиіс. Ал жеке тұлғаға Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар жатады және олардың құқықтары ҚР Азаматтық кодексінің 3-бабына сәйкес бірдей дәрежеде қорғалады. Ал заңды тұлғалардың тауар алу кезіндегі бұзылған құқықтары жалпы азаматтық заң шығармашылығы нормалары арқылы қорғалады. Олардың мұндай бөлінуін заңды тұлғалардың мүдделері мамандармен (экономистер, заңгерлер және т.б.) қорғалатындығымен, ал тұтынушыға ешкім мұндай көмек көрсетпейтіндігімен түсіндіруге болады.
Заң бойынша қызмет пен тауарды алатын адам ғана емес, осы өнімді пайдаланатын адам да тұтынушы болып табылады. Сонымен бірге тауарды алуға ниет білдірген адам да тұтынушы болып есептеледі. Мысалы, адам сатушыдан тауарды көрсетуді және ол туралы ақпарат беруді өтінгеннен бастап тұтынушы болып есептеледі.
Адам тұтынушы болып есептелуі үшін тауар (жұмыс, қызмет) оған міндетті түрде ақылы жолмен өтуі керек және бұл тұтынушыға қойылатын үшінші талап. Егер тауар басқа жолмен өтсе (мысалы, айырбастау, сыйға тарту) онда мұндай қатынастарға "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚР Заңы қолданылмайды.
Тұтынушылық құқықтық қатынастың келесі қатысушысы - дайындаушы. Ол тауарды өткізу үшін өндіретін кәсіпорын, ұйым, мекеме, не азамат. Бұл жерде тауарларды тұтынушыға өткізу тікелей емес, тек сауда саттық, көтерме сауда кәсіпорындары, делдал арқылы жүзеге асырылатындығын айта кету керек. Егер дайындаушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізсе, онда ол сатушы болып есептеледі. Дайындаушыға коммерциялық та, коммерциялық емес те ұйымдар немесе шетелдік заңды тұлғалар да жатады.
Коммерциялық ұйым - бұл негізгі мақсаты пайда табу болып табылатын ұйым.
Коммерциялық емес ұйым - пайда табу мақсатын көздемейді, бірақ оның құрылтай құжаттарында көзделсе ол мұндай қызметті жүзеге асыра алады. Коммерциялық емес ұйымның кәсіпкерлік қызметіне коммерциялық емес ұйымның құрылу мақсатына сай келетін және пайда түсетін қызмет көрсетулер мен тауар шығару, сонымен бірге бағалы қағаз алу және жүзеге асыру жатады.
Бірақ бұл ұйымдарға ортақ белгі, оларға қызметтің белгілі бір түрімен айналысу үшін лицензия қажет. Тұтынушының тағы бір контрагентіне заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке кәсіпкер жатады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес азамат жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы. Жеке кәсіпкерге коммерциялық ұйымның қызметін реттейтін ережелер қолданылады. Жалпы алғанда дайындаушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізуі тиіс, егер ол өнімді басқа тұлғаға өткізсе, мұндай қатынастар "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРзаңымен реттелмейді.
Тұтынушымен қатынасқа түсетін келесі тұлғаға сатушы жатады. Бұл тауарды сатып алу-сату шарты бойынша өткізетін кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат.
Ал орындаушы - ақылы түрде жұмыс орындайтын немесе қызмет көрсететін кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азмат. Оның негізгі белгісіне ақылы болуы жатады. Тұтынушы мен орындаушы арасындағы қатынастар, олар жасайтын шарт (мысалы, тасымалдау, мердігерлік шарты) негізінде туындайды.
Енді тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңдар, атап айтсақ "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңы қандай құқықтық қатынастарды реттейтіндігіне тоқтала кетсем.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңдарда, соның ішінде "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заң шығармашылығын соттардың қолдану тәжірибесі туралы" Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының пленумының N-7қаулысында, олардың нақты қандай қатынастарды реттейтіндігі айтылмаған. Бірақ осы нормативтік актілердің нормаларының мәнінен бұл заңмен негізінен келесі шарт түрлерінен туындайтын қатынастар реттелуі мүмкін деген тұжырымға келуге болады:
сатып алу-сату шарты;
мүлікті жалдау шарты;
тұрғын үйді жалдау шарты;
мердігерлік шарт, соның ішінде тұрмыстық мердігерлік шарт және абонементтік қызмет көрсету;
азаматтарды, жүктерді және қол жүктерін тасымалдау шарты;
комиссия шарты;
сақтау шарты;
қаржылық қызмет көрсету, сонымен қатар азаматтарға жеке тұрмыстық қажеттіліктер үшін несие беру, клиент азаматтарға есеп-шот ашу, азаматтардан бағалы қағаздар және өзге де құнды заттар алу және оны сақтау бойынша, консультациялық қызмет көрсету және т.б.
"Тұтынушылардың құқытарын қорғау туралы ҚР Заңымен басқа да қатынастар реттелуі мүмкін. Бұл заңмен нақты қандай қатынастар реттелетіндігі ресми түрде көрсетілмегендіктен, осы мәселе саласында көптеген даулар тууда.
Мысалы мұндай дау қаржылық қызмет көрсету саласында туындаған. Банк өкілдері: "Азаматтардың банкке салатын салымына сыйақы төленеді, соған сәйкес бұл қатынас пайда табуға бағытталған және бұл Заңда көрсетілген "тұтынушы" анықтамасына қайшы келеді, сондықтан банк салымына қатысты қатынастар "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңымен реттелетін қатынастар аясына жатпайды" - дейді.
Бірақ бұл позиция келесі себептерге байланысты қате болып табылады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі қаражаттардың кездейсоқ жойылу қаупін көтереді, сондықтан ол олардың сақталуын қамтамассыз ету үшін белгілі бір шаралар қолдануға мәжбүр болады. Ал ақшаны сақтаудың келесі үш жолы белгілі:
ақша қаражатын ешкімге бермей өзі сақтау;
ақшаны мүлікке айналдыру;
ақша қаражаттарын банкке салым ретінде салу.
Ақшаны бірінші жолмен сақтау тиімсіз, бұл тәсіл ақшаның құнсыздануынан және ұрлануынан қорғауды толық қамтамасыз ете алмайды. Ақшаны мүлікке айналдыру да тиімсіз, өйткені мүлікті алу, оны сақтау үшін қосымша шығын шығады. Ал ақша қаражатын үшінші жолмен сақтау тиімді. Өйткені банкке салынған салымға сыйақы төленеді, бірақ оны қаржылық құрылымның кейбір өкілдері азаматтың табысы деп есептеп, осы негізде қаржылық қызметті тұтынушылық заңдармен реттелетін қатынастар құрамынан шығарып тастауға тырысады.
Бірақ 2002-жылы 1-қаңтарда күшіне енген ҚР Салық кодексінің 144-бабының 1-тармағының 4-тармақшасына сәйкес жеке тұлғалардың банктердегі салымдары бойынша оларға төленетін сыйақыларға салық салынуға жатпайды. Сонымен, заңның өзі банктегі салымға төленетін сыйақыны пайда табумен байланысты операция деп қарастырмайды.
Қаржылық құрылым өкілдерінің тағы бір келтіретін аргументі: азамат банкке ақша сала отырып банкке қызмет көрсетеді, ал банк ол қызметті сыйақы төлеу арқылы өтейді, сөйтіп тұтынушы кәсіпкерлік қызметке қатысады дейді. Азамат банкке ақша сала отырып, өзінің мүлкінен уақытша айырылады және ол біріншіден, оларды дер кезінде пайдалану мүмкіндігінен айырылады, ал екіншіден, бұл ақша қаражатының қайтпау тәуекелін . Ал банк болса, сол ақшаны айналымға салып, пайда табады. Банк бұл табыстың бір бөлігін меншіктің қайтпау тәуекеліне төлем ретінде салым салушыға сыйақы түрінде төлейді, ал қалған бөлігі банкке түскен пайда болып табылады. Бұл жерде банктің пайдасы мен азаматтың салымына төленетін сыйақының арасында ешқандай байланыс жоқ. Өйткені банк салымшының салымын кәсіпкерлік мақсатта пайдалансын-пайдаланбасын бәрібір оған сыйақы төлеуі тиіс. Бұл банктің жалпы табысында тұтынушының ешқандай үлесі болмайтындығын және ол кәсіпкерлік қызмет қатысушысы бола алмайтындығын көрсетеді.
Сонымен, қаржылық қызмет көрсетуге қатысты қатынастарды "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚР Заңымен реттелетін қатынастар қатарынан шығаруға ешқандай негіз жоқ.
Енді осы тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың Қазақстанда қалай қалыптасқанына тоқтала кетсек.
Қазақстандағы тұтынушылар қозғалысының даму тарихын қарастырмас бұрын біз оның қалай туындағанын және оның даму тенденциясы қалай екенін білуіміз қажет. Алғаш рет тұтынушылар қозғалысы АҚШ-та туындаған, қазіргі кездегі консюмеризмнің түп-тамыры осы жерден шыққан. Америкалық зерттеушілер тұтынушылардың құқықтарын қорғау қозғалысының үш негізгі даму кезеңдерін көрсетеді. Бірінші кезең ХІХ-ғасырдың соңынан басталады. Туындаған әлеуметтік мәселелерді шеше алатын ұйымдарды құру қажеттігі тап осы кезде пісіп жетілді және 1891-жылы Нью-Йоркте алғашқы Тұтынушылар Лигасы пайда болды, ал 1898-жылы жергілікті бастамашы топтар ұлттық федерация - Тұтынушылардың Ұлттық Лигасына бірікті. Екінші кезең ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарынан басталады. Бұл кезең бүкіл әлемдік экономикалық тоқыраумен байланысты және осы кезде тұтынушылық сұранымды реттеу арқылы экономиканы реттеу мүмкін болды. 60-жылдардан басталған үшінші кезең бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Оның басталуы АҚШ Президенті Джон Кеннедидің АҚШ азаматтарына жолдаған жолдауымен байланысты. Бұл жолдауда тұтынушылар мәселесін шешу міндетін мемлекет тікелей өз қолына алатындығы айтылған. Осы кезде тұтынушылардың арыздары бойынша көптеген аты шулы сот процестері болды және олар жария өтуі себепті қоғам жетістігіне айналды.
Сонымен қазіргі кездегі тұтынушылардың құқықтары қысқа уақыт аралығында емес, прогрессивтік қауымның өзінің тұтынушылық құқықтары үшін бір жарым ғасыр күресі нәтижесінде қоғамдық және құқықтық жүйедегі өзінің беделді орнын алды.
Қазіргі кезде тұтынушылар қозғалысын бүкіл әлемнен байқауға болады. Біздің елімізде бұл қозғалыс салыстырмалы түрде жас болып табылады, оның дамуы біздің еліміздің 1991-жылы тәуелсіздік алуымен, жоспарлық экономикадан нарықтық экономикаға көшумен байланысты. Бұрын тоталитарлық жүйеде өмір сүрген уақытта тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен бір орган ғана жанамалы түрде шұғылданды, ол - Сауда Министрлігі. Бұл стадия 70 жыл шамасына, яғни Кеңес үкіметінің бүкіл өміріне созылды және ол тұтынушылардың құқықтарын жаппай бұзумен сипатталады.
Жалпы Кеңес Одағындағы тұтынушылар қозғалысы тоталитарлық жүйенің күші әлсіреген 80-ші жылдардың аяғынан басталады. Өйткені 80-ші жылдардың ортасындағы бәрімізге мәлім экономикалық тоқырау "сатып алу" деген сөздің жоғалып оның орнына "қайдан табуға болады?" деген сөздің жиі қолданылуына әкеп соқты.
Содан кейін барып нарықтық реформалар жасалды, оның соңынан - тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталған заңдар қабылданды. Сол кездері алғашқы тұтынушылар ұйымдары екі жолмен қалыптасқан еді. Бір жағынан, белгілі бір себептер бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғауға мүдделі, өзінше бір интелектуалдар (журналистер, экономистер, социологтар, заңгерлер және т.б.) клубы құрылды. Көбінде олар газет-журналдар төңірегінде жиналды.
Екінші жағынан тұтынушылар ұйымдарын пәтерге, автокөлікке, жиһазға және өзге де тауарларға кезекте тұрған адамдар стихиялы түрде құрды. Өйткені мұндай кезекте бірнеше жылдап тұрған адамдар бір-бірімен танысып алған еді және олар басында нақты тауарды сатып алуға қатысты мәселені шешуге бағытталған, ал кейіннен тұтынушы мәселелерінің ауқымдырақ секторымен айналысқан ұйымдар құрды.
1985 жылға дейін КСРО бойынша ондаған ғана тұтынушылар ұйымдары құрылды, ал 1989 жылы желтоқсан айында КСРО-ның 40 аймағының тұтынушылар ұйымдарының өкілдері өздерінің алғашқы конференциясын өткізді және осы конференцияда КСРО Тұтынушылар Ұйымдарының Федерациясы құрылды.
КСРО-ның ыдырауы тұтынушылар қозғалысы үшін үлкен сын болды. 1992 жылы ақпанда тұтынушылар ұйымдарының федерациясы конгреске жиналды. Олардың алдына қойыған мақсаты ұйымды сақтап қалу болды. Ақырында олар біртұтас ұйымды сақтап қалып, оның атын Тұтынушылар Ұйымының Халықаралық Конфедерациясы деп өзгертті. Қазіргі кезде бұл тұтынушылардың әр түрлі саладағы құқықтарын белсенді түрде қорғайтын мықты ұйым.
Жалпы алып қарасақ, Кеңес Үкіметі ыдыраған соң бұрын КСРО республикаларының саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайы бірдей болса да, олар тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесін әр түрлі шешті. Көптеген республикаларды қызметі тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың тиімді тәсілін қалыптастыруға септігін тигізетін тұтынушының құқықтарын қорғау бойынша мемлекеттік органдар құрылды. Мысалы, Татарстанда Президентке тікелей бағынатын тұтынушының құқықтарын қорғау бойынша жеке Министрлік құрылған. Орталық Азия Республикаларында, Қырғызстанда, Өзбекстанда жергілікті дәрежеде де және республикалық дәрежеде де қызмет атқаратын тұтынушылар құқықтарын қорғау бойынша бөлімдер құрылған.
Ал Қазақстанның тәуелсіздк алғаннан кейінгі тұтынушылар қозғалысының даму тарихын екі аспектіде қарастыруға болады. Олар: тұтынушылар құқықтарын мемлекеттік және қоғамдық қорғау. Тұтынушылардың құқықтарын қоғамдық қорғау мәселесіне осы тараудың екінші параграфы арналғандықтан, тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік даму жолына тақтала кетейін.
1991 жылы ҚРСауда Министрлігінің тұтынушылар құқықтарын қорғау бөлімі коммерциялық емес ұйым "Қазақстанның Тұтынушылар Одағы" болып қайта құрылды. Бұл органның негізгі қызметіне сауда қызметін көрсету саласындағы тексерулерді жүргізу жатты, Яғни қайта құрылғанына қарамастан атқаратын қызметті өзгерген жоқ. Жалпы алғанда, бұл кезде тұтынушылардың құқықтарын қорғау белсенді емес еді.
1993 жылы 25 ақанда шаруашылық жүргізуші субьектілердің және сауда қызметін жүзеге асыратын тұлғалардың сапасыз тауарларды өткізгені үшін жауаптылығын арттыру мақсатында министрлер кабинет "Сауда ережелерін және тұтынушылардың құқықтарын бұзғаны үшін жауаптылықты күшейту туралы" N 152 Қаулысын қабылдады. Осы қаулыға сәйкес Қазақстан Республикасы теориясындағы қоғамдық тамақтану мекемелерінде және бөлшек сауда жүйелерінде тауарларды сату заңға сеәкес берілетін мемлекеттік тіркеу туралы куәлік негізінде жүзеге асырылатындығы орнатылды.
Мемлекеттік стандарттарға сәйкес мемлекеттік өндірушілердің де, жеке кәсіпкерлердің де бірдей жаупкершілігі ең алғаш рет орнатылды. Сауда жүйесінде және қоғамдық тамақтану мекемесіне кооперативтер, жеке және кіші кәсіпорындар дайындаған, сонымен бірге жеке еңбек қызметімен шұғылданатын тұлғалардан келіп түскен өнімдерді тиісті қызмет органдары берген сәйкестік сертификаты не стандарттар талаптарына және басқа да нормативтік құжаттарға сәйкестігін дәлелдейтін құжаты болуы тиіс.
1994 жылы Табиғи монополияларды қорғау, бәсекелестікті дамыту және кіші бизнесті қолдау агенттігінде (Монополияға қарсы Комитетте) тұтынушылардың құқықтарын қорғау бөлімі құрылды. 1995 жыл тұрғын үй реформасы бойынша мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырумен және соған сәйкес азаматтардың өз пәтерлерін жекешелендіруімен (мемлекеттен сатып алуымен), сөйтіп өз пәтерлерінің меншік иесі болуымен байланысты .Осы мәселелерді шешу мақсатында тұтынушылардың құқықтарын қорғау Комитеті құрылды. Бірақ бұл Комитеттің арнайы құзыреті болмаса да, ол тек пәтер иелері кооперативінің мәселелерімен ғана айналысып, тұтынушылардың басқа да маңызды мәселелерін шешпеді.
1995-98 жылдарда Қазақстанда мемлекеттің тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы қызметі белсенді түрде жүргізілді, бірнеше нормативтік актілер қабылданды, заң актілерінің жобасы дайындалды.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша республиканың министрліктерінің және ведомстваларының қызметін үйлестіруді қамтамасыз ету мақсатында 1995 жылы 11 қаңтарда құрамына республикамыздың 20 министрліктері мен ведомстваларының өкілдері кірген тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша ведомствоаралық кеңес құрылды.
Бұл кеңестің қызметі Қазақстан Республикасының министрліктерінің және ведомстволарының "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңын жүзеге асыру, "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" Заңның және тұтынушылардың мүддесіне қатысты өзге де нормативтік актілердің тәжірибеде қолданылуын анализдеу бойынша қызметін үйлестіру, сонымен қатар тәуелсіз тұтынушылар сараптамасын ұйымдастыруға бағытталған.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік жүйесін қалыптастыру және тұтынушылардың заңды мүдделерін қорғау бойынша жүргізілетін шараларды дамыту және жетілдіру мақсатында 1995 жылы 22-маусымда Министрлер Кабинеті "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша жүргізілетін жұмыстардың белсенділігін арттыру туралы" N 864 Қаулысын қабылдады.
Осы қаулыға сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша заң жобаларының және тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы қатынастарды реттейтін нормативтік құжаттардың тізімі бекітілді. Осы қаулы жергілікті әкімшілік басшыларына тұтынушылардың құқықтарын қорғауды күшейту мақсатында келесі құзіретті міндеттеді: бөлшек сауда жүйесіндегі мемлекеттік кәсіпорын үшін алғашқы қажеттіліктегі азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын тауарлардың міндетті тізімін бекіту. Осы атқару органдары сауданың, қоғамдық тамақтану және халыққа қызмет көрсету саласындағы жекешелендірілген кәсіпорындарды, олардың "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңына сәйкес жұмыс істеуін жүйелі түрде тексеріп отырды.
Осы кездегі тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың бүкіл мемлекеттік жүйесі тұтынушының құқықтарын қорғау саласындағы қатынастарды реттеудің тікелей және қосымша әдістеріне үйлесімділігі қағидасына, әртүрлі мемлекеттік құрылымдар жүзеге асыратын мемлекеттік бақылау және қадағалау қызметін орындаудың үйлестірілген жүйесін құруға негізделген еді. Сонымен қатар тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық тәжірибесін ескере отырып, тұтынушылардың жеке азаматтық құқықтарын жүзеге асыруға негізделген "тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың" өзін-өзі реттейтін механизмін құрудың маңыздылығын да ескеру керек.
Ал 1999-жылы 21-қазанда Қазақстан Республикасының Премьер-Министрінің "Қазақстан Республикасындағы тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша нормативтік құқықтық базасын жетілдіру мәселесі туралы" Бұйрығы шықты және осы бұйрыққа сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы бірнеше нормативтік актілерді жетілдіру жоспарланды.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы мемлекеттік органдардың атқаратын қызметін қорытындылай келе біз, өкінішке орай мемлекеттік органдардың атқарған қызметі осы саладағы жағдайды жақсартпағанын айта кетуіміз керек. Өйткені елімізде тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың механизмі жоқ, нормативтік базаның дәрежесі төмен, тұтынушыларға білім беру дамымаған және т.б.
1.2 Тұтынушылардың құқықтарын қорғауда арнайы құрылған қоғамдық ұйымдардың құқықтық мәртебесі
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары - бұл тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында азаматтармен құрылатын қоғамдық ұйым. "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы " ҚРЗаңының және "Қоғамдық ұйымдар туралы" Заңның талаптарына сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары кемінде он адаммен құрылатын коммерциялық емес заңды тұлға болып табылады.
Коммерциялық емес ұйым дегеніміз өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс келтіре алмайтын және алынған таза табысын қатысушыларына үлестіре алмайтын ұйым (ҚР Азаматтық кодексінің 34-бабының 1-тармағы). Осыған сәйкес, тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары өз қызметі үшін ақы алса да, яғни оған пайда түссе де, оларды құрудың негізгі мақсаты тұтынушыларды сапалы тауармен (қызметпен, жұмыспен) қамтамасыз ету саласында олардың жеке құқықтарын қорғау болып табылады.
Бұл ұйымға Ұйымның Жарғысында көрсетілген ережемен келісетін және мүше болуға тілек білдірген кез-келген азамат мүше бола алады. "Қоғамдық ұйымдар туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 11-бабының нормасына сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдарына мүше болу үшін, азамат міндетті түрде Қазақстан Республикасының азаматы болуы тиіс емес, оған шетел азаматтары да, азаматтығы жоқ адмдар мүше бола алады.
"Қоғамдық ұйымдар туралы " Қазақстан Республикасы заңының талаптарына сәйкес қоғамдық ұйымдар Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде және оның аумақтық органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс. Содан кейін ғана оның заңды тұлға ретіндегі әрекет және құқық қабілеттігі пайда болады.
Жалпы қоғамдық ұйымдарды мемлекеттік тіркеу заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы заңдарда көзделген тәртіпте және мерзімде жүргізіледі. Бұл заңда көрсетілген құжаттардан басқа жарғы қабылданған жалпы жиналыстың немесе құрылтай съезінің (конференцияның) хаттамасы; республикалық немесе аумақтық статустағы құрылымдық бөлімнің құрылғандығын растайтын құжат; ұйымды құрушы азаматтардың және барлығының мекен-жайы көрсетіле отырып басқару органдары мүшелерінің тізімі ұсынылуы тиіс. Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өткен соң салық инспекциясына тіркеліп, өз есеп-шотын ашуы керек.
Қазақстан Республикасында құрылған қоғамдық ұйымдар, ерікті түрде Ассоциацияларға (Одақтарға) біріге алады. Сонымен бірге өз Жарғыларына сәйкес Халықаралық қоғамдық ұйымдармен тікелей байланыстар орната алады, тиісті келісімдер жасай алады және олар ұжымдық мүше бола алады.
Енді қоғамдық ұйымның жарғысына келетін болсақ, ұйым мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын кемінде он адам Құрылтай жиналысын өткізіп, осы жиналыстың хаттамасын толтырып, ұйым жарғысын қабылдауы тиіс. Жарғыда төмендегі мәліметтер көрсетіледі:
қоғамдық ұйымның атауы, оның қызметінің мақсаты, орналасқан жері;
қоғамдық ұйым құрылымы, өз қызметін жүзеге асыратын аумақ;
қоғамдық ұйымға мүшелікке қабылдау, одан шығару шарты және тәртібі;
қоғамдық ұйым мүшелерінің (қатысушыларының) құқықтары мен міндеттері;
қоғамдық ұйымның басқару аппаратын қалыптастыру тәртібі және олардың өкілеттігінің шегі мен мерзімі;
қоғамдық ұйымның қаражатын және өзге де мүліктерін қалыптастырудың қайнар көзі;
қоғамдық ұйымның жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі;
қоғамдық ұйымның жұмысын тоқтату және қайта құру, ол таратылған соң қалған мүлікті пайдалану тәртібі;
Жарғыда қоғамдық ұйымның қызметіне жататын өзге де ережелер болуы мүмкін. Тұтынушының құқықтарын қорғау ұйымы келесі қызметтерді жүзеге асырады:
- қызмет көрсетудің әртүрлі саласындағы тұтынушылардың құқықтарының сақталуын тексереді;
тауарларға, жұмыстар мен қызметтерге , олардың бағалары мен тарифтеріне тәуелсіз сараптама жүргізеді;
құқық қорғау және бақылау органдарына көтеріңкі бағалар бойынша және сапа жөніндегі белгіленген талаптарға сай келмейтін өнім шығару мен өткізуге, сауда және халыққа қызмет көрсету ережелерін бұзған тұлғаларды жауапқа тарту туралы материалдар береді;
мемлекеттің құзіретті органдарына өнімнің сапасын жақсарту жөніндегі шаралар туралы, сапа жөніндегі белгіленген талаптарға сай келмейтін өнім шығару мен оны өткізуге тыйым салу туралы, оны өндіруді тоқтату туралы, азматтардың өміріне, денсаулығы мен мүлкіне қауіпті айналадағы ортаға келтіретін өнімді өткізу мен сатудан алып тастау туралы, сондай-ақ заңдарды бұзып, белгіленген бағалардың күшін жою туралы ұсыныстар енгізеді;
өнімге, бағалар мен тарифтерге тәуелсіз сараптама жүргізеді;
тиісті мемлекеттік органдармен бірлесіп бір орталықтан белгіленетін және реттелетін бағаларды қолдануға бақылауды жүзеге асыруға қатысады;
тұтынушылардың қоғамдық ұйымдарының мүшесі емес тұтынушылардың Қазақстан Республикасының Заңдарында көзделген құқықтары бұзылған жағдайда, олардың мүддесі үшін талап қояды;
Енді осы қоғамдық ұйымдардың тұтынушылардың құқықтарын қорғауда атқаратын рөліне тоқтала кетейін.
Мұндай ұйымдардың болуы бүгінгі қоғамымызда өте маңызды және олардың осы салада атқарып жатқан нңбектері де зор. Өйткені кез-келген тұтынушы, тіпті ол құқықтық жағынан сауатты болса да ұйымның моральдық қолдауынсыз өз құқығын қорғай отырып, сот тартысын бастай да жеңе де алмайды. Ал ұйым бір мақсатта үнемі жұмыс істейтіндіктен, ондағы адамдар тұтынушыларға қатысты барлық мәселелерді жақсы түсінеді, құқық қорғаушылық қызметте зор тәжірибе жинайды, олар үшін тиісті сараптаманы ұйымдастыру, өзі қойған талапты сотта дәлелдеу еш қиындыққа соқпайды. Қоғамдық ұйымның ерекше психологиялық потенциялы да бар, өйткені оның шешімін сатушы ескереді. Егер жеке тұтынушы сотқа дейінгі талап қойса онда сатушы оны қайтіп болса да алдап жеңемін деп сенеді, ал егер талапты тұтынушының атынан ұйым қойса, онда бұл жерде сатушы мамандармен кездіккенін түсініп, залалдың орнын сөзсіз толтырады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қозғалысының дамуының жемісін көрсететін тағы бір жай бар. Ол тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдарының тұтынушылардың белгісіз тобы атынан талап қою құқығы. Мысалы, вокзалда жолаушылардан перронға шыққаны үшін ақша алынады делік. Ал мұндай әрекеттерге тыйым салынғандықтан, ол ақша заңсыз жиналған. Бұл жиналған ақша, заңсыз пайда ретінде өндіріп алынып бюджетке аударылуы мүмкін, бірақ олар тұтынушыларға қайтарылмайды.Тек тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары ғана бұл ақшаларды өндіріп алып, осы мәселені жанама түрде шеше алады.Бұл жерде ол қалай шешеді деген заңды сұрақ туады. Көптеген Ұйымдардың жарғыларында қайырымдылық көмек көрсету көзделгендіктен бұл ақшалар сол мақсатқа жұмсалуы мүмкін. Мысалы, тәуелсіз тұтынушылық сараптама жүргізу, тұтынушыларға білім беру және т.б.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдарының тұтынушы үшін тағы бір пайдалы жағына тұтынушылардың құқықтарын қорғау орындары сот инстанцияларына берген талап арыздарына мемлекеттік баж салығы төленбейтіндігі жатады ("Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" ҚРЗаңының 23-бабы).
Тағы бір жағынан алып қарағанда, тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдары үшін тұтынушылардың құқықтарын қорғау тиімді. Бұған бірнеше себеп бар.
Біріншіден, ұйымның кез-келген мүшесі немесе лидері - өзі тұтынушы, сондықтан оның да құқығы басқалардікі сияқты бұзылады. Сондықтан ол бірінші кезекте өзін қорғаған болып есептеледі.
Екіншіден, ұйымның кез-келген мүшесі, белсенді жұмыстың арқасында белгілі-бір уақыттан соң беделді саяси қайраткерге айналуы мүмкін, өйткені тұтынушылардың құқықтарын қорғау қоғамның ауқымды тобының мүддесіне қатысты болады.
Үшіншіден, заң бойынша қоғамдық ұйымдарға коммерциялық қызметпен айналысуға тыйым салынса да тұтынушылардың құқықтарын қорғау бұл - экономикалық жағынан алып қарағанда пайдалы іс. Өйткені "Тұтынушының құқығын қорғау туралы" ҚРЗаңының 22 және 23-баптарына сәйкес сот құқық бұзушыға тағайындаған айыппұлдың 30 пайызы Ұйымның есеп шотына аударылады.
Төртіншіден, билік органдары Ұйыммен тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша санасуға мәжбүр, өйткені экономикалық реформалардың түпкі мақсатына консюмеризм сай келеді. Сонымен бірге бәсекелестік нарықты, сондықтан да бүкіл саяси жүйені қорғаудың тиімді механизмі ретінде консюмеризм мемлекетке тиімді. Өйткені мемлекетті бақылаушы органдары көлеңкелі капиталды және саясатты тудыратын жосықсыз бәсекелестіктің, заңсыз пайда табудың толық алдын ала алмайды. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы қызмет белсенді түрде жүргізілуде, мұның өзі құқықтары бұзылған адамдардың сенімділігінің артқанын дәлелдейді.
2. Қазақстан Республикасының қаржы қызметін тұтынушылардың құқықтары
2.1 Қазақстан Республикасының заңдары бойынша банк қызметтерін тұтынушылардың негізгі құқықтары
Бүгін Қазақстан экономикасы қарқынды дамып келе жатқан ел ретінде танымал. Ширек ғасырдың ішінде Қазақстан жаһандық шаруашылық қатынастарға енген егеменді ұлттық экономика ретінде, сондай-ақ әлемдік экономиканың толыққанды қатысушы елі ретінде қалыптасты.
Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің дамыған 30 елінің біріне айналуы керек және біз бұл мақсатқа сенімді түрде қадам басып келеміз.
Соңғы бірнеше жыл бойында көрсетілетін қаржы қызметтері мен өнімдердің түрленуімен қаржылық қызметтер нарығының қарқынды дамуы байқалады. Тиісінше, көрсетілетін қаржылық қызметтердің өсуіне қарай қаржы ұйымдарының іс-әрекеттері бойынша шағымдардың да саны артуда.
Қаржы саласындағы қауіпсіздік, қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау - өз ақшаңды қорғау саласындағы және заң шеңберінде қаржылық қызметтерді пайдалану бойынша өз құқықтарыңды қорғау саласындағы маңызды мәселе. Қаржылық сауаттылық қаржылық мәселелерде неге назар аудару және несие шарттарын оқу керектігін, егер оның барлық шарттары түсінікті және онымен келісілген жағдайда ғана қол қоюды ескертеді.
Қазіргі кезде бірқатар заңнамалық актілерге, атап айтқанда Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне, Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы, Сақтандыру жүйесі туралы, Төлемдер және төлем жүйесі туралы Қазақстан Республикасының Заңдарына негізделген қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесі бар.
2011 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ипотекалық несиелендіру және қаржылық қызметтерді және инвесторларды тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңында бірқатар тыйымдар енгізілді, олардың бірі, егер кепiл туралы шартты тiркеген уәкiлеттi органда кепiл берушiнiң тиiсiнше жазбаша бас тартуы тіркелген болса кепіл затты соттан тыс сатуға тыйым салу болып табылады. Кепіл затты сату қажеттілігі туындаған кезде кепіл ұстаушының тәуелсіз бағалау жүргізу міндеті енгізілді.
Сондай-ақ, 2015 жылы қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында келесілер белгіленді және 01.07.2016 ж. бастап келесі өзгерістер қолданысқа енгізілді:- банктік қарыз шарты бойынша ай сайынғы төлемді уақтылы төлемегені үшін тұрақсыздық айыбының (айыппұлдың, өсімпұлдың) мөлшері мерзімі өткен тоқсан күн ішінде мерзімі өткен әрбір күн үшін мерзімі өткен төлем сомасының 0,5 пайызынан аспауы тиіс, мерзімін өткізіп алудың тоқсан күні өткеннен кейін мерзімі өткен әрбір күн үшін мерзімі өткен төлем сомасының 0,03 пайызынан аспауы, бірақ банктік қарыз шарты қолданылатын әрбір жылға берілген қарыз сомасының он пайызынан артық болмауы тиіс; берешекті өтеудің ерекше кезектілігі негізгі борышты өтеу басымдылығы.
Яғни, егер банктік заем шарты бойынша қарыз алушы жасаған төлем сомасы қарызгердің банктік заем шарты бойынша міндеттемелерін орындау үшін жеткіліксіз болса, онда бірінші кезекте мерзімі өткен негізгі қарызды өтеу және сыйақыны төлеу құқығы, сондай-ақ соңында тұрақсыздық пен айыппұлды өтеу құқығы көзделген.
Заңнамаға енгізілген осы өзгерістер заемшының банк алдындағы қарыз сомасын азайту арқылы борыштық жүктемесін айтарлықтай төмендетеді.
- қарыз алушылардың - жеке тұлғалардың банктік шоттарынан ағымдағы немесе шотқа түскен соманың 50% аспайтын мөлшерде ақша өндіруді шектеу (01.01.2017ж. бастап енгізілген).Бұл ереже қарыз алушының өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қарыз алушының ағымдағы шотындағы ақшаның 50% -ы мөлшеріндегі қалған соманы иеленуіне мүмкіндік беру үшін енгізілген.
- ЖТСМ есептеу кезінде есепке алынған жеке тұлғаға берілетін банктік несиелер мен микрокредиттерді беру және қызмет көрсетуге байланысты комиссиялық және басқа да төлемдер тізбесін шектеу (01.07.2016ж. бастап енгізілген). Яғни, банктер мен микроқаржы ұйымдары қарыздар беру мен қызмет көрсету кезінде алуға құқылы комиссиялар мен басқа да төлемдердің тізбесі анықталған. Егер бұрын банктер заемдардың құнын айтарлықтай арттыруға алып келген әртүрлі комиссиялар мен төлемдерді белгілеуде шектелмеген болса, енді олар 11 комиссия және басқа төлемдерден артық төлем ала алмайды.
- қарызды мерзімінен бұрын өтеуді айыппұлсыз төлеу мүмкіндігі 2016 жылдың 1 шілдесінен бастап күшіне енді және қолданысқа енгізілген күннен бастап пайда болған құқықтық қатынастарға қолданылады. Яғни, банктер мен қаржы ұйымдары несиелерді мерзімінен бұрын өтеу үшін тұрақсыздық немесе басқа түрдегі айыппұл санкцияларын қолдануға, бір жылға дейінгі мерзімге берілген қарызды алған күннен бастап алты айға дейін негізгі борышты ішінара мерзімінен бұрын өтеу немесе толық мерзімінен бұрын өтеу жағдайларын қоспағанда, құқылы емес.
Қарыз алушы қарызды толық өтегеннен кейін 15 (он бес) күннен аспайтын мерзім ішінде тегін жазбаша түрде берешек туралы анықтама алуға құқылы. Қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы заңмен банктердің банктік заем шарттарында комиссиялық және басқа да төлемдердің толық тізбесін көрсету міндеті, сондай-ақ қарызды беру мен қызмет көрсетуге байланысты сомалар көзделген. Бұл талап банктердің комиссияларды пайдаланудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz