Қазақтың көне эпосы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақтың архаикалық эпосы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5 бет
1. Қазақтың көне эпосы.
1.1. Қазақтың көне эпосының жиналу,жариялану,зерттелу тарихы ... .
1.2. Қазақ көне эпосының жанрлық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазақ көне эпосының нұсқалары
2.1. Құламерген, Жоямерген жырының нұсқалары ... ... ... ... ... ...
2.2. Мұңлық - Зарлық жырының нұсқалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3. Дотан батыр жырының нұсқалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2.4 . Құбығұл жырының нұсқалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
РЕФЕРАТ
Жұмысының тақырыбы:Қазақтың архаикалық эпосы
Жұмысының көлемі: 62 бет
Жұмыстың құрылымы:Бітіру жұмысы кіріспеден, Қазақтың көне эпосы; Қазақтың көне эпосының нұсқалары деген екі тараудан,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Архаикалық эпостың ауыз әдебиетінде, жалпы ұлтымыздың рухани өмірінде алатын орны мен маңызын айқындау - осы жазба жұмысымның көтерер жүгі. Қазақ эпостану ғылымында арнайы зерттеудің арқауына айналмай келе жатқан күрделі ғылыми мәселелердің бірі де осы. Осы кезге дейін назардан тыс қалып, арнайы зерттеле қоймаған, әдетте өзгеріске бейім, тұрақсыз, көбіне эпостың поэтикалық жүйесіне бағынышты саналып келген мұндай тақырыптың табиғатына тереңдеу бұл жұмыстың негізгі мақсаты мен міндетін айқындайды.
Жұмыстың өзектілігі.Менің тақырыбымның өзектілігі, ел естелігінің жарқын көрінісі, тарих жаңғырығы, алар бастау бұлағы саналатын қазақ халқының архаикалық эпостарының қанша қарастырылып зерттелгенімен кезінде назарға ілінбеген, еленбеген, кейбір көне эпостардың түрлі нұсқаларының айырмашылықтары мен ұқсастықтарына, атауларының өзгешелігіне, түпкілікті шешілмеген тың мәселелеріне тоқталу.
Жұмыстың жаңалығы: Бітіру жұмысында қазақтың архаикалық эпосы фольклортанудағы жаңа жетістіктер, әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, аталған жанрдың барлық нұсқалары түгелдей қарастырылып, жүйелі түрде зерттелуі нәтижесінде тың тұжырымдар тұрғысынан талданып, оның жанрлық ерекшеліктерінің, соны қырлары ашып көрсетілген.
Жұмысының зерттеу әдісі. Қазақтың архаикалық эпосынегізінен тарихи-салыстырмалы талдау, салыстыру, жүйелеу, тұжырым жасау, жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Тірек сөздер: эпос, нұсқа, типология, көне, көркемдік, тәсіл, т.б.
Кіріспе:
Жұмыстың өзектілігі.Көшпелі ғұмыр кешкен қазақ халқының өткен өміріне көз салғанда, оның рухани дүниесінде ауыз әдебиетінің - фольклордың орны бір бөлек екенін аңғаруға болады. Фольклордың өзгешелігі - халықтың дағдылы тұрмыс-салтымен, ғұмыр - тіршілігімен астасып жатуында.Шыр етіп сәби дүниеге келген сәтінен бастап дүниеден көшкенге дейінгі аралықтағы халықтың сан-сала әдет-ғұрпынан,наным-сенімінен, салт-дәстүрінен, өлең-жырларынан көрініс беруінде. Фольклордың қоғамдағы ықпалы жоғары, атқарар қызметі қаншалықты тармақты болса,оның түрлері мен жанрлары да соншалықты мол.
В.Я.Пропп: ''Фольклотанудың міндетінің бірі жанр категориясы және әрбір жанрды жеке - жеке зерттеу болып саналады'' [1,20], - дейді. Мұндай талғам-талап қазақ фольклортануына да жат емес екені мәлім.
Халық мұраларының үлкен бір мәуелі бұтағы - қазақтың көне эпостары. Эпостар тілегей-теңіз фольклорлық дүниеліктер арасында ауқымды орны бар, халық болмысымен ежелден біте қайнасып келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, қазіргі уақытта да тарих сахнасынан сыпырылып қалмай, жаңа даму кезеңін бастан өткеріп отырған бағалы жауһарлар санатына жатады.
Халқымыздың ғасырлар бойғы тағдырын, ерлігі мен елдігін, ой-арманы мен мұң-мұқтажын бойына жинақтаған архаикалық эпостардың қыры мен сыры мол. Эпостық жырлардан біз қазақ халқының тағдыр-талайын,тарихи және көркем ойлау ерекшеліктерін, наным-сенімдерін,салт-дәстүрі сонымен қатар рухани-интелектуалдық деңгейін де байқаймыз.
Менің тақырыбымның өзектілігі, ел естелігінің жарқын көрінісі, тарих жаңғырығы, алар бастау бұлағы саналатын қазақ халқының архаикалық эпостарының қанша қарастырылып зерттелгенімен кезінде назарға ілінбеген, еленбеген, кейбір көне эпостардың түрлі нұсқаларының айырмашылықтары мен ұқсастықтарына, атауларының өзгешелігіне, түпкілікті шешілмеген тың мәселелеріне тоқталу.
Қазақтың эпикалық жырлары өзінің құрамы, көлемі жағынан аса бай, ұлттық мақтанышымыз екені баршамызға мәлім. Біздің ғажайып эпосымыз ғасырлар бойы дамыған жазба әдебиетіміздің көп жүгін арқалап келгенінің өзі де өзгеше құбылыс. Стадиялық, жанрлық жағынан алып қарағанда эпос көп дәуірлер шындығын көз алдымызға елестетеді. Бізде адамның өмір туралы түсінігін мифологиялық сипатта танытатын жырлар да ұшырасады. Мәселен, Құламерген, Жоямерген, Құбығұл, Мұңлық - Зарлық, Дотан батыр секілді аңыздауларда ертегілік, сиқырлы ғажайып күштерге сенушілік іздері байқалады, түрлі архаикалық элементтер де кездеседі.
Сол себепті де, қазақ эпосында миф пен ертегінің ара жігін бөліп алып, енді ғана қалыптаса бастаған алғашқы архаикалық эпостар туралы кеңінен айтуымыз міндетті. Архаикалық эпостарға қандай шығармаларды жатқызамыз, олардың қандай өзіндік ерекшеліктері, қалыптасқан жанрлық үлгілері, көркемдік-бейнелеуіштік құралдары болады деген өзекті мәселелерге де тоқталуымыз шарт деп есептеймін.
Қазақ эпосын жанрлық түрлеріне қарап жіктеу мәселесіне баса назар аударылуы қажет. Архаикалық, қаһармандық, ғашықтық, тарихи эпостардың өздеріне тән сипаттары еліміздің фольклортану ғылымында сараланған нәрсе. Өкінішке қарай қазақ эпосын тегіне қарап жіктеу жұмысы бізде әлі күнге дейін жеткілікті жүргізілмеген. Жанрлық жіктеудің қандай күйде екені терминдердің ерекшелеп, анықталып болмауынан да көрінеді. Сондықтан да, эпос пен тарихи өлеңнің, аңыздың, ертегінің, мифологияның өзгешіліктерін нақтылы сұрыптап алмай, түйдегімен, аралас-құралас күйінде сөз ету жақсы нәтежие бере алмайды.
Архаикалық эпосты зерттеу жұмысының өте маңызды саласының бірі - оларды жанрлық түрлерге қарап жіктеу, стадиялық қатарын анықтау, жыр түрлерінің көп қабаттылығын көрсету, олардың өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын аңғарту, өзге елдер эпосымен типологиялық салыстырулар жасау болып табылады. Архаикалық, қаһармандық,ғашықтық эпостың өзге жанрлармен қарым- қатынасын, ұқсастығы мен айырмасын ашу да күрделі, іргелі мәселелер тобына жатады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Архаикалық эпостың ауыз әдебиетінде, жалпы ұлтымыздың рухани өмірінде алатын орны мен маңызын айқындау осы еңбектің көтерер жүгі. Қазақ эпостану ғылымында арнайы зерттеудің арқауына айналмай келе жатқан күрделі ғылыми мәселелердің бірі де осы. Осы кезге дейін назардан тыс қалып, арнайы зерттеле қоймаған, әдетте өзгеріске бейім, тұрақсыз, көбіне эпостың поэтикалық жүйесіне бағынышты саналып келген мұндай тақырыптың табиғатына тереңдеу бұл жұмыстың негізгі мақсаты мен міндетін айқындайды.
Жұмыстың жаңалығы. Бітіру жұмысында қазақтың архаикалық эпосы фольклортанудағы жаңа жетістіктерді, әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, аталған жанрдың барлық нұсқаларын түгелдей қарастырып, жүйелі түрде зерттеу нәтижесінде тың тұжырымдар тұрғысынан талдап, оның жанрлық ерекшеліктерінің, соны қырларының ашылуына және көне эпостардың түрлі нұсқаларына тоқталып өзіндік пікір, ой қалыптастырдым.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Архаикалық эпос тек қана қазақта ғана емес, дүние жүзінің күллі халықтары фольклорында бар десек қателеспейміз. Әрбір халықтың өз тарихы , әдебиеті, қайнар көзі, бастау бұлағы бар. Ал біздің де бастау бұлағымыз сонау архаикалық эпостан екеніне ешкім де шек қоя алмайды. Демек қазақтың архаикалық эпостарының табиғатын терең танып, зерделеп шығу үшін оны бір халық мұрасы аясында тар ауқымда ғана талдау жеткіліксіз етеді.
Сондықтан да мен зерттеуімде басқа да ұлттардың сол кездегі тыныс-тіршілігі мен әдет-ғұрпына, наным-сеніміне,батырлық сипаттарына, сол кездегі қоғамның қаншалықты өзгешелігіне,мифологиялық танымдарына тіпті салыстырмалы типологиялық әдіске жүгіне отырып зерттедім десем де болады. Әсіресе, қазақтың архаикалық эпосын орыс халқының эпостарымен салғастыра қарап, ортақтастық, ұқсастықтарын анықтауға ден қойдым. Ал, архаикалық эпостың шығу тарихын айқындау үшін дүниежүзі халықтарының фольклорлық, этнографиялық айғақтарына жүгіну ғана дұрыс қорытындылар алып келді. Көне материалдарды бүгінгі жайымен салыстыру арқылы ғылыми пайымдаулар жасай алдым. Жұмыста жүйелі талдау әдістерін қолдану арқылы эпостың тұрақты және өзгермелі белгілерін поэтикалық-көркемдік қасиеттерін саралай алдым. Әрбір эпостың алғашқы даму тегі, бастау алатын көзі, оның поэтикалық өзгеше түр ретінде қалыптасу кезеңдері бар. Эпос бір күнде пайда бола салған құбылыс емес.
Ертеректе адамдар қоршаған ортаның, табиғат сырларының байыбын жете түсінбеген. Осындай дәуірлерден бастау алатын архаикалық эпос қилы сатылық дамуды бастан өткерген. Бұл жұмыста архаикалық эпостың қашан, қай дәуірлерде пайда болғанын шама шарқымша айқындап, жүріп өткен жолына шолу жасауды, қоғамдық өмірдің ерекшеліктеріне орай өзгеріске түсіп отыруын көрсетуге ұмтылдым. Қазақтың көне эпосының бағзы дәуірлерде пайда болуынан қазірге дейінгі аралықтағы дамуы тарихи тұтас құбылыс ретінде қарастырылады. Эпосты көптеген зерттеуші ғалымдардың жіктеуі бойынша қарастырдым. Архаикалық эпосқа жататын: Құламерген, Жоямерген жырының,Мұңлық - Зарлық жырының, Дотан батыр жырының, Құбығұл жырының нұсқаларын да салыстырып, жеке-жеке тоқталып талдағанды жөн көрдім. Қазіргі архаикалық эпос байырғы белгі таңбаларынан нені сақтап, нені жоғалтты деген сауалдарға жауап іздеп, дәстүрлік пен даралықтың ара қатынасын, өткен мен бүгінгі арасындағы жанды байланысты зерделеуге назар аудартты.
1.1.Қазақтың көне эпосының жиналу, жариялану, зерттелу тарихы.
Сан ғасырлық тарихы бар эпостық жырлардың шығу тегіне, құрылымына,жанрлық жүйесіне, көркемдік ерекшеліктеріне байланысты зерттеу жұмыстары жүргізіліп келді. Осы мол қазынаның көлемді де, көркем саласының бірі - көне эпос деп санады.
Қазақ халқы ауыз әдебиетінің мол саласы - эпосты жинау, жариялау, зерттеу жолында көп еңбек етті.
Фольклортану саласында көне эпос және оның жекелеген үлгілері туралы мұрамыз ауыздан-ауызға тарап, көптен жиналып, қағаз бетіне түсті. Оған В.Радлов,Г.Потанин,Н.Ильминский, А.Веселовский,Ш.Уалиханов,Ә.Диваевт ардан бастап М.Әуезов, С.Сейфуллин,Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Ы.Дүйсенбаевтардың қосқан үлесі зор.
Одан бергі жерде Р.Бердібаев, Н.Төреқұлов, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, О.Нұрмағамбетова,С.Садырбаев,Т.Сыды қов, Е.Тұрсынов, т.б. зерттеушілер қазақ фольклорының соның ішінде эпосына жаңа биігіне үңіліп, көптеген ізденістерге жол салған. Осы аталған ғалымдардың барлығы дерлік эпостың тарихы деген мәселені айналып өте алмаған. Сонымен қатар, ғалымдар құнды пікірлер айтып, бұл жанрдың табиғатын әр қырынан қарастырған.
Қазақ эпосындағы этникалық үрдіс бірде айқын, бірде бұлдыр болуы мүмкін. Бірақ эпостық жырлардың бұл белгісіне біржақты келіп, оны тарихи оқиға мен оның жырдағы көрінісін алшақтатып тұрған құбылыс ретінде түсінер болсақ , онда көп уақыт ғылым төрінен түспей келген ұғым-түсініктердің ықплынан ұзап кетпеген болар едік. Оның бірі таным жүйесімен байланысты болса, екіншісі тарихи үрдіспен тамырлас. Сол себепті эпостық жыр оқиғаларын ғылыми ізде бағалау талаптары да әркелкі. Эпоста типтік атаулар да, типтік көріністер де кездеседі. Олардың бәрін бірдей жырлардың көркемдік жүйесіне бағындырып қоюға да болмас еді. Мұны қазақ эпосындағы этнонимдік атаулар тұсында анық байқауға болады.Олар үнемі тұрақты келеді. Тіпті эпостың айтушылар қолынан өткен сан-алуан варианттарындағы болмысы да дәл осы тұрақтылығымен дараланады. Демек жырдағы көптеген көркемдік белгілер оның сюжеттік желісінен орын алса да, этнонимдік атаулар табиғатына терең енбеген. Қазақ өздерінің көне аңыздары мен наным-сенімдерін қайран қаларлық тазалықта сақтай білген. Одан да өткен ғажабы сол , байтақ даланың әр шалғайындағы әсіресе өлең-жырлар еш өзгеріссіз, бір қолдан шыққандай қайталанатынын қайтерсіз. Көшпелі сауатсыз ортадағы ауызша тараған осынау үлгілердің бір-бірінен қылдай ауытқымайтынын қайтерсіз[2,176],-деген Ш.Уәлиханов пікірі де осыны байқатады.
Эпос пен этникалық үрдістің арақатынасын зерттеудің қажеттілігін айқындайтын белгілердің бірі осы.
Ш.Уәлиханов ауыз әдебиетін талдауды шығыстанушы ғалым ретінде жүргізген. Оның еңбектерінде Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркістан, Жоңғария, Сібір, Еділ бойы елдерінің тарихына , этнографиясына , ауыз әдебиетіне, саяси - әлеуметтік халіне қатысты аса көп пайымдаулар кездесетіні осыған байланысты. Орта Азияның ежелгі мәдениетінің соңғы ғасырларда құлдырап, өте мүшкіл жағдайға түскенін Шоқан Уәлиханов сан рет тебіреніп жазған. Ол тарихы, тағдыры жақын халықтардың мәдениетін, әдебиетін бір-бірімен байлааныста тексеру қажеттігін терең түсініп, осы салада игі қадам жасаған [3,13]. Халқымыздың данышпан перзентінің қазақ поэзиясы мен аңыздарын өзге елдерге, ең алдымен, орыс қауымына толық мәнінде түсіндіргісі , насихаттағысы келгені оның әрбір сөз саптауынан байқалып тұрады.Қазақ ауыз әдебиетінің жай - күйі сырт жұрттарға мүлде дерлік мәлімсіз кездерде оыншама ыстық ықыласпен, сенімділікпен сөйлеу Шоқан Уәлихановтың отаншылдығын жарқырата ашқандай. Қазақ ауыз әдебиетін ол әлемге бұрыннан танылған елдердің әйгілі нұсқаларымен салыстыра отырып, үлкен, салдарлы қорытындыларға келеді. Оның тағы да бір тағылымды тұжырымын келтірсем: Егер жұрттың айтуымен Герадот жинаған Гомердің көркем өлеңдері мен аңыздарының аз да болса тарихи мәні бар десек, егерде өзгеріліп, мысал тәрізді боп кеткен аңыздардың негізінде оқиға, шындық жататын болса , қазақтың ата бабаларының өмір-тұрмысын, әдет-ғұрпын әр жағынан қамтып, белгілі бір жүйеде суреттеген, сол елдің өткен кездегі өмірінің сәулесі болған аңыздарын алып, ол халықтың осы күнгі мінез - құлқымен және олар жөніндегі тарихи нұсқалармен салыстырсақ, онда аңыздардың тарихи мәні болуының мүмкіндігіне күдіктенбеуіміз керек [4,240]. Мұндай сөздер нағыз маманданған фольклоршы қаламынан ғана тууы мүмкін. Ауыз әдебиетінің пайда болуы, дамуы, сақталуы ерекшелігін ыждағатпен іздеген ғалым ғана осындай кемел, терең түйіндеулерге келмек...
Академик В.В.Радлов қазақ ауыз әдебиетін жинау, таныстыру зерттеу турасында өшпес еңбек еткен ғалымдардың бірі. Ол тұңғыш рет қазақ фольклорының үлгілерін кітап етіп жариялаған[5,3]. Мұнда өзге жанр текстерімен қатар эпостар да орын алған. Ол қаһармандық жырлар мен аңыздауларды батыр ертегілер деп аталған. Қазақ фольклорын алғаш рет кең көлемде жүйелеп , сипаттамасын берген. Оның кітабы арқылы қазақ поэзиясы ана тілімізде айшықты көркімен әлем жұртшылығы назарына ұсынылуының өзі мәні кемімес құбылыс.
В.В.Радлов өзінің қазақ ауыз әдебиеті нұсқалары жайындағы ойларын өзге де түркі тілдес халықтар фольклорының тәжіриебесін ескере отырып айтқан...
Халқымыздың фольклорлық мұрасын үлкен сүйіспеншілікпен дәйекті түрде жинаған, бұл іске саналы өмірін арнаған Ә.А.Диваевтың еңбегі аса елеулі. Ол ауыз әдебиетінің түрлі жанрларына қосылатын баға жетпес халық қазынасын хатқа түсірді. Солардың қатарында эпосқа да ерекше көңіл бөлгенін атап айтсақ болады. Ә.А.Диваев эпикалық жырларды ұзақ жылдар бойында ыждағатпен жинап, бастырып шығарды.
Қазақ ауыз әдебиетін, соның ішінде эпосты жинап, жариялау, зерттеу, насихаттау ісіне классик жазушымыз, көрнекті ғалым Мұхтар Әуезовтің сіңірген еңбегі ұшан теңіз. Фольклорды халықтың сан ғасырлық өмір тәжірибесі мен арманының жемісі деп қараған ғалым оның әдеби - эстетикалық, танытқыштық және тәрбиелік мәнін ерекше бағалаған. Осы мақсатпен ол ауыз әдебиетінің өзге жанрларымен қатар эпосты зерттеу саласында жиырмасыншы жылдардың өзінде-ақ көп іс тындырған.
Эпостың тарихи мәнін түсіндіруде С.Сейфуллиннің атқарған қызметі күрделі. Ол өзінің Қазақ әдебиеті деген еңбегінде ауыз әдебиетінің түрлі жанрларына сипаттама жасап, олардың таңдаулы үлгілерінен мол мысал келтіріп өткен.
Қазақ совет әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, аса көрнекті ақын, прозашы, драмашы, зерттеуші, академик Сәбит Мұқановтың жалпы ауыз әдебиеті, соның ішінде эпос турасындағы пайымдаулары кезінде жанр табиғатын түсіну мен насихаттауға қажет қызмет атқарды. Халықтың эпостық байлығы тұтас күйінде әлі де жұртшылыққа кеңінен мәлім бола қоймаған отызыншы жылдарда мұндай таныстыру, талдаудың өте пайдалы болғаны белгілі.
С.Мұқановтың бұл тараптағы еңбегін екі жүйеге бөліп қарауға болады. Бірі - оның эпосты жариялау жөніндегі, екіншісі батырлар жырларын зерттеудегі еңбегі. Ол өзінің Халық мұрасы деген зерттеуінде халқымыздың рухани және материалдық байлығын терең де кемел пайымдай келіп, эпостың жанрлық табиғатын кең түсінетіндігін көрсетіп, эпостың жанрлық табиғатын кең түсінетіндігін көрсетіп, орнықты ойлар қозғады [6,21].
Эпикалық жырлардың тіл кестесі,адам тұлғасын бейнелеу ерекшеліктері, оларды жазба әдебиет қажетіне ұтымды пайдалана білу мәселесі де Сәбит Мұқанов мақаласында қамтылған.
Кейбір эпосты түсіну мен бағалаудағы жаңсақтарға қарамастан көрнекті суреткердің батырлар жырына арналған зерттеуі халық қазынасын дұрыс бағалау жолындағы қажетті қадамдардың бірі болды.
Белгілі әдебиетші ғалымдардың эпос турасында азды-көпті пікір білдірмегені сирек...Олар қазақ эпостану ғылымының жастығына қарамастан эпикалық жырлардың негізгі мәні мен табиғаты жөнінде өзіндік пікір айтуға талаптанды. Солардың бірі - профессор Б.Кенжебаев отызыншы жылдарда бұл тақырыпта көлемді мақалалар жариялаған [7,23]. Аталған еңбектерде эпостың халық тілегіне сәйкес, өмір шындығынан туатыны дұрыс ұғындырылады. Сонымен қатар Б.Кенжебаев, басқа да зерттеушілер секілді, эпос батырларының тарихта болған-болмағандығы жайында топшылаулар жасап көреді. Ғалымның соңғы тұжырымдары қазақ батырлар жырының шығыс дастандарымен , белгілі дәрежеде, тамырлас болып келгендігін айтуында.
Ауыз әдебиетінің інжу-маржаны болып табылатын эпос байлығын жинау, жариялау, зерттеу саласында күн тәртібінде тұрған міндеттер жөнінде ғалымдар ой қозғап, көптеген пікірлер білдіреді. Соларды жинақтап айтқан төмендегі тұжырымдарды атап өтсем:
1. Батырлар хақында жырлардың Он, жиырма, кем қойғанда бірнеше вариант болып келетіндігі себепті сол варианттарды тұтастай алып, салыстыра зерттеу эпостың генезисін, даму сатыларын толығырақ түсінуге мүмкіндік бермек. Әр заман, әр кездегі наным, сенім, дүние танушылық көзқарастар не кіргізді, жырлардың бұл жақтарын да кеңірек ашқан жөн.
2. Эпосты айтушылық мектептерін, олардың өзіндік дәстүрін, Қазақстанның әрбір өңіріне тән өзгешелігін, ірі жырау , жыршылардың репертуар құрамын тексеру жеке өз алдына бір сала іс болып табылады.
3. Эпикалық мұраны бір халықтың ғана шеңберінде қарастыру аздық етеді, сондықтан оны көрші, туыс елдердің тақырыптас нұсқаларымен , одан да әрі тереңдеп, орыс халқының батырлық дастандарымен салыстыру қажет.
4.Тарих пен эпостың арақатынасын, байланыс дәрежесін ашу ғылыми зерттеу істерін жаңа сатыға көтеретін шараның бірі болмақ.
5. Эпостың тілін, құрылысын, көркемдеу құралдарын, бір сөзбен айтқанда , поэтикасын зерттеу де фольклоршылар алдындағы ірі уәзипалардың бірі [8,25-26].
Эпосты тақырыптық және кезеңдік жағына қарап, жүйелеп жіктеу жөнінде қазақ фольклоршылары ізденістер жасап келген. Сондай жіктеудің бір алуаны профессор Е.Ысмайлов еңбегінде кездеседі. Эпосты тақырыптық және кезеңдік жағына қарап, жүйелеп жіктеу жөнінде қазақ фольклоршылары ізденістер жасап келген.
Эпосты тақырыптық және кезеңдік жағына қарап, жүйелеп жіктеу жөнінде қазақ фольклоршылары ізденістер жасап келген. Сондай жіктеудің бір алуаны профессор Е.Ысмайлов еңбегінде кездеседі.
1939 жылы жазылып, бірақ баспада жарияланбаған Көне эпос,Батырлар жыры туралы деген зерттеуінде ол эпосты төрт топқа бөліп қараған.
Ғалым XIV ғасырға дейінгі көне дәуірді шартты түрде қаңлы-қыпшақ заманы деп атап, Ер Төстік, Құламерген - Жоямерген, Дотан батыр, Көрұғлы, Құбығұл, Бозғұлан, Алпамыс жырларын осы кезеңге тән деп есептеген. Едіге, Қобыланды, Орақ - Мамай , Шора, Ер Тарғын, Ер Көкше, Қамбар, Бөгенбай батыр, Ер Сайын жырлары XIV - XVI ғасырлардың, ноғайлы заманының оқиғаларын қамтиды деп санап, бұларды жеке салаға бөлген. Бұдан кейін XVII - XVIII ғасырларда қазақ пен қалмақ арасындағы соғыстарға қатысты эпосты, Қабанбай, Есімхан,Бөгенбай, Олжабай, Алтай, Қаратай атына байланысты жырларды жеке туынды ретінде ұсынады. Ал XIX ғасырдағы ұлт-азаттық күресінің ерлері Исатай, Махамбет , атақты батырлар Бекет, Жанқожа, Ағыбай, Сұраншы, Сыпатай, т.б. туралы жырлар өз алдына бір топталған[9,215]. Мұндай жіктеудің тақырыптық, хронологиялық жағынан алғанда талас тудырмайтындары XVIII - XIX ғасыр оқиғаларына қатыстылары. Жалпы, эпосты нақтылы пәлен ғасырдың шығармасы деп үзілді-кесілді тұжырым жасаудың қиындығы белгілі. Сөз болып отырған жіктеуде бір кезде фольклортануда орын тепкен тарихи мектеп концепциясының тікелей әсері барлығы сезіледі...
Өзінің Ақындар деген монографиясында Е.Ысмайылов эпостың айтушыларына, сақталуына, дамуына байланысты құнды пікірлер айтқан. Халықтың көне дәуірдегі ұғымын өз түсінігі бойынша суреттей білген. Айдаһар, жылан, жезтырнақтар, жалмауыз кемпірлер - адам баласының ертеден алысып, бірде жеңіп, бірде тең түсіп келе жатқан табиғаттың апат күштері деп те қарауға болады деген тұжырым жасаған. Бұл тұжырымға менде толықтай келісетінімді білдіргім келеді. Адам баласы айналасындағы табиғат құбылысын көне заманнан бері танып-біліп, сырына қануға тырысып келеді. Дүниені тану тәжіриебесі, ғылым өрісі төмен кезде адамдар дауылды, бұлтты, ыстық-суықты, жыртқыш аңдарды, зиянды жәндіктерді киелі, қауіпті бір күш иесі деп білген. Олар жайында сан алуан аңыз, ертегілер таратқан. Айдаһардың адам жұтуы, жезтырнақтың кісі жеуі, халықты апатқа ұшыратуы жәйлі неше түрлі ертегілер бар. Оның өзі ертедегі адамдардың ұғымына, нанымына байланысты.
Көне дастандардағы жылан, айдаһар, жезтырнақтардың көне замандағы мифтік ұғымдағы мотив, образдарымен байланыстыруға болады [10,152]. Е.Ысмайылов көне жырлардың неғұрлым көбірек сақталып келген жерлері - эпикалық аудан туралы топшылауы көңілге қонымды. Ол қазіргі кезде белгілі болып отырған аңыздаулардың көбі Қазақстанның оңтүстік-батыс өңірінен шыққан жыршы, жыраулар аузынан жазылып алынғанын, бұл өлкеде эпос айтушылардың жалғасқан дәстүрі, өзіндік мектебі берік орын теуіп келгенін көп мысалдармен сипаттай келіп, оның себептерін былайша түсіндіреді: ...Қазақстанның оңтүстік-батыс аудандары арғы көне дәуірлердің өзінен бастап, халықтардың мекені, ерсілі-қарсылы жасалған жорық жолы, сауда-саттық, керуен, кеме жолдарының үсті болды. Ғұндар, селжұқтар, қарлықтар, оғыздар, монғолдар, араб, ирандар, қыпшақтар тағы басқалар ерсілі-қарсылы жойқын жорықтар, қырғын соғыстар жасап, осы жерлерді мекен еткен ру,тайпа,елдердің тарихында үлкен апаттар, қоғамдық сапырылысулар тудырып отырған... Оның өзі ертедегі адамдардың ұғымына, нанымына байланысты.Көне дастандардағы жылан, айдаһар, жезтырнақтардың көне замандағы мифтік ұғымдағы мотив, образдарыме байланыстыруға болады.Е.Ысмайылов көне жырлардың неғұрлым көбірек сақталып келген жерлері - эпикалық аудан туралы топшылауы көңілге қонымды [11,239]. Әрине, эпостың сақталу дәстүрінің өзіндік басқа да заңдылықтары болатындығы шүбәсіз. Дегенімен, бұл тұжырымның ілтипатқа аларлық жақтары бар. Тарихи оқиғалардың үздіксіз желі тартқан, түрлі халықтар, мәдениеттер араласқан жерлерінде сол құбылыстардың жаңғырығы , белгілі дәрежеде көрініс беруі табиғи. Қалай болған күнде де ғалымның Қазақстан жеріндегі эпикалық аудан дәстүрінің ерекшелігін мінездеуі ізденіс нәтежиесі болып табылады.
Халқымыздың эпостық мұрасын зерттеуде елеулі еңбек сіңірген ғалымдардың бірі - академик Ә.Х.Марғұлан. Оның қазақтың эпикалық аңыздауларына арналып, әр кезде жазылған мақалалары жанр табиғатын терең түсінуге септеседі [12,17].
Ә.Марғұланның эпостану бойынша ұзақ жылдық ізденістерінің күрделі бір нәтежиесі оның қазақ жырларының шыққан кезеңін дәуірге бөлуінен көрінеді. Ол О характере и исторической обусловенности казахского эпоса деген еңбегінде эпостың шығу тегі мен жасалу кезеңін бес дәуірге бөліп қарайды.
1. Архаикалық дәуір.Ер Төстік,Ақ Кебек,Құламерген-Жоямерген, Құбығұл, Дотан батыр, Шолпан мерген жыр, аңыздарын осы кезеңге жатқызады.
2. Оғыз-қыпшақ ( XI - XII ғ.ғ.) дәуірі. Бұл дәуір туындысы ретінде Қорқыт, Қазанбек, Алпамыс, Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Домбауыл, т.б. аңыздауларды алып көрсетеді.
3. XIII - XIV ғасырлар оқиғасына құрылған эпос жеке сала болып қаралған. Бұл кезең жырлары тағы да ішкі екі топқа бөлінген.
а) Жошы ұлысының құрылуы мен ішкі қайшылықтарын бейнелейтін жырлар Қобыланды, Ер Тарғын;
б)Аталған ұлыстың ыдырауын және өзара соғыстарын сипаттайтын эпос Қамбар, Қазтуған.
4. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті ( XVII - XVIII ғасырлар) суреттейтін эпос. Бұл тұста Қабанбай, Бөгембай, Олжабай, Есім хан, т.б. туралы жырлар ескерілген. Мұнда тарихи өлеңдер туралы да пікірлер кездеседі.
5. XIX ғасырда патша езушілігіне , хандар зорлығына қарсы күрес хикаяларын бертін эпос жеке дәуір жаратындысы деп сипатталаған. Ғалым тарихта өмір кешкен Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа туралы шығармалардың жанрлық өзгешелігі бар екенін ескерген.
Академик Ә.Марғұланның эпосты бұлайша жүйелеуінде ой саларлық көп мағына жатыр. Тақырыптық тұрғыдан алып қарағанда мұндай жіктеу шындыққа неғұрлым сай келеді. Сонымен қатар эпостың жанрлық, стадиялық белгілерін қарастырғанда да бұл еңбектің тигізер қолғабысы аз емес.
Ә.Қоңыратбаев қазақ эпосын жанрлық, хронологиялық жағынан төмендегіше топтайды.
1. Ертегілік эпос ( Ер Төстік, Құламерген, Таласбай мерген, Дотан батыр, Мұңлық - Зарлық);
2.Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос(Орхон жазулары, Күлтеген жайындағы жырлар);
3.Оғыз эпосы (Кітаби дадам Қорқыт жырлары );
4. Тайпалық эпос (Алпамыс, Қобыланды, Қамбар);
5. Ноғайлы эпос (Ер Тарғын, Мұрын Сеңгірбаев жырлайтын Қырманның қырық батыры т.б.);
6.Тарихи эпос (Бекет, Досан батыр, 1916 жыл поэзиясы);
7.Лиро-эпос (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман - Шолпан );
8. Шығыстық дастандар (Рүстем - дастан, түрлі қиссалар);
9. Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген батыр, Сұраншы батыр, Нарқыз);
10. Совет эпосы (Аманкелді, Мәлік, Төлеген жайындағы жырлар) [13,18]. Эпосты бұлай жіктеу зерттеушілерге көптеген ойлар салады. Жырды осылай бөлуінің ғалымның бұл тарапта көп ізденгендігінің белгісін көрсетеді.
Эпос мәселесіне неғұрлым тереңірек барған автордың бірталай пікірі, өз кезінде тың да қызғылықты. Мәселен ол батырлар жырларының түбірі жайында төмендегіше толғайды. ...Бір батырдың ерлік өмірі туралы, не жалғастыра жырланатын көп батырлардың күрестері туралы жырлар талай жылдарды, талай шығарушы, жырлаушыларды бастарынан өткізіп барып, халық қазынасына айналады. Қазақ эпостары да осыны аңғартады. Қазақтың осы күнгі ұзақ эпостарының бастамалары ерте замандардағы патриархалдық - рулық құрылыс кезінде: үйсін, қаңлы, қоңырат, керей, қыпшақ замандарында әр рудың өз тәуелсіздіктерін сақтап қалу үшін күрескен адамдардың істерін ерлікке айналдырып жыр еткен қысқа көлемді жырлар[8,10]. Бұл үзіндідегі көңіл бөлерлік мәселе - эпостың ел азаттығы үшін күрескен адамдардың істерін ерлікке айналдырып жыр ететін қасиетін көрсетуі.Батырлық аңыздаулардың халық қиялында қорытылып туатынына назар аударған.
Мысалы, көрнекті осетин ғалымы В.Абаев эпосты тарихи дереккөз ретінде пайдаланудың маңыздылығын саралай келіп: Идея привлечения современных, бытующих по сей день в народе сведений для освещения событий и отношений далекого прошлого... не может считаться слишком смелой и безрассудной. Давно признано, что фольклор первокласный исторический источник [14, 135] - деп жазады.
Л.Н.Гумилев болса мифтік, ертегілік сюжеттердің өзі де үлкен қиял жемісі емес, өз кезеңінің танымдық деңгейін көрсететін белгі деген пайымдау ұсынады [15,90].
Көне эпос пен қаһармандық эпостың айырмашылықтары мен жанрлық сипаттары туралы орыс фольклоршылары да құнды ғылыми тұжырымдар жасаған. Белгілі фольклортанушы В.М.Гацак эпостық жырларды көне қаһармандық, қаһармандық, романдық, тарихи деп төртке бөлген.
Ал Б.Н.Путилов көне эпос жайындағы зерттеулерді шола отырып, былайша жүйелейді: мифологиялық эпос, батырлық ертегі, мемлекет пайда болғанға дейінгі ( догосударственный) эпос - алғашқы қауым жемісі [16,5].
Профессор Ә.Қоңыратбаев еңбектерінде көне эпосқа қатысты ғылыми тұжырымдар мол [17,12]. Ғалымның "Эпос және оның айтушылары" атты еңбегінде эпостың пайда болу кезеңі жан-жақты талданатын болса, академик Ә.Марғұлан көне эпос үлгілерін шығу тегі мен жасалу кезеңін архаикалық дәуірге жатқызады. Ал Ә.Қоңыратбаев жанрлық, хронологиялық жағынан ертегілік эпос деп бөліп қарауды ұсынады.
Академик М.Ғабдуллин мен Т.Сыдықов бірлесіп жазған зерттеуде көне эпостарға: Ертедегі адамдардың ру тәуелсіздігі үшін жүргізген күресі, тұрмыс - тіршілігі, күнкөріс, шаруашылық жайлары, бақташылық, аңшылық кәсібі, дүниетанудағы көзқарасы, наным-сенім ұғымдары мифтік-фантастикалық негізде суреттелген, - деген анықтама береді [18,32-33].
Көне эпостың сюжеттік құрамы бірдей емес. Аталған эпостарда мифтің, ертегінің, аңыз-ертегілердің рөлі де түрлі дәрежеде болады. Және де көне эпостың тақырыптық аясы да, идеялық бағыты да, образдар жүйесі де әртүрлі болып келеді. Өйткені, бір тобында қаһармандық мадақталса, енді бірінде аңшылық, мергендік жырланады, үшінші бір жырлары тұтастай мифологиялық сюжетке құрылады.Осы орайда, академик Р.Бердібаев көне эпос мәтіндеріне тән жеті ортақ белгісін атап көрсетеді. Олар:
Көне эпоста қиял-ғажайыптық оқиға күрделі орын алады. Адамзатқа зұлым күштер (жезтырнақ, дию, албасты, аждаһалар) қауіп төндіреді.Олармен күресіп,жеңіп, мұратқа жету көрсетіледі. Екінші айырмашылығы, көне эпоста дүниенің жаралуы туралы мифтік ұғымдар көрініс тапқан. Оқиғалардың, байланыстардың үш қат әлемде: аспан, жер астында өтетін осының айғағы.Алғашқы адамдар - мәдени қаһармандар іс-әрекетінің, мифтік дәуірдің елестері осындай жағдайда айқындала түседі. Әке мен баланың ұзақ уақытқа айрылысып, жат болып бпрып табысуы да қас күштер әрекетіне қатысты болады.
Сонымен қатар, анаеркі ( матриархат ) дәуірінің ыдырап, атаеркі (патриархат) кезеңінің салты орныға бастаған шақтың сипаттарын танытатын оқиғалар кездесуі эпостың көнелігіне дәлелдің бірі. Бұл мәселелер кейде төтелей көрінбегенімен, осы процестің салдары аңғарылып отырады. Қазақтың көне эпосында ертедегі аңшылық өмірдің суреттері неғұрлым кеңірек сақталған. Өз еңбегімен күн көріп жүрген аңшы, мергендердің зұлым күштерге күтпеген жерде кездесіп, айқаса түсуі, көп қиындықты бастан өткізіп барып, мұратына жетуі бұл шығармалардың қалыптасқан негізгі желісі. Адамдардың сиқырлы күштерге сенуі (анимизм, тотемизм, т.б) жан-жануарлар, өсімдік дүниесінің жан иесі бар деп есептеушілігі эпикалық шығармаларда із қалдырған.
Адамның ақылды жүйрік аттар, жас баланы асырайтын киіктер қамқорлығы осыны көрсетеді. Адал ниетті жас қаһармандарға тарыққанда жәрдемге келетін, ақыл беретін, жол табатын кәміл перілер, ғайып ерен қырық шілтендер қызметіне ерекше мән беріледі.
Баласыздық тақсыреті, әулиелер аралап, мінәжат етіп жүріп перзентті болушылық , түс көру, аян беру, болашақ қаһарманның ғажайып тууысекілділер түбірі де адамның табиғат күштеріне тәуелді кездерінің айқын өрнектері. Қаһармандардың жедел есеюі, жүйрік ат таңдап мініп, қауіпті алыс сапарға аттануы, жол-жөнекей алуан түрлі жыртқыш,сиқыр, қас күштермен кездесуі, батырлық үйленуі көне эпоста кең тараған құбылыс.
Р.Бердібай ашып көрсеткен көне эпостың сюжеттік құрылымы , жанрлық сипаты, көркемдік табиғаты осы зерттеудің нысанасына алынған жырлардың қай - қайсында да кеңінен орын алған. Солардың ең көнесінің санатында жататын жырдың бірі - Мұңлық, Зарлық дастаны.Оның сюжеті өте бай,оқиғалар желісі - шытырман. Мотивтері мен эпизодтары да алуан түрлі. Оқиғаның дамуы оқырманды өзіне қызықтырып, тартып отырады. Жыршы баяндау мен суреттеу тәсілдерін барынша пайдаланған.
Аталған жырды Хикаят рисала Мұңлық, Зарлық деген атпен алғаш рет баспаға дайындап жариялаған - Ж.Шайхисламұлы.Дастан Қазан төңкерісіне дейін алғаш 1986 жылы араб әрпінде жарияланып, 1917 жылға дейін он үш рет кітап болып басылған. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жариялауда ақын, ауыз әдебиетін жинаушы, баспагер Ж.Шайхысламұлының (1857-1937) еңбегі ерекше. Оңтүстік Қазақстан облысы, Арыс ауданы, Қожатоғай ауылында, қожа әулетінде дүниеге келген Жүсіпбек жасында мұсылманша оқып, білім алған. Ел арсынан жыр- дастандарды, айтыс үлгілерін жинап, өз бетінше түзетіп, Қазан қаласындағы Хұсайыновтар баспаханасына жіберіп, кітап етіп бастырып отырған. Жырды кімнен естігенін, қалай жазып алғандығы туралы Ж.Шайхысламұлы ешқандай дерек айтпайды. Тек жыр соңында мынадай жолдар бар: Қайғымен хатқа салдым көп жырларды, ескі сөзден түзеттім мен бұлады Ж.Шайхысламұлының ескі ғалым Б.Әзібаеваның тұжырымы бойыншаескі жалпытүркілік тілде жырланып хатқа түсірілген нұсқаны меңзеп отырғаны анық, ол қолжазба, я жарияланған кітап болуы мүмкін.
Біздің біраз жыр, дастанымыз ХIХ ғасырдың бірінші жартысында - ақ хатқа түсіп, кейде баспа бетін көріп те үлгеріп ел арасында қолжазба күйінде , кітап күйінде кең тарағаны белгілі [13,32-33]. Хикаят рисала Мұңлық,ЗарлықҚазан нұсқасы (1896) Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы бойынша жарық көрген Бабалар сөзі жүзтомдығының 52-томында жарық көрді. Өкінішке орай, Наурызбек жырау нұсқасы еш жерде жарияланбағандықтан, ғылыми айналымға түспеген.
Дастан кеңестік кезеңде көптеген өзгерістер, түзетулер мен бірнеше рет жарық көрді. Атап айтқанда, Батырлар жыры , Мұңлық - Зарлық, Ғашық - наме т.б. Ғашық - наме жинағында шығыс хикаяларының желісінде құрылған қазақ дастандары
Сейфүлмәлік, Таһир - Зүһра, Жүсіп - Зылиха, Иранғайып шаһ Ғаббас дастандарымен қатар, жанрлық тұрғыда бұл санатқа қосылмайтын Мұңлық - Зарлық та жарияланған.Белгілі библиограф ғалым Ү.Сүбханбердина құрастырған бұл жинақта ғылыми басылымның барлық шарттарын орындаған ( ғылыми түсінік, сөздік, жер - су атаулары т.б). Алғы сөзде құрастырушы Мұңлық - Зарлық дастаны туралы мынадай тұжырымдарға келеді. Шығыс сюжетіне құрылған, бірақ қазақ әдебиетіне сіңісті болып, қазақ фольклорының дәстүрлерімен ұштасып, төл шығарма сипаттас болып кеткен және бір шығарма - Мұңлық - Зарлық дастаны ... Жырдың сюжеті желісі қазақтың ертегі - аңыздарымен сарындас.Онда батырлар жырында кездесетін сөз оралымдары мен бейнелеу тәсілдері кеңінен қолданылған [19,8 ].
Қазақтың көне эпосының келесі бір үлгісі - Құламерген, Жоямерген жыры. М.Әуезов,Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Т.Сыдықов, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев сияқты ғалымдар эпостың нұсқалары,көркемдік ерекшеліктері,жырдың көнелігі, тарихы туралы ой-пікірлерін білдірген. Жырдың сюжеттік құрылымы ертегілік сарынмен үндес. Ең алдымен халық арасында Аламан мен Жоламан, Құламерген деген атпен тараған ертегілерден бастау алып, бірте - бірте жырға айналғанын аңғаруға болады. Бұл - Ертегілік сарындарды эпосқа айналдыру қазақ эпикалық дәстүріне тән құбылыс , - деген академик С.Қасқабасовтың ғылыми тұжырымының бір айғақты дәлелі [20,23].
Құламерген жырының шығу тегі мен оқиғаның өткен жері туралы академик Ә.Марғұлан төмендегідей ғылыми тұжырым жасайды:
Құламерген ертегі жыр болғанымен оқиғаны баяндауына қарағанда, мазмұнынан YII - IХ ғасырда қазіргі Еділ мен Каспий алаптарын қоныстанған бұлғар, хазар сияқты халықтардың жайы байқалатын сияқты... Жырда Хазар аралын мекендейтін атақты ер Құламерген мен Бұлғар шаһарының ханы Қасым екеуінің әйел үшін жауласқаны байқалады. Жырдағы негізгі әңгіме де осы екеуінің төңірегінде болады.
Одан соң жырда Орал тауы, Жойқын дария (Еділ), Хазар сияқты жер аттары кездеседі. Хазар, Хазар теңізі деп ескі уақытта араб, грек жазушылары Каспий теңізін айтқан [21,171].
Аталған жыр 1909,1912,1916 жылдары Қазанда,1939 жылы VII-VIII - сыныптарға арналған хрестоматияда және 1964 жылы Батырлар жыры атты жинақта басылым көрді.
Құламерген ертегісі қараққалпақ халқында да сақталғаны баршамызға аян. Ғалым Р.Бердібаев: Қарақалпақ халқында сақталған Құламерген мен қазақ жырының оқиғалық өрілімін салыстырып қарағанда екеуінің түбірі де, кейіпкерлерінің құрамы да бір бастаудан таралғаны айқын көрінеді.Тек қаһармандар есімінде, жер атында ғана айырмашылық бар [22,69] деп жазады.
Көне эпостардың қатарындағы Дотан батыр жыры да ертегілік сипатымен ерекшеленеді. Қисса Дотан Құбақанбайұлы жыры 1903 жылдан 1917 жылға дейін бірнеше рет баспа бетін көрген. Жырды жариялаған - Жүсіпбек Шайхысламов. Жыр Ер Дотан деген атаумен Қытайда тұратын қазақтар арасында кеңінен танымал. Аталған жыр 2011 жылы Қазақ ауыз әдебиетінің қазынасы сериясының 2-томында жарияланады. Серияға Мөрі ауданының қисса - дастандары атты кітаптан алынған.
Ал Құбығұл жыры 1941жылы белгілі эпик - ақын, жыршы Н.Байғаниннің жырлауынан хатқа түсірілді. Оның ертегі нұсқасы 1901 жылы Тургайская газетада Кобдагул деген атаумен, кейін 1908 жылы осы газетте Батыр Кубыкул деген атпен орыс тілінде жаряланған. Жырдың Нұрпейіс нұсқасы 1964 жылы Батырлар жырының 3- томында жарық көрді [4,365].Ол көптеген эпостық жырларды жаттап айтып, кейбірін өзінше жырлағаны белгілі. Ақынның Қазан төңкерісінен бұрынғы толғаулары мен сатиралық арнау өлеңдері, Қазақбай ақынмен айтысы т.б шығармалары ел аузында сақталғанымен, кезінде жазылып алынбаған. Аталған жыр Н.Байғанин айтуынан 1941жылы хатқа түсірілген.Жырдың түпнұсқасы Орталық ғылыми кітапхананың қорында сақталған (705-бума, 3-дәп.).Қолжазбаның соңғы бетінде жинаушы Ахмет Ескендіровтың мына сөздері жазылған:Жазылып алынды 22-июнь, 1941 жыл.Ақтөбе қ. Байғанин Нұрпейіс. Латын әрпінде. Нұрпейістің бұл жыры өзінің айтуы бойынша сол қалпында, ешқандай өзгеріссіз жазылды.Бұл өзінің жас кезінен айтып жүретін жыры екен. Машинкаға басуға мүмкіндік болмай, қолжазба қалпында жіберіп отырмын.Ахмет Ескендіров.22YI.1941 жыл. Жырдың Ахмет Ескендіров жазып алған нұсқасының көшірмелері М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институның қолжазба қорында да (414, 946-бумалар) сақтаулы. Белгілі фольклортанушы О.Нұрмағамбетовтың әзірлеуімен Құбығұл жыры 1992 жылы Жазушы баспасынан басылым көріп, кейін Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының 52-томында жарияланды.
1.2. Қазақ көне эпосының жанрлық ерекшелігі.
Қазақ эпосын жанрлық, әрі стадиялық сипаттары бойынша қарастыруды толықтыра түсетін басты мәселе - оны түрлі халықтардың эпикалық дәстүрімен салыстырып көру деп есептеймін. Біздің көне, қаһармандық және романдық эпосымыздың кейбіреулері тағдыры, тарихы жақын, көршілес халықтарда да кездеседі. Әрине ондай ұқсастықтың өзі әр түрлі себептен тууы мүмкін. Кейде мұндай сарындастық халықтардың ежелгі туыстығынан тарайтын тарихи-генетикалық сипат байқатса, енді бірде елдердің тығыз мәдени қарым-қатынасына орай туады, ал қайсы бір ретте кең мағынасындағы тұрмыстық, кәсіптік, салттық ұқсастықтарға байланысты тарихи типологиялық өрнекке ие болады.
Эпос көркемдік ойлаудың қайталанбас, мәңгілік мағынасы кемімес, сұлулығы тозбас айрықша ажарлы бір деңгейі. Үстірт қарағанда ол өткен замандар ермегі, болған, біткен, тарих сахнасынан өшкен оқиғалардың тізбегі, көне түсінік, қиял аралас, әсірелеуі мол әлем сияқтанып көрінсе де, оның қымбаты мен ғибраты түпсіз терең. Эпостың асыл мұраты, ірі тұлғалары, таза, табиғи шындығы, керемет көркемдігі сан қауымды адамдық, азаматтық рухында тәрбиелеп келді, оның әрі қарапайым, әрі қол жетпестей биік туындылары әлі де алуан буын өкілдеріне ерлік, шындық, мәрттік өнегесін дарыта бермек.
Эпостың өзіне хас, қалыпты белгілері: онда белгілі бір халықтың эпикалық өткен дәурені суреттеледі, эпопея негізіне жеке бастың емес, ұлттық өмірдің аңызы алынады, мұнда бұрынғы мен қазіргінің арасында ұзақ уақыттық белестер жатады. Эпос - өмір оқиғаларының нақтылы талдауы емес, естелігі. Ал қандай да болмасын ұлттың эпикалық естелігі қайта өзгертуге, басқаша баяндатуға болмастай қасиетті ұғым ғой. Ол жеке адамдардың өңдеуіне, әрлеуіне көнбейді, өйткені эпикалық аңыз өз келбетімен қызық, оның бағасы да беріліп, қорытындысы да шығарылып қойылған. Эпикалық жырларда халықтың жақсылық пен жамандық туралы ұғымы, тарихи тәжірибесі, әлеуметтік құбылыстарға бағасы, келешектен күтер үміті ерекше тәсілмен көрініс береді.Сондықтан да жырлар мен тарихтың ұзына бойында орын тепкен оқиғалардың арасынан дәлме-дәл ұқсастық, үндестік іздеу шындыққа жеткізбейді. Эпос кейіпкерлерінің аты тарихи адамдарға ұқсас келуі оларды қалайда нақтылы бір түбірден шыққан дегізе алмайды. Қазақ халқының көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақтың архаикалық эпосы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5 бет
1. Қазақтың көне эпосы.
1.1. Қазақтың көне эпосының жиналу,жариялану,зерттелу тарихы ... .
1.2. Қазақ көне эпосының жанрлық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазақ көне эпосының нұсқалары
2.1. Құламерген, Жоямерген жырының нұсқалары ... ... ... ... ... ...
2.2. Мұңлық - Зарлық жырының нұсқалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3. Дотан батыр жырының нұсқалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2.4 . Құбығұл жырының нұсқалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
РЕФЕРАТ
Жұмысының тақырыбы:Қазақтың архаикалық эпосы
Жұмысының көлемі: 62 бет
Жұмыстың құрылымы:Бітіру жұмысы кіріспеден, Қазақтың көне эпосы; Қазақтың көне эпосының нұсқалары деген екі тараудан,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Архаикалық эпостың ауыз әдебиетінде, жалпы ұлтымыздың рухани өмірінде алатын орны мен маңызын айқындау - осы жазба жұмысымның көтерер жүгі. Қазақ эпостану ғылымында арнайы зерттеудің арқауына айналмай келе жатқан күрделі ғылыми мәселелердің бірі де осы. Осы кезге дейін назардан тыс қалып, арнайы зерттеле қоймаған, әдетте өзгеріске бейім, тұрақсыз, көбіне эпостың поэтикалық жүйесіне бағынышты саналып келген мұндай тақырыптың табиғатына тереңдеу бұл жұмыстың негізгі мақсаты мен міндетін айқындайды.
Жұмыстың өзектілігі.Менің тақырыбымның өзектілігі, ел естелігінің жарқын көрінісі, тарих жаңғырығы, алар бастау бұлағы саналатын қазақ халқының архаикалық эпостарының қанша қарастырылып зерттелгенімен кезінде назарға ілінбеген, еленбеген, кейбір көне эпостардың түрлі нұсқаларының айырмашылықтары мен ұқсастықтарына, атауларының өзгешелігіне, түпкілікті шешілмеген тың мәселелеріне тоқталу.
Жұмыстың жаңалығы: Бітіру жұмысында қазақтың архаикалық эпосы фольклортанудағы жаңа жетістіктер, әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, аталған жанрдың барлық нұсқалары түгелдей қарастырылып, жүйелі түрде зерттелуі нәтижесінде тың тұжырымдар тұрғысынан талданып, оның жанрлық ерекшеліктерінің, соны қырлары ашып көрсетілген.
Жұмысының зерттеу әдісі. Қазақтың архаикалық эпосынегізінен тарихи-салыстырмалы талдау, салыстыру, жүйелеу, тұжырым жасау, жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Тірек сөздер: эпос, нұсқа, типология, көне, көркемдік, тәсіл, т.б.
Кіріспе:
Жұмыстың өзектілігі.Көшпелі ғұмыр кешкен қазақ халқының өткен өміріне көз салғанда, оның рухани дүниесінде ауыз әдебиетінің - фольклордың орны бір бөлек екенін аңғаруға болады. Фольклордың өзгешелігі - халықтың дағдылы тұрмыс-салтымен, ғұмыр - тіршілігімен астасып жатуында.Шыр етіп сәби дүниеге келген сәтінен бастап дүниеден көшкенге дейінгі аралықтағы халықтың сан-сала әдет-ғұрпынан,наным-сенімінен, салт-дәстүрінен, өлең-жырларынан көрініс беруінде. Фольклордың қоғамдағы ықпалы жоғары, атқарар қызметі қаншалықты тармақты болса,оның түрлері мен жанрлары да соншалықты мол.
В.Я.Пропп: ''Фольклотанудың міндетінің бірі жанр категориясы және әрбір жанрды жеке - жеке зерттеу болып саналады'' [1,20], - дейді. Мұндай талғам-талап қазақ фольклортануына да жат емес екені мәлім.
Халық мұраларының үлкен бір мәуелі бұтағы - қазақтың көне эпостары. Эпостар тілегей-теңіз фольклорлық дүниеліктер арасында ауқымды орны бар, халық болмысымен ежелден біте қайнасып келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, қазіргі уақытта да тарих сахнасынан сыпырылып қалмай, жаңа даму кезеңін бастан өткеріп отырған бағалы жауһарлар санатына жатады.
Халқымыздың ғасырлар бойғы тағдырын, ерлігі мен елдігін, ой-арманы мен мұң-мұқтажын бойына жинақтаған архаикалық эпостардың қыры мен сыры мол. Эпостық жырлардан біз қазақ халқының тағдыр-талайын,тарихи және көркем ойлау ерекшеліктерін, наным-сенімдерін,салт-дәстүрі сонымен қатар рухани-интелектуалдық деңгейін де байқаймыз.
Менің тақырыбымның өзектілігі, ел естелігінің жарқын көрінісі, тарих жаңғырығы, алар бастау бұлағы саналатын қазақ халқының архаикалық эпостарының қанша қарастырылып зерттелгенімен кезінде назарға ілінбеген, еленбеген, кейбір көне эпостардың түрлі нұсқаларының айырмашылықтары мен ұқсастықтарына, атауларының өзгешелігіне, түпкілікті шешілмеген тың мәселелеріне тоқталу.
Қазақтың эпикалық жырлары өзінің құрамы, көлемі жағынан аса бай, ұлттық мақтанышымыз екені баршамызға мәлім. Біздің ғажайып эпосымыз ғасырлар бойы дамыған жазба әдебиетіміздің көп жүгін арқалап келгенінің өзі де өзгеше құбылыс. Стадиялық, жанрлық жағынан алып қарағанда эпос көп дәуірлер шындығын көз алдымызға елестетеді. Бізде адамның өмір туралы түсінігін мифологиялық сипатта танытатын жырлар да ұшырасады. Мәселен, Құламерген, Жоямерген, Құбығұл, Мұңлық - Зарлық, Дотан батыр секілді аңыздауларда ертегілік, сиқырлы ғажайып күштерге сенушілік іздері байқалады, түрлі архаикалық элементтер де кездеседі.
Сол себепті де, қазақ эпосында миф пен ертегінің ара жігін бөліп алып, енді ғана қалыптаса бастаған алғашқы архаикалық эпостар туралы кеңінен айтуымыз міндетті. Архаикалық эпостарға қандай шығармаларды жатқызамыз, олардың қандай өзіндік ерекшеліктері, қалыптасқан жанрлық үлгілері, көркемдік-бейнелеуіштік құралдары болады деген өзекті мәселелерге де тоқталуымыз шарт деп есептеймін.
Қазақ эпосын жанрлық түрлеріне қарап жіктеу мәселесіне баса назар аударылуы қажет. Архаикалық, қаһармандық, ғашықтық, тарихи эпостардың өздеріне тән сипаттары еліміздің фольклортану ғылымында сараланған нәрсе. Өкінішке қарай қазақ эпосын тегіне қарап жіктеу жұмысы бізде әлі күнге дейін жеткілікті жүргізілмеген. Жанрлық жіктеудің қандай күйде екені терминдердің ерекшелеп, анықталып болмауынан да көрінеді. Сондықтан да, эпос пен тарихи өлеңнің, аңыздың, ертегінің, мифологияның өзгешіліктерін нақтылы сұрыптап алмай, түйдегімен, аралас-құралас күйінде сөз ету жақсы нәтежие бере алмайды.
Архаикалық эпосты зерттеу жұмысының өте маңызды саласының бірі - оларды жанрлық түрлерге қарап жіктеу, стадиялық қатарын анықтау, жыр түрлерінің көп қабаттылығын көрсету, олардың өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын аңғарту, өзге елдер эпосымен типологиялық салыстырулар жасау болып табылады. Архаикалық, қаһармандық,ғашықтық эпостың өзге жанрлармен қарым- қатынасын, ұқсастығы мен айырмасын ашу да күрделі, іргелі мәселелер тобына жатады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Архаикалық эпостың ауыз әдебиетінде, жалпы ұлтымыздың рухани өмірінде алатын орны мен маңызын айқындау осы еңбектің көтерер жүгі. Қазақ эпостану ғылымында арнайы зерттеудің арқауына айналмай келе жатқан күрделі ғылыми мәселелердің бірі де осы. Осы кезге дейін назардан тыс қалып, арнайы зерттеле қоймаған, әдетте өзгеріске бейім, тұрақсыз, көбіне эпостың поэтикалық жүйесіне бағынышты саналып келген мұндай тақырыптың табиғатына тереңдеу бұл жұмыстың негізгі мақсаты мен міндетін айқындайды.
Жұмыстың жаңалығы. Бітіру жұмысында қазақтың архаикалық эпосы фольклортанудағы жаңа жетістіктерді, әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, аталған жанрдың барлық нұсқаларын түгелдей қарастырып, жүйелі түрде зерттеу нәтижесінде тың тұжырымдар тұрғысынан талдап, оның жанрлық ерекшеліктерінің, соны қырларының ашылуына және көне эпостардың түрлі нұсқаларына тоқталып өзіндік пікір, ой қалыптастырдым.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Архаикалық эпос тек қана қазақта ғана емес, дүние жүзінің күллі халықтары фольклорында бар десек қателеспейміз. Әрбір халықтың өз тарихы , әдебиеті, қайнар көзі, бастау бұлағы бар. Ал біздің де бастау бұлағымыз сонау архаикалық эпостан екеніне ешкім де шек қоя алмайды. Демек қазақтың архаикалық эпостарының табиғатын терең танып, зерделеп шығу үшін оны бір халық мұрасы аясында тар ауқымда ғана талдау жеткіліксіз етеді.
Сондықтан да мен зерттеуімде басқа да ұлттардың сол кездегі тыныс-тіршілігі мен әдет-ғұрпына, наным-сеніміне,батырлық сипаттарына, сол кездегі қоғамның қаншалықты өзгешелігіне,мифологиялық танымдарына тіпті салыстырмалы типологиялық әдіске жүгіне отырып зерттедім десем де болады. Әсіресе, қазақтың архаикалық эпосын орыс халқының эпостарымен салғастыра қарап, ортақтастық, ұқсастықтарын анықтауға ден қойдым. Ал, архаикалық эпостың шығу тарихын айқындау үшін дүниежүзі халықтарының фольклорлық, этнографиялық айғақтарына жүгіну ғана дұрыс қорытындылар алып келді. Көне материалдарды бүгінгі жайымен салыстыру арқылы ғылыми пайымдаулар жасай алдым. Жұмыста жүйелі талдау әдістерін қолдану арқылы эпостың тұрақты және өзгермелі белгілерін поэтикалық-көркемдік қасиеттерін саралай алдым. Әрбір эпостың алғашқы даму тегі, бастау алатын көзі, оның поэтикалық өзгеше түр ретінде қалыптасу кезеңдері бар. Эпос бір күнде пайда бола салған құбылыс емес.
Ертеректе адамдар қоршаған ортаның, табиғат сырларының байыбын жете түсінбеген. Осындай дәуірлерден бастау алатын архаикалық эпос қилы сатылық дамуды бастан өткерген. Бұл жұмыста архаикалық эпостың қашан, қай дәуірлерде пайда болғанын шама шарқымша айқындап, жүріп өткен жолына шолу жасауды, қоғамдық өмірдің ерекшеліктеріне орай өзгеріске түсіп отыруын көрсетуге ұмтылдым. Қазақтың көне эпосының бағзы дәуірлерде пайда болуынан қазірге дейінгі аралықтағы дамуы тарихи тұтас құбылыс ретінде қарастырылады. Эпосты көптеген зерттеуші ғалымдардың жіктеуі бойынша қарастырдым. Архаикалық эпосқа жататын: Құламерген, Жоямерген жырының,Мұңлық - Зарлық жырының, Дотан батыр жырының, Құбығұл жырының нұсқаларын да салыстырып, жеке-жеке тоқталып талдағанды жөн көрдім. Қазіргі архаикалық эпос байырғы белгі таңбаларынан нені сақтап, нені жоғалтты деген сауалдарға жауап іздеп, дәстүрлік пен даралықтың ара қатынасын, өткен мен бүгінгі арасындағы жанды байланысты зерделеуге назар аудартты.
1.1.Қазақтың көне эпосының жиналу, жариялану, зерттелу тарихы.
Сан ғасырлық тарихы бар эпостық жырлардың шығу тегіне, құрылымына,жанрлық жүйесіне, көркемдік ерекшеліктеріне байланысты зерттеу жұмыстары жүргізіліп келді. Осы мол қазынаның көлемді де, көркем саласының бірі - көне эпос деп санады.
Қазақ халқы ауыз әдебиетінің мол саласы - эпосты жинау, жариялау, зерттеу жолында көп еңбек етті.
Фольклортану саласында көне эпос және оның жекелеген үлгілері туралы мұрамыз ауыздан-ауызға тарап, көптен жиналып, қағаз бетіне түсті. Оған В.Радлов,Г.Потанин,Н.Ильминский, А.Веселовский,Ш.Уалиханов,Ә.Диваевт ардан бастап М.Әуезов, С.Сейфуллин,Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Ы.Дүйсенбаевтардың қосқан үлесі зор.
Одан бергі жерде Р.Бердібаев, Н.Төреқұлов, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, О.Нұрмағамбетова,С.Садырбаев,Т.Сыды қов, Е.Тұрсынов, т.б. зерттеушілер қазақ фольклорының соның ішінде эпосына жаңа биігіне үңіліп, көптеген ізденістерге жол салған. Осы аталған ғалымдардың барлығы дерлік эпостың тарихы деген мәселені айналып өте алмаған. Сонымен қатар, ғалымдар құнды пікірлер айтып, бұл жанрдың табиғатын әр қырынан қарастырған.
Қазақ эпосындағы этникалық үрдіс бірде айқын, бірде бұлдыр болуы мүмкін. Бірақ эпостық жырлардың бұл белгісіне біржақты келіп, оны тарихи оқиға мен оның жырдағы көрінісін алшақтатып тұрған құбылыс ретінде түсінер болсақ , онда көп уақыт ғылым төрінен түспей келген ұғым-түсініктердің ықплынан ұзап кетпеген болар едік. Оның бірі таным жүйесімен байланысты болса, екіншісі тарихи үрдіспен тамырлас. Сол себепті эпостық жыр оқиғаларын ғылыми ізде бағалау талаптары да әркелкі. Эпоста типтік атаулар да, типтік көріністер де кездеседі. Олардың бәрін бірдей жырлардың көркемдік жүйесіне бағындырып қоюға да болмас еді. Мұны қазақ эпосындағы этнонимдік атаулар тұсында анық байқауға болады.Олар үнемі тұрақты келеді. Тіпті эпостың айтушылар қолынан өткен сан-алуан варианттарындағы болмысы да дәл осы тұрақтылығымен дараланады. Демек жырдағы көптеген көркемдік белгілер оның сюжеттік желісінен орын алса да, этнонимдік атаулар табиғатына терең енбеген. Қазақ өздерінің көне аңыздары мен наным-сенімдерін қайран қаларлық тазалықта сақтай білген. Одан да өткен ғажабы сол , байтақ даланың әр шалғайындағы әсіресе өлең-жырлар еш өзгеріссіз, бір қолдан шыққандай қайталанатынын қайтерсіз. Көшпелі сауатсыз ортадағы ауызша тараған осынау үлгілердің бір-бірінен қылдай ауытқымайтынын қайтерсіз[2,176],-деген Ш.Уәлиханов пікірі де осыны байқатады.
Эпос пен этникалық үрдістің арақатынасын зерттеудің қажеттілігін айқындайтын белгілердің бірі осы.
Ш.Уәлиханов ауыз әдебиетін талдауды шығыстанушы ғалым ретінде жүргізген. Оның еңбектерінде Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркістан, Жоңғария, Сібір, Еділ бойы елдерінің тарихына , этнографиясына , ауыз әдебиетіне, саяси - әлеуметтік халіне қатысты аса көп пайымдаулар кездесетіні осыған байланысты. Орта Азияның ежелгі мәдениетінің соңғы ғасырларда құлдырап, өте мүшкіл жағдайға түскенін Шоқан Уәлиханов сан рет тебіреніп жазған. Ол тарихы, тағдыры жақын халықтардың мәдениетін, әдебиетін бір-бірімен байлааныста тексеру қажеттігін терең түсініп, осы салада игі қадам жасаған [3,13]. Халқымыздың данышпан перзентінің қазақ поэзиясы мен аңыздарын өзге елдерге, ең алдымен, орыс қауымына толық мәнінде түсіндіргісі , насихаттағысы келгені оның әрбір сөз саптауынан байқалып тұрады.Қазақ ауыз әдебиетінің жай - күйі сырт жұрттарға мүлде дерлік мәлімсіз кездерде оыншама ыстық ықыласпен, сенімділікпен сөйлеу Шоқан Уәлихановтың отаншылдығын жарқырата ашқандай. Қазақ ауыз әдебиетін ол әлемге бұрыннан танылған елдердің әйгілі нұсқаларымен салыстыра отырып, үлкен, салдарлы қорытындыларға келеді. Оның тағы да бір тағылымды тұжырымын келтірсем: Егер жұрттың айтуымен Герадот жинаған Гомердің көркем өлеңдері мен аңыздарының аз да болса тарихи мәні бар десек, егерде өзгеріліп, мысал тәрізді боп кеткен аңыздардың негізінде оқиға, шындық жататын болса , қазақтың ата бабаларының өмір-тұрмысын, әдет-ғұрпын әр жағынан қамтып, белгілі бір жүйеде суреттеген, сол елдің өткен кездегі өмірінің сәулесі болған аңыздарын алып, ол халықтың осы күнгі мінез - құлқымен және олар жөніндегі тарихи нұсқалармен салыстырсақ, онда аңыздардың тарихи мәні болуының мүмкіндігіне күдіктенбеуіміз керек [4,240]. Мұндай сөздер нағыз маманданған фольклоршы қаламынан ғана тууы мүмкін. Ауыз әдебиетінің пайда болуы, дамуы, сақталуы ерекшелігін ыждағатпен іздеген ғалым ғана осындай кемел, терең түйіндеулерге келмек...
Академик В.В.Радлов қазақ ауыз әдебиетін жинау, таныстыру зерттеу турасында өшпес еңбек еткен ғалымдардың бірі. Ол тұңғыш рет қазақ фольклорының үлгілерін кітап етіп жариялаған[5,3]. Мұнда өзге жанр текстерімен қатар эпостар да орын алған. Ол қаһармандық жырлар мен аңыздауларды батыр ертегілер деп аталған. Қазақ фольклорын алғаш рет кең көлемде жүйелеп , сипаттамасын берген. Оның кітабы арқылы қазақ поэзиясы ана тілімізде айшықты көркімен әлем жұртшылығы назарына ұсынылуының өзі мәні кемімес құбылыс.
В.В.Радлов өзінің қазақ ауыз әдебиеті нұсқалары жайындағы ойларын өзге де түркі тілдес халықтар фольклорының тәжіриебесін ескере отырып айтқан...
Халқымыздың фольклорлық мұрасын үлкен сүйіспеншілікпен дәйекті түрде жинаған, бұл іске саналы өмірін арнаған Ә.А.Диваевтың еңбегі аса елеулі. Ол ауыз әдебиетінің түрлі жанрларына қосылатын баға жетпес халық қазынасын хатқа түсірді. Солардың қатарында эпосқа да ерекше көңіл бөлгенін атап айтсақ болады. Ә.А.Диваев эпикалық жырларды ұзақ жылдар бойында ыждағатпен жинап, бастырып шығарды.
Қазақ ауыз әдебиетін, соның ішінде эпосты жинап, жариялау, зерттеу, насихаттау ісіне классик жазушымыз, көрнекті ғалым Мұхтар Әуезовтің сіңірген еңбегі ұшан теңіз. Фольклорды халықтың сан ғасырлық өмір тәжірибесі мен арманының жемісі деп қараған ғалым оның әдеби - эстетикалық, танытқыштық және тәрбиелік мәнін ерекше бағалаған. Осы мақсатпен ол ауыз әдебиетінің өзге жанрларымен қатар эпосты зерттеу саласында жиырмасыншы жылдардың өзінде-ақ көп іс тындырған.
Эпостың тарихи мәнін түсіндіруде С.Сейфуллиннің атқарған қызметі күрделі. Ол өзінің Қазақ әдебиеті деген еңбегінде ауыз әдебиетінің түрлі жанрларына сипаттама жасап, олардың таңдаулы үлгілерінен мол мысал келтіріп өткен.
Қазақ совет әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, аса көрнекті ақын, прозашы, драмашы, зерттеуші, академик Сәбит Мұқановтың жалпы ауыз әдебиеті, соның ішінде эпос турасындағы пайымдаулары кезінде жанр табиғатын түсіну мен насихаттауға қажет қызмет атқарды. Халықтың эпостық байлығы тұтас күйінде әлі де жұртшылыққа кеңінен мәлім бола қоймаған отызыншы жылдарда мұндай таныстыру, талдаудың өте пайдалы болғаны белгілі.
С.Мұқановтың бұл тараптағы еңбегін екі жүйеге бөліп қарауға болады. Бірі - оның эпосты жариялау жөніндегі, екіншісі батырлар жырларын зерттеудегі еңбегі. Ол өзінің Халық мұрасы деген зерттеуінде халқымыздың рухани және материалдық байлығын терең де кемел пайымдай келіп, эпостың жанрлық табиғатын кең түсінетіндігін көрсетіп, эпостың жанрлық табиғатын кең түсінетіндігін көрсетіп, орнықты ойлар қозғады [6,21].
Эпикалық жырлардың тіл кестесі,адам тұлғасын бейнелеу ерекшеліктері, оларды жазба әдебиет қажетіне ұтымды пайдалана білу мәселесі де Сәбит Мұқанов мақаласында қамтылған.
Кейбір эпосты түсіну мен бағалаудағы жаңсақтарға қарамастан көрнекті суреткердің батырлар жырына арналған зерттеуі халық қазынасын дұрыс бағалау жолындағы қажетті қадамдардың бірі болды.
Белгілі әдебиетші ғалымдардың эпос турасында азды-көпті пікір білдірмегені сирек...Олар қазақ эпостану ғылымының жастығына қарамастан эпикалық жырлардың негізгі мәні мен табиғаты жөнінде өзіндік пікір айтуға талаптанды. Солардың бірі - профессор Б.Кенжебаев отызыншы жылдарда бұл тақырыпта көлемді мақалалар жариялаған [7,23]. Аталған еңбектерде эпостың халық тілегіне сәйкес, өмір шындығынан туатыны дұрыс ұғындырылады. Сонымен қатар Б.Кенжебаев, басқа да зерттеушілер секілді, эпос батырларының тарихта болған-болмағандығы жайында топшылаулар жасап көреді. Ғалымның соңғы тұжырымдары қазақ батырлар жырының шығыс дастандарымен , белгілі дәрежеде, тамырлас болып келгендігін айтуында.
Ауыз әдебиетінің інжу-маржаны болып табылатын эпос байлығын жинау, жариялау, зерттеу саласында күн тәртібінде тұрған міндеттер жөнінде ғалымдар ой қозғап, көптеген пікірлер білдіреді. Соларды жинақтап айтқан төмендегі тұжырымдарды атап өтсем:
1. Батырлар хақында жырлардың Он, жиырма, кем қойғанда бірнеше вариант болып келетіндігі себепті сол варианттарды тұтастай алып, салыстыра зерттеу эпостың генезисін, даму сатыларын толығырақ түсінуге мүмкіндік бермек. Әр заман, әр кездегі наным, сенім, дүние танушылық көзқарастар не кіргізді, жырлардың бұл жақтарын да кеңірек ашқан жөн.
2. Эпосты айтушылық мектептерін, олардың өзіндік дәстүрін, Қазақстанның әрбір өңіріне тән өзгешелігін, ірі жырау , жыршылардың репертуар құрамын тексеру жеке өз алдына бір сала іс болып табылады.
3. Эпикалық мұраны бір халықтың ғана шеңберінде қарастыру аздық етеді, сондықтан оны көрші, туыс елдердің тақырыптас нұсқаларымен , одан да әрі тереңдеп, орыс халқының батырлық дастандарымен салыстыру қажет.
4.Тарих пен эпостың арақатынасын, байланыс дәрежесін ашу ғылыми зерттеу істерін жаңа сатыға көтеретін шараның бірі болмақ.
5. Эпостың тілін, құрылысын, көркемдеу құралдарын, бір сөзбен айтқанда , поэтикасын зерттеу де фольклоршылар алдындағы ірі уәзипалардың бірі [8,25-26].
Эпосты тақырыптық және кезеңдік жағына қарап, жүйелеп жіктеу жөнінде қазақ фольклоршылары ізденістер жасап келген. Сондай жіктеудің бір алуаны профессор Е.Ысмайлов еңбегінде кездеседі. Эпосты тақырыптық және кезеңдік жағына қарап, жүйелеп жіктеу жөнінде қазақ фольклоршылары ізденістер жасап келген.
Эпосты тақырыптық және кезеңдік жағына қарап, жүйелеп жіктеу жөнінде қазақ фольклоршылары ізденістер жасап келген. Сондай жіктеудің бір алуаны профессор Е.Ысмайлов еңбегінде кездеседі.
1939 жылы жазылып, бірақ баспада жарияланбаған Көне эпос,Батырлар жыры туралы деген зерттеуінде ол эпосты төрт топқа бөліп қараған.
Ғалым XIV ғасырға дейінгі көне дәуірді шартты түрде қаңлы-қыпшақ заманы деп атап, Ер Төстік, Құламерген - Жоямерген, Дотан батыр, Көрұғлы, Құбығұл, Бозғұлан, Алпамыс жырларын осы кезеңге тән деп есептеген. Едіге, Қобыланды, Орақ - Мамай , Шора, Ер Тарғын, Ер Көкше, Қамбар, Бөгенбай батыр, Ер Сайын жырлары XIV - XVI ғасырлардың, ноғайлы заманының оқиғаларын қамтиды деп санап, бұларды жеке салаға бөлген. Бұдан кейін XVII - XVIII ғасырларда қазақ пен қалмақ арасындағы соғыстарға қатысты эпосты, Қабанбай, Есімхан,Бөгенбай, Олжабай, Алтай, Қаратай атына байланысты жырларды жеке туынды ретінде ұсынады. Ал XIX ғасырдағы ұлт-азаттық күресінің ерлері Исатай, Махамбет , атақты батырлар Бекет, Жанқожа, Ағыбай, Сұраншы, Сыпатай, т.б. туралы жырлар өз алдына бір топталған[9,215]. Мұндай жіктеудің тақырыптық, хронологиялық жағынан алғанда талас тудырмайтындары XVIII - XIX ғасыр оқиғаларына қатыстылары. Жалпы, эпосты нақтылы пәлен ғасырдың шығармасы деп үзілді-кесілді тұжырым жасаудың қиындығы белгілі. Сөз болып отырған жіктеуде бір кезде фольклортануда орын тепкен тарихи мектеп концепциясының тікелей әсері барлығы сезіледі...
Өзінің Ақындар деген монографиясында Е.Ысмайылов эпостың айтушыларына, сақталуына, дамуына байланысты құнды пікірлер айтқан. Халықтың көне дәуірдегі ұғымын өз түсінігі бойынша суреттей білген. Айдаһар, жылан, жезтырнақтар, жалмауыз кемпірлер - адам баласының ертеден алысып, бірде жеңіп, бірде тең түсіп келе жатқан табиғаттың апат күштері деп те қарауға болады деген тұжырым жасаған. Бұл тұжырымға менде толықтай келісетінімді білдіргім келеді. Адам баласы айналасындағы табиғат құбылысын көне заманнан бері танып-біліп, сырына қануға тырысып келеді. Дүниені тану тәжіриебесі, ғылым өрісі төмен кезде адамдар дауылды, бұлтты, ыстық-суықты, жыртқыш аңдарды, зиянды жәндіктерді киелі, қауіпті бір күш иесі деп білген. Олар жайында сан алуан аңыз, ертегілер таратқан. Айдаһардың адам жұтуы, жезтырнақтың кісі жеуі, халықты апатқа ұшыратуы жәйлі неше түрлі ертегілер бар. Оның өзі ертедегі адамдардың ұғымына, нанымына байланысты.
Көне дастандардағы жылан, айдаһар, жезтырнақтардың көне замандағы мифтік ұғымдағы мотив, образдарымен байланыстыруға болады [10,152]. Е.Ысмайылов көне жырлардың неғұрлым көбірек сақталып келген жерлері - эпикалық аудан туралы топшылауы көңілге қонымды. Ол қазіргі кезде белгілі болып отырған аңыздаулардың көбі Қазақстанның оңтүстік-батыс өңірінен шыққан жыршы, жыраулар аузынан жазылып алынғанын, бұл өлкеде эпос айтушылардың жалғасқан дәстүрі, өзіндік мектебі берік орын теуіп келгенін көп мысалдармен сипаттай келіп, оның себептерін былайша түсіндіреді: ...Қазақстанның оңтүстік-батыс аудандары арғы көне дәуірлердің өзінен бастап, халықтардың мекені, ерсілі-қарсылы жасалған жорық жолы, сауда-саттық, керуен, кеме жолдарының үсті болды. Ғұндар, селжұқтар, қарлықтар, оғыздар, монғолдар, араб, ирандар, қыпшақтар тағы басқалар ерсілі-қарсылы жойқын жорықтар, қырғын соғыстар жасап, осы жерлерді мекен еткен ру,тайпа,елдердің тарихында үлкен апаттар, қоғамдық сапырылысулар тудырып отырған... Оның өзі ертедегі адамдардың ұғымына, нанымына байланысты.Көне дастандардағы жылан, айдаһар, жезтырнақтардың көне замандағы мифтік ұғымдағы мотив, образдарыме байланыстыруға болады.Е.Ысмайылов көне жырлардың неғұрлым көбірек сақталып келген жерлері - эпикалық аудан туралы топшылауы көңілге қонымды [11,239]. Әрине, эпостың сақталу дәстүрінің өзіндік басқа да заңдылықтары болатындығы шүбәсіз. Дегенімен, бұл тұжырымның ілтипатқа аларлық жақтары бар. Тарихи оқиғалардың үздіксіз желі тартқан, түрлі халықтар, мәдениеттер араласқан жерлерінде сол құбылыстардың жаңғырығы , белгілі дәрежеде көрініс беруі табиғи. Қалай болған күнде де ғалымның Қазақстан жеріндегі эпикалық аудан дәстүрінің ерекшелігін мінездеуі ізденіс нәтежиесі болып табылады.
Халқымыздың эпостық мұрасын зерттеуде елеулі еңбек сіңірген ғалымдардың бірі - академик Ә.Х.Марғұлан. Оның қазақтың эпикалық аңыздауларына арналып, әр кезде жазылған мақалалары жанр табиғатын терең түсінуге септеседі [12,17].
Ә.Марғұланның эпостану бойынша ұзақ жылдық ізденістерінің күрделі бір нәтежиесі оның қазақ жырларының шыққан кезеңін дәуірге бөлуінен көрінеді. Ол О характере и исторической обусловенности казахского эпоса деген еңбегінде эпостың шығу тегі мен жасалу кезеңін бес дәуірге бөліп қарайды.
1. Архаикалық дәуір.Ер Төстік,Ақ Кебек,Құламерген-Жоямерген, Құбығұл, Дотан батыр, Шолпан мерген жыр, аңыздарын осы кезеңге жатқызады.
2. Оғыз-қыпшақ ( XI - XII ғ.ғ.) дәуірі. Бұл дәуір туындысы ретінде Қорқыт, Қазанбек, Алпамыс, Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Домбауыл, т.б. аңыздауларды алып көрсетеді.
3. XIII - XIV ғасырлар оқиғасына құрылған эпос жеке сала болып қаралған. Бұл кезең жырлары тағы да ішкі екі топқа бөлінген.
а) Жошы ұлысының құрылуы мен ішкі қайшылықтарын бейнелейтін жырлар Қобыланды, Ер Тарғын;
б)Аталған ұлыстың ыдырауын және өзара соғыстарын сипаттайтын эпос Қамбар, Қазтуған.
4. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті ( XVII - XVIII ғасырлар) суреттейтін эпос. Бұл тұста Қабанбай, Бөгембай, Олжабай, Есім хан, т.б. туралы жырлар ескерілген. Мұнда тарихи өлеңдер туралы да пікірлер кездеседі.
5. XIX ғасырда патша езушілігіне , хандар зорлығына қарсы күрес хикаяларын бертін эпос жеке дәуір жаратындысы деп сипатталаған. Ғалым тарихта өмір кешкен Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа туралы шығармалардың жанрлық өзгешелігі бар екенін ескерген.
Академик Ә.Марғұланның эпосты бұлайша жүйелеуінде ой саларлық көп мағына жатыр. Тақырыптық тұрғыдан алып қарағанда мұндай жіктеу шындыққа неғұрлым сай келеді. Сонымен қатар эпостың жанрлық, стадиялық белгілерін қарастырғанда да бұл еңбектің тигізер қолғабысы аз емес.
Ә.Қоңыратбаев қазақ эпосын жанрлық, хронологиялық жағынан төмендегіше топтайды.
1. Ертегілік эпос ( Ер Төстік, Құламерген, Таласбай мерген, Дотан батыр, Мұңлық - Зарлық);
2.Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос(Орхон жазулары, Күлтеген жайындағы жырлар);
3.Оғыз эпосы (Кітаби дадам Қорқыт жырлары );
4. Тайпалық эпос (Алпамыс, Қобыланды, Қамбар);
5. Ноғайлы эпос (Ер Тарғын, Мұрын Сеңгірбаев жырлайтын Қырманның қырық батыры т.б.);
6.Тарихи эпос (Бекет, Досан батыр, 1916 жыл поэзиясы);
7.Лиро-эпос (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман - Шолпан );
8. Шығыстық дастандар (Рүстем - дастан, түрлі қиссалар);
9. Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген батыр, Сұраншы батыр, Нарқыз);
10. Совет эпосы (Аманкелді, Мәлік, Төлеген жайындағы жырлар) [13,18]. Эпосты бұлай жіктеу зерттеушілерге көптеген ойлар салады. Жырды осылай бөлуінің ғалымның бұл тарапта көп ізденгендігінің белгісін көрсетеді.
Эпос мәселесіне неғұрлым тереңірек барған автордың бірталай пікірі, өз кезінде тың да қызғылықты. Мәселен ол батырлар жырларының түбірі жайында төмендегіше толғайды. ...Бір батырдың ерлік өмірі туралы, не жалғастыра жырланатын көп батырлардың күрестері туралы жырлар талай жылдарды, талай шығарушы, жырлаушыларды бастарынан өткізіп барып, халық қазынасына айналады. Қазақ эпостары да осыны аңғартады. Қазақтың осы күнгі ұзақ эпостарының бастамалары ерте замандардағы патриархалдық - рулық құрылыс кезінде: үйсін, қаңлы, қоңырат, керей, қыпшақ замандарында әр рудың өз тәуелсіздіктерін сақтап қалу үшін күрескен адамдардың істерін ерлікке айналдырып жыр еткен қысқа көлемді жырлар[8,10]. Бұл үзіндідегі көңіл бөлерлік мәселе - эпостың ел азаттығы үшін күрескен адамдардың істерін ерлікке айналдырып жыр ететін қасиетін көрсетуі.Батырлық аңыздаулардың халық қиялында қорытылып туатынына назар аударған.
Мысалы, көрнекті осетин ғалымы В.Абаев эпосты тарихи дереккөз ретінде пайдаланудың маңыздылығын саралай келіп: Идея привлечения современных, бытующих по сей день в народе сведений для освещения событий и отношений далекого прошлого... не может считаться слишком смелой и безрассудной. Давно признано, что фольклор первокласный исторический источник [14, 135] - деп жазады.
Л.Н.Гумилев болса мифтік, ертегілік сюжеттердің өзі де үлкен қиял жемісі емес, өз кезеңінің танымдық деңгейін көрсететін белгі деген пайымдау ұсынады [15,90].
Көне эпос пен қаһармандық эпостың айырмашылықтары мен жанрлық сипаттары туралы орыс фольклоршылары да құнды ғылыми тұжырымдар жасаған. Белгілі фольклортанушы В.М.Гацак эпостық жырларды көне қаһармандық, қаһармандық, романдық, тарихи деп төртке бөлген.
Ал Б.Н.Путилов көне эпос жайындағы зерттеулерді шола отырып, былайша жүйелейді: мифологиялық эпос, батырлық ертегі, мемлекет пайда болғанға дейінгі ( догосударственный) эпос - алғашқы қауым жемісі [16,5].
Профессор Ә.Қоңыратбаев еңбектерінде көне эпосқа қатысты ғылыми тұжырымдар мол [17,12]. Ғалымның "Эпос және оның айтушылары" атты еңбегінде эпостың пайда болу кезеңі жан-жақты талданатын болса, академик Ә.Марғұлан көне эпос үлгілерін шығу тегі мен жасалу кезеңін архаикалық дәуірге жатқызады. Ал Ә.Қоңыратбаев жанрлық, хронологиялық жағынан ертегілік эпос деп бөліп қарауды ұсынады.
Академик М.Ғабдуллин мен Т.Сыдықов бірлесіп жазған зерттеуде көне эпостарға: Ертедегі адамдардың ру тәуелсіздігі үшін жүргізген күресі, тұрмыс - тіршілігі, күнкөріс, шаруашылық жайлары, бақташылық, аңшылық кәсібі, дүниетанудағы көзқарасы, наным-сенім ұғымдары мифтік-фантастикалық негізде суреттелген, - деген анықтама береді [18,32-33].
Көне эпостың сюжеттік құрамы бірдей емес. Аталған эпостарда мифтің, ертегінің, аңыз-ертегілердің рөлі де түрлі дәрежеде болады. Және де көне эпостың тақырыптық аясы да, идеялық бағыты да, образдар жүйесі де әртүрлі болып келеді. Өйткені, бір тобында қаһармандық мадақталса, енді бірінде аңшылық, мергендік жырланады, үшінші бір жырлары тұтастай мифологиялық сюжетке құрылады.Осы орайда, академик Р.Бердібаев көне эпос мәтіндеріне тән жеті ортақ белгісін атап көрсетеді. Олар:
Көне эпоста қиял-ғажайыптық оқиға күрделі орын алады. Адамзатқа зұлым күштер (жезтырнақ, дию, албасты, аждаһалар) қауіп төндіреді.Олармен күресіп,жеңіп, мұратқа жету көрсетіледі. Екінші айырмашылығы, көне эпоста дүниенің жаралуы туралы мифтік ұғымдар көрініс тапқан. Оқиғалардың, байланыстардың үш қат әлемде: аспан, жер астында өтетін осының айғағы.Алғашқы адамдар - мәдени қаһармандар іс-әрекетінің, мифтік дәуірдің елестері осындай жағдайда айқындала түседі. Әке мен баланың ұзақ уақытқа айрылысып, жат болып бпрып табысуы да қас күштер әрекетіне қатысты болады.
Сонымен қатар, анаеркі ( матриархат ) дәуірінің ыдырап, атаеркі (патриархат) кезеңінің салты орныға бастаған шақтың сипаттарын танытатын оқиғалар кездесуі эпостың көнелігіне дәлелдің бірі. Бұл мәселелер кейде төтелей көрінбегенімен, осы процестің салдары аңғарылып отырады. Қазақтың көне эпосында ертедегі аңшылық өмірдің суреттері неғұрлым кеңірек сақталған. Өз еңбегімен күн көріп жүрген аңшы, мергендердің зұлым күштерге күтпеген жерде кездесіп, айқаса түсуі, көп қиындықты бастан өткізіп барып, мұратына жетуі бұл шығармалардың қалыптасқан негізгі желісі. Адамдардың сиқырлы күштерге сенуі (анимизм, тотемизм, т.б) жан-жануарлар, өсімдік дүниесінің жан иесі бар деп есептеушілігі эпикалық шығармаларда із қалдырған.
Адамның ақылды жүйрік аттар, жас баланы асырайтын киіктер қамқорлығы осыны көрсетеді. Адал ниетті жас қаһармандарға тарыққанда жәрдемге келетін, ақыл беретін, жол табатын кәміл перілер, ғайып ерен қырық шілтендер қызметіне ерекше мән беріледі.
Баласыздық тақсыреті, әулиелер аралап, мінәжат етіп жүріп перзентті болушылық , түс көру, аян беру, болашақ қаһарманның ғажайып тууысекілділер түбірі де адамның табиғат күштеріне тәуелді кездерінің айқын өрнектері. Қаһармандардың жедел есеюі, жүйрік ат таңдап мініп, қауіпті алыс сапарға аттануы, жол-жөнекей алуан түрлі жыртқыш,сиқыр, қас күштермен кездесуі, батырлық үйленуі көне эпоста кең тараған құбылыс.
Р.Бердібай ашып көрсеткен көне эпостың сюжеттік құрылымы , жанрлық сипаты, көркемдік табиғаты осы зерттеудің нысанасына алынған жырлардың қай - қайсында да кеңінен орын алған. Солардың ең көнесінің санатында жататын жырдың бірі - Мұңлық, Зарлық дастаны.Оның сюжеті өте бай,оқиғалар желісі - шытырман. Мотивтері мен эпизодтары да алуан түрлі. Оқиғаның дамуы оқырманды өзіне қызықтырып, тартып отырады. Жыршы баяндау мен суреттеу тәсілдерін барынша пайдаланған.
Аталған жырды Хикаят рисала Мұңлық, Зарлық деген атпен алғаш рет баспаға дайындап жариялаған - Ж.Шайхисламұлы.Дастан Қазан төңкерісіне дейін алғаш 1986 жылы араб әрпінде жарияланып, 1917 жылға дейін он үш рет кітап болып басылған. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жариялауда ақын, ауыз әдебиетін жинаушы, баспагер Ж.Шайхысламұлының (1857-1937) еңбегі ерекше. Оңтүстік Қазақстан облысы, Арыс ауданы, Қожатоғай ауылында, қожа әулетінде дүниеге келген Жүсіпбек жасында мұсылманша оқып, білім алған. Ел арсынан жыр- дастандарды, айтыс үлгілерін жинап, өз бетінше түзетіп, Қазан қаласындағы Хұсайыновтар баспаханасына жіберіп, кітап етіп бастырып отырған. Жырды кімнен естігенін, қалай жазып алғандығы туралы Ж.Шайхысламұлы ешқандай дерек айтпайды. Тек жыр соңында мынадай жолдар бар: Қайғымен хатқа салдым көп жырларды, ескі сөзден түзеттім мен бұлады Ж.Шайхысламұлының ескі ғалым Б.Әзібаеваның тұжырымы бойыншаескі жалпытүркілік тілде жырланып хатқа түсірілген нұсқаны меңзеп отырғаны анық, ол қолжазба, я жарияланған кітап болуы мүмкін.
Біздің біраз жыр, дастанымыз ХIХ ғасырдың бірінші жартысында - ақ хатқа түсіп, кейде баспа бетін көріп те үлгеріп ел арасында қолжазба күйінде , кітап күйінде кең тарағаны белгілі [13,32-33]. Хикаят рисала Мұңлық,ЗарлықҚазан нұсқасы (1896) Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы бойынша жарық көрген Бабалар сөзі жүзтомдығының 52-томында жарық көрді. Өкінішке орай, Наурызбек жырау нұсқасы еш жерде жарияланбағандықтан, ғылыми айналымға түспеген.
Дастан кеңестік кезеңде көптеген өзгерістер, түзетулер мен бірнеше рет жарық көрді. Атап айтқанда, Батырлар жыры , Мұңлық - Зарлық, Ғашық - наме т.б. Ғашық - наме жинағында шығыс хикаяларының желісінде құрылған қазақ дастандары
Сейфүлмәлік, Таһир - Зүһра, Жүсіп - Зылиха, Иранғайып шаһ Ғаббас дастандарымен қатар, жанрлық тұрғыда бұл санатқа қосылмайтын Мұңлық - Зарлық та жарияланған.Белгілі библиограф ғалым Ү.Сүбханбердина құрастырған бұл жинақта ғылыми басылымның барлық шарттарын орындаған ( ғылыми түсінік, сөздік, жер - су атаулары т.б). Алғы сөзде құрастырушы Мұңлық - Зарлық дастаны туралы мынадай тұжырымдарға келеді. Шығыс сюжетіне құрылған, бірақ қазақ әдебиетіне сіңісті болып, қазақ фольклорының дәстүрлерімен ұштасып, төл шығарма сипаттас болып кеткен және бір шығарма - Мұңлық - Зарлық дастаны ... Жырдың сюжеті желісі қазақтың ертегі - аңыздарымен сарындас.Онда батырлар жырында кездесетін сөз оралымдары мен бейнелеу тәсілдері кеңінен қолданылған [19,8 ].
Қазақтың көне эпосының келесі бір үлгісі - Құламерген, Жоямерген жыры. М.Әуезов,Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Т.Сыдықов, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев сияқты ғалымдар эпостың нұсқалары,көркемдік ерекшеліктері,жырдың көнелігі, тарихы туралы ой-пікірлерін білдірген. Жырдың сюжеттік құрылымы ертегілік сарынмен үндес. Ең алдымен халық арасында Аламан мен Жоламан, Құламерген деген атпен тараған ертегілерден бастау алып, бірте - бірте жырға айналғанын аңғаруға болады. Бұл - Ертегілік сарындарды эпосқа айналдыру қазақ эпикалық дәстүріне тән құбылыс , - деген академик С.Қасқабасовтың ғылыми тұжырымының бір айғақты дәлелі [20,23].
Құламерген жырының шығу тегі мен оқиғаның өткен жері туралы академик Ә.Марғұлан төмендегідей ғылыми тұжырым жасайды:
Құламерген ертегі жыр болғанымен оқиғаны баяндауына қарағанда, мазмұнынан YII - IХ ғасырда қазіргі Еділ мен Каспий алаптарын қоныстанған бұлғар, хазар сияқты халықтардың жайы байқалатын сияқты... Жырда Хазар аралын мекендейтін атақты ер Құламерген мен Бұлғар шаһарының ханы Қасым екеуінің әйел үшін жауласқаны байқалады. Жырдағы негізгі әңгіме де осы екеуінің төңірегінде болады.
Одан соң жырда Орал тауы, Жойқын дария (Еділ), Хазар сияқты жер аттары кездеседі. Хазар, Хазар теңізі деп ескі уақытта араб, грек жазушылары Каспий теңізін айтқан [21,171].
Аталған жыр 1909,1912,1916 жылдары Қазанда,1939 жылы VII-VIII - сыныптарға арналған хрестоматияда және 1964 жылы Батырлар жыры атты жинақта басылым көрді.
Құламерген ертегісі қараққалпақ халқында да сақталғаны баршамызға аян. Ғалым Р.Бердібаев: Қарақалпақ халқында сақталған Құламерген мен қазақ жырының оқиғалық өрілімін салыстырып қарағанда екеуінің түбірі де, кейіпкерлерінің құрамы да бір бастаудан таралғаны айқын көрінеді.Тек қаһармандар есімінде, жер атында ғана айырмашылық бар [22,69] деп жазады.
Көне эпостардың қатарындағы Дотан батыр жыры да ертегілік сипатымен ерекшеленеді. Қисса Дотан Құбақанбайұлы жыры 1903 жылдан 1917 жылға дейін бірнеше рет баспа бетін көрген. Жырды жариялаған - Жүсіпбек Шайхысламов. Жыр Ер Дотан деген атаумен Қытайда тұратын қазақтар арасында кеңінен танымал. Аталған жыр 2011 жылы Қазақ ауыз әдебиетінің қазынасы сериясының 2-томында жарияланады. Серияға Мөрі ауданының қисса - дастандары атты кітаптан алынған.
Ал Құбығұл жыры 1941жылы белгілі эпик - ақын, жыршы Н.Байғаниннің жырлауынан хатқа түсірілді. Оның ертегі нұсқасы 1901 жылы Тургайская газетада Кобдагул деген атаумен, кейін 1908 жылы осы газетте Батыр Кубыкул деген атпен орыс тілінде жаряланған. Жырдың Нұрпейіс нұсқасы 1964 жылы Батырлар жырының 3- томында жарық көрді [4,365].Ол көптеген эпостық жырларды жаттап айтып, кейбірін өзінше жырлағаны белгілі. Ақынның Қазан төңкерісінен бұрынғы толғаулары мен сатиралық арнау өлеңдері, Қазақбай ақынмен айтысы т.б шығармалары ел аузында сақталғанымен, кезінде жазылып алынбаған. Аталған жыр Н.Байғанин айтуынан 1941жылы хатқа түсірілген.Жырдың түпнұсқасы Орталық ғылыми кітапхананың қорында сақталған (705-бума, 3-дәп.).Қолжазбаның соңғы бетінде жинаушы Ахмет Ескендіровтың мына сөздері жазылған:Жазылып алынды 22-июнь, 1941 жыл.Ақтөбе қ. Байғанин Нұрпейіс. Латын әрпінде. Нұрпейістің бұл жыры өзінің айтуы бойынша сол қалпында, ешқандай өзгеріссіз жазылды.Бұл өзінің жас кезінен айтып жүретін жыры екен. Машинкаға басуға мүмкіндік болмай, қолжазба қалпында жіберіп отырмын.Ахмет Ескендіров.22YI.1941 жыл. Жырдың Ахмет Ескендіров жазып алған нұсқасының көшірмелері М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институның қолжазба қорында да (414, 946-бумалар) сақтаулы. Белгілі фольклортанушы О.Нұрмағамбетовтың әзірлеуімен Құбығұл жыры 1992 жылы Жазушы баспасынан басылым көріп, кейін Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының 52-томында жарияланды.
1.2. Қазақ көне эпосының жанрлық ерекшелігі.
Қазақ эпосын жанрлық, әрі стадиялық сипаттары бойынша қарастыруды толықтыра түсетін басты мәселе - оны түрлі халықтардың эпикалық дәстүрімен салыстырып көру деп есептеймін. Біздің көне, қаһармандық және романдық эпосымыздың кейбіреулері тағдыры, тарихы жақын, көршілес халықтарда да кездеседі. Әрине ондай ұқсастықтың өзі әр түрлі себептен тууы мүмкін. Кейде мұндай сарындастық халықтардың ежелгі туыстығынан тарайтын тарихи-генетикалық сипат байқатса, енді бірде елдердің тығыз мәдени қарым-қатынасына орай туады, ал қайсы бір ретте кең мағынасындағы тұрмыстық, кәсіптік, салттық ұқсастықтарға байланысты тарихи типологиялық өрнекке ие болады.
Эпос көркемдік ойлаудың қайталанбас, мәңгілік мағынасы кемімес, сұлулығы тозбас айрықша ажарлы бір деңгейі. Үстірт қарағанда ол өткен замандар ермегі, болған, біткен, тарих сахнасынан өшкен оқиғалардың тізбегі, көне түсінік, қиял аралас, әсірелеуі мол әлем сияқтанып көрінсе де, оның қымбаты мен ғибраты түпсіз терең. Эпостың асыл мұраты, ірі тұлғалары, таза, табиғи шындығы, керемет көркемдігі сан қауымды адамдық, азаматтық рухында тәрбиелеп келді, оның әрі қарапайым, әрі қол жетпестей биік туындылары әлі де алуан буын өкілдеріне ерлік, шындық, мәрттік өнегесін дарыта бермек.
Эпостың өзіне хас, қалыпты белгілері: онда белгілі бір халықтың эпикалық өткен дәурені суреттеледі, эпопея негізіне жеке бастың емес, ұлттық өмірдің аңызы алынады, мұнда бұрынғы мен қазіргінің арасында ұзақ уақыттық белестер жатады. Эпос - өмір оқиғаларының нақтылы талдауы емес, естелігі. Ал қандай да болмасын ұлттың эпикалық естелігі қайта өзгертуге, басқаша баяндатуға болмастай қасиетті ұғым ғой. Ол жеке адамдардың өңдеуіне, әрлеуіне көнбейді, өйткені эпикалық аңыз өз келбетімен қызық, оның бағасы да беріліп, қорытындысы да шығарылып қойылған. Эпикалық жырларда халықтың жақсылық пен жамандық туралы ұғымы, тарихи тәжірибесі, әлеуметтік құбылыстарға бағасы, келешектен күтер үміті ерекше тәсілмен көрініс береді.Сондықтан да жырлар мен тарихтың ұзына бойында орын тепкен оқиғалардың арасынан дәлме-дәл ұқсастық, үндестік іздеу шындыққа жеткізбейді. Эпос кейіпкерлерінің аты тарихи адамдарға ұқсас келуі оларды қалайда нақтылы бір түбірден шыққан дегізе алмайды. Қазақ халқының көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz