ЖАРАСҚАН ӘБДІРАШЕВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ
Дипломдық жұмыс
ЖАРАСҚАН ӘБДІРАШЕВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ
Алматы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І. Ж.Әбдірашев өлеңдерінің тақырыптық˗идеялық
құрылымы ... ... ... ... ... ... .7
1. 1. Ж.Әбдірашевтің ақындық
тұғырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Ж.Әбдірашевтің
эпиграммалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
ІІ. Ж. Әбдірашев лирикасының көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...26
2.1. Ақын өлеңдеріндегі айшықтау
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Ақын өлеңдеріндегі құбылту
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3. Ақынның тілдік-стильдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысының тақырыбы: Жарасқан Әбдірашев поэзиясының поэтикасы
Бітіру жұмысының көлемі: 55 бет
Бітіру жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының мақсаты: Бітіру жұмысының басты мақсаты ˗ белгілі қазақ
ақыны Жарасқан Әбдірашевтің поэзиясын жан-жақты талдау арқылы көпшілікке
таныту. Ақын поэзиясының тілін, көркемдік ерекшелігін, көтерген
тақырыптарының өзектілігін айқындау мақсат етіледі. Осы мақсатқа жету
жолында төмендегідей міндеттер көзделді:
• Ақынның өлеңдерін тақырыптық˗идеялық ерекшелігіне қарай талдау;
• Ақынның өзіндік ерекшелігін, стилін өлеңдерін талдау барысында
бағалау;
• Ж. Әбдірашевтің ақындық шеберлігін жан˗жақты ашу;
• Өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін әдебиет теориясы тұрғысынан
қарастыру;
• Құбылту, айқындау, ажарлаудың ақын өлеңдеріндегі қолданыстарын
айқындау.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиеті ғылымында қазіргі
қаламгерлердің, ақындардың шығармашылығы зерттеу нысанына алына бастады.
Әдеби мұрасын жан˗жақты қарастырылу міндеті қойылғандықтан қазақ
әдебиетіне, поэзиясына белгілі тұлғалардың шығармашылығының, мұрасының
зерттеліп жатқандығын білеміз. Қазақ әдебиетіндегі поэзия жанрының қарыштап
дамып, өсуіне үлес қосқан Ж. Әбдірашев поэзиясын терең зерттеп, жүйелеп,
шығармашылық еңбегін ғылыми негізде жүйелеу. Ақын өлеңдерін жан ˗ жақты
талдау. Қазақ поэзиясының көркемдік деңгейін танып, бағалауда ақындардың
поэтикалық әлемін сөз ету өте қажет.
Диплом жұмысының зерттеу әдісі.Тақырыпты зерттеуде салыстырмалы талдау,
жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдіс˗тәсілдері қолданылды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 41
Тірек сөздер: поэзия, поэзия тілі, көркемдеу құралдары.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Поэзия ˗ әдебиеттің ертеде қалыптасқан көне
саласы. Ол ˗ ежелден зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген әдебиет
жанрының бір түрі. Сондықтан болар, поэзия туралы зерттеулер әлі толастаған
емес. Қазақ өлеңінің тарихы қызық та ұзақ, әрі терең. Оны ойласаң, көз
алдыңа қазақ даласындай кең жайылып жатқан өлең жыр дариясы елестейді. Суы
мол, нәрлі бұлақтан бастау алған оған үлкенді кішілі өлеңдер қосылып,
арнасын үлкейтіп, кең айдынға ұластырады. Асау тау өзендерінің толқыны
іспетті күш халық жанының тереңінен нәр алған сол өлең- жыр дариясына
өлмес, өмірдің күшін дарытып, буырқанта, бусанта көрсетеді. Осы жыр дарияны
толтырған қазақтың халық поэзиясы мен ақын жырауларының есімі бүгін де
әлемге аян. Бұқар жырау, Дулат, Махамбет, Шортанбай, Абай барлығы да өз
алдына бір жыр-дария.
Кез˗келген ақынның суреткерлік шеберлігін, тілін зерттеу түптеп
келгенде сол ақынның өз дәуірінде дарабоз дүлдүл ақын болғанын мойындау.
Халқымыз ықылым заманнан бері ақындық қасиетке бай келіп, ақындарға кенде
болмаған. Тіпті, сонау түркі дәуірінде тасқа таңбаланып, қалдырылған
жазбалардың өзі поэзия үлгісінде жазылуы да көп нәрсені аңғартса керек. Ал,
біздің тоқталып отырған ақынымыз Ж.Әбдірашев ˗ болмысы мен ақындық мінезі
өзгелерден дара, поэзиясы тарихта мәңгі қалар тереңдігімен, философиялық
ойларға бай данышпандығымен, өткір тілі, ой ұшқырлығымен, нәзік те қуатты
лирикасымен тамсандырып, бас игізеді. Саналы ғұмырын поэзия көгінде
қалықтауға арнаған ақын Қазақстан Жазушылар Одағының Мағжан Жұмабаев
атындағы сыйлығының лауреаты, Юнесконың Алтын жұлдыз иегері.
Қазақта ақындар көп, жақсы ақындарға да жарлы емес. Бірақ Жарасқан
Әбдірашев ең бір шынайы, жарық сәулелі, жұлдызды ақын. Ол рухани алтын
кезеңіміз ˗ алпысыншы жылдардың екінші жартысында әдебиет табалдырығын
батыл аттап, көп ұзамай˗ақ поэзияда өзіндік орнын қалыптастырды. Жарасқан
поэзиясының өн бойы бірде күйдіріп, бірде тоңдырған сапырылысқан
сезімдерге, ешкімнің алдында бас игізіп, тізе бүкпеген қуатты рухқа толы
болса, туған елі мен жеріне деген ыстық ықыласымен нәзік лирикаға, қағытпа
қалжыңымен өткір юмор, сатираға да толы. Қазақ поэзиясына жаңалық болып
келген ақынның эпиграммалары да көптің көңілінен шыққан тың туынды болды.
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ әдебиеті ғылымында ақындар шығармашылығы, не
болмаса әдеби мұрасы кейінгі кезде жан˗жақты қарастырылып жүр. Әсіресе,
қазақ әдебиетіне, поэзиясына белгілі тұлғалардың шығармашылығының,
мұрасының зерттеліп жатқандығын білеміз. Қазақ әдебиетіндегі поэзия
жанрының қарыштап дамып, өсуіне үлес қосқан Ж. Әбдірашев поэзиясын терең
зерттеп, шығармашылық еңбегін ғылыми незізде жүйелеу. Ақын өлеңдерін жан ˗
жақты талдау.
Бітіру жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты ˗
белгілі қазақ ақыны Жарасқан Әбдірашевтің поэзиясын жан жақты талдау
арқылы көпшілікке таныту. Ақын поэзиясының тілін, көркемдік ерекшелігін,
көткерген тақырыптарының өзектілігін айқындау мақсат етіледі. Осы мақсатқа
жету жолында төмендегідей міндеттер көзделді:
• Ақынның өлеңдерін тақырыптық ˗идеялық ерекшелігіне қарай талдау;
• Ақынның өзіндік ерекшелігін, стилін өлеңдерін талдау барысында
бағалау;
• Ж. Әбдірашевтің ақындық шеберлігін жан ˗ жақты ашу;
• Өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін әдебиет теориясы тұрғысынан
қарастыру;
• Құбылту, айқындау, ажарлаудың ақын өлеңдеріндегі қолданыстарын
айқындау.
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысын жазу барысында негізгі
теориялық әдебиеттерден басқа Ж. Әбдірашевтің шығармалар жинағы, ақын
шығармашылығына, поэзияға қатысты зерттеулер, монографиялар және әр кезеңде
әртүрлі баспасөз беттерінде ақын өмірі мен шығармашылығы туралы жазылған
мақалалар, естеліктер қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің теориялық ˗
әдіснамалық негіздеріне ұлттық әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдерінің
А. Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, З. Қабдолов, Б.Майтанов, Қ. Мырзалиев т.б.
зерттеу еңбектері тақырыпты зерттеудің көзіне айналды.
Зерттеудің әдістері. Тақырыпты зерттеуде салыстырмалы талдау, жүйелеу,
жинақтау, тұжырым жасау әдіс ˗ тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Ж. ӘБДІРАШЕВ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ˗ИДЕЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1. Ж. ӘБДІРАШЕВТІҢ АҚЫНДЫҚ ТҰҒЫРНАМАСЫ
Поэзия ˗ қасиетті де киелі сөз. Поэзияны үлкен құлып десек, оны ашатын
кілт ˗ ақын жүрегі. Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский поэзияға мынадай
анықтама береді: Поэзия ˗ сәбидің күнәсіз ажары, жарқын жанары, күміс
күлкісі, жанды қуанышы. Поэзия ˗ көрікті қыздың жүзіндей ұялшақ, албырт
қызғылт, теңіздей, көгілдір аспандай тұңғиық көзінің ынтықтық сәулесі.
Әйтпесе оның қара көзіндегі өткір от, мәрмәр иығына төгілген бұйра шашының
толқыны, торғын кеудесінің демігіп тыныстауы, күміс үнінің гармониясы,
сиқырлы сөзінің музыкасы, тал бойы, сұңғақ сымбатының мінсіз мүшелері, сұлу
қозғалыстарының ғажайып сиқыры... [1, 126 б.]. Поэзия ˗ көрікті, айшықты
сөзбен бейнеленетін сөз өнері. Поэзия тілі жайлы ғалым Ә Қоңыратбаев былай
дейді: Ақындық шеберлікке тікелей қатысы бар мәселенің бірі ˗ поэзия тілі.
Тіл ˗ көркем әдебиеттің басты бір элементі, образдаудың ең негізгі құралы
екені белгілі. Образдаудың троптық, тілдік, синтаксистік˗фигуралық және
типтік˗характерлік түрі бар десек, осының екеуін де тілсіз жасауға
болмайды. Ал, поэтикаға келгенде, тіл музыкамен қанаттасып, адам жанын
меңгертетін күштердің ең сиқырлысы болып табылады. [2, 117 б.].
Әрбір ақынның өзіндік қолтаңбасы, өзінің көркем әлемі бар. Сол
көркемдік ақынды шынайылыққа жетелейді. Шын ақын жырларының ғұмыры мәңгілік
болады. Жетпісінші жылдары қазақтың қара өлеңіне қосылған арнайы шоғыр,
соғыстан соң туғандар әдебиетімізде әдеби ерекшелігімен, келісті
көркемдігімен дараланды. Жұматай Жақыпбаев, Кеңшілік Мырзабеков, Иранбек
Оразбаев, Темірхан Медетбек, Тынышбай Рахимов сынды жыр дүлдүлдері поэзия
патшалығына атойлап келді. Бұл буынның арасында қазақ өлеңінде өзіндік орны
бар, өзіндік қолтаңбасы қалыптасқан ақындарымыздың бірі ˗ Жарасқан
Әбдірашев болатын.
Ақынның шығармашылық жолына назар салғанда, әрине, ең әуелі Жарасқан
ақынның ерекшелігі, даралығы неде деген ой келеді. Ақын қаламынан туған
шығармалар әр жылдары Найзағайлы жаз (1971), Дала сенің ұлыңмын
(1975), Көңіл көкпары, Перзент парызы (1980), Соғыстан соң
туғандар(1993), Сана соқпағы (1998ж. Таңдамалы) т.б. жинақтарына
топтастырылған. Соңғы оқырман қолына тигені – Құлпытас жыр жинағы. Ақын
шығармаларының тақырыбы әр алуан. Әр жылдары жарық көрген жыр жинақтарының
мазмұнына үңілгенде ең әуелі туған еліне, жеріне деген сүйіспеншілікті, сол
елі мен жері басынан кешірген тарихи-әлеуметтік шындықты, адамгершілік
асқақ мұраттарды, махаббат пен жастықты, перзенттік борыш пен парызды
бөлекше нақыш, көркемдік айшықпен бейнелегенін көруге болады. Ж. Әбдірашев
туралы әдебиет зерттеушілері мен сыншылары тарапынан пікірлер айтылып
келеді. Әдебиетші ғалым Бақытжан Майтанов Қазақ поэзиясына ХХ ғасырдың
жетпісінші жылдарына қарай еркіндей басып, еркелей келген дарынды жас
Жарасқан Әбдірашев болатын, дей келе ақын поэзиясының көркемдігі мен тілі,
шеберлігі туралы ой қозғайды. [3, 6 б.]. Жарасқан ақынның басқаларға
ұқсамайтын бөлек бітімін Көңіл көкпары жинағының кіріспесінен көруге
болады:
Кіріспе демей
Кірісу қойдым жыр атын.
Кірісу менің-
Міндетім,
Хақым,
Мұратым!
Өмірде мынау бәріне,
Бәрі,
Бәріне
Кірісу керек
Кірісу керек шын ақын! [3, 21б.].
Осы қолтаңбадан-ақ Жарасқан ақынның өзгеге ұқсамайтын даралығы
көрінеді. Бұл даралық үзік- үзік бой көрсетіп қалып қоймайды, бүкіл
шығармашылығының өн бойында өзгеше мәнер, тың өрнекпен жүйеленіп отырады.
Ақынның әрбір өлеңінен бір ерекшелікті һәм ақындық тұлғасын көруге болады.
Ж. Әбдірашевтің ақындық тұғырнамасы ( өмірдегі қым(қиғаш тартыс, өмір
өткіншілігін аңғарту, сөйте тұра ақын оны Ақ бұлақтар өлеңінде былайша
толғайды:
Ақ бұлақтар!
Алқынған ақ бұлақтар!
Қазір( көктем,
Алдың ( жаз,
Шапқылап қал! [3, 24 б.].
Аласұрған өмір қозғалысы өмір ағынының бейнесі тәріздес. Ақын көңілі
бұлақ пен адам өмірін үндестіре, жымдастыра бейнелейді. Ақ бұлақтар өлеңі
Жарасқан ақынның поэзиядағы қолтаңбасы болып қалды.
...Көкжиектен күн аунап барады әні,
Қызарғаны( қоштасып қарағаны...
Күз де келер, кем (кемдеп тартыларсың,
Қыс та келер, біржола сарқыларсың...[3, 24 б.]
Ақын тіршілік қызығына тоймайды. Біз білетін өзі кеткенмен атының,
рухының, сөзі мен пікірінің, қалғанын қалау әр пенденің арманы. Бұлаққа
қаратыла айтылған сөз ақынның өзіне айтылар ойы. Жыл мезгілдері, олардың
тұрақсыздығы адам өмірінің әр кезеңі, олардың өткіншілігі туралы толғанысты
жеткізуге негіз болып тұр. Табиғаттағы жалпы құбылыстан жалқы құбылысты
назарына іліктірген ақын тұжырым жасауға ұмтылады. Тынымсыз шапқылаған
бұлақ- тынымсыз өмірдің бейнесі болып өлеңге көшкен. Тынымсыз тіршілік деп
жүріп уақыттың қалай өтіп кеткенін байқамай қалатын пенденің ғұмырын
суреттеген десек қателеспейміз. Өлеңнің өн- бойынан өршіл рух, алып- ұшқан
көңіл аңғарылады. Жарасқан поэзиясына тән асқақ пафос, риясыз шыншылдық екі
көркемдік әдістің- реализм мен романтизмнің тоғысуының бір көрінісі. Ақын
осы өлеңдері арқылы оқырманына ескерту жасайтындай көрінеді..
Әбдіраштың Жарасқаны ( қазақ поэзиясында сирек кездесетін
құбылыстардың бірі еді. Жарасқан поэзиядағы нағыз хас шебер еді. Оның
өлеңдерінен селкеу тұрған бір сөйлемді, бос тұрған бір сөзді таба
алмайсыз, ( деп жазады ақын Т.Медетбеков [4, 4б.]. Жарасқан ақынды осындай
қазақ поэзиясындағы құбылыс ретінде танытқан оның жырлары. Ақын жырларының
әрбір жолын шебер қиюласқан, берік сөздер тізбегінен, бөлшектеуге келмейтін
тұтас шешендік толғамдардан тұратынына өлеңдерін оқи отырып көз жеткізуге
болады. Ақын тақырыптарының жырлары әр алуан. Десе де, сол тақырыптар
арасында ерекше орын алатыны халық тарихы деуге болады. Халқымыздың
сүттің бетіндегі қаймақтай болған елім деп егілген ерлердің рухына
арнаған өлеңдері ақынның құнды қазынасы. Жарасқан Әбдірашевтың соңғы
мұрасы – Құлпытас немесе екі дүние: фәниден бақиға дейін.. атты жыр
кітабы. Бұл кітап˗ Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Шоқай, М.Жұмабаев, т.б
арыстарға жырдан қойылған құлпытас, - дейді ақын Т.Медетбек [4, 5б.].
Ұлттық поэзиямызға жаңалық болып қосылған бұл жинақтағы эпитафиялық өлеңдер
Жарасқан ақынның қаламына тән рух асқақтығын барынша айқын танытты.
Қайсарлық пен табандылық, тәкаппарлық пен ірілік, асқақ пафос, шешендік
толғаныс- осының бәрі бірігіп келіп ақынның романтикасын нақтылай түсті.
Кітап кіріспесінде ақындық ұстаным, айтылар идея айқындалған.
Үнсіз, тілсіз тас қой!- деме
Құлпытас
Үлкен- кіші құлпытастар астында
Тірлік жатыр!
Тағдыр жатыр!
Тарих жатыр біртұтас!
Құлпытасқа тікпе назар тым сұлық!
Үлкен- кіші құлпытастар астында
Өмір жатыр!
Көңіл жатыр
Әлем жатыр тұншығып!
Әруақтарға оқы дұға ырымдап...
Үлкен- кіші құлпытастар астында
Төзім жатыр!
Сезім жатыр!
Шындық жатыр шырылдап! [4, 9-10б.]. Келтірілген өлең жолдарынан ақынның
өзіне ғана тән асқақ үн, поэтикалық өр екпін танылады. Әрбір тариха
тұлғаның халық азаттығы үшін қасірет шеккені жалаң, сырдаң айтылмай, астары
терең айшықты сөз тіркестерімен берілген. Сондай˗ақ адамзаттың өмір сүру
заңдылығына тән тағдыр, тарих, өмір мен көңіл, төзім сезім, шындық сияқты
ұғымдар сол жырланып отырған тұлғалардың болмысына сіңіріледі. Романтикаға
тән ерекше жағдайда ерекше характер жасау принципі Ж. Әбдірашевтің
Құлпытас жыр жинағынан барынша көзге ұрады. Жыр өзегіне алынған өмір
шындығы негізінде ақындық қиял әрлендірген ерекше болмыс туындайды. Бұлай
болуының себебі - өткенге , ел үшін құрбан болған арыстарға ерекше құрмет.
Қақ төрінен орын алар тарихтың,
Есімдерін ерендер мен алыптың
Жазбау керек қағазға да, басқаға,
Жазбау керек тіпті қара тасқа да,
Жазу керек жүрегіне халықтың![4,12 б.]. Ақын айтар сөз осы сияқты
тұтастай толғауға айналып, тарихи тұлғаны асқақатата көтереді. Оның халық
өміріндегі орнын баяндап жатпай сыры терең, салмақты сөздермен толғайды.
Әр арысқа арнаған өлең жолдарында сол тұлғаның тұтас бітімі ап- анық
сомдалып шығады. Мысалдар келтірелік:
Атын Алаш ардақтап атайды анық,
Қорықпасаң әруақтан өт айналып,
Батырдың да бас иер әулиесі,
Ақынның да бас иер әулиесі,
Пақырдың да бас иер әулиесі
Жатыр мұнда Әлихан Бөкейханов! [4, 13 б.]. Алаштың ардақтысы
Ә.Бөкейхановқа осындай сипаттама берілсе, Мұстафа Шоқай туралы айтылар
поэтикалық толғам төмендегідей:
Табынып Тәңірідей текті ісіне,
Құлдықтың қарсы шыққан тепкісіне!
Түбі бір түркі жұртын ұйытқалы
Ұранын еркіндіктің етті сүре!
Күрестің қайтпас, қайсар күшті атасы,
Қасірет, қатып қалған ішке тасы!
Кетердей көрден де осы атып тұрып,
Шоқайдың шермендесі- Мұстафасы!
Біздерге болды деген не қайыры,
Алынды ата жаудан ат-айыбы!
Қазақтың жатыр мұнда батыр тұлға
Қайраткер Мұстафасы- Шоқайұлы! [4, 14 б.].
Құлпытас туралы жырлардағы өлеңдер әр қайраткердің өзіне тән мінезі мен
болмысын таныта отырып, оларды көркемдік- эстетикалық тұрғыда бөлекше
сомдайды, поэтикалық кескін-келбетін жан әлемімен бірлікте ашады.
Мұхаметжан Тынышбаевты
Демеймін: Пайғамбарсың!, Тәңірісің!
Ел өзі танығанды таныры – шын!..
Қазақтың текті қаны тулап тұрған
Тарихтың сен бір – Күре тамырысың! [4, 20 б.],- деп жырласа Ахмет
Байтұрсынов туралы
Қаратқан аузына аталы ұлтты ,
Қастерлеп қатары да бата алыпты.
Алланың бұл да болса рахметі,
Болғанмен Байтұрсынның Ахметі,
Ақаңы алты алаштың атаныпты!
Қастерлеп қатары да бата алыпты! [4, 20 б.], дейді.
Сол сияқты С. Сейфуллин, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, І.
Жансүгіров, Б. Майлин сынды ұлт арыстарының көркемдік портретін сомдап
шығарған. Дүниеден көшкен ғалым, ақын, жазушыларға арналған эпитафиялық
өлеңдері тұтас бір жүйе құрап, ақын стилін жаңа бір қырынан танытқан.
Жарасқан лирикасына тән қайсарлық пен күрескерлік, өршілдік бұл жүйедегі
өлеңдерінде барынша айқын көрініп, мұң мен сағыныштың өзі романтикалық
түрде өрнектелген. Отыз жасында бақилық болған талантты ақын Т.
Айбергеновке жазылған өлеңінде өршілдік пен сыршылдық қабат өріліп, ақындық
сезім алдыңғы орынға шыққан. Төлеген тағдырын өлеңмен өзектестіріп,
Аққусың – тағдыр мергеннің
Оғына ерте жолыққан [4, 35б.]
делінген бейнелі жолдармен ақын өмірінің тым қысқа болғанына наласын
білдірсе, оның ақындық ғұмырының мәңгіліктігін
Жарасын таңып нұрменен,
Алдында көштің, қара, әні,
Сыңарың болған сырлы өлең
Сұңқылдап ұшып барады [4, 35б.]
деген, шешендік толғаммен, элегиялық түрдегі бейнелі жолдармен өрнектейді.
Шешендік толғау түрінде келетін Жарасқан өлеңдерінің мазмұнында сезім
бұлқынысы қанатты қағидаға айналарлық сөздермен танылады. Ақынның жан
тебіренісі өзімен замандас қаламгер Кеңшілік Мырзабековке арнаған
өлеңдерінде жаңаша түрмен өрнектеліп, мұң шағу, сыр айту түрінде көрініс
тапқан. Мұндай өлеңдерінің өзінде күйректік, сары уайымға салыну жоқ. Жалпы
Жарасқан поэзиясының басты ерекшелігі дегенде, айтылар оптимистік сарын
Құлпытас жинағында барынша шырқау биікке көтерілген деуге болады. Налудың
өзін өрлікпен мойындау
Ақынның орны-
Білесің,
Бұ дүниеде- тозақта,
О дүниеде- жұмақта! [4, 37 б.] ˗
немесе
Мен˗дағы оңып жүрген жоқпын,
Ұлықтар құлата алмай жұр!
Ішіндемін ит болып үрген көптің.
Ал, сенің жаныңда˗
Жұмақта˗
Мұқағали мен Сағат жүр,
Мұрат пен Жұматайлар жүр! [4, 37 б]. ˗
деген жолдардан анық аңғарылады. Кеңшілікке арналған топтама ақын
жетістігінің бірі деуге болады. Ақынның әр жылдары жарыққа шыққан жыр
жинақтарына назар салғанда, үздіксіз ізденісті, көтеріңкі пафоспен өрілген
шешендік үлгідегі поэтикалық сөз тіркестерін молынан ұшыратамыз. Жарасқан
поэзиясындағы асқақ пафосты Қ. Аманжоловтың Ақын өлімі туралы аңыз
поэмасымен, Орамал, т.б көңіл күй ауанын арқау еткен өлеңдерімен үндес
келеді деуге болады.Ақынның 1975 жылы Дала, сенің ұлыңмын деген атпен
жарияланған кітабына ақын дала туралы перзенттік сүйіспеншілікке толы
өлеңдер топтамасын енгізген, Туған дала деп басталатын бұл туындыларында
ақын қазақ даласының поэтикалық портретін жасайды. Ақын дала дегенде, ең
алдымен, туған халқын, оның жомарт мінезі мен батырлығын, әр алуан
психологиясын ұғынады. Туған жер, халқы мен ана тіліне деген шынайы, мөлдір
көңілді ақын осы кітабында сыры мен сезімін әдемі өрнектеген.
Туған дала,
талайлардың от қанын
лапылдатты тентек күйің,
текті әнің. Сөз сөйлесем –
Сенсің биік тұғырым!..
Сенсің менің абыройым,
мақтаным!..
Туған дала,
көп үніңнің бірі едім,
өмірімнің,
көңілімнің нұры едің...
Өзің жайлы өлеңімді бірақ та
әлі күнге оқи алмай жүр елім. [3, 62 б.].
дейтін тармақтарында ақын даланы мақтан тұта отырып, өзін оның бір
бөлшегі, ажырамас үні екенін білдіреді.
Ақынның адал да шынай көңілінен туған жыр жолдары туған жері, туған елі
алдындағы өкініші мен уәдесі арқылы көрініс беріп тұрады:
Туған дала,
тұрдым ˗ ау бүгін де атып!..
Кешір!
Түсін!
Кінә жоқ ұлыңда түк!..
Қалай ғана шыдаймын –
көз алдымда
жатса біреу Шындықты шырылдатып?! [3, 74 б.].
Ақынның осы туған дала тынысымен бірге тербеліп, өрелі толғамдары
ұлттық сана ұлағатын шешендік үрдіспен ширата бейнелейді:
Шығармайын дыбысыңды,
дымыңды˗
десе де кім,
өшіре алмайды үніңді.
Сені мылқау ету үшін әуелі
Кесу керек мына менің тілімді!
Өжет қазақ, өр қазақ, өз тілінде сөйлесін!.. [3, 101 б.]
деп ақын заман наразылығына қарсы рухтана, жігерлене сөйлеген.
Ақын туған даласын құр тамсанумен әсіресе қызыл сөзге айналдырып
жырламайды. Оның ойы нақты да деректі. Сол себепті де Ж.Әбдіраш туған
даласының өткені мен бүгінін қатар алып ой толғайды. Даланың өткенін,
батырлар мен өнерпаздарының асқақ тұлғаларын, азаматтары мен мәрт мінезді
адамдарын жырлауды өзінің ақындық парызы санайды. Шындық үшін жынданар
Біржанымын, Арыңмын мен ақынмын, Ақанымын!, ˗ деп толғанатын ол Абайды,
отты Махамбетті, терең Мұхтарды, биік Шоқанды шабыттана жыр арқауына
айналдырады. Осындай даланың жарқын тұлғаларын жырға қлсқан Жарасқан ақын
бір сәт өзіне де, сын көзімен қарауды ұмытпайды. Жиырма жеті жасқа
келгенде жазған өлеңін ақын былай бастапты:
Туған дала,
Тілеулес дос та көп˗тін!
Қас та көп˗тін!...
Танытпай асқақ екпін
Жуас тірлік жабысып жайдақ мініп,
Жиырма жеті дейтұғын жасқа кеппін! [3, 71 б.].
Жуас тірлік жабысып жайдақ мініп деп өзінің бұл жасқа келгенше атқарған
істеріне көңілі толмаған ақын Абай рухымен тілдеседі. Өлеңінің бұл
шумақтарында ақынның тапқырлығы, ой өрісінің кеңдігі көрінген. Бір кездері
жасындай жарқылдап, жыр елінің мен де бір тілегі боламын деп алдына асқақ
мақсат қойған жарасқан абаймен сырласа отырып, орыстың тағы бір дара ақыны
М. Ю. Лермонтовты еске алады.
Дейтін едім:
Таң болып талай атам!
Сонда маған сүйсінбес қалай Отан?!
Анамсың ғой,
Сен мені кешерсің˗ау,
Кешер ме екен бірақ та Абай атам?!
Дейтін едім және де:
нөсерлетем!..
Бас айналар биікке өсем, жетем!...
Абай атам кешер˗ау, жассың ғой деп,
Лермонтов құрдасым кешер ме екен?.. [3, 71 б.].
Ақынның айтпақ ойы кең, өлеңнің мағынасы терең. Оның Абай, Лермонтовқа
қарап бой түзеуінің өзі мақсат˗ мұратының биіктігін, туған даласының
алдындағы жауапкершілігінің зор екенін көрсетеді.Ақынның дала туралы
өлеңдері сырт қарағанда бірін˗бірі қайталап жатқандай көрінгенімен, әр
туындысы дала образын жаңа қырымен, тосын сипатымен толықтыра түседі. Оның
туған дала дегенде шабыты шарықтап, екінші тынысы ашылғандай.
Туған дала,
Тыным алмас жастамын,
Тер төгуден,
Өртенуден қашпадым!
Шаршағанда шалғының
ды жастанып,
Шалқаласам,
Шаңырағым ˗ Аспаның!
Анау алыс,
Мынау жақын демеген,
Ақынмын ғой көкірегімде өр өлең
Кернегенде кең дүниеге дүбірлі
Көз жіберсем,
Көкжиегің ˗ Керегем! [3, 63 б.].
деп келетін өлең жолдарынан да ақынның тапқырлығын, образ қуатын
сезінеміз. Шаңырағым ˗ Аспаның!, Көкжиегің ˗ Керегем! образдары
шынайылығымен, еркіндігімен оқырманын сүйсінтеді. Беріле сүйген ақын кейде
туған дала алдындағы өзінің атқарып жатқан істеріне көңілі толмай кешірім
өтінеді. Оның далаға деген шексіз сүйіспеншілігі халқына деген махаббатымен
ұласып жатыр. Сондықтан да ол туған даласына тағзым етіп, басын иеді.
Маған теңеп,
Мұнша неге жыр етті ˗
Демегейсің...
Махаббаттың нұры өпті!
Мендік жүрек сүйер болса,
Жаңылмай
Сүйеді, тек сен деп соққан жүректі![3, 66 б.].
Бұл да ақынның риясыз шындығы. Туған еліне, даласына деген шексіз
махаббатқа толы жүрексіз өмірді ақын елестете алмайды. Онда жартылай деген
ұғым мүлде жоқ. Туған даласына бар жүрегімен беріле сүю, құрметтеу тән.
Мұның өзі ақынның туған дала алдындағы перзенттік борышын арттыра түседі.
Дала дегенде ақын халқының тарихын, адамдардың мінезін де еске салады. Ақын
Азынабайлардың заманы өткенімен, Поштабайлар әлі де бар екен дей келіп,
Жанбота тәрізді Біржанның жан сырын ұқпаған дүмбілез, топас бола көрме деп
замандастарына тілек білдіреді. Батыраштар қолынан таланттар мекеніне
айналған даласының кең пейілдігін, жомарт қасиетін жырға қосады.
Өршелендің,
өгейсіп өмірге ендің!
көңілдендің,
Күлді де көгіңнен күн!
Қаһарыңмен жауыңды қаймықтырып,
өзің сосын өзгеге донор болдың!
Донор болдың,
жібердің жалғап күшін
жатқан кезде тістелеп бармақты шын,
Сондықтан да,
сыйлысың сен бүгінде,
достарыңа туыстай ардақтысың!.. [3, 98 б.].
тарихтың қысталаң уақытында талай халыққа пана болған даланың дархан
мінезін сақтағанын, бірақ ешкімге намысын таптатпағанын, ақ жарқын қонақжай
болса да, дастарханын ешкімге билетпегенін мақтан етеді. Тұтастай алғанда,
дала туралы өлеңдер топтамасы ақын сезімінің шалқарлығын, тіл байлығын,
образ қуатын танытатын туындылар болып келеді. Бұл өлеңдер ақынның туған
жерге деген ғаламат сүйіспеншілігін, сағынышын білдіреді. Туған дала ˗
поэзиядағы мәңгілік тақырып. Ақын туған даласын ерекше шабытпен жырлай
отырыпөзінің де биік болмысын, паратса пайымын, ақындық деңгейін көрсетеді.
Бұдан бөлек ақынның Аралдың экологиялық жағдайына байланысты жазған
біршама тцуындысы бар. Солардың бірі ақынның 2001 жылы жазған Сортопырақ
поэмасы. Туындының жанрлық ерекшелігін трагедиялық поэма деп атап
көрстеткен. Бұрынғы туындыларында кездеспейтін бұл ерекше орамды ақын
ерекше жазған. Поэма түрлі ойға жетелейді. Мына өмірдің өткіншілігін
сезінбей оқи алмайсың. Бойдағы күш˗ қайратыңның тасып тұрған шағыңның
қымбат екенін сезінесің. Поэманың алғы сөзі ретінде ақын шағын пролог
береді. Шығарманың түпкі идеясы осы жерде анық баяндалады. Арал апат
аймағының құрбандарының˗Әкемнің, Анамның, Апамның, Қарындасымның;
Қызымның; Туған˗туыс, Аға-іні˗бауырларымның рухына бағыштаймын- дейді. Бұл
арнау арқылы ақын шығарманың негізгі жолға апаратын кілтін оқырманға
ұстата қояды. Осы кілт арқылы оқырманға шығарманың көркемік, концепциясын
ұсынып отыр. Демек, мұндағы ішкі толғаныс˗ Арал апат аймағының
құрбандарымен тікелей байланысты.
Түсін, балам,
мені де түсін, балам,
сыртым шуақ болғанмен,
ішім ˗ боран...
Қабағыңды орынсыз шыта бермей,
жанарыңның жартысын түсір маған, ˗ дейді ақын келер ұрпағына үн қатып.
Түсін, балам,
мені де түсін, балам,
сыртым шуақ болғанмен,
ішім ˗ боран...
Көптен бері түс көрмей кетіп едім,
кеше түнде көрген бір түсім жаман [4, 68 б.] ˗ дейді ақын әңгіменің
беталысын аңғартып. Поэмада ақын түс көреді. Түсінде туған ауылына барып,
дүниеден әлдеқашан өтіп кеткен әкесі және анасымен, беймезгіл мерт болған
қызымен, ауылдың өзі білетін ақылман қарияларымен кездеседі.Сондай-ақ Арал
апатты аймағының зардаптары ˗ жарымжан, құбыжық бала бейнелерін көреді. О
дүние де өзінше бір әлем екен дейді. Жарасқан ақын олармен сөйлесіп,
анасымен сағыныса қауышып, ауыл қариялары көзі тірісінде орындалмай кеткен
істің жайын сұраса, құбыжық бейнелердің адамдарға айтар таусылмас
арыз˗шағымы бар екен дейді.
... Алшақтығы бір аттап аралықтың,
туған үйге қайта бір оралыппын.
Ауыл˗аймақ түгелдей мәз болуда ˗
базарында жүргендей балалықтың, [4, 69 б.]˗ дейді ақын ғажайып дүниенің
есігін айқара ашып. Өмірдің күрделі тағылымын аша отырып, ақын поэмасының
әлеуметтік˗қоғамдық жүгін арал өңірінің экологиялық апат зардаптарымен
байланыстырады. Кешегі кеңестік кезеңде қазақ жері апатты аймаққа айналады.
Табиғаттың сыйы арал теңізі адамзаттың араласуымен сортопыраққа айналды.
Жарасқан ақын поэмасында Арал экологиялық апат аймағының зардап шегушілерін
жырға қосады. Халық басына түскен қасіреттен ақын өзін бөлек санамайды,
жаны күйзеле ауырады. Өйткені, ол да осы зардаптың уын ішкен. Поэманың
соңғы бөлімінде ақын жанының қат˗қабат шындығы берілген.
Түсін, балам,
мені де түсін, балам,
сыртым шуақ болғанмен,
ішім ˗ боран...
талап туған құлынын шыңғыртуда,
тулақ қылған тұлпарын қысыр заман!
Түсін, балам,
мені де түсін, балам,
сыртым шуақ болғанмен,
ішім ˗ боран...
Тіл қата алмай мақаулық етсем екен,
тыңдата алмай шындықты ˗
күшім қараң! [4, 70 б.].
Поэмада Ақын образы тұлғаланып көрінеді. Талап туған құлынын
шыңғыртуда, тулақ қылған тұлпарын қысыр заман, Тіл қата алмай мақаулық
етсем екен, тыңдата алмай шындықты˗ күшім қараң деуінде көп ақиқаттың ізі
бар. Поэманың осы соңғы бөлімінде ақын˗заман қатысы өткір берліген. Иә,
шығарма ауыр философиялық ойға негізделінген трагедиялық туынды. Бүкіл
әлемнің проблемасына айналған Арал тағдыры қаншама адамзатты өмірден
алшақтатты, әлі туылмаған сәбиді ажал көпіріне аттандырып отырды. Осы ғалам
қасіретін Жарасқан ақын керемет шеберлікпен халыққа ұсынып отыр деп бағалай
аламыз. Сортопырақ трагедиялық поэмасы қазақ поэзиясында шоқтығы биік,
маңызы жойылмайтын туынды ретінде қала бермек. Осы поэмадағы Арал тағдырын
Ж. Әбдірашевтің Аралым˗ Арманым деп аталатын өлеңінен де көреміз:
Ақ айдыны құшағын
Жайған Аралым,
Қазір қайғы құшамын.
Ойға қаламын,
Көл боп жүрсің көздерде
Айнам Аралым.
Туған жерден безгенде˗
Қайда барамын?!
Жағаң қаңсып қалыпты
Қайран Аралым,
Жырларыма шабытты
Қайдан аламын?
Атыңды тек ән қылып,
Мақтан етемін.
Ал өзіңді мәңгілік
Жоқтап өтемін.
Бағы тайған тарланым
Болдың Аралым.
Тыңдасаңшы арманын,
Сорлы баланың.
Ашылар ма еркелеп
Енді қабағым
Неге сенің ертерек,
Сөнді жанарың?![4, 87 б.]
деп экологиялық проблеманың көрінісін жырлап, Аралына деген сағынышын
жеткізеді. Ақынның туған жерінің қасіретті халіне қайғыруы шын
жанашырлықтан, таза жүректен екенін байқаймыз.
Ақынның Перзент парызы, Дала, сенің ұлыңмын! жинақтарындағы
өлеңдері- азаматтық, махаббат тақырыбындағы лирикалар. Туған дала, туған
ел тақырыбы ақын шығармашылығының құнарлы бір саласы болды. Бұған дәлел˗ әр
жылдары жарыққа шыққан аталмыш жинақтарына енген өлеңдері. Өзі туып өскен
Арал аймағының қасіретті тағдыры да қаламгерді қатты алаңдатқаны жоғарыда
талдаған өлеңдерінен көріп отырмыз. Сортопырақ атты трагедиялық
поэмасында сол қасірет ақынның жанын қалай сыздатып, жүрегін қалай
ауыртқаны жырланады [4, 65б.]. Поэма жанрындағы ақын ізденістері туралы сөз
еткенде жанрлық тұрғыдағы және түр мәселесіндегі жетістіктерін айтуға
болады. Ж. Әбдірашев поэмалары поэма-элегия (Қаладан келген қыз),
трагедиялық поэма (Сортопырақ) поэма-диалог (Келешекпен кездесу), поэма-
монолог (Ертеңім менің ертегі) түрінде келеді. Теориялық ұғым ретінде
таныс элегия, диалог, монолог, трагедия терминдерінің әрқайсысының арқалар
өзіндік жүгі бар. Диалог пен монолог- поэманың пішіндік сипатын аңғартса,
трагедия мен элегия тақырыптық, мазмұндық ерекшелігінен хабар береді.
Келешекпен кездесу поэма- диалогының пішіндік жаңалығы- ақынға тән
стильдің бір қыры. Мұнда ақын өзіне қойылған сұрақтарға өлең шумақтарымен
жауап береді. Поэма ақынның оқырманмен кездесу кешіндегі сұраққа жауап
беру түрінде жазылған.
Ақын Жарасқан Әбдіраштың шығармаларынан сәбиге тіл үйрететін тілшар
өлеңдер де, мектепке дейінгі жастағы балғынға тәрбиеші өлеңдер де, бастауыш
сынып оқушыларына табиғат, Отан, ана, өмір құбылыстары туралы алғаш түсінік
беретін танымдық өлеңдер, сыныптан-сыныпқа жоғарылаған сайын жеткіншекті
еңбекке, игі іске баулып, адамгершілікке шақыратын, оның азаматтық рухани
болмысын қалыптастыратын ақылшы, сырлас өлеңдердің де молынан
кездестіреміз.
Ақынның Шежірелі шаңырақ деп аталатын балалар мен жасөспірімдерге
арналған кітабы бес бөлімнен тұрады: Тұсаукесер, Тілашар, Тоқымқағар,
Алтын көпір, Достық дәптері [5]. Жинаққа ақын М. Әлімбаев былай деп
баға береді: Осыншалық ұқыптылықпен керегесі керіліп, уыты шаншылған
Шежірелі шаңырақтың сықырлауығын ашып, табалдырығын аттату, босағадан
төріне дейін көз тоқтатып, көңіл суару, шәкірттерді өзімен бірге еліте
ертіп тамсандыру(балабақша тәрбиешілерінің, ұстаздардың, алғы күнін ойлаған
ата-атаналардың парызы [5, 10 б.]. Жарасқан Әбдірашевтың балаларға
арналған туындылары кең тынысты. Ақын бала сезіміне, оның бойындағы ой-
өрісіне ыңғайлай отырып, бүгінгі қоғамдық және азаматтық өміріміздің
барлық мәселелерін поэзия тілімен әңгімелейді. Ақын поэзия тілімен баланың
дүниетану мөлшерін кеңейту ғана емес, өмірдегі жақсы-жаман әрекеттің бәрін
бала сезіміне ортақ етеді, оны ойлантады, шешім қабылдатуға үйретеді. Мұның
бәрі бала бойында гуманистік сезімді оятуға, оларды ерлік пен ізгі мінезге
тәрбиелеуге бағытталған. Сонымен, Ж. Әбдіраш ( балалар әдебиетінің барлық
жанрында қалам тербеген, балалар әдебиетін дамытушы ақын. Осы бүлдіршіндер
жанрына жауапкершіліпен, дайындықпен келген Жарасқан Әбдіраштың туындылары
балалар поэзиясына қосылған үлкен олжа болып табылады [6, 6 б.]. Оның
Алфавит сыры деген өлеңін оқып көріңіз. Алфавитте а, ә, б әріптері қатар
тұрады, оның сыры неде?- деген сұрақ қойылады да:
Алфавиттің
А тұрады басында,
Ә тұрады қасында.
Байқадың ба
Б тұрады үшінші,
Ал осының
Сыры неде?
(Түсінші!
Оған
А деген ол(
Аналар ғой ардақты.
Ә деген ол (
Әкелер ғой салмақты.
Б деген ол (
Балалар ғой әдемі.
Біздің елде
Үшеуі де кәделі, - [5, 15 б.]
деген жауап береді. Өлеңді ақындар Жарасқанның балалар поэзиясындағы
ақындық төлқұжаты осы ( Алфавит сыры [5, 15 б.] деп баға береді.
Апа, Әке, бала деген ұғымдардың жаұындығын, сыйластығын ақын әрі
тапқыр, әрі әдемі айтқан. Мұндай өлеңдердің бала ойын ұштауға, оларды ата-
ананы, өзін сыйлаға үйретуде маңызы зор. Осы орайда Мұзафар Әлімбаев
Алфавит сыры қазақ әліппесімен қай заман, қай дәуірде де мәңгі бірге
жасайтын өлең деп өз бағасын береді.
Балаларға арналған бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, өтірік өлең,
жаңылтпаш, жұмбақтар, мақалдар мен мәтелдер сияқты халық поэзиясының әр
алуан түрлері Жарасқан Әбдіраш поэзиясында елеулі орын алған. Мәселен:
Бір дегенім ( бесік,
Екі дегенім ( есік,
Үш дегенім ( үміт,
Төрт дегенім ( түлек
Бес дегенім ( батыр,
Алты дегенім ( ақыл,
Жеті дегенім ( жалау,
Сегіз дегенім ( сұрау,
Тоғыз дегенім ( толғам
Он дегенім ( орман [5, 77 б.]
деген санамақ жырлар балаға сан үйретуде, оны қосып, ала білуге
жаттықтырады. Мұнда сандар жеке айтылмай, атауы ұқсас екінші затпен
қосақталып айтылып, жас баланың санды тез жаттап алуына оңай тиетіні
сөзсіз.
Ақынның жас өрендерді өнер(білімге, оқуға шақыруға арналған өлеңдерінің
мән(маңызы жоғары болып табылады. Тұсаукесер, Балабақша ( Гүлбақша,
Алфавит сыры, Қызықты әліппе, Оқылмайтын жазу, Тілашар, Ақыл (
нақыл атты өлеңдерінің біразына тоқталсақ. Балабақша ( Гүлбақша
өлеңіндегі негізгі кейіпкердің өзі ( бала. Балабақшаға жаңа ғана аяқ басқан
бүлдіршіннің балабақша жөніндегі ойын білдіреді:
Тартылатын күйіміз
Шарқ ұратын биіміз,
Шырқалатын әніміз
Біз болатын бәріміз
Балабақша ( үйіміз!- [5, 18 б.]
деп ант еткендей, Енді бірде тәрбиеші жөнінде:
Келгенінше шамамыз,
Айтқан тілін аламыз.
Сөзімізді жықпайтын,
Қасымыздан шықпайтын
Ол ( екінші Анамыз! -[5, 18 б.]
дейді.
Ақын өлеңдерінің басым көпшілігінде тартыс бар, жақсылық пен
жамандықтың қатар келуі ( ақын өлеңдері сонысымен тартымды, сонысымен де
қызғылықты [5]. Ақын поэзиясында жақсылық пен жамандықтың, ақ пен қараның,
ездік пен елдіктің салыстырмалы жиі кездеседі. Ж. Әбдірашевтың балаларға
арналған өлеңдерінің тақырып жағынан ең көлемді, ауқымдысы ( туған жерге,
ата-анаға, туыс-бауырға, арналады. Олар: Қазақ, Бөбек жыры, Ата
арманы, Отан, Әулет әліппесінен, Жеті ата, Тума-туыс, Отан деген-
осы ара. Ал Ата арманы өлеңінде балалар мен жасөспірімдерді аға буынды
сыйлауға, іні буынды ренжітпеуге шақырады. Орынсыз біреуге жағынудан,
ретсіз мақтанға салынбауды ғибрат етеді. [5, 115 б.]. Ж. Әбдіраштың жас
өренді Отанға, туған жерге деген ыстық ықыласын оятатын өлеңдері өте көп.
Отан ( біздің данамыз,
Отан ( біздің киеміз!
Отан үшін ( жанамыз,
Отан үшін ( күйеміз! –[5, 83 б.]
деп балаларды өз елін, өз халқын сыйлауды, құрметтеуді, қорған болуды
өсиет етеді. Өлеңде ұлтжандылық рухы биік жандардың тәлімін алуды, Жақсыға
жанасуды өнеге етеді.
Ж. Әбдірашевтың бір топ өлеңдерінде Арнау, Жалқаулық жыры, Өсіп
келем, Көмекші еңбекке баулу идеясын ту етеді. Арнау өлеңі ертегі
түрінде жазылған. Мұнда ұйқыдан, жалқаулықтан аулақ бол деп ақыл айтады.
Өсіп келем өлеңі ( баланы анасына әрдайым қолғабыс етуге үндейтін
шумақтардан құралған. Баланың өз анасын әрқашан аялап, қолқанат болуына
шақырады. Жалқаулық жыры өлеңінде ақын еңбексіз еш нәрсенің
болмайтындығын айтады. Баланы ойға қалдырып, жалқаулықтан жирентеді. Ж.
Әбдірашевтың балаларға арналған туындылары кең тынысты. Ақын бала сезіміне,
оның бойындағы ой-өрісіне ыңғайлай отырып, бүгінгі қоғамдық және азаматтық
өміріміздің барлық мәселелерін поэзия тілімен әңгімелейді. Ақын поэзия
тілімен баланың дүниетану мөлшерін кеңейту ғана емес, өмірдегі жақсы (
жаман әрекеттің бәрін бала сезіміне ортақ етеді, оны ойлантады, шешім
қабылдатуға үйретеді. Мұның бәрі бала бойында гуманистік сезімді оятуға,
оларды ерлік пен ізгі мінезге тәрбиелеуге бағыттаудан туындаған. Ұрпақ
тәрбиесі ( ұлт парызы екенін терең ұққан Жарасқан Әбдіраш балалар
поэзиясында қарымды еңбек атқарды. Оның халық ауыз әдебиетінің бай
қазыналарынан бастау алған балалар жырын дамыта, жаңа мазмұнға айналдыра
отырып, бүгінгі бүлдіршіндерге табыстады. Қандай шығарма болмасын олардағы
айтылар ой сөз арқылы беріледі. Көркем ойды көрікті етіп, ықшам да
қарапайым, дәл де нақты жеткізу ( ақынның тіл байлығына, сөз төркінін терең
түсіне білуіне байланысты. Ал ақын тілінің бай болуы оның білімділігінің,
дарындылығының, шеберлігінің басты белгілері.
Жарасқан Әбдірашевтың ақындығы өз алдына ол сонымен қатар тамаша сыншы,
керемет аудармашы. Ол ( үндінің ұлы ақыны Рабиндранат Тагордан бастап,
палестинаның күні кешегі көрнекті ақыны Муин Бсисуге дейін қазақшалады.
Ол(орыстың, басқа да бауырлас елдердің үлкен ақындарының үздік шығармаларын
ана тілімізде сөйлетіп, туған халқымызға жете таныстыра білді. 1861 жылы
дүниеге келген Рабиндранат Тагор 1913 жылы әдебиет саласында , үнді елінің
ең бірінші Нобель сыйлығының ең бірінші лауреаты болып табылады. 50 томнан
астам өлең жазғаннан бөлек, Рабиндранат Тагор ірі драматург, қысқа әңгіме
жазушы, өте жақсы суретші және музыкант болған. Тагордың Гитанджали
шығармасы 1917 ж. Иван Бунин арқылы ең бірінші рет орыс тіліне аударылды.
Кейінірек , аргентиндік жазушы Виктория Окампо, ғалым Альберт Эйнштейн,
әдебиет саласынан Нобель сыйлығына ие болған жапон жазушысы Ясунари
Кавабата және атақты орыс жазушылары Анна Ахматова мен Борис Пастернак та
табынушылардың қатарына қосылды. Түркияның бұрынғы Премьер Министрі Булент
Эчивит Гитанджилиді түрік тіліне аударған еді. Жиырмасыншы ғасырдың ұлы
суреткерлерінің бірі, қазақ халқының кемеңгер жазушысы Мұхтар Әуезовтің
үнді тақырыбына барып, өз өмір сүру кредоларын сақтау мен ұлттық ұлы
дәстүрлерін қорғауда таңғажайып күрестерді басынан өткерген қайсар мінезді
үнді қалқы жайлы асқақ рухты көркем шығарма жазуы, айтулы дәстүрді қазақтың
біртуар ұлдары Әнуар Әлімжанов, Байзақ Қожабекұлы, Аманжол Шамкеновтердің
қатарында Жарасқан Әбдірашевтың де есімі аталады. Ақынның Көңіл көкпары
жинағындағы Рабиндранат Тагордан аударған телтумаларынан мысалдар
келтірсек.
Уа, жомарт Жер! ( деді бірде Нарада, (
Ақылынан алжасты ғой бар адам.
Өздерінше шеттерінен бір керім,
Саған тіпті тигізеді тілдерін,
Шіріген бір ұяға сені балайды,
Балайды да, жиіркене бір қарайды,
Айырсаңшы астан ( судан, наннан шын,
Ашықсын да
Ұлылығыңды аңғарсын!
Жер былай деп жауап берді: Жанымды ұқ!
Ондай жаза (емес буырым әділдік.
Не қыламын бейпіл сөзді тыям деп,
Маған әсте одан келер зиян жоқ.
Ең алғашқы, ең ақырғы рет те
Емес қой бұл!
Артып қайтем құр өкпе!
Егер сол сәт қабақ түйсем бұлтартпай,
Ақымақтар кетеді өліп, тіл тартпай
Бұл˗Үндінің ұлы ақыны Рабиндранат Тагордан аударған Кемеңгер көңілі
деп аталатын өлеңі. Ж. Әбдірашев аудармалары да асқан шеберлікпен,
көркемдік ерекшелікпен көзге түседі. Талант − тумысынан деген қазақтың
жақсы сөзі бар. Жарасқан ақындағы табиғи ерекшелік те міне ақынның
төлтумаларынан ғана емес телтумаларынан да төгіліп тұр десек, артық
айтқандық емес.
Ризасыздар ма? Тас бекітулі тұр есік,
Ризасыздар ма? Отырмыз үнсіз сіресіп.
Ризасыздар ма? Көшелер жатыр қаңырап.
Ризасыздар ма? Қала бір ˗ тірі әруақ.
Ризасыздар ма? Бір жұтым асқа зәру көп.
Ризасыздар ма? Оғымыз да жоқ, қару жоқ.
Ризасыздар ма? Тұншықтық қар түнге біз.
Ризасыздар ма? Достармен дәйім біргеміз!
Француз ақыны Поль Элюардан аударған Қараңғылау деп аталатын
өлеңі.Ақынның осы тұста еңбекқор, ізденімпаз адам екенін көруге болады.
Өзге ұлттың ұлы ақындарының туындыларын шебер тілмен аударып оқырман
назарына ұсынып отыр. Жарасқан ( болмысынан ақылды қазақ. Мен ақылды
деген сөзді әдейі айтып отырмын. Жалпы, әдебиетшіге ақылды деген сөзді
көп айтпайды. Әдебиетшілерге, көбіне қабілетті, дарынды, талантты
деген сөздерді айтады. Алпысыншы жылдардың аяғы, жетпісінші жылдардың
басында, ақындық әлемінде талай тұлғалар азуын айға білеп тұрған қиын кезде
әдебиетке келген Жарасқан ешкімді орнынан қозғап, біреуді олай апарып
қою керек, біреуді былай апарып қою керек демей, басқаша бір тактика
ұстады. Ол ˗ үлкен-үлкен, ірі-ірі, тұлғаларды айналып өту. Содан кейін,
өте сапалы шығарма жазу. Мен кез келген уақытта, Жарасқанның кітаптарын
қайталап оқымай˗ақ, ол туралы пікір айта аламын. Оның бір себебі бар.
Жарасқанның қаламгерлік жауапкершілікті бірден сезінгендігі сондай, бүкіл
шығармаларынан халтура іздеп табу, жалпы, мүмкін емес. Ол жазса, қолынан
келгенше мәңгілікке, қайта айналып соқпайтындай етіп жазуға әрекет
етеді,[6] деп Қадыр Мырза Әлінің айтқан пікірі бар екен. Екі ақынның да
дүрсілдеп соққан жүрек сөзі ( тұнған поэзия. Жарасқанға берілген баға ақын
жырларының асқақтығына, мәңгіліктігіне берілген баға десе де болады.
Қазақ поэзиясына аяқталуға жақын ғасырымыздың 70-жылдарына қарай
еркіндей басып, еркелей келген дарынды жас бүгінде жер ортасы˗ елумен
қауышып отырған Жарасқан Әбдірашев болатын. Ол өзі мен өзі қатарлас
қаламгерлерді соғыстан соң туған ұрпақ санайтынын арнайы өлеңімен де,
кітабымен де алғаш рет жарқын да талапшыл, батыл үнмен жария қылды [7, 6
б. ]деп, профессор Бақытжан Майтанов айтпақшы Жарасқан ақынның Соғыстан
соң туғандар атты кітабы шыққан болатын. Осы кітаптан бірнеше мысал
келтірсек:
Сен не көрдің?
Мен не көрдім?
Біз жасаған жоқ батырлық,
жоқ ерлік!
Ауыл.
Мектеп.
Қала.
Қиял.
Содан соң
мақсат қуып,
жақсы ат қуып жөнелдік!..[3, 104 б.]
деп күрсіне толғайды ақын. Өлеңнің мазмұнына үңілсек, ақын бүгінгі күнге
кедергісіз келгендей, бейнетіміз болмағандай кердең қағып өсіп келе жатқан
жас буынға арнап отырғандай. Соғыс уақытында балалық шағы өткен жас
ұрпақтың қасіреті түсінікті еді. Дегенмен сол бір алмағайып заманның
қасіретін түсінбей өскен жас ұрпаққа арнаған ақынның ішкі толғанысын,
күрсінісін көруге болады.
Жау танкісі бірімізді қоса атты,
Тумай жатып көзімізден жас ақты!
Біз білеміз бейбіт күннің бағасын,
Таңнан тұрып термесек те масақты!
Сәби көңіл түйсінгенін толғасын,
Қасіретке ортақтасу˗ ол да сын!
Біз білеміз мүгедектер мінезін,
Денемізде жатпағанмен қорғасын!
Біз білеміз сағыныштың салмағын,
Біз білеміз жалыныштың жарлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖАРАСҚАН ӘБДІРАШЕВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ
Алматы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І. Ж.Әбдірашев өлеңдерінің тақырыптық˗идеялық
құрылымы ... ... ... ... ... ... .7
1. 1. Ж.Әбдірашевтің ақындық
тұғырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Ж.Әбдірашевтің
эпиграммалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
ІІ. Ж. Әбдірашев лирикасының көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...26
2.1. Ақын өлеңдеріндегі айшықтау
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Ақын өлеңдеріндегі құбылту
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3. Ақынның тілдік-стильдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысының тақырыбы: Жарасқан Әбдірашев поэзиясының поэтикасы
Бітіру жұмысының көлемі: 55 бет
Бітіру жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының мақсаты: Бітіру жұмысының басты мақсаты ˗ белгілі қазақ
ақыны Жарасқан Әбдірашевтің поэзиясын жан-жақты талдау арқылы көпшілікке
таныту. Ақын поэзиясының тілін, көркемдік ерекшелігін, көтерген
тақырыптарының өзектілігін айқындау мақсат етіледі. Осы мақсатқа жету
жолында төмендегідей міндеттер көзделді:
• Ақынның өлеңдерін тақырыптық˗идеялық ерекшелігіне қарай талдау;
• Ақынның өзіндік ерекшелігін, стилін өлеңдерін талдау барысында
бағалау;
• Ж. Әбдірашевтің ақындық шеберлігін жан˗жақты ашу;
• Өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін әдебиет теориясы тұрғысынан
қарастыру;
• Құбылту, айқындау, ажарлаудың ақын өлеңдеріндегі қолданыстарын
айқындау.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ әдебиеті ғылымында қазіргі
қаламгерлердің, ақындардың шығармашылығы зерттеу нысанына алына бастады.
Әдеби мұрасын жан˗жақты қарастырылу міндеті қойылғандықтан қазақ
әдебиетіне, поэзиясына белгілі тұлғалардың шығармашылығының, мұрасының
зерттеліп жатқандығын білеміз. Қазақ әдебиетіндегі поэзия жанрының қарыштап
дамып, өсуіне үлес қосқан Ж. Әбдірашев поэзиясын терең зерттеп, жүйелеп,
шығармашылық еңбегін ғылыми негізде жүйелеу. Ақын өлеңдерін жан ˗ жақты
талдау. Қазақ поэзиясының көркемдік деңгейін танып, бағалауда ақындардың
поэтикалық әлемін сөз ету өте қажет.
Диплом жұмысының зерттеу әдісі.Тақырыпты зерттеуде салыстырмалы талдау,
жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдіс˗тәсілдері қолданылды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 41
Тірек сөздер: поэзия, поэзия тілі, көркемдеу құралдары.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Поэзия ˗ әдебиеттің ертеде қалыптасқан көне
саласы. Ол ˗ ежелден зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген әдебиет
жанрының бір түрі. Сондықтан болар, поэзия туралы зерттеулер әлі толастаған
емес. Қазақ өлеңінің тарихы қызық та ұзақ, әрі терең. Оны ойласаң, көз
алдыңа қазақ даласындай кең жайылып жатқан өлең жыр дариясы елестейді. Суы
мол, нәрлі бұлақтан бастау алған оған үлкенді кішілі өлеңдер қосылып,
арнасын үлкейтіп, кең айдынға ұластырады. Асау тау өзендерінің толқыны
іспетті күш халық жанының тереңінен нәр алған сол өлең- жыр дариясына
өлмес, өмірдің күшін дарытып, буырқанта, бусанта көрсетеді. Осы жыр дарияны
толтырған қазақтың халық поэзиясы мен ақын жырауларының есімі бүгін де
әлемге аян. Бұқар жырау, Дулат, Махамбет, Шортанбай, Абай барлығы да өз
алдына бір жыр-дария.
Кез˗келген ақынның суреткерлік шеберлігін, тілін зерттеу түптеп
келгенде сол ақынның өз дәуірінде дарабоз дүлдүл ақын болғанын мойындау.
Халқымыз ықылым заманнан бері ақындық қасиетке бай келіп, ақындарға кенде
болмаған. Тіпті, сонау түркі дәуірінде тасқа таңбаланып, қалдырылған
жазбалардың өзі поэзия үлгісінде жазылуы да көп нәрсені аңғартса керек. Ал,
біздің тоқталып отырған ақынымыз Ж.Әбдірашев ˗ болмысы мен ақындық мінезі
өзгелерден дара, поэзиясы тарихта мәңгі қалар тереңдігімен, философиялық
ойларға бай данышпандығымен, өткір тілі, ой ұшқырлығымен, нәзік те қуатты
лирикасымен тамсандырып, бас игізеді. Саналы ғұмырын поэзия көгінде
қалықтауға арнаған ақын Қазақстан Жазушылар Одағының Мағжан Жұмабаев
атындағы сыйлығының лауреаты, Юнесконың Алтын жұлдыз иегері.
Қазақта ақындар көп, жақсы ақындарға да жарлы емес. Бірақ Жарасқан
Әбдірашев ең бір шынайы, жарық сәулелі, жұлдызды ақын. Ол рухани алтын
кезеңіміз ˗ алпысыншы жылдардың екінші жартысында әдебиет табалдырығын
батыл аттап, көп ұзамай˗ақ поэзияда өзіндік орнын қалыптастырды. Жарасқан
поэзиясының өн бойы бірде күйдіріп, бірде тоңдырған сапырылысқан
сезімдерге, ешкімнің алдында бас игізіп, тізе бүкпеген қуатты рухқа толы
болса, туған елі мен жеріне деген ыстық ықыласымен нәзік лирикаға, қағытпа
қалжыңымен өткір юмор, сатираға да толы. Қазақ поэзиясына жаңалық болып
келген ақынның эпиграммалары да көптің көңілінен шыққан тың туынды болды.
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ әдебиеті ғылымында ақындар шығармашылығы, не
болмаса әдеби мұрасы кейінгі кезде жан˗жақты қарастырылып жүр. Әсіресе,
қазақ әдебиетіне, поэзиясына белгілі тұлғалардың шығармашылығының,
мұрасының зерттеліп жатқандығын білеміз. Қазақ әдебиетіндегі поэзия
жанрының қарыштап дамып, өсуіне үлес қосқан Ж. Әбдірашев поэзиясын терең
зерттеп, шығармашылық еңбегін ғылыми незізде жүйелеу. Ақын өлеңдерін жан ˗
жақты талдау.
Бітіру жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты ˗
белгілі қазақ ақыны Жарасқан Әбдірашевтің поэзиясын жан жақты талдау
арқылы көпшілікке таныту. Ақын поэзиясының тілін, көркемдік ерекшелігін,
көткерген тақырыптарының өзектілігін айқындау мақсат етіледі. Осы мақсатқа
жету жолында төмендегідей міндеттер көзделді:
• Ақынның өлеңдерін тақырыптық ˗идеялық ерекшелігіне қарай талдау;
• Ақынның өзіндік ерекшелігін, стилін өлеңдерін талдау барысында
бағалау;
• Ж. Әбдірашевтің ақындық шеберлігін жан ˗ жақты ашу;
• Өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін әдебиет теориясы тұрғысынан
қарастыру;
• Құбылту, айқындау, ажарлаудың ақын өлеңдеріндегі қолданыстарын
айқындау.
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысын жазу барысында негізгі
теориялық әдебиеттерден басқа Ж. Әбдірашевтің шығармалар жинағы, ақын
шығармашылығына, поэзияға қатысты зерттеулер, монографиялар және әр кезеңде
әртүрлі баспасөз беттерінде ақын өмірі мен шығармашылығы туралы жазылған
мақалалар, естеліктер қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің теориялық ˗
әдіснамалық негіздеріне ұлттық әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдерінің
А. Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, З. Қабдолов, Б.Майтанов, Қ. Мырзалиев т.б.
зерттеу еңбектері тақырыпты зерттеудің көзіне айналды.
Зерттеудің әдістері. Тақырыпты зерттеуде салыстырмалы талдау, жүйелеу,
жинақтау, тұжырым жасау әдіс ˗ тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Ж. ӘБДІРАШЕВ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ˗ИДЕЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1. Ж. ӘБДІРАШЕВТІҢ АҚЫНДЫҚ ТҰҒЫРНАМАСЫ
Поэзия ˗ қасиетті де киелі сөз. Поэзияны үлкен құлып десек, оны ашатын
кілт ˗ ақын жүрегі. Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский поэзияға мынадай
анықтама береді: Поэзия ˗ сәбидің күнәсіз ажары, жарқын жанары, күміс
күлкісі, жанды қуанышы. Поэзия ˗ көрікті қыздың жүзіндей ұялшақ, албырт
қызғылт, теңіздей, көгілдір аспандай тұңғиық көзінің ынтықтық сәулесі.
Әйтпесе оның қара көзіндегі өткір от, мәрмәр иығына төгілген бұйра шашының
толқыны, торғын кеудесінің демігіп тыныстауы, күміс үнінің гармониясы,
сиқырлы сөзінің музыкасы, тал бойы, сұңғақ сымбатының мінсіз мүшелері, сұлу
қозғалыстарының ғажайып сиқыры... [1, 126 б.]. Поэзия ˗ көрікті, айшықты
сөзбен бейнеленетін сөз өнері. Поэзия тілі жайлы ғалым Ә Қоңыратбаев былай
дейді: Ақындық шеберлікке тікелей қатысы бар мәселенің бірі ˗ поэзия тілі.
Тіл ˗ көркем әдебиеттің басты бір элементі, образдаудың ең негізгі құралы
екені белгілі. Образдаудың троптық, тілдік, синтаксистік˗фигуралық және
типтік˗характерлік түрі бар десек, осының екеуін де тілсіз жасауға
болмайды. Ал, поэтикаға келгенде, тіл музыкамен қанаттасып, адам жанын
меңгертетін күштердің ең сиқырлысы болып табылады. [2, 117 б.].
Әрбір ақынның өзіндік қолтаңбасы, өзінің көркем әлемі бар. Сол
көркемдік ақынды шынайылыққа жетелейді. Шын ақын жырларының ғұмыры мәңгілік
болады. Жетпісінші жылдары қазақтың қара өлеңіне қосылған арнайы шоғыр,
соғыстан соң туғандар әдебиетімізде әдеби ерекшелігімен, келісті
көркемдігімен дараланды. Жұматай Жақыпбаев, Кеңшілік Мырзабеков, Иранбек
Оразбаев, Темірхан Медетбек, Тынышбай Рахимов сынды жыр дүлдүлдері поэзия
патшалығына атойлап келді. Бұл буынның арасында қазақ өлеңінде өзіндік орны
бар, өзіндік қолтаңбасы қалыптасқан ақындарымыздың бірі ˗ Жарасқан
Әбдірашев болатын.
Ақынның шығармашылық жолына назар салғанда, әрине, ең әуелі Жарасқан
ақынның ерекшелігі, даралығы неде деген ой келеді. Ақын қаламынан туған
шығармалар әр жылдары Найзағайлы жаз (1971), Дала сенің ұлыңмын
(1975), Көңіл көкпары, Перзент парызы (1980), Соғыстан соң
туғандар(1993), Сана соқпағы (1998ж. Таңдамалы) т.б. жинақтарына
топтастырылған. Соңғы оқырман қолына тигені – Құлпытас жыр жинағы. Ақын
шығармаларының тақырыбы әр алуан. Әр жылдары жарық көрген жыр жинақтарының
мазмұнына үңілгенде ең әуелі туған еліне, жеріне деген сүйіспеншілікті, сол
елі мен жері басынан кешірген тарихи-әлеуметтік шындықты, адамгершілік
асқақ мұраттарды, махаббат пен жастықты, перзенттік борыш пен парызды
бөлекше нақыш, көркемдік айшықпен бейнелегенін көруге болады. Ж. Әбдірашев
туралы әдебиет зерттеушілері мен сыншылары тарапынан пікірлер айтылып
келеді. Әдебиетші ғалым Бақытжан Майтанов Қазақ поэзиясына ХХ ғасырдың
жетпісінші жылдарына қарай еркіндей басып, еркелей келген дарынды жас
Жарасқан Әбдірашев болатын, дей келе ақын поэзиясының көркемдігі мен тілі,
шеберлігі туралы ой қозғайды. [3, 6 б.]. Жарасқан ақынның басқаларға
ұқсамайтын бөлек бітімін Көңіл көкпары жинағының кіріспесінен көруге
болады:
Кіріспе демей
Кірісу қойдым жыр атын.
Кірісу менің-
Міндетім,
Хақым,
Мұратым!
Өмірде мынау бәріне,
Бәрі,
Бәріне
Кірісу керек
Кірісу керек шын ақын! [3, 21б.].
Осы қолтаңбадан-ақ Жарасқан ақынның өзгеге ұқсамайтын даралығы
көрінеді. Бұл даралық үзік- үзік бой көрсетіп қалып қоймайды, бүкіл
шығармашылығының өн бойында өзгеше мәнер, тың өрнекпен жүйеленіп отырады.
Ақынның әрбір өлеңінен бір ерекшелікті һәм ақындық тұлғасын көруге болады.
Ж. Әбдірашевтің ақындық тұғырнамасы ( өмірдегі қым(қиғаш тартыс, өмір
өткіншілігін аңғарту, сөйте тұра ақын оны Ақ бұлақтар өлеңінде былайша
толғайды:
Ақ бұлақтар!
Алқынған ақ бұлақтар!
Қазір( көктем,
Алдың ( жаз,
Шапқылап қал! [3, 24 б.].
Аласұрған өмір қозғалысы өмір ағынының бейнесі тәріздес. Ақын көңілі
бұлақ пен адам өмірін үндестіре, жымдастыра бейнелейді. Ақ бұлақтар өлеңі
Жарасқан ақынның поэзиядағы қолтаңбасы болып қалды.
...Көкжиектен күн аунап барады әні,
Қызарғаны( қоштасып қарағаны...
Күз де келер, кем (кемдеп тартыларсың,
Қыс та келер, біржола сарқыларсың...[3, 24 б.]
Ақын тіршілік қызығына тоймайды. Біз білетін өзі кеткенмен атының,
рухының, сөзі мен пікірінің, қалғанын қалау әр пенденің арманы. Бұлаққа
қаратыла айтылған сөз ақынның өзіне айтылар ойы. Жыл мезгілдері, олардың
тұрақсыздығы адам өмірінің әр кезеңі, олардың өткіншілігі туралы толғанысты
жеткізуге негіз болып тұр. Табиғаттағы жалпы құбылыстан жалқы құбылысты
назарына іліктірген ақын тұжырым жасауға ұмтылады. Тынымсыз шапқылаған
бұлақ- тынымсыз өмірдің бейнесі болып өлеңге көшкен. Тынымсыз тіршілік деп
жүріп уақыттың қалай өтіп кеткенін байқамай қалатын пенденің ғұмырын
суреттеген десек қателеспейміз. Өлеңнің өн- бойынан өршіл рух, алып- ұшқан
көңіл аңғарылады. Жарасқан поэзиясына тән асқақ пафос, риясыз шыншылдық екі
көркемдік әдістің- реализм мен романтизмнің тоғысуының бір көрінісі. Ақын
осы өлеңдері арқылы оқырманына ескерту жасайтындай көрінеді..
Әбдіраштың Жарасқаны ( қазақ поэзиясында сирек кездесетін
құбылыстардың бірі еді. Жарасқан поэзиядағы нағыз хас шебер еді. Оның
өлеңдерінен селкеу тұрған бір сөйлемді, бос тұрған бір сөзді таба
алмайсыз, ( деп жазады ақын Т.Медетбеков [4, 4б.]. Жарасқан ақынды осындай
қазақ поэзиясындағы құбылыс ретінде танытқан оның жырлары. Ақын жырларының
әрбір жолын шебер қиюласқан, берік сөздер тізбегінен, бөлшектеуге келмейтін
тұтас шешендік толғамдардан тұратынына өлеңдерін оқи отырып көз жеткізуге
болады. Ақын тақырыптарының жырлары әр алуан. Десе де, сол тақырыптар
арасында ерекше орын алатыны халық тарихы деуге болады. Халқымыздың
сүттің бетіндегі қаймақтай болған елім деп егілген ерлердің рухына
арнаған өлеңдері ақынның құнды қазынасы. Жарасқан Әбдірашевтың соңғы
мұрасы – Құлпытас немесе екі дүние: фәниден бақиға дейін.. атты жыр
кітабы. Бұл кітап˗ Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Шоқай, М.Жұмабаев, т.б
арыстарға жырдан қойылған құлпытас, - дейді ақын Т.Медетбек [4, 5б.].
Ұлттық поэзиямызға жаңалық болып қосылған бұл жинақтағы эпитафиялық өлеңдер
Жарасқан ақынның қаламына тән рух асқақтығын барынша айқын танытты.
Қайсарлық пен табандылық, тәкаппарлық пен ірілік, асқақ пафос, шешендік
толғаныс- осының бәрі бірігіп келіп ақынның романтикасын нақтылай түсті.
Кітап кіріспесінде ақындық ұстаным, айтылар идея айқындалған.
Үнсіз, тілсіз тас қой!- деме
Құлпытас
Үлкен- кіші құлпытастар астында
Тірлік жатыр!
Тағдыр жатыр!
Тарих жатыр біртұтас!
Құлпытасқа тікпе назар тым сұлық!
Үлкен- кіші құлпытастар астында
Өмір жатыр!
Көңіл жатыр
Әлем жатыр тұншығып!
Әруақтарға оқы дұға ырымдап...
Үлкен- кіші құлпытастар астында
Төзім жатыр!
Сезім жатыр!
Шындық жатыр шырылдап! [4, 9-10б.]. Келтірілген өлең жолдарынан ақынның
өзіне ғана тән асқақ үн, поэтикалық өр екпін танылады. Әрбір тариха
тұлғаның халық азаттығы үшін қасірет шеккені жалаң, сырдаң айтылмай, астары
терең айшықты сөз тіркестерімен берілген. Сондай˗ақ адамзаттың өмір сүру
заңдылығына тән тағдыр, тарих, өмір мен көңіл, төзім сезім, шындық сияқты
ұғымдар сол жырланып отырған тұлғалардың болмысына сіңіріледі. Романтикаға
тән ерекше жағдайда ерекше характер жасау принципі Ж. Әбдірашевтің
Құлпытас жыр жинағынан барынша көзге ұрады. Жыр өзегіне алынған өмір
шындығы негізінде ақындық қиял әрлендірген ерекше болмыс туындайды. Бұлай
болуының себебі - өткенге , ел үшін құрбан болған арыстарға ерекше құрмет.
Қақ төрінен орын алар тарихтың,
Есімдерін ерендер мен алыптың
Жазбау керек қағазға да, басқаға,
Жазбау керек тіпті қара тасқа да,
Жазу керек жүрегіне халықтың![4,12 б.]. Ақын айтар сөз осы сияқты
тұтастай толғауға айналып, тарихи тұлғаны асқақатата көтереді. Оның халық
өміріндегі орнын баяндап жатпай сыры терең, салмақты сөздермен толғайды.
Әр арысқа арнаған өлең жолдарында сол тұлғаның тұтас бітімі ап- анық
сомдалып шығады. Мысалдар келтірелік:
Атын Алаш ардақтап атайды анық,
Қорықпасаң әруақтан өт айналып,
Батырдың да бас иер әулиесі,
Ақынның да бас иер әулиесі,
Пақырдың да бас иер әулиесі
Жатыр мұнда Әлихан Бөкейханов! [4, 13 б.]. Алаштың ардақтысы
Ә.Бөкейхановқа осындай сипаттама берілсе, Мұстафа Шоқай туралы айтылар
поэтикалық толғам төмендегідей:
Табынып Тәңірідей текті ісіне,
Құлдықтың қарсы шыққан тепкісіне!
Түбі бір түркі жұртын ұйытқалы
Ұранын еркіндіктің етті сүре!
Күрестің қайтпас, қайсар күшті атасы,
Қасірет, қатып қалған ішке тасы!
Кетердей көрден де осы атып тұрып,
Шоқайдың шермендесі- Мұстафасы!
Біздерге болды деген не қайыры,
Алынды ата жаудан ат-айыбы!
Қазақтың жатыр мұнда батыр тұлға
Қайраткер Мұстафасы- Шоқайұлы! [4, 14 б.].
Құлпытас туралы жырлардағы өлеңдер әр қайраткердің өзіне тән мінезі мен
болмысын таныта отырып, оларды көркемдік- эстетикалық тұрғыда бөлекше
сомдайды, поэтикалық кескін-келбетін жан әлемімен бірлікте ашады.
Мұхаметжан Тынышбаевты
Демеймін: Пайғамбарсың!, Тәңірісің!
Ел өзі танығанды таныры – шын!..
Қазақтың текті қаны тулап тұрған
Тарихтың сен бір – Күре тамырысың! [4, 20 б.],- деп жырласа Ахмет
Байтұрсынов туралы
Қаратқан аузына аталы ұлтты ,
Қастерлеп қатары да бата алыпты.
Алланың бұл да болса рахметі,
Болғанмен Байтұрсынның Ахметі,
Ақаңы алты алаштың атаныпты!
Қастерлеп қатары да бата алыпты! [4, 20 б.], дейді.
Сол сияқты С. Сейфуллин, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, І.
Жансүгіров, Б. Майлин сынды ұлт арыстарының көркемдік портретін сомдап
шығарған. Дүниеден көшкен ғалым, ақын, жазушыларға арналған эпитафиялық
өлеңдері тұтас бір жүйе құрап, ақын стилін жаңа бір қырынан танытқан.
Жарасқан лирикасына тән қайсарлық пен күрескерлік, өршілдік бұл жүйедегі
өлеңдерінде барынша айқын көрініп, мұң мен сағыныштың өзі романтикалық
түрде өрнектелген. Отыз жасында бақилық болған талантты ақын Т.
Айбергеновке жазылған өлеңінде өршілдік пен сыршылдық қабат өріліп, ақындық
сезім алдыңғы орынға шыққан. Төлеген тағдырын өлеңмен өзектестіріп,
Аққусың – тағдыр мергеннің
Оғына ерте жолыққан [4, 35б.]
делінген бейнелі жолдармен ақын өмірінің тым қысқа болғанына наласын
білдірсе, оның ақындық ғұмырының мәңгіліктігін
Жарасын таңып нұрменен,
Алдында көштің, қара, әні,
Сыңарың болған сырлы өлең
Сұңқылдап ұшып барады [4, 35б.]
деген, шешендік толғаммен, элегиялық түрдегі бейнелі жолдармен өрнектейді.
Шешендік толғау түрінде келетін Жарасқан өлеңдерінің мазмұнында сезім
бұлқынысы қанатты қағидаға айналарлық сөздермен танылады. Ақынның жан
тебіренісі өзімен замандас қаламгер Кеңшілік Мырзабековке арнаған
өлеңдерінде жаңаша түрмен өрнектеліп, мұң шағу, сыр айту түрінде көрініс
тапқан. Мұндай өлеңдерінің өзінде күйректік, сары уайымға салыну жоқ. Жалпы
Жарасқан поэзиясының басты ерекшелігі дегенде, айтылар оптимистік сарын
Құлпытас жинағында барынша шырқау биікке көтерілген деуге болады. Налудың
өзін өрлікпен мойындау
Ақынның орны-
Білесің,
Бұ дүниеде- тозақта,
О дүниеде- жұмақта! [4, 37 б.] ˗
немесе
Мен˗дағы оңып жүрген жоқпын,
Ұлықтар құлата алмай жұр!
Ішіндемін ит болып үрген көптің.
Ал, сенің жаныңда˗
Жұмақта˗
Мұқағали мен Сағат жүр,
Мұрат пен Жұматайлар жүр! [4, 37 б]. ˗
деген жолдардан анық аңғарылады. Кеңшілікке арналған топтама ақын
жетістігінің бірі деуге болады. Ақынның әр жылдары жарыққа шыққан жыр
жинақтарына назар салғанда, үздіксіз ізденісті, көтеріңкі пафоспен өрілген
шешендік үлгідегі поэтикалық сөз тіркестерін молынан ұшыратамыз. Жарасқан
поэзиясындағы асқақ пафосты Қ. Аманжоловтың Ақын өлімі туралы аңыз
поэмасымен, Орамал, т.б көңіл күй ауанын арқау еткен өлеңдерімен үндес
келеді деуге болады.Ақынның 1975 жылы Дала, сенің ұлыңмын деген атпен
жарияланған кітабына ақын дала туралы перзенттік сүйіспеншілікке толы
өлеңдер топтамасын енгізген, Туған дала деп басталатын бұл туындыларында
ақын қазақ даласының поэтикалық портретін жасайды. Ақын дала дегенде, ең
алдымен, туған халқын, оның жомарт мінезі мен батырлығын, әр алуан
психологиясын ұғынады. Туған жер, халқы мен ана тіліне деген шынайы, мөлдір
көңілді ақын осы кітабында сыры мен сезімін әдемі өрнектеген.
Туған дала,
талайлардың от қанын
лапылдатты тентек күйің,
текті әнің. Сөз сөйлесем –
Сенсің биік тұғырым!..
Сенсің менің абыройым,
мақтаным!..
Туған дала,
көп үніңнің бірі едім,
өмірімнің,
көңілімнің нұры едің...
Өзің жайлы өлеңімді бірақ та
әлі күнге оқи алмай жүр елім. [3, 62 б.].
дейтін тармақтарында ақын даланы мақтан тұта отырып, өзін оның бір
бөлшегі, ажырамас үні екенін білдіреді.
Ақынның адал да шынай көңілінен туған жыр жолдары туған жері, туған елі
алдындағы өкініші мен уәдесі арқылы көрініс беріп тұрады:
Туған дала,
тұрдым ˗ ау бүгін де атып!..
Кешір!
Түсін!
Кінә жоқ ұлыңда түк!..
Қалай ғана шыдаймын –
көз алдымда
жатса біреу Шындықты шырылдатып?! [3, 74 б.].
Ақынның осы туған дала тынысымен бірге тербеліп, өрелі толғамдары
ұлттық сана ұлағатын шешендік үрдіспен ширата бейнелейді:
Шығармайын дыбысыңды,
дымыңды˗
десе де кім,
өшіре алмайды үніңді.
Сені мылқау ету үшін әуелі
Кесу керек мына менің тілімді!
Өжет қазақ, өр қазақ, өз тілінде сөйлесін!.. [3, 101 б.]
деп ақын заман наразылығына қарсы рухтана, жігерлене сөйлеген.
Ақын туған даласын құр тамсанумен әсіресе қызыл сөзге айналдырып
жырламайды. Оның ойы нақты да деректі. Сол себепті де Ж.Әбдіраш туған
даласының өткені мен бүгінін қатар алып ой толғайды. Даланың өткенін,
батырлар мен өнерпаздарының асқақ тұлғаларын, азаматтары мен мәрт мінезді
адамдарын жырлауды өзінің ақындық парызы санайды. Шындық үшін жынданар
Біржанымын, Арыңмын мен ақынмын, Ақанымын!, ˗ деп толғанатын ол Абайды,
отты Махамбетті, терең Мұхтарды, биік Шоқанды шабыттана жыр арқауына
айналдырады. Осындай даланың жарқын тұлғаларын жырға қлсқан Жарасқан ақын
бір сәт өзіне де, сын көзімен қарауды ұмытпайды. Жиырма жеті жасқа
келгенде жазған өлеңін ақын былай бастапты:
Туған дала,
Тілеулес дос та көп˗тін!
Қас та көп˗тін!...
Танытпай асқақ екпін
Жуас тірлік жабысып жайдақ мініп,
Жиырма жеті дейтұғын жасқа кеппін! [3, 71 б.].
Жуас тірлік жабысып жайдақ мініп деп өзінің бұл жасқа келгенше атқарған
істеріне көңілі толмаған ақын Абай рухымен тілдеседі. Өлеңінің бұл
шумақтарында ақынның тапқырлығы, ой өрісінің кеңдігі көрінген. Бір кездері
жасындай жарқылдап, жыр елінің мен де бір тілегі боламын деп алдына асқақ
мақсат қойған жарасқан абаймен сырласа отырып, орыстың тағы бір дара ақыны
М. Ю. Лермонтовты еске алады.
Дейтін едім:
Таң болып талай атам!
Сонда маған сүйсінбес қалай Отан?!
Анамсың ғой,
Сен мені кешерсің˗ау,
Кешер ме екен бірақ та Абай атам?!
Дейтін едім және де:
нөсерлетем!..
Бас айналар биікке өсем, жетем!...
Абай атам кешер˗ау, жассың ғой деп,
Лермонтов құрдасым кешер ме екен?.. [3, 71 б.].
Ақынның айтпақ ойы кең, өлеңнің мағынасы терең. Оның Абай, Лермонтовқа
қарап бой түзеуінің өзі мақсат˗ мұратының биіктігін, туған даласының
алдындағы жауапкершілігінің зор екенін көрсетеді.Ақынның дала туралы
өлеңдері сырт қарағанда бірін˗бірі қайталап жатқандай көрінгенімен, әр
туындысы дала образын жаңа қырымен, тосын сипатымен толықтыра түседі. Оның
туған дала дегенде шабыты шарықтап, екінші тынысы ашылғандай.
Туған дала,
Тыным алмас жастамын,
Тер төгуден,
Өртенуден қашпадым!
Шаршағанда шалғының
ды жастанып,
Шалқаласам,
Шаңырағым ˗ Аспаның!
Анау алыс,
Мынау жақын демеген,
Ақынмын ғой көкірегімде өр өлең
Кернегенде кең дүниеге дүбірлі
Көз жіберсем,
Көкжиегің ˗ Керегем! [3, 63 б.].
деп келетін өлең жолдарынан да ақынның тапқырлығын, образ қуатын
сезінеміз. Шаңырағым ˗ Аспаның!, Көкжиегің ˗ Керегем! образдары
шынайылығымен, еркіндігімен оқырманын сүйсінтеді. Беріле сүйген ақын кейде
туған дала алдындағы өзінің атқарып жатқан істеріне көңілі толмай кешірім
өтінеді. Оның далаға деген шексіз сүйіспеншілігі халқына деген махаббатымен
ұласып жатыр. Сондықтан да ол туған даласына тағзым етіп, басын иеді.
Маған теңеп,
Мұнша неге жыр етті ˗
Демегейсің...
Махаббаттың нұры өпті!
Мендік жүрек сүйер болса,
Жаңылмай
Сүйеді, тек сен деп соққан жүректі![3, 66 б.].
Бұл да ақынның риясыз шындығы. Туған еліне, даласына деген шексіз
махаббатқа толы жүрексіз өмірді ақын елестете алмайды. Онда жартылай деген
ұғым мүлде жоқ. Туған даласына бар жүрегімен беріле сүю, құрметтеу тән.
Мұның өзі ақынның туған дала алдындағы перзенттік борышын арттыра түседі.
Дала дегенде ақын халқының тарихын, адамдардың мінезін де еске салады. Ақын
Азынабайлардың заманы өткенімен, Поштабайлар әлі де бар екен дей келіп,
Жанбота тәрізді Біржанның жан сырын ұқпаған дүмбілез, топас бола көрме деп
замандастарына тілек білдіреді. Батыраштар қолынан таланттар мекеніне
айналған даласының кең пейілдігін, жомарт қасиетін жырға қосады.
Өршелендің,
өгейсіп өмірге ендің!
көңілдендің,
Күлді де көгіңнен күн!
Қаһарыңмен жауыңды қаймықтырып,
өзің сосын өзгеге донор болдың!
Донор болдың,
жібердің жалғап күшін
жатқан кезде тістелеп бармақты шын,
Сондықтан да,
сыйлысың сен бүгінде,
достарыңа туыстай ардақтысың!.. [3, 98 б.].
тарихтың қысталаң уақытында талай халыққа пана болған даланың дархан
мінезін сақтағанын, бірақ ешкімге намысын таптатпағанын, ақ жарқын қонақжай
болса да, дастарханын ешкімге билетпегенін мақтан етеді. Тұтастай алғанда,
дала туралы өлеңдер топтамасы ақын сезімінің шалқарлығын, тіл байлығын,
образ қуатын танытатын туындылар болып келеді. Бұл өлеңдер ақынның туған
жерге деген ғаламат сүйіспеншілігін, сағынышын білдіреді. Туған дала ˗
поэзиядағы мәңгілік тақырып. Ақын туған даласын ерекше шабытпен жырлай
отырыпөзінің де биік болмысын, паратса пайымын, ақындық деңгейін көрсетеді.
Бұдан бөлек ақынның Аралдың экологиялық жағдайына байланысты жазған
біршама тцуындысы бар. Солардың бірі ақынның 2001 жылы жазған Сортопырақ
поэмасы. Туындының жанрлық ерекшелігін трагедиялық поэма деп атап
көрстеткен. Бұрынғы туындыларында кездеспейтін бұл ерекше орамды ақын
ерекше жазған. Поэма түрлі ойға жетелейді. Мына өмірдің өткіншілігін
сезінбей оқи алмайсың. Бойдағы күш˗ қайратыңның тасып тұрған шағыңның
қымбат екенін сезінесің. Поэманың алғы сөзі ретінде ақын шағын пролог
береді. Шығарманың түпкі идеясы осы жерде анық баяндалады. Арал апат
аймағының құрбандарының˗Әкемнің, Анамның, Апамның, Қарындасымның;
Қызымның; Туған˗туыс, Аға-іні˗бауырларымның рухына бағыштаймын- дейді. Бұл
арнау арқылы ақын шығарманың негізгі жолға апаратын кілтін оқырманға
ұстата қояды. Осы кілт арқылы оқырманға шығарманың көркемік, концепциясын
ұсынып отыр. Демек, мұндағы ішкі толғаныс˗ Арал апат аймағының
құрбандарымен тікелей байланысты.
Түсін, балам,
мені де түсін, балам,
сыртым шуақ болғанмен,
ішім ˗ боран...
Қабағыңды орынсыз шыта бермей,
жанарыңның жартысын түсір маған, ˗ дейді ақын келер ұрпағына үн қатып.
Түсін, балам,
мені де түсін, балам,
сыртым шуақ болғанмен,
ішім ˗ боран...
Көптен бері түс көрмей кетіп едім,
кеше түнде көрген бір түсім жаман [4, 68 б.] ˗ дейді ақын әңгіменің
беталысын аңғартып. Поэмада ақын түс көреді. Түсінде туған ауылына барып,
дүниеден әлдеқашан өтіп кеткен әкесі және анасымен, беймезгіл мерт болған
қызымен, ауылдың өзі білетін ақылман қарияларымен кездеседі.Сондай-ақ Арал
апатты аймағының зардаптары ˗ жарымжан, құбыжық бала бейнелерін көреді. О
дүние де өзінше бір әлем екен дейді. Жарасқан ақын олармен сөйлесіп,
анасымен сағыныса қауышып, ауыл қариялары көзі тірісінде орындалмай кеткен
істің жайын сұраса, құбыжық бейнелердің адамдарға айтар таусылмас
арыз˗шағымы бар екен дейді.
... Алшақтығы бір аттап аралықтың,
туған үйге қайта бір оралыппын.
Ауыл˗аймақ түгелдей мәз болуда ˗
базарында жүргендей балалықтың, [4, 69 б.]˗ дейді ақын ғажайып дүниенің
есігін айқара ашып. Өмірдің күрделі тағылымын аша отырып, ақын поэмасының
әлеуметтік˗қоғамдық жүгін арал өңірінің экологиялық апат зардаптарымен
байланыстырады. Кешегі кеңестік кезеңде қазақ жері апатты аймаққа айналады.
Табиғаттың сыйы арал теңізі адамзаттың араласуымен сортопыраққа айналды.
Жарасқан ақын поэмасында Арал экологиялық апат аймағының зардап шегушілерін
жырға қосады. Халық басына түскен қасіреттен ақын өзін бөлек санамайды,
жаны күйзеле ауырады. Өйткені, ол да осы зардаптың уын ішкен. Поэманың
соңғы бөлімінде ақын жанының қат˗қабат шындығы берілген.
Түсін, балам,
мені де түсін, балам,
сыртым шуақ болғанмен,
ішім ˗ боран...
талап туған құлынын шыңғыртуда,
тулақ қылған тұлпарын қысыр заман!
Түсін, балам,
мені де түсін, балам,
сыртым шуақ болғанмен,
ішім ˗ боран...
Тіл қата алмай мақаулық етсем екен,
тыңдата алмай шындықты ˗
күшім қараң! [4, 70 б.].
Поэмада Ақын образы тұлғаланып көрінеді. Талап туған құлынын
шыңғыртуда, тулақ қылған тұлпарын қысыр заман, Тіл қата алмай мақаулық
етсем екен, тыңдата алмай шындықты˗ күшім қараң деуінде көп ақиқаттың ізі
бар. Поэманың осы соңғы бөлімінде ақын˗заман қатысы өткір берліген. Иә,
шығарма ауыр философиялық ойға негізделінген трагедиялық туынды. Бүкіл
әлемнің проблемасына айналған Арал тағдыры қаншама адамзатты өмірден
алшақтатты, әлі туылмаған сәбиді ажал көпіріне аттандырып отырды. Осы ғалам
қасіретін Жарасқан ақын керемет шеберлікпен халыққа ұсынып отыр деп бағалай
аламыз. Сортопырақ трагедиялық поэмасы қазақ поэзиясында шоқтығы биік,
маңызы жойылмайтын туынды ретінде қала бермек. Осы поэмадағы Арал тағдырын
Ж. Әбдірашевтің Аралым˗ Арманым деп аталатын өлеңінен де көреміз:
Ақ айдыны құшағын
Жайған Аралым,
Қазір қайғы құшамын.
Ойға қаламын,
Көл боп жүрсің көздерде
Айнам Аралым.
Туған жерден безгенде˗
Қайда барамын?!
Жағаң қаңсып қалыпты
Қайран Аралым,
Жырларыма шабытты
Қайдан аламын?
Атыңды тек ән қылып,
Мақтан етемін.
Ал өзіңді мәңгілік
Жоқтап өтемін.
Бағы тайған тарланым
Болдың Аралым.
Тыңдасаңшы арманын,
Сорлы баланың.
Ашылар ма еркелеп
Енді қабағым
Неге сенің ертерек,
Сөнді жанарың?![4, 87 б.]
деп экологиялық проблеманың көрінісін жырлап, Аралына деген сағынышын
жеткізеді. Ақынның туған жерінің қасіретті халіне қайғыруы шын
жанашырлықтан, таза жүректен екенін байқаймыз.
Ақынның Перзент парызы, Дала, сенің ұлыңмын! жинақтарындағы
өлеңдері- азаматтық, махаббат тақырыбындағы лирикалар. Туған дала, туған
ел тақырыбы ақын шығармашылығының құнарлы бір саласы болды. Бұған дәлел˗ әр
жылдары жарыққа шыққан аталмыш жинақтарына енген өлеңдері. Өзі туып өскен
Арал аймағының қасіретті тағдыры да қаламгерді қатты алаңдатқаны жоғарыда
талдаған өлеңдерінен көріп отырмыз. Сортопырақ атты трагедиялық
поэмасында сол қасірет ақынның жанын қалай сыздатып, жүрегін қалай
ауыртқаны жырланады [4, 65б.]. Поэма жанрындағы ақын ізденістері туралы сөз
еткенде жанрлық тұрғыдағы және түр мәселесіндегі жетістіктерін айтуға
болады. Ж. Әбдірашев поэмалары поэма-элегия (Қаладан келген қыз),
трагедиялық поэма (Сортопырақ) поэма-диалог (Келешекпен кездесу), поэма-
монолог (Ертеңім менің ертегі) түрінде келеді. Теориялық ұғым ретінде
таныс элегия, диалог, монолог, трагедия терминдерінің әрқайсысының арқалар
өзіндік жүгі бар. Диалог пен монолог- поэманың пішіндік сипатын аңғартса,
трагедия мен элегия тақырыптық, мазмұндық ерекшелігінен хабар береді.
Келешекпен кездесу поэма- диалогының пішіндік жаңалығы- ақынға тән
стильдің бір қыры. Мұнда ақын өзіне қойылған сұрақтарға өлең шумақтарымен
жауап береді. Поэма ақынның оқырманмен кездесу кешіндегі сұраққа жауап
беру түрінде жазылған.
Ақын Жарасқан Әбдіраштың шығармаларынан сәбиге тіл үйрететін тілшар
өлеңдер де, мектепке дейінгі жастағы балғынға тәрбиеші өлеңдер де, бастауыш
сынып оқушыларына табиғат, Отан, ана, өмір құбылыстары туралы алғаш түсінік
беретін танымдық өлеңдер, сыныптан-сыныпқа жоғарылаған сайын жеткіншекті
еңбекке, игі іске баулып, адамгершілікке шақыратын, оның азаматтық рухани
болмысын қалыптастыратын ақылшы, сырлас өлеңдердің де молынан
кездестіреміз.
Ақынның Шежірелі шаңырақ деп аталатын балалар мен жасөспірімдерге
арналған кітабы бес бөлімнен тұрады: Тұсаукесер, Тілашар, Тоқымқағар,
Алтын көпір, Достық дәптері [5]. Жинаққа ақын М. Әлімбаев былай деп
баға береді: Осыншалық ұқыптылықпен керегесі керіліп, уыты шаншылған
Шежірелі шаңырақтың сықырлауығын ашып, табалдырығын аттату, босағадан
төріне дейін көз тоқтатып, көңіл суару, шәкірттерді өзімен бірге еліте
ертіп тамсандыру(балабақша тәрбиешілерінің, ұстаздардың, алғы күнін ойлаған
ата-атаналардың парызы [5, 10 б.]. Жарасқан Әбдірашевтың балаларға
арналған туындылары кең тынысты. Ақын бала сезіміне, оның бойындағы ой-
өрісіне ыңғайлай отырып, бүгінгі қоғамдық және азаматтық өміріміздің
барлық мәселелерін поэзия тілімен әңгімелейді. Ақын поэзия тілімен баланың
дүниетану мөлшерін кеңейту ғана емес, өмірдегі жақсы-жаман әрекеттің бәрін
бала сезіміне ортақ етеді, оны ойлантады, шешім қабылдатуға үйретеді. Мұның
бәрі бала бойында гуманистік сезімді оятуға, оларды ерлік пен ізгі мінезге
тәрбиелеуге бағытталған. Сонымен, Ж. Әбдіраш ( балалар әдебиетінің барлық
жанрында қалам тербеген, балалар әдебиетін дамытушы ақын. Осы бүлдіршіндер
жанрына жауапкершіліпен, дайындықпен келген Жарасқан Әбдіраштың туындылары
балалар поэзиясына қосылған үлкен олжа болып табылады [6, 6 б.]. Оның
Алфавит сыры деген өлеңін оқып көріңіз. Алфавитте а, ә, б әріптері қатар
тұрады, оның сыры неде?- деген сұрақ қойылады да:
Алфавиттің
А тұрады басында,
Ә тұрады қасында.
Байқадың ба
Б тұрады үшінші,
Ал осының
Сыры неде?
(Түсінші!
Оған
А деген ол(
Аналар ғой ардақты.
Ә деген ол (
Әкелер ғой салмақты.
Б деген ол (
Балалар ғой әдемі.
Біздің елде
Үшеуі де кәделі, - [5, 15 б.]
деген жауап береді. Өлеңді ақындар Жарасқанның балалар поэзиясындағы
ақындық төлқұжаты осы ( Алфавит сыры [5, 15 б.] деп баға береді.
Апа, Әке, бала деген ұғымдардың жаұындығын, сыйластығын ақын әрі
тапқыр, әрі әдемі айтқан. Мұндай өлеңдердің бала ойын ұштауға, оларды ата-
ананы, өзін сыйлаға үйретуде маңызы зор. Осы орайда Мұзафар Әлімбаев
Алфавит сыры қазақ әліппесімен қай заман, қай дәуірде де мәңгі бірге
жасайтын өлең деп өз бағасын береді.
Балаларға арналған бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, өтірік өлең,
жаңылтпаш, жұмбақтар, мақалдар мен мәтелдер сияқты халық поэзиясының әр
алуан түрлері Жарасқан Әбдіраш поэзиясында елеулі орын алған. Мәселен:
Бір дегенім ( бесік,
Екі дегенім ( есік,
Үш дегенім ( үміт,
Төрт дегенім ( түлек
Бес дегенім ( батыр,
Алты дегенім ( ақыл,
Жеті дегенім ( жалау,
Сегіз дегенім ( сұрау,
Тоғыз дегенім ( толғам
Он дегенім ( орман [5, 77 б.]
деген санамақ жырлар балаға сан үйретуде, оны қосып, ала білуге
жаттықтырады. Мұнда сандар жеке айтылмай, атауы ұқсас екінші затпен
қосақталып айтылып, жас баланың санды тез жаттап алуына оңай тиетіні
сөзсіз.
Ақынның жас өрендерді өнер(білімге, оқуға шақыруға арналған өлеңдерінің
мән(маңызы жоғары болып табылады. Тұсаукесер, Балабақша ( Гүлбақша,
Алфавит сыры, Қызықты әліппе, Оқылмайтын жазу, Тілашар, Ақыл (
нақыл атты өлеңдерінің біразына тоқталсақ. Балабақша ( Гүлбақша
өлеңіндегі негізгі кейіпкердің өзі ( бала. Балабақшаға жаңа ғана аяқ басқан
бүлдіршіннің балабақша жөніндегі ойын білдіреді:
Тартылатын күйіміз
Шарқ ұратын биіміз,
Шырқалатын әніміз
Біз болатын бәріміз
Балабақша ( үйіміз!- [5, 18 б.]
деп ант еткендей, Енді бірде тәрбиеші жөнінде:
Келгенінше шамамыз,
Айтқан тілін аламыз.
Сөзімізді жықпайтын,
Қасымыздан шықпайтын
Ол ( екінші Анамыз! -[5, 18 б.]
дейді.
Ақын өлеңдерінің басым көпшілігінде тартыс бар, жақсылық пен
жамандықтың қатар келуі ( ақын өлеңдері сонысымен тартымды, сонысымен де
қызғылықты [5]. Ақын поэзиясында жақсылық пен жамандықтың, ақ пен қараның,
ездік пен елдіктің салыстырмалы жиі кездеседі. Ж. Әбдірашевтың балаларға
арналған өлеңдерінің тақырып жағынан ең көлемді, ауқымдысы ( туған жерге,
ата-анаға, туыс-бауырға, арналады. Олар: Қазақ, Бөбек жыры, Ата
арманы, Отан, Әулет әліппесінен, Жеті ата, Тума-туыс, Отан деген-
осы ара. Ал Ата арманы өлеңінде балалар мен жасөспірімдерді аға буынды
сыйлауға, іні буынды ренжітпеуге шақырады. Орынсыз біреуге жағынудан,
ретсіз мақтанға салынбауды ғибрат етеді. [5, 115 б.]. Ж. Әбдіраштың жас
өренді Отанға, туған жерге деген ыстық ықыласын оятатын өлеңдері өте көп.
Отан ( біздің данамыз,
Отан ( біздің киеміз!
Отан үшін ( жанамыз,
Отан үшін ( күйеміз! –[5, 83 б.]
деп балаларды өз елін, өз халқын сыйлауды, құрметтеуді, қорған болуды
өсиет етеді. Өлеңде ұлтжандылық рухы биік жандардың тәлімін алуды, Жақсыға
жанасуды өнеге етеді.
Ж. Әбдірашевтың бір топ өлеңдерінде Арнау, Жалқаулық жыры, Өсіп
келем, Көмекші еңбекке баулу идеясын ту етеді. Арнау өлеңі ертегі
түрінде жазылған. Мұнда ұйқыдан, жалқаулықтан аулақ бол деп ақыл айтады.
Өсіп келем өлеңі ( баланы анасына әрдайым қолғабыс етуге үндейтін
шумақтардан құралған. Баланың өз анасын әрқашан аялап, қолқанат болуына
шақырады. Жалқаулық жыры өлеңінде ақын еңбексіз еш нәрсенің
болмайтындығын айтады. Баланы ойға қалдырып, жалқаулықтан жирентеді. Ж.
Әбдірашевтың балаларға арналған туындылары кең тынысты. Ақын бала сезіміне,
оның бойындағы ой-өрісіне ыңғайлай отырып, бүгінгі қоғамдық және азаматтық
өміріміздің барлық мәселелерін поэзия тілімен әңгімелейді. Ақын поэзия
тілімен баланың дүниетану мөлшерін кеңейту ғана емес, өмірдегі жақсы (
жаман әрекеттің бәрін бала сезіміне ортақ етеді, оны ойлантады, шешім
қабылдатуға үйретеді. Мұның бәрі бала бойында гуманистік сезімді оятуға,
оларды ерлік пен ізгі мінезге тәрбиелеуге бағыттаудан туындаған. Ұрпақ
тәрбиесі ( ұлт парызы екенін терең ұққан Жарасқан Әбдіраш балалар
поэзиясында қарымды еңбек атқарды. Оның халық ауыз әдебиетінің бай
қазыналарынан бастау алған балалар жырын дамыта, жаңа мазмұнға айналдыра
отырып, бүгінгі бүлдіршіндерге табыстады. Қандай шығарма болмасын олардағы
айтылар ой сөз арқылы беріледі. Көркем ойды көрікті етіп, ықшам да
қарапайым, дәл де нақты жеткізу ( ақынның тіл байлығына, сөз төркінін терең
түсіне білуіне байланысты. Ал ақын тілінің бай болуы оның білімділігінің,
дарындылығының, шеберлігінің басты белгілері.
Жарасқан Әбдірашевтың ақындығы өз алдына ол сонымен қатар тамаша сыншы,
керемет аудармашы. Ол ( үндінің ұлы ақыны Рабиндранат Тагордан бастап,
палестинаның күні кешегі көрнекті ақыны Муин Бсисуге дейін қазақшалады.
Ол(орыстың, басқа да бауырлас елдердің үлкен ақындарының үздік шығармаларын
ана тілімізде сөйлетіп, туған халқымызға жете таныстыра білді. 1861 жылы
дүниеге келген Рабиндранат Тагор 1913 жылы әдебиет саласында , үнді елінің
ең бірінші Нобель сыйлығының ең бірінші лауреаты болып табылады. 50 томнан
астам өлең жазғаннан бөлек, Рабиндранат Тагор ірі драматург, қысқа әңгіме
жазушы, өте жақсы суретші және музыкант болған. Тагордың Гитанджали
шығармасы 1917 ж. Иван Бунин арқылы ең бірінші рет орыс тіліне аударылды.
Кейінірек , аргентиндік жазушы Виктория Окампо, ғалым Альберт Эйнштейн,
әдебиет саласынан Нобель сыйлығына ие болған жапон жазушысы Ясунари
Кавабата және атақты орыс жазушылары Анна Ахматова мен Борис Пастернак та
табынушылардың қатарына қосылды. Түркияның бұрынғы Премьер Министрі Булент
Эчивит Гитанджилиді түрік тіліне аударған еді. Жиырмасыншы ғасырдың ұлы
суреткерлерінің бірі, қазақ халқының кемеңгер жазушысы Мұхтар Әуезовтің
үнді тақырыбына барып, өз өмір сүру кредоларын сақтау мен ұлттық ұлы
дәстүрлерін қорғауда таңғажайып күрестерді басынан өткерген қайсар мінезді
үнді қалқы жайлы асқақ рухты көркем шығарма жазуы, айтулы дәстүрді қазақтың
біртуар ұлдары Әнуар Әлімжанов, Байзақ Қожабекұлы, Аманжол Шамкеновтердің
қатарында Жарасқан Әбдірашевтың де есімі аталады. Ақынның Көңіл көкпары
жинағындағы Рабиндранат Тагордан аударған телтумаларынан мысалдар
келтірсек.
Уа, жомарт Жер! ( деді бірде Нарада, (
Ақылынан алжасты ғой бар адам.
Өздерінше шеттерінен бір керім,
Саған тіпті тигізеді тілдерін,
Шіріген бір ұяға сені балайды,
Балайды да, жиіркене бір қарайды,
Айырсаңшы астан ( судан, наннан шын,
Ашықсын да
Ұлылығыңды аңғарсын!
Жер былай деп жауап берді: Жанымды ұқ!
Ондай жаза (емес буырым әділдік.
Не қыламын бейпіл сөзді тыям деп,
Маған әсте одан келер зиян жоқ.
Ең алғашқы, ең ақырғы рет те
Емес қой бұл!
Артып қайтем құр өкпе!
Егер сол сәт қабақ түйсем бұлтартпай,
Ақымақтар кетеді өліп, тіл тартпай
Бұл˗Үндінің ұлы ақыны Рабиндранат Тагордан аударған Кемеңгер көңілі
деп аталатын өлеңі. Ж. Әбдірашев аудармалары да асқан шеберлікпен,
көркемдік ерекшелікпен көзге түседі. Талант − тумысынан деген қазақтың
жақсы сөзі бар. Жарасқан ақындағы табиғи ерекшелік те міне ақынның
төлтумаларынан ғана емес телтумаларынан да төгіліп тұр десек, артық
айтқандық емес.
Ризасыздар ма? Тас бекітулі тұр есік,
Ризасыздар ма? Отырмыз үнсіз сіресіп.
Ризасыздар ма? Көшелер жатыр қаңырап.
Ризасыздар ма? Қала бір ˗ тірі әруақ.
Ризасыздар ма? Бір жұтым асқа зәру көп.
Ризасыздар ма? Оғымыз да жоқ, қару жоқ.
Ризасыздар ма? Тұншықтық қар түнге біз.
Ризасыздар ма? Достармен дәйім біргеміз!
Француз ақыны Поль Элюардан аударған Қараңғылау деп аталатын
өлеңі.Ақынның осы тұста еңбекқор, ізденімпаз адам екенін көруге болады.
Өзге ұлттың ұлы ақындарының туындыларын шебер тілмен аударып оқырман
назарына ұсынып отыр. Жарасқан ( болмысынан ақылды қазақ. Мен ақылды
деген сөзді әдейі айтып отырмын. Жалпы, әдебиетшіге ақылды деген сөзді
көп айтпайды. Әдебиетшілерге, көбіне қабілетті, дарынды, талантты
деген сөздерді айтады. Алпысыншы жылдардың аяғы, жетпісінші жылдардың
басында, ақындық әлемінде талай тұлғалар азуын айға білеп тұрған қиын кезде
әдебиетке келген Жарасқан ешкімді орнынан қозғап, біреуді олай апарып
қою керек, біреуді былай апарып қою керек демей, басқаша бір тактика
ұстады. Ол ˗ үлкен-үлкен, ірі-ірі, тұлғаларды айналып өту. Содан кейін,
өте сапалы шығарма жазу. Мен кез келген уақытта, Жарасқанның кітаптарын
қайталап оқымай˗ақ, ол туралы пікір айта аламын. Оның бір себебі бар.
Жарасқанның қаламгерлік жауапкершілікті бірден сезінгендігі сондай, бүкіл
шығармаларынан халтура іздеп табу, жалпы, мүмкін емес. Ол жазса, қолынан
келгенше мәңгілікке, қайта айналып соқпайтындай етіп жазуға әрекет
етеді,[6] деп Қадыр Мырза Әлінің айтқан пікірі бар екен. Екі ақынның да
дүрсілдеп соққан жүрек сөзі ( тұнған поэзия. Жарасқанға берілген баға ақын
жырларының асқақтығына, мәңгіліктігіне берілген баға десе де болады.
Қазақ поэзиясына аяқталуға жақын ғасырымыздың 70-жылдарына қарай
еркіндей басып, еркелей келген дарынды жас бүгінде жер ортасы˗ елумен
қауышып отырған Жарасқан Әбдірашев болатын. Ол өзі мен өзі қатарлас
қаламгерлерді соғыстан соң туған ұрпақ санайтынын арнайы өлеңімен де,
кітабымен де алғаш рет жарқын да талапшыл, батыл үнмен жария қылды [7, 6
б. ]деп, профессор Бақытжан Майтанов айтпақшы Жарасқан ақынның Соғыстан
соң туғандар атты кітабы шыққан болатын. Осы кітаптан бірнеше мысал
келтірсек:
Сен не көрдің?
Мен не көрдім?
Біз жасаған жоқ батырлық,
жоқ ерлік!
Ауыл.
Мектеп.
Қала.
Қиял.
Содан соң
мақсат қуып,
жақсы ат қуып жөнелдік!..[3, 104 б.]
деп күрсіне толғайды ақын. Өлеңнің мазмұнына үңілсек, ақын бүгінгі күнге
кедергісіз келгендей, бейнетіміз болмағандай кердең қағып өсіп келе жатқан
жас буынға арнап отырғандай. Соғыс уақытында балалық шағы өткен жас
ұрпақтың қасіреті түсінікті еді. Дегенмен сол бір алмағайып заманның
қасіретін түсінбей өскен жас ұрпаққа арнаған ақынның ішкі толғанысын,
күрсінісін көруге болады.
Жау танкісі бірімізді қоса атты,
Тумай жатып көзімізден жас ақты!
Біз білеміз бейбіт күннің бағасын,
Таңнан тұрып термесек те масақты!
Сәби көңіл түйсінгенін толғасын,
Қасіретке ортақтасу˗ ол да сын!
Біз білеміз мүгедектер мінезін,
Денемізде жатпағанмен қорғасын!
Біз білеміз сағыныштың салмағын,
Біз білеміз жалыныштың жарлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz