Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының педогогикалық мұрасындағы отбасы және әйел тәрбиесі мәселелері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
НҰР-МҮБАРАК ЕГИПЕТ ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІ УНИВЕРСИТЕТІ
Исламтану кафедрасы
Найма Арман Айдарғазыұлы
М.Ж. Көпейұлының діни ағартушылық ұстанымы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B021500 - Исламтану
Алматы, 2017
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Исламтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________________
Исламтану кафедрасының
меңгерушісі, PhD Ш.Адилбаева
_ _____________2017 жыл
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: М.Ж. КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ДІНИ АҒАРТУШЫЛЫҚ ҰСТАНЫМЫ
5B021500 - Исламтану мамандығы бойынша
Норма бақылаушы,
п.ғ.к. Нұр-Мүбарак ЕИМУ
доценті м.а. Исабаева С.
______________
___ _______________2017 ж
Диплом жұмысының жетекшісі,
PhD доктор Гимад М.
____________
___ ______________2017 ж
Диплом жұмысының кеңесшісі,
аға оқытушы Есімқұлов Е.
____________
___ ______________2017 ж
Орындаған:
____________ Найма А.А
Алматы, 2017
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр- Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Исламтану кафедрасы
Бекітілді
Исламтану кафедрасының
меңгерушісі,
PhD докторы Ш.Адилбаева
________________________
___ ____________ 2016 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНА ТАПСЫРМА
Студент: Найма Арман Айдарғзыұлы
Жұмыстың тақырыбы: М.Ж. Көпейұлының діни ағартушылық ұстанымы
2016 жыл _ _ _______№____ университет ғылыми кеңесі бұйрығымен бекітілді.
1. Аяқталған жұмыстың тапсыру мерзімі _________________
2. Диплом жұмысы бойынша сұрақтар тізбесі:
а)
ә)
б)
3. Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізі және дереккөздері ретінде С. Дәуітов, С. Сүтжанов, Н. Жүсіпов, Г. Жүсіпова т.б көрнекті қазақ, орыс ғалымдарының осы тақырыпқа байланысты тікелей немесе жанама қатысы бар еңбектер пайдаланылды.
Тапсырманың берілген уақыты ___________________
Диплом жұмысының кеңесшісі _______________ Есімқұлов Е.
Тапсырманы орындауға қабылдап алған студент ___________ А. Найма
Алматы, 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 М.Ж. КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 ⅩⅨ ғ. Қазақ жеріндегі діни, мәдени және саяси ахуал
1.2 Мәшһүр Жүсіптің өмірі және тұлғалық дамуының қайнар көздері
1.3 Мәшһүр - қазақ ағартушыларының шоқтығы биік тұлғасы ретінде М.Ж. Көпейұлының философиялық көзқарастарының исламмен үндестігі
2 М.Ж. КӨПЕЙҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДІНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАР
2.1 Мәшһүрдің діни-философиялық ойлары және шығармашылығындағы діни-адамгершілік тәрбиесі
2.2 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының педогогикалық мұрасындағы отбасы және әйел тәрбиесі мәселелері
2.4 Мәшһүр еңбектерінің ислам құндылықтарымен үндестігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Аса қамқор ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын. Барлық мақтаулар әлемдердің Раббысы Аллаға тән. Оның құлы, әрі елшісі сүйікті пайғамбарымыз Мұхаммедке Алланың игілігі мен сәлемі болсын. Алла елшісінің (с.а.у) тағылымдарын бізге өзгертпей жеткізген сахабалар мен табиғиндерге және олардың жолын ұстанған барша мұсылмандарға Алланың разылығын тілейміз.
Қасиетті Құранда Алла Тағала: Білімділер мен білімсіздер тең бе? (Зүмәр сүресі, 9-аят) делінеді. Сондай-ақ Ислам тарихындағы ұлық төрт халифаның бірі Әли (р.а): Білім пайғамбарлардан қалған мирас - деген. Көріп тұрғанымыздай, пайғамбарымыздан бастау алып, кешегі Абай, Шәкәрім, Мәшһүр бабаларымызға жеткен ілім баға жетпес байлық. Міне сол бабаларымыздың қарапайым халыққа оқып жазуды яғни ағартушылықпен ғана емес, сонымен қатар тәрбиеніде яғни педогогиканы үйреткен. Осы диплом жұмысы М.Ж. Көпейұлының ағартушылық ұстанымымен қатар қоғам мен отбасыны, әйел мен баланы тәрбиелеудегі ұстанымы жайлы болмақ.
Зерттеу тақырыбының сипаттамасы: ХХ ғ. соңында ғылым адамзаттың мәдениеті мен тарихында діннің маңызын қайта мойындады. Бұрынғы кеңестік зорлық-зомбылық идеологиясының күйреуіне орай қазіргі қоғамдағы діннің рөлі артуда. Халықтың едәуір бөлігі дәстүрлі игіліктер мен қоғамдағы адамгершілік қалыптарды дін арқылы жаңғыртқысы келеді. Осыған байланысты тарихи-педагогикалық ғылымда діни адамгершілік тәрбиені зерттеп білу маңызды аспект болып отыр. Дінді ғылымның тежеушісі деп айыптау әділетсіздік еді. Діни сенімде тұрған талай ғалымдар болған, қазіргі таңда да жетерлік. Солардың ішінде ұлы педагогтар Я.А.Коменский, К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой т.б. Олай болса бізге ақын, фольклорист, педагог М.Ж. Көпейұлының да тәрбиеге қосқан үлесі жайлы білуге уақыт жеткен сияқты. Кеңес дәуірі кезінде оның діни-адамгершілік тақырыптарына тиым салынды, себебі маркстік ғылым концепциясына үйлеспеді, ал бұл ақынның педагогикалық көзқарастарын оқуға теріс ықпал етті.
Қазір оның діни ізденістерін объективті ой елегінен өткізуге, оған талдау жасап, руханилығы, адамгершілігі, шығармашылығы бар адамның идеал бейнесін жасауға тамаша мүмкіндік ашылды.
ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өмiр сүрген Мәшһүр Жүсiп Көпейұлы өзiнiң кiтаптары, қолжазбалары, мақалалары түрiнде бай мұра қалдырды. Солардың iшiнде тәлiм-тәрбие саласында бала мен үлкендердiң қарым-қатынасы, әйелдерге бiлiм беру жөнiнде, әдiлдiк, iзгiлiк, адалдықты iздеушiлер өмiрiн бейнелеген еңбектері аз емес. Ақын қоғам өміріне белсенді қатысып, әдеби шығармаларын жазды, фольклор жинақтады, балаларды оқытты, мақалалар жариялады, кітаптарын бастырды. Өз жеке басының ғана пайдасын көздемей, білімге, ғылымға деген шынайы қатынасымен абыройға, құрметке ие болды. Зерттеуші ғалым У. Қалижан Мәшһүр Жүсіп зерттеу еңбегінде: Мәшһүр Жүсіптің бүкіл тірлігі-жастарға үлгі, өнеге, ол мал мүлікті көзіне сүрітпеген аса жомарт, мол білім иесі, ғұлама, ағылып - төгіліп тұрған ақын, Адам Атадан бері қарай толғап кетсе - шежіреші, тарихшы, этнограф, әр нәрсенің байыбына бармай, тексермей қалам тербемейтін терең ойшыл екені даусыз. Ол бір жаратушы Алладан басқаға мойын бұрмаған діндар да еді, - аузына адам салмаған тахуа да еді, деп ақындық тұлғасына баға береді.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев әр жақты дарынды адам еді, ұлттық мәдениет тарихында әдеби-педагогикалық мұрасымен өшпес із қалдырды. Ол тәрбие жөнінде мақалалар жазып қана қоймай балаларды оқытып, педагогикалық тәжірибемен де айналысты. Мәшекеңнің қандай дәрежедегі адам екендігі белгілі ғалым ақын Әбділдә Тәжібаев: Мәшһүр Жүсіп Көпеев дегенді білмейтін қазақ зиялыларында жан жоқ. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан, ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан ұстаздың ағартушылық жолын берік ұстанды. Ақындығын да өзіне мұрат етті - дегенін айтса да жеткілікті.Ойшылдың тәрбиелік ықпалы жөнінде айтатын болсақ ол оның педагогикалық көзқарастарының көкейтестілігімен ғана анықталып қоймайды. Ақынның жеке басының ұлылығы - адам жанын тәрбиелейтін нағыз тәрбиеші - міне осы. Бұл ғажайып рухани ықпалдың табиғатын түсіну педагогика үшін оның өз педагогикалық көзқарастарын қарастырудан маңызы аз емес.
Екі ғасыр аралығындағы қазақ сөз өнерінің көрнекті тұлғаларының бірі М.Ж..Көпейұлының шығармашылығы көп қырлы. Соған қарай дүниетанымы да өте күрделі. Оның өлең, әңгімелері мен мақалаларының арқауы-жеке адам болмысы мен қоғам өмірінің байланысы одан туындайтын алуан түрлі мәселелер.
Нақтылай айтқанда, Мәшһүр Жүсіп ұлттық идеяға құрылған таза ағартушылық бағыт ұстанды. Ұлттық сана-сезімді ояту негізінен құрылған төл туындыларында ол ар тазалығына, имандылыққа үндеді. Оның ұғымында дін адамның рухани дүниесін қалыптастырады. Құдайды тану адамшылыққа, әділікке бастау ісіне көмегін тигізеді.
Жетпіс жыл бойы қорқытса да, үркітсе де, иландырса да, алдаса да, әйтеуір, берік құрсауында ұстап келген коммунистік идеологияны тәрк еттік. Таусылмайтын даңғаза саяси шараларымен бірге комсомол ұйымы да тұғырынан тайды. Біз енді ұлттық идеологияны қалыптастырып, жастарымызды соның рухында тәрбиелейміз деп шештік. Ал ұлттық идеология қалай жүзеге асырылуы қажет? Алдымен, жастардың иманы мен дүниетанымын қалыптастыру арқылы. Мұның ең төте жолы - бұрын айтылмай келген, жазуға тиым салынған Мәшһүр Жүсіп Көпеев сынды ұлы ойшылымыздың мұрасын жаңаша кең әлеуметтік - мәдени ауқымда талдап, жастарымызға әсерлі етіп ұғындырып беру. Міне, Мәшһүр Жүсіп Көпеев мұрасын жаңаша зерттеудің қажеттілігі осында.
Шығыстың классикалық әдебиеті мен тарихын жетік білетін жазбагер әрі ақын Мәшһүр Жүсіп Көпеев қазақ халқының мәдени мұрасына ерекше сүйіспеншілікпен қарап, мол мұраны жинау арқылы өзіндік ғылыми ой қабілетін айқындатып,мойындатқан.
Мәшһүр Жүсіп еңбектерінің оқулық пен хрестоматияларда берілуі қалдырылған мұраның тәрбиелік қуатының жоғарылығын байқатады. "Көпеевтен қалған мол мұра ішінде әлеумет мәселесіне арналған неше алуан шағын көлемді шығармалар, ұзақ оқиғалы хиқаялар, айтыстар, шежірелер, тарихи материалдар, фольклор үлгілері бар. Ақынның араб, парсы, шағатай тіліндегі көшірмелерін есепке алсақ, одан қалған мұра кемінде 30 томдай болады",- деп жазады филология ғылымдарының докторы М.Бөжеев.
Рухани тәрбие - әлеуметтік, педагогикалық категория. Ендеше тағлымды шығармаларын зерттеу, тану арқылы жазбагердің талғамын, арманын, көзқарасын, мұратын жаңаша қабылдап жетілдіріп отыру- рухани өсу арқылы Мәшһүрдің кім екенін, тарихи орнын, еңбегін таразылау болмақ. Ақынның өзі:
Жеткізер құдай, пенде, қылса талап,
Дүниені кім өткізер қолдан санап.
Үлгі жол жақсылардың әрбір ісі,
Кітаптан қалмайды екен жанасалап - деп рухани дүние мен ұрпақтар сабақтастығының үзілмесіне сенеді.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының бай публицистикалық мұрасын - мақалаларын оқып, зерттемей оның рухани жолы жөнінде дұрыс елес қалыптастыру мүмкін емес. Біз әлі де болса ұлы тұлғаның орасан зор көлемін осал елестетеміз. Ақынның еңбектерiн терең зерттеу, оның бай және әр жақты мазмұнын ашу тек елiмiз егемендiгiн алғаннан кейiн ғана мүмкiн болды. Бұл оңай мiндет емес едi. Оның мәнi ақынның көзқарастарының барлық оң жақтарын анықтауда, қоғамдық болмыс пен сол заманның санасы арасындағы қарама қайшылықтарға талдау жасауда, оның мұрасының өткеннiң алдыңғы қатарлы қозғалыстарымен тығыз идеялық сабақтастықта және қазақ халқының мұқтаждығымен қарастыруда едi. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы мұсылмандық діни әдебиеттің кемеңгер, ойшыл, ғұламасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы - қазақ әдебиеттану ғылымына ғана емес, педагогика қорына да өшпейтін мұра қалдырған ақын. Қазақ зиялылары М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Д.Әбілов, Ә.Тәжібаевтардың ой-пікірлері ақын мұрасын танудың игі бастамасы болса, әдеби мұрасы дара сипатты ақын, әрі ғалым шығармашылығын халыққа жеткізу жолында У.Қалижанның Қазақ әдебиетіндегі діни - ағартушылық ағым кандидаттық диссертацисы, Н. Жүсіповтің Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының фольклорлық еңбегі (Ақмола, 1998), Г.Жүсіпованың Мәшһүр Жүсіп дастандары (А, 1998), С. Сүтжанның Мәшһүр Жүсіп әдеби мұрасы (1994) кандидаттық диссертациялары Мәшһүртанудағы қомақты ғылыми-зерттеудің заңды жалғасы.
Көптеген ғалымдар Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармашылығын терең және жан жақты зерттеуге көп еңбек сіңірді. Бүгін жариялылық арқасында Мәшһүр Жүсіптің 30 томдай болатын бай мұрасының алғашқы екі томдық таңдамалысы (1990, 1992 ж.) шықты. Содан кейінгі газет, журналдарда жарияланған Мәшһүр-Жүсіп шығармаларын қоса есептесек, ол да екі томдай материалдарды қамтиды. Бұрыннан әр кезде С.Садуақасов (1919 ж.), Б.Кенжебаев (1958), Ә.Қоңыратбаев (1959), Ы.Дүйсенбаев (1970), Ә.Жиреншин (1971), М.Бөжеев (1972), М.Мағауин (1978), Д.Әбілев (1983), С.Дәуітов (1983-1998), А.Қыраубаева (1988) т.б. еңбектерінде Мәшһүр Жүсіп шығармашылығына тиісті баға берілсе, қазір ол туралы арнайы қомақты зерттеулер туа бастады.
М.Ж. Көпейұлының шығармалары әдебиетшiлер С.Дәуiтов, С.Сүтжанов, Н.Жүсiпов, Г.Жүсiпова т.б. тарапынан зерттелiп, қолжазбалары жарық көрiп жатқанымен оның тұтас бейнесiн елестету үшiн iзденiстер әлi жеткiлiксiз. Мына жұмыс Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларына арналған.
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кезеңдегі жағдайда алдыңғы ұрпақтардың жинаған құнды педагогикалық тәжірибиесін сақтау мен еліміздің мектептерін дамыту жолдарын белсенді іздестірудің тиімді ара қатынасын құру мәселесі маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешу қажеттiлiгi тарихи дамуымыздың әр кезеңдерiндегi ұлт ойшылдары мұраларын, қазақ халқының ғасырлар бойы қордаланған бай даналық мұрасын игерудi талап етедi. Сондықтан болар біздің уақытымыздың көріністерінің бірі еліміздің, жеріміздің тарихына, халқымыздың тарихи мұрасына, ұлттық құндылықтарына деген қажеттіліктің, қызығушылықтың, ынтазарлықтың уақыт өткен сайын өсіп келуі. Мұндай құбылыс көп жағдайда өтпелі және қиын-қыстау кезеңдерде байқалады. Себебі ертеректе қалып қойған не нәрсе болса да, егер ол жүрекке жылы тисе, онда одан бас тарту оңай емес. Өткенді тарихи тұрғыдан түсіну - бұл өткенде қол жеткізген табыстардың, мәдениеттің жалғасы ретіндегі қазіргі кезеңді түсінуге мүмкіндік береді.
Ғасырлар өтсе де бiздiң заманымызда адамгершiлiк тәрбиесi, еркiн және белсендi жеке адам тәрбиесi мәселесiнiң маңызы азайған жоқ. Қоғамның қазiргi кездегi дамуы адам тәрбиесiнде оның барлық табиғи және дара күштерi мен мүмкiндiктерiн дамытатын, әлемге, Отанға, адамдарға сүйiспеншiлiгiн қалыптастыра алатын жаңа жолдарды үнемi iздестiрудi талап етедi. Бүгiн педагогика қоғамның бүтiн бiр қатпарларында рухани құндылықтардың тапшылығы байқалатынынан бастау алуы керек. Жас отандастар жалпыадамзаттық адамгершiлiк принциптердiң негiзiн, халық педагогикасының дәстүрлерiн, дiн оқуларын елемейдi, тарих қалыптастырған мөлшерлер мен идеялардан ұзақта. Ал сонымен бiрге кез келген халықтың рухани мәдениетiн құраушылардың бiрi - адамгершiлiк қасиетi мол игiлiктi адамның жеке басы.
ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өмiр сүрген Мәшһүр Жүсiп Көпейұлы өзiнiң кiтаптары, қолжазбалары, мақалалары түрiнде бай мұра қалдырды. Солардың iшiнде тәлiм-тәрбие саласында бала мен үлкендердiң қарым-қатынасы, әйелдерге бiлiм беру жөнiнде, әдiлдiк, iзгiлiк, адалдықты iздеушiлер өмiрiн бейнелеген еңбектері аз емес. Ақын қоғам өміріне белсенді қатысып, әдеби шығармаларын жазды, фольклор жинақтады, балаларды оқытты, мақалалар жариялады, кітаптарын бастырды. Өз жеке басының ғана пайдасын көздемей, білімге, ғылымға деген шынайы қатынасымен абыройға, құрметке ие болды. Зерттеуші ғалым У. Қалижан Мәшһүр Жүсіп зерттеу еңбегінде: Мәшһүр Жүсіптің бүкіл тірлігі-жастарға үлгі, өнеге, ол мал мүлікті көзіне сүрітпеген аса жомарт, мол білім иесі, ғұлама, ағылып - төгіліп тұрған ақын, Адам Атадан бері қарай толғап кетсе - шежіреші, тарихшы, этнограф, әр нәрсенің байыбына бармай, тексермей қалам тербемейтін терең ойшыл екені даусыз. Ол бір жаратушы Алладан басқаға мойын бұрмаған діндар да еді, - аузына адам салмаған тахуа да еді, деп ақындық тұлғасына баға береді.
Нақтылай айтқанда, Мәшһүр Жүсіп ұлттық идеяға құрылған таза ағартушылық бағыт ұстанды. Ұлттық сана-сезімді ояту негізінен құрылған төл туындыларында ол ар тазалығына, имандылыққа үндеді. Оның ұғымында дін адамның рухани дүниесін қалыптастырады. Құдайды тану адамшылыққа, әділікке бастау ісіне көмегін тигізеді.
Жетпіс жыл бойы қорқытса да, үркітсе де, иландырса да, алдаса да, әйтеуір, берік құрсауында ұстап келген коммунистік идеологияны тәрк еттік. Таусылмайтын даңғаза саяси шараларымен бірге комсомол ұйымы да тұғырынан тайды. Біз енді ұлттық идеологияны қалыптастырып, жастарымызды соның рухында тәрбиелейміз деп шештік.
Ал ұлттық идеология қалай жүзеге асырылуы қажет? Алдымен, жастардың иманы мен дүниетанымын қалыптастыру арқылы. Мұның ең төте жолы - бұрын айтылмай келген, жазуға тиым салынған Мәшһүр Жүсіп Көпеев сынды ұлы ойшылымыздың мұрасын жаңаша кең әлеуметтік - мәдени ауқымда талдап, жастарымызға әсерлі етіп ұғындырып беру. Сонда қазіргі жастарымыз Мәшһүр Жүсіп Көпеев іліміндегі адамгершілік, төзімділік, адалдық, ізгілік, өмірдің ақиқатын ұғуға талпыну идеясының жанында кез келген Кришна бауырластығы далада қалатынын түсінер еді. Міне, Мәшһүр Жүсіп Көпеев мұрасын жаңаша зерттеудің қажеттілігі осында.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: М.Ж. Көпейұлының өмірін, шығармаларын, ағартушылық және педогогикалық қызметтерін халыққа таныстыру. Сол арқылы Мәшһүр атамыздың біздің қазақ тарихында дін мәселесінде алатын орнын айқындап, ағартушылық және педогогикалық қызметтеріндегі ислам дінің көрсету. Ал осы мақсаттардан туындайтын міндеттер:
oo Мәщһүр Жүсіп бабамыздың өлеңдерін оқып, ғибрат ала білу;
oo М.Ж. Көпейұлының ең басты уағыздағаны білім мен дін екенің айтып, ақыл-кеңестерін оқу және жас ұрпақты ізгілікке тәрбиелеу;
oo Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының философиялық, ағартушылық, педагогикалық көзқарастарының өзектерін анықтау;
oo Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармаларындағы педагогикалық пікір тұжырымдарын сараптай отырып ашып көрсету;
oo Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының ақын, ағартушы ретінде қазақ халқының педагогика тарихына қосқан үлесін нақты мысалдар арқылы дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні: Мәшһүр Жүсіптің бүтін шығармашылық мұрасы және ағартушылық қызметі мен өмірбаяны және ағартушылық қызметі, шығармашылығындағы педагогикалық ойлары, жас ұрпақтың оқып, білім алуына және тәрбиесіне көзқарасы.
Зерттеу әдістері: Мәшһүр Жүсіптің шығармаларын және әдеби-педагогикалық мұрасын оқып білу, салыстыру, іріктеу, жүйелеу, құрылымдық және жүйелі талдау әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының жаңалығы: Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының ағартушылық қызметі арқылы педагогиканы байытудағы еңбектеріне ғылыми баға беріледі.
Зерттеудің құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлім, әдебиет тізімінен және т.б тұрады.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931) - көрнекті ақын, публицист, этнограф, ағартушы, шежіреші, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы.
Павлодар облысының Баянауыл ауданында туған. Бес жаста бісмілла деп жаздым хатты, Бұл тағдыр жастай маған тиді қатты деп ақынның өзі айтқандай, 5 жасынан бастап-ақ молдадан хат таныған. Ол 1870 жылы Хамеретдин хазіреттің медресесінде дәріс алады. Молда бір ғана дін сабағын емес араб, парсы, шағатай тіліндегі кітаптарды да қатты қадағалап оқытады. Кітаптың тек қарасын танытып қоймай, ішкі мазмұн, мән-мағынасына дейін тәптіштеп түсіндіреді. Арабтың, парсының тілін үйретеді. Мәшһүр бір жыл ішінде хат танып, өнер-білімге, әдебиетке құмар болып өседі. Жеті-тоғыз жасында Ер Тарғын, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу сияқты халық жырларын, шығыс қиссаларын жатқа айтады. Сол себепті де Мәшһүр деген атқа ие болады. Мәшһүр арабша белгілі деген мағынаны білдіреді. Медресе оқып жүрген кезінде ол балалардың алды болып, 15 жасынан өлең жаза бастаған. [1, 430 б] Ол туралы ақынның өзі:
Жабысты маған өлең он бес жаста,
Жұрт айтты: Не қыласың - деді баста.
Дегенмен қоя алмадым үйренген соң,
Мінім жоқ қылған жұртқа мұнан басқа.
Шүкірлік, бергеніңе, құдай патша,
Он бесте шабыттандым жүйрік атша.
Бір күндер ұйықтап жатқан мезгілімде,
Кеудеме өлең толды сызған хатша - дейді. [2, 5 б]
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1875 жылдан бастап біраз уақыт оқытушы болды. Дала уәлаяты газетіне өлеңдері мен мақалаларын жіберіп тұрды. 1887-1890 жылдары Самарқанд, Ташкент, Түркістан, Бұхара, т.б. қалаларды аралап, Шығыстың классикалық әдебиетімен жете танысты. Осы жылдары түркітанушы ғалым, академик В.Радловпен танысып, ауыз әдебиеті үлгілерін жинау ісімен айналысты. Жар-жар, аужар, бата, ұлағатты сөздер, ертегі, аңыздар, діни қиссаларды жинап, жариялады. Сонымен бірге Гүлшат - Шеризат, Ғибратнама, Шайтанның саудасы сияқты Шығыс дастандары үлгісін және бірнеше тарихи жырларды жинап, хаттады. Көроғлы, Ер Көкше, Сайын батыр жыр-дастандары мен Бұқар жырау, Шортанбай, Орынбай, Шөже, Жанақ, Сақау секілді ақын-жыраулардың әдеби асыл мұраларын хатқа түсірді. Бұқардан қалған сөз маржанын Мәшһүрге дейін хатқа тұтас түсіруші болмаған еді. [3, 430 б]
ⅩⅨ ғ. Қазақ жеріндегі діни, мәдени және саяси ахуал
XIX ғ. Екінші жартысы өлке өмірінінде маңызды саяси оқиғалар дайындаған қазақ халқының қоғамдық дамуындағы өзгерістер кезеңі болды. Дәл осы кезде орыс ойшылдарының игілікті ықпалдарымен Қазақстанда ағартушылық идеялар пайда болды. Ф.М.Достоевский, Т.Г.Шевченко, Г.И.Потанин т.б. қазақ халқының алдыңғы қатарлы қоғамдық, философиялық, психологиялық-педагогикалық ойлардың бой көтеруіне үлкен әсер еткені белгілі. Бұл кезде өмір сүрген қазақ халқының ағартушы ойшылдары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев ел ағалары жастарды білімге, мәдениетке, өнерге шақырды.
Тарихта белгілі болғанындай, XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында патша өкіметі мен оның әкімшілік орындары қазақтың шұрайлы жерлерін орыс шаруаларына және қазақтарға тартып әперсе, оған қоса халық бұқарасына сан түрлі алым-салықтар салып, тонау ісін аяусыз жүргізді. Қазақтың ұлттық мәдениетінің дамуына жол бермей тұншықтырып келді.
Отарлау саясатының тауқыметі негізінен қазақ шаруаларының мойнына түсті. Жергілікті бай-сұлтандардың қанауы және патша әкімшілігіне төленетін салықтар халықтың діңкесін құрытып, қайыршылық жағдайға жеткізді. Мұндай іс-әрекет, жағдайлар ақынды бей-жай қалдырмады.Ақын өзі өмір сүрген кезеңде қазақ даласындағы озбыр отарлаушы саясатқа наразылығын білдіреді. Ел ішіндегі, ел тіршілігіндегі кеселді құбылыстарды, кертартпалықты әшкерелей отырып, діни және рухани кемшіндікті сөз етеді. Қазақ жеріне қоныс аударып келген орыстарға ең шұрайлы жерлерді бөліп берудің жергілікті халықтарға қиын тигендігін, олардың ата кәсібі мал шаруашылығының қиыншылыққа ұшырауына негізгі себеп те осы екенін ашына айтады.
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қай шығармасында болмасын халық қамын, кедей тұрмысын кең көрсете білген әлеуметтік теңсіздікті батыл сынай алғаны байқалады.
Ғұлама ғалым Әуелбек Қоңыратбаев ақын туындыларын бағалай, саралай келіп, мынандай түйінге келеді: Мәшһүр Жүсіп XX ғасырдың басындағы ақындардың өте көрнектісі, саяси тәртіпті одан батыл сынаған ақын жоқ. [4]
Қазақстан жері түгел отарланып, халық бодандыққа ұшыраған соң, кең-байтақ қазақ даласын экономикалық және идеологиялық жағынан меңгеру мәселесін патша үкіметі күн тәртібіне қойды. Бұл үшін қазақ елін өз мүдделері тұрғысынан көп жылғы билеп-төстеудің саяси жаңа амалдарын алдын-ала ойластырып, ғкылыми зерттеулер мен бейбітшілікті бүркенген экспедициялар арқылы халықты билеудің жаңа жүйесі - территориялық принципке негізделген көп сатылы болыстық сайлау жүйесі ендірілді.
Көп болып гуілдесе байлауы жоқ,
Партия күнде кеңес сайлауы жоқ.
Күн бұрын алас ұрып әуреленер,
Асулы күнде қазан қайнауы жоқ. [5]
Мұның өзі қазақ даласын бірыңғай билік жүргізу үшін үкімет арнаулы дала комиссиясын құрып, қазақ елін алдын-ала жан-жақты зерттеп барып келген елеулі түрдегі саяси-әлеуметтік қорытындысы болатынды. Бұл мәселенің түбірлі зардабын қазақ интеллигенциясының алғашқы тобы, яғни өмірі мен шығармашылығы көп жылдар бойы ақтаңдаққа айналған ақын-жазушылар терең сезініп, қарсылық білдірген де еді. Патша өкіметі тұрғысынан жүргізіліп отырған орыстандыру мен шоқындырудың комплексті шараларын өз көзімен көрген Жүсіпбек Аймауытов: ...Қазақтың жерін тілгілеп, келімсек мұжықтарға аударып бере бастады, тілін бұзуға, дінін бұзуға аулный школ, миссионерлер таратты, әдет-ғұрпын, салт-санасын өзгертіп, орысқа бас игізуге жаңа закон, мировой судья, крестьтянский начальниктер шығарды. Қазақты ішінен тоздыруға сайлау, штат деген шырға тастап, өзді-өзін жұлыстырып, қырқыстырды, [6, 134 б] - деп көрсетуі арқылы-ақ халықтың мойнына түскен тауқыметтің түп төркінін дәл көрсетіп берді. Яғни сезімтал жазушы қазақ елінің тағдырына қол салып, жабайыларды жабайылардың қолымен тұншықтырудың ызғарлы лебі қайдан соғып тұрғанын саналы түрде біліп, сезіп отыр.
Өткендегі сыр бүгіп жатқан тарих қатпарларына үңіле қарар болсақ, патшалы Ресей империясы өз қол астына енген көп тілді бұратана жазуы мен діни нанымын істен шығарып, мүлде шоқындырып жіберу саясатын тым ерте күннен бастаған әрекетін XIV ғасырдағы шуваш, мордва, коми халықтарының тарихынан көреміз. Осындай ел-жұртының тұрмыс-тіршілігіне көңілі толмаған, келеңсіз іс-қылықтарына күйінген, жаны жадау ақын көңіл көншітер медет іздеді. Бала жастан алған тәлім-тәрбиенің әсерімен Мәшһүр бір ғана Хақтағалаға табынып, соның ғана мархабатына сенді, жан-жарасына содан шипа тапты. Ол дін адалдыққа, қайырымдылыққа тәрбиелейтін бірден-бір құрал деп түсінді. Құдай жолы әділеттіліктің ақ жолы деп түсінген ол ислам дінін уағыздап, халқына осы бағытта жөн сілтеді. Мәшһүр Жүсіп өз шығармашылығымен өз халқының тарихи және ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға ат салысты. Оның тарихи сюжеттерінің орталығында белгілі тұлғалар тұр. Солардың бірі ұлт азаттығы үшін ат салысқан Мәди еді.
Аман сау жатырмысың, Мәди батыр,
Тұтқын боп бұл түрмеде әркім жатыр...
Жуымас аққа пәле деген сөз бар,
Қалас боп құтыларсың бір күн ақыр... [7]
Ойшылдың бұл шешімі сол кезеңдегі ұлтты қорғап қалатын аз жолдың бірі еді. Құдайды, пайғамбар жолын дұрыс, бұлжымайтын қағида деп біліп, дін мен партия үстемдік құрып, өз диктатурасын жүргізген дәуірде көбіміз Мәшһүрдің дүниетанымына, әлеуметтік ой-тұжырымдарының байыбына барып, тереңіне сүңги алмадық.
Патша отаршылары қазақ елiнiң тек жерiн ғана алып қоймай, рухани жағынан да ауыздықтауға әрекет жасады. Ол орыстандыру, яғни миссионерлiк саясат едi. Қазақ даласында орыс мектептерiн ашып, ел iшiне миссионерлер жiбердi. Ел iшiндегi жетiм балаларды жинап, оларды шоқындыру кеңiнен етек алды. Патшаның осындай қулығына құрық байламас саясатын М.Ж.Көпеев тани бiлдi. Ол:
Арзан боп Құран құны болып тиын,
Бас қосар ғамалға да болмай жиын.
Орысша тiл бiлгендi жұлдыз қылып,
Жоқ қылды шариғаттың құрмет - сыйын. [8]
1905-1907 жылдардағы демократиялық оқиғалар Ресей империясының шет аймақтарында да бейнесін тапты. Бұл таңырыпты Мәшһүр Жүсіп Қанды жексенбі шығармасында көтерді. Ол қазақ ақындарының ішінде бірінші болып Ресей орталығында өтіп жатқан оқиғаларға көңіл аударды.
Осы жылдары оның 3 кітабы жарық көрді.Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз атты шығармасында ол сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік - саяси қайшылықтардың себебін көрсетеді.
Бұл өлең жолдарында Ресей империясының шет аймақтарында тұратын қазақ халқының жағдайы бейнеленген. Егер орталықта патша Манифесті жариялаған демократиялық өзгерістер шынайы орын алса, Қазақстанда ешқандай өзгерістер байқалмады керісінше шенеуліктердің жер - жерде озбырлығы күшее түсті.
Көпеев патша өкіметінің қоныстандыру саясатын да айналып өте алмады.
Столыпин реформасы жергілікті халықтың шұрайлы жерлерін тартып алып, оны Ресейдің орталық губернияларынан көшіп келгендерге берді Қазақ халқы тұрғылықты жерлерінен сайын далаға біртіндеп ығыстырыла бастады. Қарапайым халықтың жағдайы ұлт тірлілігіне қауып төндіретіндей соншалықты ауыр еді. Мұны Көпеев былайша жырлады:
Құрметті ел билеген хакімдер де,
Жыландай зәрін төгін сорып жатқан.
Бас салып мұңлы-зарлы кем-кетікті,
Бүркіттей тырнағымен бүріп жатқан. [9]
Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармаларында дәуірдің басты әлеуметтік қайшылықтары бейнеленді. Халықтық тағдыры өз қолында емес және ол қарапайым халықтың өмірін жақсартатын лайықты ұрпақсыз тимейтінін терең түсінген ақын халықтың еш сәулесіз болашағы жөнінде жан ашырлықпен былай дейді:
Жатырмыз бiр қараңғы ұзын түнде,
Көрiнбей жарық сәуле, бiр таң атқан,
Сырғытып қоныс - жайдан поселкелер,
Қасынан өткен жанды табандатқан. [10]
Ақынның 1907 жылы Қазанда басылған "Тiрлiкте көп жасағандықтан, көрген бiр тамашамыз"кiтабындағы мына бiр жолдарға үңiлейiк:
Әркiмнiң өз пайдасы - ойлағаны,
Тереңге түсiп жатыр бойлағаны.
Бостандық деген сөздi жоқ қылам деп,
Аш бөрi бiздi жеуден тоймағаны. [11]
Өз шығармашылығында ақын жастарды олардың болашақ үшін жауапершілігін сезіп білімге ұмтылуға шақырады. Ақын халықтың сауатының ашылуымен өмірдің, халықтың ауыр тұрмысының өзгеретіне сенді.
Ол бұл әлемде әр адам өз тағдыры мен өз өмірі үшін жауапты, басқа ешкім оның мәселесін шешпейді, сондықтан жақсы істерге ұмтылыс керек деп есептейді.
Қазан қаласындағы Құсайыновтар баспаханасында 1907 жылы жарық көрген Хал-ахуал, Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз, Сарыарқаның кімдікі екендігі атты еңбегінде Мәшһүр-Жүсіп сол кезең үшін мәні зор елеулі мәселелер көтерді. Ол халық мүддесін қолдау үшін депутат сайлау мәселесі, патша әкімдерінің зорлық-зомбылықтарын әшкерлеу, жікке бөлінуді айыптау, ел мұқтажына жан ауыртпай, қара басының қамын ойлайтындарды сөзбен түйрейді.
Салтанатты Сарыарқа,
Сәулеленген Сарыарқа,
Кең қойның кен Сарыарқа,
Сан жеткісіз Сарыарқа.
Суың шекер бал Арқа,
Майда шөбің бал Арқа,
Күрделі биік бел Арқа,
Малы-басың сай Арқа.
Төрт түлікке бай Арқа,
Маңырап тұрған мал Арқа,
Төңірегі төл Арқа. [12]
Бұл шабытты ойдан, шыншыл қиялдан, уыздай уылжыған мөлдір көңілден буырқанып туған бір мінсіз түйдек деуге болады. Киелі топырағын ғашық көзбен құмарлана көріп, тебіреністі сипаттайды.
Мәшһүр Жүсiп сол кездегi отаршылдар қолшоқпарына айналған әдiлетсiз би, жебiр болысты, шенқұмар да озбыр ұрлықтың кесiрлi iс - әрекетiн сынға алып әшкереледi. Ел қамалған тығырықтан шығудың жолын iздедi,отаршылдықты сынға алып,әлеуметтiк жағын жоқтады. Ақын өз дәуiрiнiң айнасы болумен қатар қоғам өмiрiндегi халықтың әлеуметтiк жоқшысы да.
XIX ғ.екiншi жартысынан басталған патша отаршыларының қазақ даласына шаруаларды қоныстандыруда, қазақтың шұрайлы жерлерiнен ығысып, қысымға ұшырауы кемеңгер ақындарды бейтарап қалдыра алмады.
Мәшһүр Жүсiп те дәл осындай жан шырқыратар зармен қоса халық намысын оятар қайрау, санаға сәуле түсiрер өлең тудырған:
Айырлған бiздiң қазақ Есiлiнен,
Өзiнiң болған емес кесiрiнен.
Жер - мүлкi шаруаның қызықты едi,
Қойнында құшақтаған жесiрiнен.
Адасып осы күнде қазақ қалды,
Бұрынғы ата-баба рәсiмiнен.
Жылқыға керек жерге егiн салып,
Жер жыртып, мұжық қалмас кәсiбiнен. [13]
Ел қамын жеген ақынның жер туралы iшкi азасы осылай төгiлген.
Халық бостандығын аңсаған ақын көтерiлiстi қуана қарсы алды, үн қосты.
Сол кездегi толқынға белсене араласып, өздерiнiң отты жырларын арнады:
Қолың бос, өзiң еркiң не қылсаң да,
Қарайды әркiм ойлап шамасына.
Пейiлi патшамыздың кеңiп жатыр,
Алғай-ды бiздi құдай панасына.
Құдайдың бiр жарылқар уақыты келдi,
Алаштың ұраны үш жүз баласына, [14] - деп Мәшһүр Жүсiп үмiттене жырлады.
Осылай ақын азаттық үшiн күреске ұмтылуға шақырды. Бұл М.Ж.Көпеевтiң азаматтық, азаттық үнi қалыптасқан, үлкен ақындық биiктiкке шыққан кезi едi.
Төл туындыларында өз кезеңі үшін өзекті мәселерді көтеруі, атап айтқанда, ел ішіндегі ұнамсыз қылықтарды сынап, би-болыстары мен патша әкімдерінің келеңсіздіктерін әшкерелеп, халықты оятуға, ұлттық мәдениет пен өнерді көтеруге шақыруы парасаттылығын, озық ой-көзқарасын байқатады. Оның айғағы - мерзіді баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалары және Қазан қаласында басылып шыққан кітаптары.
Көшпелі сахара қазақтары көрген теңсіздік, әділетсіздік, зорлық-зомбылық Мәшһүр Жүсіп туындыларынан айрықша орын алды. Оның шығармаларынан қазақ халқының өткен кезеңдегі өмірін, арман-мүддесін, қайғы-қасіретін көреміз. Ол халықтың ғылым-білімнен шет қалмауын, өнерлі болуын, алдыңғы қатарлы ел болуын тіледі. Патша саясатының қара халық басына азап төндірген ауыртпалықты жақтарын әшкерелейді. Мәшһүр Жүсіп Көпеев Абайдың сара жолын арман-мұрат тұтып, соның соқпағымен ілгері басқандардың бірі. Абай iзбасарының шығармашылықтары идеялық-тақырыптық ауқымдығымен, әсерлi де көркемдiк қуатымен молдығымен ерекшеленедi. Оның шығармаларынан азаттық аңсаған халық үнi, отарлық тепкiсiндегi елдiң мұң-зары айқын және шынайылықпен көрiнiс табады.
40 - жылдар жарық көрген мектеп оқулықтары мен хрестоматияларға ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетiнiң көрнектi ақын - жазушылары тарихи шындық тұрғысынан әдiл бағаланған болатын. Әсiресе, Е.Ысмайыловтың "Қазақ әдебиетi" (1941) оқулығының сыншыл реализм тарауында М.Ж.Көпеев шығармашылығына дұрыс баға берiлдi. Осындай мәндi iзденiстен туған зерттеулер 1940 - 1950 жылдары әдебиет және өнер мәселелерi бойынша қабылданған қаулы- қарарлардан соң ғылыми қолданыстан алынып тасталды. Ал ХХ ғасыр басындағы әдебиеттi зеттеген ғалымдар қуғын - сүргiнге түстi. Жоғарыда аталған қаулы- қарарлардан өрбiген идеологиялық қырағылы ХХ ғасыр басындағы әдебиеттiң айтулы өкiлдерi С.Торайғыров, Ғ.Қараш, М.Ж.Көпеев, Н.Орманбетұлының мұрасын терiстеуге ұласты. Қазақ әдебиетiнiң тарихын обьективтi зерттеудiң мүмкiндiкткрiне жол жабылып, ұлтшыл, керiтартпа, ескiшiл деген қара күйе жағылды. Ал, Мәшһүр Жүсiпке төмендегiдей баға берген: Мәшһүр Жүсiп Көпеев (1858-1931). Бұл ақынды Абай шәкiрттерi деген тiзiмге Әбiш Жиреншин қосады да, неге қосқаның дәлелдемейдi - дей келе, "Ол патшаны да патша шығарған Манифестi де жамандаудың орынына мақтайды....
Патшаны соншалық көтермелейтiн Көпеев, Думаға қазақ атынан баратын бiр депутатты "Алаштың көңiлiндегi мұңын айтады дейдi де, оның аты- жөнiн жұмбақтайды. Ол жұмбақтаған, мақтаған адамы- А.Бөкейханов едi. Бұдан артық кертартпалық, бұдан артық дiншiлiк, бұдан артық панисламшылдық пiкiр болуға тиiстi емес. Осындай ұлтшылдық, дiншiлдiк "Абай шәкiрттерi" деген тiзiмде қалай "прогресшiл" адам боп кiрiп жүргенi адам қайран қаларлық iс. Мiне, осы айтыстан соң Абай шәкiртi Мәшһүр Жүсiп есiмiн, әдеби мүрасын жан-жақты зерттеуге тиым салынып, тек әдебиеттегi идеялық қайшылық, керiтартпа бағытты көрсету үшiн ғана аталып отырды. Кейiннен жылымық кезең келген соң ақын оңды бағасын ала бастады. Мысалы, профессор Б.Кенжебаев өзiнiң "Қазақ халқының ХХғ. басындағы демократ жазушылары" деген еңбегiнде:
"Жалпы алғанда, Мәшһүр Жүсiп өлеңдерiнде қазақ халқының жай- күйiн, заман жайын дұрыс аңғарады. Соған байланысты халықтың, оқығандардың арманын мiндет, мақсатын дәл түсiнедi, айқын бiлдiредi. Прогресшiл ағартушы - демократтық жолда" - деп жазды. Әрине осындай аздаған пiкiрлер халық қамын жеген айтулы ақын үшiн мардымсыз екенi белгiлi. Тек халқымыз тәуелсiздiк алған соң ғана ақын шығармашылығы, ондағы елдiң мұрат - мақсаты объективтi бағаланып жатыр. Мәшһүртану оңды жолға қойылып, бiрнеше диссертациялар қорғалды.
М.Ж. Көпейұлы өз заманындағы саяси-әлеуметтік құбылыстардың мән-мағынасына терең ой жібере отырып, ол жайындағы пікір-толғаныстарын мерзімді баспасөз беттерінде үнемі ортаға салып отырған. Ұлттық баспасөзіміздің алғашқы қарлығаштары - Дала уалаяты газеті мен Айқап журналында оның мақалалары мен суреттемелері шықты. Мәшһүр сол туындыларында өз кезеңінен әлеуметтік, саяси және мәдени жақтарына қатысты әр алуан мәселелер (дін, саясат, көңіл-күй, шаруашылық, жаратылыстану, мектеп және т.б.) төңірегінде сөз қозғап қана қоймай, солар жайлы кесек те келелі ойлар түйіндейді. Әсіресе, оның прогресшіл ой-пікірлері көңіл аударарлық. Ол замандастарына шаруашылық өмірге байланысты ақыл-кеңестер бере отырып, бірқатар қоғамдық құбылыстарға сын көзімен қарайды. Мәселен, Көпейұлы бір мақаласында қазақ жерінде қоныстанған орыс шаруаларының іскерлігін, тапшылығын алға тарта отырып, отандастарының өз жерін дұрыс пайдалана алмайтындарын сынайды. Кейбір қазақ байлары, - деп жазады Көпеев, - егіндікке жарамды шұрайлы жерлерді иемдене отырып, қажеттеріне жарата білмейді және сол жерлерді басқаларға жалға, келісімді баға беру арқылы пайда табуды білмейді. Сөйтіп, олар өз жерлерін мерзімді уақытқа басқаға беруден бас тартады. [15]
Мәшһүр Жүсіп енді бірде қазақ байларын мал шаруашылығын ұтымды әдіспен жүргізе білуге шақырады. Байлардың өз малдарын өзі бақпай, шаруашылықтан қол үзуіне, сауық-сайранмен күн өткізуіне реніш білдіреді. Оның шаруашылықты ұтымды әдіспен өткізіп, оңтайлы ұйымдастыруға үндеуінің прогресшіл жағы басымырақ, өйткені қазақтардың шаруашылығындағы бұл өзгерістер капиталистік құрылысқа қарай басуымыз болар еді.[16]
Мәшһүр Жүсіптің көптеген өлең, әңгіме, мақалалары, Баянауылдан хабар, Тұрмыс жайында болған хабарлар атты циклдармен берілген. Жазбагер ел өміріне белсене араласып, саяси-әлеуметтік және мәдени мәселер төңірегінде сөз қозғайды. Мәселен, бір хабарламасында жазушы қазаққа түрлі мамандықты игеріп, білім алудың аса қажеттігін ескерте отырып, былай дейді: Кәсіппен айналысу, мысалы, етікшілік, ұсталық арқылы етуге болатын болса, сол тәжірибемізді ғылыммен ұштастыра білсек, көп жағдайда ұтатын едік. Ғылыми жолмен кәсіп игеру, жалпы білім алу, халқымызға аса қажет. Біз бекер еріншектікке, наным-сенімдерге бой алдырамыз, ұлы адамдардың бәрі де ғылымды қадір тұтқан. [17]
Жастайынан құранды жаттап, діни тәлім-тәрбие алған Мәшһүр шариғат ережелерін бұрмалаған қожа молдаларға қарсы болып, өмір бойы күрес жүргізіп өсті. Құран сөздерін түсінбейтін, әліпті таяқ деп білмейтін дүмше молдалардың іс-әрекеттерін шенеп:
Өсекті қожа менен молда айтады,
Басқадан олар тіпті оңды айтады.
Арасын ағайынның балдай тәтті,
Дау-жанжал ұрыспенен молайтады,-дейді. [18]
Онсыз да жоқшылықтың тауқыметін тартқан ел-жұрттың ішіне іріткі салып, онан сайын бүлдіріп отырған қожа-молданың қылығын бетіне басады.
Мәшһүр Жүсіптің өмірі және тұлғалық дамуының қайнар көздері
Қазақ тарихында Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының алар орны ерекше. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы қазақ халқының ұлы ойшылы, атақты фольклортанушы, этнограф, тарихшы, философ, дінтанушы, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі көрнекті тұлғасы ретінде қалыптасты. Ақын жастайынан шығыс әлемінің білімімен сусындап, араб және парсы тілдерін жетік біліп, басқа да шет тілдерді терең меңгерген. Өзі өлең жазумен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырумен де айналысты. Шежіре мен айтыс, көптеген тарихи жырды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Ғұламаның басты мақсаты әрі өмірінің негізіне айнал-ған ой - қазақ халқын сауаттандыру болды. Кейін Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы орыс тілін меңгеру арқылы Батыс өркениетінің ғылыми жаңалықтарымен танысқан тарих, этнология (шежіре нұсқалары), фольклористика ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған, әдебиет (ақындық), тіл тарихы, этнография (қазақ халқының салт-дәстүрі туралы шығармалар), философия, медицина (емшілік, дәрілік өсімдіктер туралы), космология ғылымы салаларына арналған ұлан-ғайыр еңбек жазып қалдырды.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы әкесі Көпжасардың 42 жасында, шешесі Ұлбаланың 18 жасында, 1858 жылы қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы Найзатас деген жерде ережеп айы, жұма күні, бесін уақытында Көпей шаңырағында дүниеге келген. Туғанда азан шақырып койылған есімі - Адам Жүсіп. Кейіннен 9 жасында қисса-дастандарды жатқа айтып, ел көзіне түскен кезде жиынды шақырып отырған Мұса Шорманұлы Адам Жүсіпті ұна-тып, тақиясына үкі таққызып: Өз заманында халқына Мәшһүр болатын бала екен - деп, лепес қылуымен Мәшһүр Жүсіп атанып кетеді. [19, 13-14 б] Нәресте туған соң ата-баба салтымен азан шақырып, аты Жүсіп болсын деп қояды. Бұл жөнінде ақын кейіннен Өмірбаян атты өлеңінде:
Жасымда қойылған ат Адам Жүсіп,
Жұрт кеткен сүйгенінен Мәшһүр Жүсіп.
Қолыма қағаз, қалам алған шақта,
Кетемін қара сөзге желдей есіп, [20, 20 б] - деп баяндаған.
Ал, оның Мәшһүр Жүсіп дейтін атқа ие болуы жайында да қызық мәлімет бар. Ақын жоғарыда аталған жырында тағы да былай дейді:
Бес жаста бісміллә айтып жаздым хатта,
Бұл дүние жастай маған тиді қатты.
Сегізден тоғызға аяқ басқан күнде,
Мұса еді қосақтаған Мәшһүр атты. [21]
Ауыл молдасынан хат танып сауатын ашқаны жөнінде Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының мына өлеңінен аңғарамыз:
Атамыз берген екен әуел баста
Мектепке доңыз жылы дәл 5 жаста
Ысмайыл Қызылағаш деген жерде
5 шақырым жерде ауыл Бұзаутаста.
Медресе Баянаула қаласында,
Амалсыз, атаң қайтса, қаласың да.
Ойлайсың:" "Кім болды,-деп,-бiзден кәрiп,
Жиылған көп шәкiрттiң арасында?!" [22]
Ол жерде Мәшһүр Жүсіп атамыз молда Нажмеддин хазіретіден тәлім алған. Мәшһүрдің білімі жергілікті бала оқытқан Жүніс молдамен тартысып, аузын ә деп аштырмайтын деңгейде еді. Бала Мәшһүр Жүсіп оқуға өте зерек болады. Оның алғырлығы мен тапқырлығы талайды таң қалдырған. Осыдан соң Көпжасар ноғайларға жалданып жұмыс істеп, баласына ескі, жыртық Мұхаммедияны алып береді. Одан әргі әкесінің жағдайы келмегендіктен, Мәшһүр Жүсіп сол уақытта оқытқан Шар кітап және Михатты қайталағаны былай тұрсын, барлығын бастан-аяқ мәнісімен жаттап алып, өлеңдей жатқа соғып қоя беретін болған. Соның арқасында жас күнінен араб, парсы, шағатай, түркі тілдерін жетік меңгерді. Зейінді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НҰР-МҮБАРАК ЕГИПЕТ ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІ УНИВЕРСИТЕТІ
Исламтану кафедрасы
Найма Арман Айдарғазыұлы
М.Ж. Көпейұлының діни ағартушылық ұстанымы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B021500 - Исламтану
Алматы, 2017
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Исламтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________________
Исламтану кафедрасының
меңгерушісі, PhD Ш.Адилбаева
_ _____________2017 жыл
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: М.Ж. КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ДІНИ АҒАРТУШЫЛЫҚ ҰСТАНЫМЫ
5B021500 - Исламтану мамандығы бойынша
Норма бақылаушы,
п.ғ.к. Нұр-Мүбарак ЕИМУ
доценті м.а. Исабаева С.
______________
___ _______________2017 ж
Диплом жұмысының жетекшісі,
PhD доктор Гимад М.
____________
___ ______________2017 ж
Диплом жұмысының кеңесшісі,
аға оқытушы Есімқұлов Е.
____________
___ ______________2017 ж
Орындаған:
____________ Найма А.А
Алматы, 2017
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр- Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Исламтану кафедрасы
Бекітілді
Исламтану кафедрасының
меңгерушісі,
PhD докторы Ш.Адилбаева
________________________
___ ____________ 2016 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНА ТАПСЫРМА
Студент: Найма Арман Айдарғзыұлы
Жұмыстың тақырыбы: М.Ж. Көпейұлының діни ағартушылық ұстанымы
2016 жыл _ _ _______№____ университет ғылыми кеңесі бұйрығымен бекітілді.
1. Аяқталған жұмыстың тапсыру мерзімі _________________
2. Диплом жұмысы бойынша сұрақтар тізбесі:
а)
ә)
б)
3. Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізі және дереккөздері ретінде С. Дәуітов, С. Сүтжанов, Н. Жүсіпов, Г. Жүсіпова т.б көрнекті қазақ, орыс ғалымдарының осы тақырыпқа байланысты тікелей немесе жанама қатысы бар еңбектер пайдаланылды.
Тапсырманың берілген уақыты ___________________
Диплом жұмысының кеңесшісі _______________ Есімқұлов Е.
Тапсырманы орындауға қабылдап алған студент ___________ А. Найма
Алматы, 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 М.Ж. КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 ⅩⅨ ғ. Қазақ жеріндегі діни, мәдени және саяси ахуал
1.2 Мәшһүр Жүсіптің өмірі және тұлғалық дамуының қайнар көздері
1.3 Мәшһүр - қазақ ағартушыларының шоқтығы биік тұлғасы ретінде М.Ж. Көпейұлының философиялық көзқарастарының исламмен үндестігі
2 М.Ж. КӨПЕЙҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДІНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАР
2.1 Мәшһүрдің діни-философиялық ойлары және шығармашылығындағы діни-адамгершілік тәрбиесі
2.2 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының педогогикалық мұрасындағы отбасы және әйел тәрбиесі мәселелері
2.4 Мәшһүр еңбектерінің ислам құндылықтарымен үндестігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Аса қамқор ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын. Барлық мақтаулар әлемдердің Раббысы Аллаға тән. Оның құлы, әрі елшісі сүйікті пайғамбарымыз Мұхаммедке Алланың игілігі мен сәлемі болсын. Алла елшісінің (с.а.у) тағылымдарын бізге өзгертпей жеткізген сахабалар мен табиғиндерге және олардың жолын ұстанған барша мұсылмандарға Алланың разылығын тілейміз.
Қасиетті Құранда Алла Тағала: Білімділер мен білімсіздер тең бе? (Зүмәр сүресі, 9-аят) делінеді. Сондай-ақ Ислам тарихындағы ұлық төрт халифаның бірі Әли (р.а): Білім пайғамбарлардан қалған мирас - деген. Көріп тұрғанымыздай, пайғамбарымыздан бастау алып, кешегі Абай, Шәкәрім, Мәшһүр бабаларымызға жеткен ілім баға жетпес байлық. Міне сол бабаларымыздың қарапайым халыққа оқып жазуды яғни ағартушылықпен ғана емес, сонымен қатар тәрбиеніде яғни педогогиканы үйреткен. Осы диплом жұмысы М.Ж. Көпейұлының ағартушылық ұстанымымен қатар қоғам мен отбасыны, әйел мен баланы тәрбиелеудегі ұстанымы жайлы болмақ.
Зерттеу тақырыбының сипаттамасы: ХХ ғ. соңында ғылым адамзаттың мәдениеті мен тарихында діннің маңызын қайта мойындады. Бұрынғы кеңестік зорлық-зомбылық идеологиясының күйреуіне орай қазіргі қоғамдағы діннің рөлі артуда. Халықтың едәуір бөлігі дәстүрлі игіліктер мен қоғамдағы адамгершілік қалыптарды дін арқылы жаңғыртқысы келеді. Осыған байланысты тарихи-педагогикалық ғылымда діни адамгершілік тәрбиені зерттеп білу маңызды аспект болып отыр. Дінді ғылымның тежеушісі деп айыптау әділетсіздік еді. Діни сенімде тұрған талай ғалымдар болған, қазіргі таңда да жетерлік. Солардың ішінде ұлы педагогтар Я.А.Коменский, К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой т.б. Олай болса бізге ақын, фольклорист, педагог М.Ж. Көпейұлының да тәрбиеге қосқан үлесі жайлы білуге уақыт жеткен сияқты. Кеңес дәуірі кезінде оның діни-адамгершілік тақырыптарына тиым салынды, себебі маркстік ғылым концепциясына үйлеспеді, ал бұл ақынның педагогикалық көзқарастарын оқуға теріс ықпал етті.
Қазір оның діни ізденістерін объективті ой елегінен өткізуге, оған талдау жасап, руханилығы, адамгершілігі, шығармашылығы бар адамның идеал бейнесін жасауға тамаша мүмкіндік ашылды.
ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өмiр сүрген Мәшһүр Жүсiп Көпейұлы өзiнiң кiтаптары, қолжазбалары, мақалалары түрiнде бай мұра қалдырды. Солардың iшiнде тәлiм-тәрбие саласында бала мен үлкендердiң қарым-қатынасы, әйелдерге бiлiм беру жөнiнде, әдiлдiк, iзгiлiк, адалдықты iздеушiлер өмiрiн бейнелеген еңбектері аз емес. Ақын қоғам өміріне белсенді қатысып, әдеби шығармаларын жазды, фольклор жинақтады, балаларды оқытты, мақалалар жариялады, кітаптарын бастырды. Өз жеке басының ғана пайдасын көздемей, білімге, ғылымға деген шынайы қатынасымен абыройға, құрметке ие болды. Зерттеуші ғалым У. Қалижан Мәшһүр Жүсіп зерттеу еңбегінде: Мәшһүр Жүсіптің бүкіл тірлігі-жастарға үлгі, өнеге, ол мал мүлікті көзіне сүрітпеген аса жомарт, мол білім иесі, ғұлама, ағылып - төгіліп тұрған ақын, Адам Атадан бері қарай толғап кетсе - шежіреші, тарихшы, этнограф, әр нәрсенің байыбына бармай, тексермей қалам тербемейтін терең ойшыл екені даусыз. Ол бір жаратушы Алладан басқаға мойын бұрмаған діндар да еді, - аузына адам салмаған тахуа да еді, деп ақындық тұлғасына баға береді.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев әр жақты дарынды адам еді, ұлттық мәдениет тарихында әдеби-педагогикалық мұрасымен өшпес із қалдырды. Ол тәрбие жөнінде мақалалар жазып қана қоймай балаларды оқытып, педагогикалық тәжірибемен де айналысты. Мәшекеңнің қандай дәрежедегі адам екендігі белгілі ғалым ақын Әбділдә Тәжібаев: Мәшһүр Жүсіп Көпеев дегенді білмейтін қазақ зиялыларында жан жоқ. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан, ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан ұстаздың ағартушылық жолын берік ұстанды. Ақындығын да өзіне мұрат етті - дегенін айтса да жеткілікті.Ойшылдың тәрбиелік ықпалы жөнінде айтатын болсақ ол оның педагогикалық көзқарастарының көкейтестілігімен ғана анықталып қоймайды. Ақынның жеке басының ұлылығы - адам жанын тәрбиелейтін нағыз тәрбиеші - міне осы. Бұл ғажайып рухани ықпалдың табиғатын түсіну педагогика үшін оның өз педагогикалық көзқарастарын қарастырудан маңызы аз емес.
Екі ғасыр аралығындағы қазақ сөз өнерінің көрнекті тұлғаларының бірі М.Ж..Көпейұлының шығармашылығы көп қырлы. Соған қарай дүниетанымы да өте күрделі. Оның өлең, әңгімелері мен мақалаларының арқауы-жеке адам болмысы мен қоғам өмірінің байланысы одан туындайтын алуан түрлі мәселелер.
Нақтылай айтқанда, Мәшһүр Жүсіп ұлттық идеяға құрылған таза ағартушылық бағыт ұстанды. Ұлттық сана-сезімді ояту негізінен құрылған төл туындыларында ол ар тазалығына, имандылыққа үндеді. Оның ұғымында дін адамның рухани дүниесін қалыптастырады. Құдайды тану адамшылыққа, әділікке бастау ісіне көмегін тигізеді.
Жетпіс жыл бойы қорқытса да, үркітсе де, иландырса да, алдаса да, әйтеуір, берік құрсауында ұстап келген коммунистік идеологияны тәрк еттік. Таусылмайтын даңғаза саяси шараларымен бірге комсомол ұйымы да тұғырынан тайды. Біз енді ұлттық идеологияны қалыптастырып, жастарымызды соның рухында тәрбиелейміз деп шештік. Ал ұлттық идеология қалай жүзеге асырылуы қажет? Алдымен, жастардың иманы мен дүниетанымын қалыптастыру арқылы. Мұның ең төте жолы - бұрын айтылмай келген, жазуға тиым салынған Мәшһүр Жүсіп Көпеев сынды ұлы ойшылымыздың мұрасын жаңаша кең әлеуметтік - мәдени ауқымда талдап, жастарымызға әсерлі етіп ұғындырып беру. Міне, Мәшһүр Жүсіп Көпеев мұрасын жаңаша зерттеудің қажеттілігі осында.
Шығыстың классикалық әдебиеті мен тарихын жетік білетін жазбагер әрі ақын Мәшһүр Жүсіп Көпеев қазақ халқының мәдени мұрасына ерекше сүйіспеншілікпен қарап, мол мұраны жинау арқылы өзіндік ғылыми ой қабілетін айқындатып,мойындатқан.
Мәшһүр Жүсіп еңбектерінің оқулық пен хрестоматияларда берілуі қалдырылған мұраның тәрбиелік қуатының жоғарылығын байқатады. "Көпеевтен қалған мол мұра ішінде әлеумет мәселесіне арналған неше алуан шағын көлемді шығармалар, ұзақ оқиғалы хиқаялар, айтыстар, шежірелер, тарихи материалдар, фольклор үлгілері бар. Ақынның араб, парсы, шағатай тіліндегі көшірмелерін есепке алсақ, одан қалған мұра кемінде 30 томдай болады",- деп жазады филология ғылымдарының докторы М.Бөжеев.
Рухани тәрбие - әлеуметтік, педагогикалық категория. Ендеше тағлымды шығармаларын зерттеу, тану арқылы жазбагердің талғамын, арманын, көзқарасын, мұратын жаңаша қабылдап жетілдіріп отыру- рухани өсу арқылы Мәшһүрдің кім екенін, тарихи орнын, еңбегін таразылау болмақ. Ақынның өзі:
Жеткізер құдай, пенде, қылса талап,
Дүниені кім өткізер қолдан санап.
Үлгі жол жақсылардың әрбір ісі,
Кітаптан қалмайды екен жанасалап - деп рухани дүние мен ұрпақтар сабақтастығының үзілмесіне сенеді.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының бай публицистикалық мұрасын - мақалаларын оқып, зерттемей оның рухани жолы жөнінде дұрыс елес қалыптастыру мүмкін емес. Біз әлі де болса ұлы тұлғаның орасан зор көлемін осал елестетеміз. Ақынның еңбектерiн терең зерттеу, оның бай және әр жақты мазмұнын ашу тек елiмiз егемендiгiн алғаннан кейiн ғана мүмкiн болды. Бұл оңай мiндет емес едi. Оның мәнi ақынның көзқарастарының барлық оң жақтарын анықтауда, қоғамдық болмыс пен сол заманның санасы арасындағы қарама қайшылықтарға талдау жасауда, оның мұрасының өткеннiң алдыңғы қатарлы қозғалыстарымен тығыз идеялық сабақтастықта және қазақ халқының мұқтаждығымен қарастыруда едi. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы мұсылмандық діни әдебиеттің кемеңгер, ойшыл, ғұламасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы - қазақ әдебиеттану ғылымына ғана емес, педагогика қорына да өшпейтін мұра қалдырған ақын. Қазақ зиялылары М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Д.Әбілов, Ә.Тәжібаевтардың ой-пікірлері ақын мұрасын танудың игі бастамасы болса, әдеби мұрасы дара сипатты ақын, әрі ғалым шығармашылығын халыққа жеткізу жолында У.Қалижанның Қазақ әдебиетіндегі діни - ағартушылық ағым кандидаттық диссертацисы, Н. Жүсіповтің Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының фольклорлық еңбегі (Ақмола, 1998), Г.Жүсіпованың Мәшһүр Жүсіп дастандары (А, 1998), С. Сүтжанның Мәшһүр Жүсіп әдеби мұрасы (1994) кандидаттық диссертациялары Мәшһүртанудағы қомақты ғылыми-зерттеудің заңды жалғасы.
Көптеген ғалымдар Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармашылығын терең және жан жақты зерттеуге көп еңбек сіңірді. Бүгін жариялылық арқасында Мәшһүр Жүсіптің 30 томдай болатын бай мұрасының алғашқы екі томдық таңдамалысы (1990, 1992 ж.) шықты. Содан кейінгі газет, журналдарда жарияланған Мәшһүр-Жүсіп шығармаларын қоса есептесек, ол да екі томдай материалдарды қамтиды. Бұрыннан әр кезде С.Садуақасов (1919 ж.), Б.Кенжебаев (1958), Ә.Қоңыратбаев (1959), Ы.Дүйсенбаев (1970), Ә.Жиреншин (1971), М.Бөжеев (1972), М.Мағауин (1978), Д.Әбілев (1983), С.Дәуітов (1983-1998), А.Қыраубаева (1988) т.б. еңбектерінде Мәшһүр Жүсіп шығармашылығына тиісті баға берілсе, қазір ол туралы арнайы қомақты зерттеулер туа бастады.
М.Ж. Көпейұлының шығармалары әдебиетшiлер С.Дәуiтов, С.Сүтжанов, Н.Жүсiпов, Г.Жүсiпова т.б. тарапынан зерттелiп, қолжазбалары жарық көрiп жатқанымен оның тұтас бейнесiн елестету үшiн iзденiстер әлi жеткiлiксiз. Мына жұмыс Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының педагогикалық идеяларына арналған.
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кезеңдегі жағдайда алдыңғы ұрпақтардың жинаған құнды педагогикалық тәжірибиесін сақтау мен еліміздің мектептерін дамыту жолдарын белсенді іздестірудің тиімді ара қатынасын құру мәселесі маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешу қажеттiлiгi тарихи дамуымыздың әр кезеңдерiндегi ұлт ойшылдары мұраларын, қазақ халқының ғасырлар бойы қордаланған бай даналық мұрасын игерудi талап етедi. Сондықтан болар біздің уақытымыздың көріністерінің бірі еліміздің, жеріміздің тарихына, халқымыздың тарихи мұрасына, ұлттық құндылықтарына деген қажеттіліктің, қызығушылықтың, ынтазарлықтың уақыт өткен сайын өсіп келуі. Мұндай құбылыс көп жағдайда өтпелі және қиын-қыстау кезеңдерде байқалады. Себебі ертеректе қалып қойған не нәрсе болса да, егер ол жүрекке жылы тисе, онда одан бас тарту оңай емес. Өткенді тарихи тұрғыдан түсіну - бұл өткенде қол жеткізген табыстардың, мәдениеттің жалғасы ретіндегі қазіргі кезеңді түсінуге мүмкіндік береді.
Ғасырлар өтсе де бiздiң заманымызда адамгершiлiк тәрбиесi, еркiн және белсендi жеке адам тәрбиесi мәселесiнiң маңызы азайған жоқ. Қоғамның қазiргi кездегi дамуы адам тәрбиесiнде оның барлық табиғи және дара күштерi мен мүмкiндiктерiн дамытатын, әлемге, Отанға, адамдарға сүйiспеншiлiгiн қалыптастыра алатын жаңа жолдарды үнемi iздестiрудi талап етедi. Бүгiн педагогика қоғамның бүтiн бiр қатпарларында рухани құндылықтардың тапшылығы байқалатынынан бастау алуы керек. Жас отандастар жалпыадамзаттық адамгершiлiк принциптердiң негiзiн, халық педагогикасының дәстүрлерiн, дiн оқуларын елемейдi, тарих қалыптастырған мөлшерлер мен идеялардан ұзақта. Ал сонымен бiрге кез келген халықтың рухани мәдениетiн құраушылардың бiрi - адамгершiлiк қасиетi мол игiлiктi адамның жеке басы.
ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өмiр сүрген Мәшһүр Жүсiп Көпейұлы өзiнiң кiтаптары, қолжазбалары, мақалалары түрiнде бай мұра қалдырды. Солардың iшiнде тәлiм-тәрбие саласында бала мен үлкендердiң қарым-қатынасы, әйелдерге бiлiм беру жөнiнде, әдiлдiк, iзгiлiк, адалдықты iздеушiлер өмiрiн бейнелеген еңбектері аз емес. Ақын қоғам өміріне белсенді қатысып, әдеби шығармаларын жазды, фольклор жинақтады, балаларды оқытты, мақалалар жариялады, кітаптарын бастырды. Өз жеке басының ғана пайдасын көздемей, білімге, ғылымға деген шынайы қатынасымен абыройға, құрметке ие болды. Зерттеуші ғалым У. Қалижан Мәшһүр Жүсіп зерттеу еңбегінде: Мәшһүр Жүсіптің бүкіл тірлігі-жастарға үлгі, өнеге, ол мал мүлікті көзіне сүрітпеген аса жомарт, мол білім иесі, ғұлама, ағылып - төгіліп тұрған ақын, Адам Атадан бері қарай толғап кетсе - шежіреші, тарихшы, этнограф, әр нәрсенің байыбына бармай, тексермей қалам тербемейтін терең ойшыл екені даусыз. Ол бір жаратушы Алладан басқаға мойын бұрмаған діндар да еді, - аузына адам салмаған тахуа да еді, деп ақындық тұлғасына баға береді.
Нақтылай айтқанда, Мәшһүр Жүсіп ұлттық идеяға құрылған таза ағартушылық бағыт ұстанды. Ұлттық сана-сезімді ояту негізінен құрылған төл туындыларында ол ар тазалығына, имандылыққа үндеді. Оның ұғымында дін адамның рухани дүниесін қалыптастырады. Құдайды тану адамшылыққа, әділікке бастау ісіне көмегін тигізеді.
Жетпіс жыл бойы қорқытса да, үркітсе де, иландырса да, алдаса да, әйтеуір, берік құрсауында ұстап келген коммунистік идеологияны тәрк еттік. Таусылмайтын даңғаза саяси шараларымен бірге комсомол ұйымы да тұғырынан тайды. Біз енді ұлттық идеологияны қалыптастырып, жастарымызды соның рухында тәрбиелейміз деп шештік.
Ал ұлттық идеология қалай жүзеге асырылуы қажет? Алдымен, жастардың иманы мен дүниетанымын қалыптастыру арқылы. Мұның ең төте жолы - бұрын айтылмай келген, жазуға тиым салынған Мәшһүр Жүсіп Көпеев сынды ұлы ойшылымыздың мұрасын жаңаша кең әлеуметтік - мәдени ауқымда талдап, жастарымызға әсерлі етіп ұғындырып беру. Сонда қазіргі жастарымыз Мәшһүр Жүсіп Көпеев іліміндегі адамгершілік, төзімділік, адалдық, ізгілік, өмірдің ақиқатын ұғуға талпыну идеясының жанында кез келген Кришна бауырластығы далада қалатынын түсінер еді. Міне, Мәшһүр Жүсіп Көпеев мұрасын жаңаша зерттеудің қажеттілігі осында.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: М.Ж. Көпейұлының өмірін, шығармаларын, ағартушылық және педогогикалық қызметтерін халыққа таныстыру. Сол арқылы Мәшһүр атамыздың біздің қазақ тарихында дін мәселесінде алатын орнын айқындап, ағартушылық және педогогикалық қызметтеріндегі ислам дінің көрсету. Ал осы мақсаттардан туындайтын міндеттер:
oo Мәщһүр Жүсіп бабамыздың өлеңдерін оқып, ғибрат ала білу;
oo М.Ж. Көпейұлының ең басты уағыздағаны білім мен дін екенің айтып, ақыл-кеңестерін оқу және жас ұрпақты ізгілікке тәрбиелеу;
oo Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының философиялық, ағартушылық, педагогикалық көзқарастарының өзектерін анықтау;
oo Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармаларындағы педагогикалық пікір тұжырымдарын сараптай отырып ашып көрсету;
oo Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының ақын, ағартушы ретінде қазақ халқының педагогика тарихына қосқан үлесін нақты мысалдар арқылы дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні: Мәшһүр Жүсіптің бүтін шығармашылық мұрасы және ағартушылық қызметі мен өмірбаяны және ағартушылық қызметі, шығармашылығындағы педагогикалық ойлары, жас ұрпақтың оқып, білім алуына және тәрбиесіне көзқарасы.
Зерттеу әдістері: Мәшһүр Жүсіптің шығармаларын және әдеби-педагогикалық мұрасын оқып білу, салыстыру, іріктеу, жүйелеу, құрылымдық және жүйелі талдау әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының жаңалығы: Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының ағартушылық қызметі арқылы педагогиканы байытудағы еңбектеріне ғылыми баға беріледі.
Зерттеудің құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлім, әдебиет тізімінен және т.б тұрады.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931) - көрнекті ақын, публицист, этнограф, ағартушы, шежіреші, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы.
Павлодар облысының Баянауыл ауданында туған. Бес жаста бісмілла деп жаздым хатты, Бұл тағдыр жастай маған тиді қатты деп ақынның өзі айтқандай, 5 жасынан бастап-ақ молдадан хат таныған. Ол 1870 жылы Хамеретдин хазіреттің медресесінде дәріс алады. Молда бір ғана дін сабағын емес араб, парсы, шағатай тіліндегі кітаптарды да қатты қадағалап оқытады. Кітаптың тек қарасын танытып қоймай, ішкі мазмұн, мән-мағынасына дейін тәптіштеп түсіндіреді. Арабтың, парсының тілін үйретеді. Мәшһүр бір жыл ішінде хат танып, өнер-білімге, әдебиетке құмар болып өседі. Жеті-тоғыз жасында Ер Тарғын, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу сияқты халық жырларын, шығыс қиссаларын жатқа айтады. Сол себепті де Мәшһүр деген атқа ие болады. Мәшһүр арабша белгілі деген мағынаны білдіреді. Медресе оқып жүрген кезінде ол балалардың алды болып, 15 жасынан өлең жаза бастаған. [1, 430 б] Ол туралы ақынның өзі:
Жабысты маған өлең он бес жаста,
Жұрт айтты: Не қыласың - деді баста.
Дегенмен қоя алмадым үйренген соң,
Мінім жоқ қылған жұртқа мұнан басқа.
Шүкірлік, бергеніңе, құдай патша,
Он бесте шабыттандым жүйрік атша.
Бір күндер ұйықтап жатқан мезгілімде,
Кеудеме өлең толды сызған хатша - дейді. [2, 5 б]
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1875 жылдан бастап біраз уақыт оқытушы болды. Дала уәлаяты газетіне өлеңдері мен мақалаларын жіберіп тұрды. 1887-1890 жылдары Самарқанд, Ташкент, Түркістан, Бұхара, т.б. қалаларды аралап, Шығыстың классикалық әдебиетімен жете танысты. Осы жылдары түркітанушы ғалым, академик В.Радловпен танысып, ауыз әдебиеті үлгілерін жинау ісімен айналысты. Жар-жар, аужар, бата, ұлағатты сөздер, ертегі, аңыздар, діни қиссаларды жинап, жариялады. Сонымен бірге Гүлшат - Шеризат, Ғибратнама, Шайтанның саудасы сияқты Шығыс дастандары үлгісін және бірнеше тарихи жырларды жинап, хаттады. Көроғлы, Ер Көкше, Сайын батыр жыр-дастандары мен Бұқар жырау, Шортанбай, Орынбай, Шөже, Жанақ, Сақау секілді ақын-жыраулардың әдеби асыл мұраларын хатқа түсірді. Бұқардан қалған сөз маржанын Мәшһүрге дейін хатқа тұтас түсіруші болмаған еді. [3, 430 б]
ⅩⅨ ғ. Қазақ жеріндегі діни, мәдени және саяси ахуал
XIX ғ. Екінші жартысы өлке өмірінінде маңызды саяси оқиғалар дайындаған қазақ халқының қоғамдық дамуындағы өзгерістер кезеңі болды. Дәл осы кезде орыс ойшылдарының игілікті ықпалдарымен Қазақстанда ағартушылық идеялар пайда болды. Ф.М.Достоевский, Т.Г.Шевченко, Г.И.Потанин т.б. қазақ халқының алдыңғы қатарлы қоғамдық, философиялық, психологиялық-педагогикалық ойлардың бой көтеруіне үлкен әсер еткені белгілі. Бұл кезде өмір сүрген қазақ халқының ағартушы ойшылдары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Құнанбаев ел ағалары жастарды білімге, мәдениетке, өнерге шақырды.
Тарихта белгілі болғанындай, XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында патша өкіметі мен оның әкімшілік орындары қазақтың шұрайлы жерлерін орыс шаруаларына және қазақтарға тартып әперсе, оған қоса халық бұқарасына сан түрлі алым-салықтар салып, тонау ісін аяусыз жүргізді. Қазақтың ұлттық мәдениетінің дамуына жол бермей тұншықтырып келді.
Отарлау саясатының тауқыметі негізінен қазақ шаруаларының мойнына түсті. Жергілікті бай-сұлтандардың қанауы және патша әкімшілігіне төленетін салықтар халықтың діңкесін құрытып, қайыршылық жағдайға жеткізді. Мұндай іс-әрекет, жағдайлар ақынды бей-жай қалдырмады.Ақын өзі өмір сүрген кезеңде қазақ даласындағы озбыр отарлаушы саясатқа наразылығын білдіреді. Ел ішіндегі, ел тіршілігіндегі кеселді құбылыстарды, кертартпалықты әшкерелей отырып, діни және рухани кемшіндікті сөз етеді. Қазақ жеріне қоныс аударып келген орыстарға ең шұрайлы жерлерді бөліп берудің жергілікті халықтарға қиын тигендігін, олардың ата кәсібі мал шаруашылығының қиыншылыққа ұшырауына негізгі себеп те осы екенін ашына айтады.
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қай шығармасында болмасын халық қамын, кедей тұрмысын кең көрсете білген әлеуметтік теңсіздікті батыл сынай алғаны байқалады.
Ғұлама ғалым Әуелбек Қоңыратбаев ақын туындыларын бағалай, саралай келіп, мынандай түйінге келеді: Мәшһүр Жүсіп XX ғасырдың басындағы ақындардың өте көрнектісі, саяси тәртіпті одан батыл сынаған ақын жоқ. [4]
Қазақстан жері түгел отарланып, халық бодандыққа ұшыраған соң, кең-байтақ қазақ даласын экономикалық және идеологиялық жағынан меңгеру мәселесін патша үкіметі күн тәртібіне қойды. Бұл үшін қазақ елін өз мүдделері тұрғысынан көп жылғы билеп-төстеудің саяси жаңа амалдарын алдын-ала ойластырып, ғкылыми зерттеулер мен бейбітшілікті бүркенген экспедициялар арқылы халықты билеудің жаңа жүйесі - территориялық принципке негізделген көп сатылы болыстық сайлау жүйесі ендірілді.
Көп болып гуілдесе байлауы жоқ,
Партия күнде кеңес сайлауы жоқ.
Күн бұрын алас ұрып әуреленер,
Асулы күнде қазан қайнауы жоқ. [5]
Мұның өзі қазақ даласын бірыңғай билік жүргізу үшін үкімет арнаулы дала комиссиясын құрып, қазақ елін алдын-ала жан-жақты зерттеп барып келген елеулі түрдегі саяси-әлеуметтік қорытындысы болатынды. Бұл мәселенің түбірлі зардабын қазақ интеллигенциясының алғашқы тобы, яғни өмірі мен шығармашылығы көп жылдар бойы ақтаңдаққа айналған ақын-жазушылар терең сезініп, қарсылық білдірген де еді. Патша өкіметі тұрғысынан жүргізіліп отырған орыстандыру мен шоқындырудың комплексті шараларын өз көзімен көрген Жүсіпбек Аймауытов: ...Қазақтың жерін тілгілеп, келімсек мұжықтарға аударып бере бастады, тілін бұзуға, дінін бұзуға аулный школ, миссионерлер таратты, әдет-ғұрпын, салт-санасын өзгертіп, орысқа бас игізуге жаңа закон, мировой судья, крестьтянский начальниктер шығарды. Қазақты ішінен тоздыруға сайлау, штат деген шырға тастап, өзді-өзін жұлыстырып, қырқыстырды, [6, 134 б] - деп көрсетуі арқылы-ақ халықтың мойнына түскен тауқыметтің түп төркінін дәл көрсетіп берді. Яғни сезімтал жазушы қазақ елінің тағдырына қол салып, жабайыларды жабайылардың қолымен тұншықтырудың ызғарлы лебі қайдан соғып тұрғанын саналы түрде біліп, сезіп отыр.
Өткендегі сыр бүгіп жатқан тарих қатпарларына үңіле қарар болсақ, патшалы Ресей империясы өз қол астына енген көп тілді бұратана жазуы мен діни нанымын істен шығарып, мүлде шоқындырып жіберу саясатын тым ерте күннен бастаған әрекетін XIV ғасырдағы шуваш, мордва, коми халықтарының тарихынан көреміз. Осындай ел-жұртының тұрмыс-тіршілігіне көңілі толмаған, келеңсіз іс-қылықтарына күйінген, жаны жадау ақын көңіл көншітер медет іздеді. Бала жастан алған тәлім-тәрбиенің әсерімен Мәшһүр бір ғана Хақтағалаға табынып, соның ғана мархабатына сенді, жан-жарасына содан шипа тапты. Ол дін адалдыққа, қайырымдылыққа тәрбиелейтін бірден-бір құрал деп түсінді. Құдай жолы әділеттіліктің ақ жолы деп түсінген ол ислам дінін уағыздап, халқына осы бағытта жөн сілтеді. Мәшһүр Жүсіп өз шығармашылығымен өз халқының тарихи және ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға ат салысты. Оның тарихи сюжеттерінің орталығында белгілі тұлғалар тұр. Солардың бірі ұлт азаттығы үшін ат салысқан Мәди еді.
Аман сау жатырмысың, Мәди батыр,
Тұтқын боп бұл түрмеде әркім жатыр...
Жуымас аққа пәле деген сөз бар,
Қалас боп құтыларсың бір күн ақыр... [7]
Ойшылдың бұл шешімі сол кезеңдегі ұлтты қорғап қалатын аз жолдың бірі еді. Құдайды, пайғамбар жолын дұрыс, бұлжымайтын қағида деп біліп, дін мен партия үстемдік құрып, өз диктатурасын жүргізген дәуірде көбіміз Мәшһүрдің дүниетанымына, әлеуметтік ой-тұжырымдарының байыбына барып, тереңіне сүңги алмадық.
Патша отаршылары қазақ елiнiң тек жерiн ғана алып қоймай, рухани жағынан да ауыздықтауға әрекет жасады. Ол орыстандыру, яғни миссионерлiк саясат едi. Қазақ даласында орыс мектептерiн ашып, ел iшiне миссионерлер жiбердi. Ел iшiндегi жетiм балаларды жинап, оларды шоқындыру кеңiнен етек алды. Патшаның осындай қулығына құрық байламас саясатын М.Ж.Көпеев тани бiлдi. Ол:
Арзан боп Құран құны болып тиын,
Бас қосар ғамалға да болмай жиын.
Орысша тiл бiлгендi жұлдыз қылып,
Жоқ қылды шариғаттың құрмет - сыйын. [8]
1905-1907 жылдардағы демократиялық оқиғалар Ресей империясының шет аймақтарында да бейнесін тапты. Бұл таңырыпты Мәшһүр Жүсіп Қанды жексенбі шығармасында көтерді. Ол қазақ ақындарының ішінде бірінші болып Ресей орталығында өтіп жатқан оқиғаларға көңіл аударды.
Осы жылдары оның 3 кітабы жарық көрді.Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз атты шығармасында ол сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік - саяси қайшылықтардың себебін көрсетеді.
Бұл өлең жолдарында Ресей империясының шет аймақтарында тұратын қазақ халқының жағдайы бейнеленген. Егер орталықта патша Манифесті жариялаған демократиялық өзгерістер шынайы орын алса, Қазақстанда ешқандай өзгерістер байқалмады керісінше шенеуліктердің жер - жерде озбырлығы күшее түсті.
Көпеев патша өкіметінің қоныстандыру саясатын да айналып өте алмады.
Столыпин реформасы жергілікті халықтың шұрайлы жерлерін тартып алып, оны Ресейдің орталық губернияларынан көшіп келгендерге берді Қазақ халқы тұрғылықты жерлерінен сайын далаға біртіндеп ығыстырыла бастады. Қарапайым халықтың жағдайы ұлт тірлілігіне қауып төндіретіндей соншалықты ауыр еді. Мұны Көпеев былайша жырлады:
Құрметті ел билеген хакімдер де,
Жыландай зәрін төгін сорып жатқан.
Бас салып мұңлы-зарлы кем-кетікті,
Бүркіттей тырнағымен бүріп жатқан. [9]
Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармаларында дәуірдің басты әлеуметтік қайшылықтары бейнеленді. Халықтық тағдыры өз қолында емес және ол қарапайым халықтың өмірін жақсартатын лайықты ұрпақсыз тимейтінін терең түсінген ақын халықтың еш сәулесіз болашағы жөнінде жан ашырлықпен былай дейді:
Жатырмыз бiр қараңғы ұзын түнде,
Көрiнбей жарық сәуле, бiр таң атқан,
Сырғытып қоныс - жайдан поселкелер,
Қасынан өткен жанды табандатқан. [10]
Ақынның 1907 жылы Қазанда басылған "Тiрлiкте көп жасағандықтан, көрген бiр тамашамыз"кiтабындағы мына бiр жолдарға үңiлейiк:
Әркiмнiң өз пайдасы - ойлағаны,
Тереңге түсiп жатыр бойлағаны.
Бостандық деген сөздi жоқ қылам деп,
Аш бөрi бiздi жеуден тоймағаны. [11]
Өз шығармашылығында ақын жастарды олардың болашақ үшін жауапершілігін сезіп білімге ұмтылуға шақырады. Ақын халықтың сауатының ашылуымен өмірдің, халықтың ауыр тұрмысының өзгеретіне сенді.
Ол бұл әлемде әр адам өз тағдыры мен өз өмірі үшін жауапты, басқа ешкім оның мәселесін шешпейді, сондықтан жақсы істерге ұмтылыс керек деп есептейді.
Қазан қаласындағы Құсайыновтар баспаханасында 1907 жылы жарық көрген Хал-ахуал, Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз, Сарыарқаның кімдікі екендігі атты еңбегінде Мәшһүр-Жүсіп сол кезең үшін мәні зор елеулі мәселелер көтерді. Ол халық мүддесін қолдау үшін депутат сайлау мәселесі, патша әкімдерінің зорлық-зомбылықтарын әшкерлеу, жікке бөлінуді айыптау, ел мұқтажына жан ауыртпай, қара басының қамын ойлайтындарды сөзбен түйрейді.
Салтанатты Сарыарқа,
Сәулеленген Сарыарқа,
Кең қойның кен Сарыарқа,
Сан жеткісіз Сарыарқа.
Суың шекер бал Арқа,
Майда шөбің бал Арқа,
Күрделі биік бел Арқа,
Малы-басың сай Арқа.
Төрт түлікке бай Арқа,
Маңырап тұрған мал Арқа,
Төңірегі төл Арқа. [12]
Бұл шабытты ойдан, шыншыл қиялдан, уыздай уылжыған мөлдір көңілден буырқанып туған бір мінсіз түйдек деуге болады. Киелі топырағын ғашық көзбен құмарлана көріп, тебіреністі сипаттайды.
Мәшһүр Жүсiп сол кездегi отаршылдар қолшоқпарына айналған әдiлетсiз би, жебiр болысты, шенқұмар да озбыр ұрлықтың кесiрлi iс - әрекетiн сынға алып әшкереледi. Ел қамалған тығырықтан шығудың жолын iздедi,отаршылдықты сынға алып,әлеуметтiк жағын жоқтады. Ақын өз дәуiрiнiң айнасы болумен қатар қоғам өмiрiндегi халықтың әлеуметтiк жоқшысы да.
XIX ғ.екiншi жартысынан басталған патша отаршыларының қазақ даласына шаруаларды қоныстандыруда, қазақтың шұрайлы жерлерiнен ығысып, қысымға ұшырауы кемеңгер ақындарды бейтарап қалдыра алмады.
Мәшһүр Жүсiп те дәл осындай жан шырқыратар зармен қоса халық намысын оятар қайрау, санаға сәуле түсiрер өлең тудырған:
Айырлған бiздiң қазақ Есiлiнен,
Өзiнiң болған емес кесiрiнен.
Жер - мүлкi шаруаның қызықты едi,
Қойнында құшақтаған жесiрiнен.
Адасып осы күнде қазақ қалды,
Бұрынғы ата-баба рәсiмiнен.
Жылқыға керек жерге егiн салып,
Жер жыртып, мұжық қалмас кәсiбiнен. [13]
Ел қамын жеген ақынның жер туралы iшкi азасы осылай төгiлген.
Халық бостандығын аңсаған ақын көтерiлiстi қуана қарсы алды, үн қосты.
Сол кездегi толқынға белсене араласып, өздерiнiң отты жырларын арнады:
Қолың бос, өзiң еркiң не қылсаң да,
Қарайды әркiм ойлап шамасына.
Пейiлi патшамыздың кеңiп жатыр,
Алғай-ды бiздi құдай панасына.
Құдайдың бiр жарылқар уақыты келдi,
Алаштың ұраны үш жүз баласына, [14] - деп Мәшһүр Жүсiп үмiттене жырлады.
Осылай ақын азаттық үшiн күреске ұмтылуға шақырды. Бұл М.Ж.Көпеевтiң азаматтық, азаттық үнi қалыптасқан, үлкен ақындық биiктiкке шыққан кезi едi.
Төл туындыларында өз кезеңі үшін өзекті мәселерді көтеруі, атап айтқанда, ел ішіндегі ұнамсыз қылықтарды сынап, би-болыстары мен патша әкімдерінің келеңсіздіктерін әшкерелеп, халықты оятуға, ұлттық мәдениет пен өнерді көтеруге шақыруы парасаттылығын, озық ой-көзқарасын байқатады. Оның айғағы - мерзіді баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалары және Қазан қаласында басылып шыққан кітаптары.
Көшпелі сахара қазақтары көрген теңсіздік, әділетсіздік, зорлық-зомбылық Мәшһүр Жүсіп туындыларынан айрықша орын алды. Оның шығармаларынан қазақ халқының өткен кезеңдегі өмірін, арман-мүддесін, қайғы-қасіретін көреміз. Ол халықтың ғылым-білімнен шет қалмауын, өнерлі болуын, алдыңғы қатарлы ел болуын тіледі. Патша саясатының қара халық басына азап төндірген ауыртпалықты жақтарын әшкерелейді. Мәшһүр Жүсіп Көпеев Абайдың сара жолын арман-мұрат тұтып, соның соқпағымен ілгері басқандардың бірі. Абай iзбасарының шығармашылықтары идеялық-тақырыптық ауқымдығымен, әсерлi де көркемдiк қуатымен молдығымен ерекшеленедi. Оның шығармаларынан азаттық аңсаған халық үнi, отарлық тепкiсiндегi елдiң мұң-зары айқын және шынайылықпен көрiнiс табады.
40 - жылдар жарық көрген мектеп оқулықтары мен хрестоматияларға ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетiнiң көрнектi ақын - жазушылары тарихи шындық тұрғысынан әдiл бағаланған болатын. Әсiресе, Е.Ысмайыловтың "Қазақ әдебиетi" (1941) оқулығының сыншыл реализм тарауында М.Ж.Көпеев шығармашылығына дұрыс баға берiлдi. Осындай мәндi iзденiстен туған зерттеулер 1940 - 1950 жылдары әдебиет және өнер мәселелерi бойынша қабылданған қаулы- қарарлардан соң ғылыми қолданыстан алынып тасталды. Ал ХХ ғасыр басындағы әдебиеттi зеттеген ғалымдар қуғын - сүргiнге түстi. Жоғарыда аталған қаулы- қарарлардан өрбiген идеологиялық қырағылы ХХ ғасыр басындағы әдебиеттiң айтулы өкiлдерi С.Торайғыров, Ғ.Қараш, М.Ж.Көпеев, Н.Орманбетұлының мұрасын терiстеуге ұласты. Қазақ әдебиетiнiң тарихын обьективтi зерттеудiң мүмкiндiкткрiне жол жабылып, ұлтшыл, керiтартпа, ескiшiл деген қара күйе жағылды. Ал, Мәшһүр Жүсiпке төмендегiдей баға берген: Мәшһүр Жүсiп Көпеев (1858-1931). Бұл ақынды Абай шәкiрттерi деген тiзiмге Әбiш Жиреншин қосады да, неге қосқаның дәлелдемейдi - дей келе, "Ол патшаны да патша шығарған Манифестi де жамандаудың орынына мақтайды....
Патшаны соншалық көтермелейтiн Көпеев, Думаға қазақ атынан баратын бiр депутатты "Алаштың көңiлiндегi мұңын айтады дейдi де, оның аты- жөнiн жұмбақтайды. Ол жұмбақтаған, мақтаған адамы- А.Бөкейханов едi. Бұдан артық кертартпалық, бұдан артық дiншiлiк, бұдан артық панисламшылдық пiкiр болуға тиiстi емес. Осындай ұлтшылдық, дiншiлдiк "Абай шәкiрттерi" деген тiзiмде қалай "прогресшiл" адам боп кiрiп жүргенi адам қайран қаларлық iс. Мiне, осы айтыстан соң Абай шәкiртi Мәшһүр Жүсiп есiмiн, әдеби мүрасын жан-жақты зерттеуге тиым салынып, тек әдебиеттегi идеялық қайшылық, керiтартпа бағытты көрсету үшiн ғана аталып отырды. Кейiннен жылымық кезең келген соң ақын оңды бағасын ала бастады. Мысалы, профессор Б.Кенжебаев өзiнiң "Қазақ халқының ХХғ. басындағы демократ жазушылары" деген еңбегiнде:
"Жалпы алғанда, Мәшһүр Жүсiп өлеңдерiнде қазақ халқының жай- күйiн, заман жайын дұрыс аңғарады. Соған байланысты халықтың, оқығандардың арманын мiндет, мақсатын дәл түсiнедi, айқын бiлдiредi. Прогресшiл ағартушы - демократтық жолда" - деп жазды. Әрине осындай аздаған пiкiрлер халық қамын жеген айтулы ақын үшiн мардымсыз екенi белгiлi. Тек халқымыз тәуелсiздiк алған соң ғана ақын шығармашылығы, ондағы елдiң мұрат - мақсаты объективтi бағаланып жатыр. Мәшһүртану оңды жолға қойылып, бiрнеше диссертациялар қорғалды.
М.Ж. Көпейұлы өз заманындағы саяси-әлеуметтік құбылыстардың мән-мағынасына терең ой жібере отырып, ол жайындағы пікір-толғаныстарын мерзімді баспасөз беттерінде үнемі ортаға салып отырған. Ұлттық баспасөзіміздің алғашқы қарлығаштары - Дала уалаяты газеті мен Айқап журналында оның мақалалары мен суреттемелері шықты. Мәшһүр сол туындыларында өз кезеңінен әлеуметтік, саяси және мәдени жақтарына қатысты әр алуан мәселелер (дін, саясат, көңіл-күй, шаруашылық, жаратылыстану, мектеп және т.б.) төңірегінде сөз қозғап қана қоймай, солар жайлы кесек те келелі ойлар түйіндейді. Әсіресе, оның прогресшіл ой-пікірлері көңіл аударарлық. Ол замандастарына шаруашылық өмірге байланысты ақыл-кеңестер бере отырып, бірқатар қоғамдық құбылыстарға сын көзімен қарайды. Мәселен, Көпейұлы бір мақаласында қазақ жерінде қоныстанған орыс шаруаларының іскерлігін, тапшылығын алға тарта отырып, отандастарының өз жерін дұрыс пайдалана алмайтындарын сынайды. Кейбір қазақ байлары, - деп жазады Көпеев, - егіндікке жарамды шұрайлы жерлерді иемдене отырып, қажеттеріне жарата білмейді және сол жерлерді басқаларға жалға, келісімді баға беру арқылы пайда табуды білмейді. Сөйтіп, олар өз жерлерін мерзімді уақытқа басқаға беруден бас тартады. [15]
Мәшһүр Жүсіп енді бірде қазақ байларын мал шаруашылығын ұтымды әдіспен жүргізе білуге шақырады. Байлардың өз малдарын өзі бақпай, шаруашылықтан қол үзуіне, сауық-сайранмен күн өткізуіне реніш білдіреді. Оның шаруашылықты ұтымды әдіспен өткізіп, оңтайлы ұйымдастыруға үндеуінің прогресшіл жағы басымырақ, өйткені қазақтардың шаруашылығындағы бұл өзгерістер капиталистік құрылысқа қарай басуымыз болар еді.[16]
Мәшһүр Жүсіптің көптеген өлең, әңгіме, мақалалары, Баянауылдан хабар, Тұрмыс жайында болған хабарлар атты циклдармен берілген. Жазбагер ел өміріне белсене араласып, саяси-әлеуметтік және мәдени мәселер төңірегінде сөз қозғайды. Мәселен, бір хабарламасында жазушы қазаққа түрлі мамандықты игеріп, білім алудың аса қажеттігін ескерте отырып, былай дейді: Кәсіппен айналысу, мысалы, етікшілік, ұсталық арқылы етуге болатын болса, сол тәжірибемізді ғылыммен ұштастыра білсек, көп жағдайда ұтатын едік. Ғылыми жолмен кәсіп игеру, жалпы білім алу, халқымызға аса қажет. Біз бекер еріншектікке, наным-сенімдерге бой алдырамыз, ұлы адамдардың бәрі де ғылымды қадір тұтқан. [17]
Жастайынан құранды жаттап, діни тәлім-тәрбие алған Мәшһүр шариғат ережелерін бұрмалаған қожа молдаларға қарсы болып, өмір бойы күрес жүргізіп өсті. Құран сөздерін түсінбейтін, әліпті таяқ деп білмейтін дүмше молдалардың іс-әрекеттерін шенеп:
Өсекті қожа менен молда айтады,
Басқадан олар тіпті оңды айтады.
Арасын ағайынның балдай тәтті,
Дау-жанжал ұрыспенен молайтады,-дейді. [18]
Онсыз да жоқшылықтың тауқыметін тартқан ел-жұрттың ішіне іріткі салып, онан сайын бүлдіріп отырған қожа-молданың қылығын бетіне басады.
Мәшһүр Жүсіптің өмірі және тұлғалық дамуының қайнар көздері
Қазақ тарихында Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының алар орны ерекше. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы қазақ халқының ұлы ойшылы, атақты фольклортанушы, этнограф, тарихшы, философ, дінтанушы, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі көрнекті тұлғасы ретінде қалыптасты. Ақын жастайынан шығыс әлемінің білімімен сусындап, араб және парсы тілдерін жетік біліп, басқа да шет тілдерді терең меңгерген. Өзі өлең жазумен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырумен де айналысты. Шежіре мен айтыс, көптеген тарихи жырды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Ғұламаның басты мақсаты әрі өмірінің негізіне айнал-ған ой - қазақ халқын сауаттандыру болды. Кейін Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы орыс тілін меңгеру арқылы Батыс өркениетінің ғылыми жаңалықтарымен танысқан тарих, этнология (шежіре нұсқалары), фольклористика ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған, әдебиет (ақындық), тіл тарихы, этнография (қазақ халқының салт-дәстүрі туралы шығармалар), философия, медицина (емшілік, дәрілік өсімдіктер туралы), космология ғылымы салаларына арналған ұлан-ғайыр еңбек жазып қалдырды.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы әкесі Көпжасардың 42 жасында, шешесі Ұлбаланың 18 жасында, 1858 жылы қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы Найзатас деген жерде ережеп айы, жұма күні, бесін уақытында Көпей шаңырағында дүниеге келген. Туғанда азан шақырып койылған есімі - Адам Жүсіп. Кейіннен 9 жасында қисса-дастандарды жатқа айтып, ел көзіне түскен кезде жиынды шақырып отырған Мұса Шорманұлы Адам Жүсіпті ұна-тып, тақиясына үкі таққызып: Өз заманында халқына Мәшһүр болатын бала екен - деп, лепес қылуымен Мәшһүр Жүсіп атанып кетеді. [19, 13-14 б] Нәресте туған соң ата-баба салтымен азан шақырып, аты Жүсіп болсын деп қояды. Бұл жөнінде ақын кейіннен Өмірбаян атты өлеңінде:
Жасымда қойылған ат Адам Жүсіп,
Жұрт кеткен сүйгенінен Мәшһүр Жүсіп.
Қолыма қағаз, қалам алған шақта,
Кетемін қара сөзге желдей есіп, [20, 20 б] - деп баяндаған.
Ал, оның Мәшһүр Жүсіп дейтін атқа ие болуы жайында да қызық мәлімет бар. Ақын жоғарыда аталған жырында тағы да былай дейді:
Бес жаста бісміллә айтып жаздым хатта,
Бұл дүние жастай маған тиді қатты.
Сегізден тоғызға аяқ басқан күнде,
Мұса еді қосақтаған Мәшһүр атты. [21]
Ауыл молдасынан хат танып сауатын ашқаны жөнінде Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының мына өлеңінен аңғарамыз:
Атамыз берген екен әуел баста
Мектепке доңыз жылы дәл 5 жаста
Ысмайыл Қызылағаш деген жерде
5 шақырым жерде ауыл Бұзаутаста.
Медресе Баянаула қаласында,
Амалсыз, атаң қайтса, қаласың да.
Ойлайсың:" "Кім болды,-деп,-бiзден кәрiп,
Жиылған көп шәкiрттiң арасында?!" [22]
Ол жерде Мәшһүр Жүсіп атамыз молда Нажмеддин хазіретіден тәлім алған. Мәшһүрдің білімі жергілікті бала оқытқан Жүніс молдамен тартысып, аузын ә деп аштырмайтын деңгейде еді. Бала Мәшһүр Жүсіп оқуға өте зерек болады. Оның алғырлығы мен тапқырлығы талайды таң қалдырған. Осыдан соң Көпжасар ноғайларға жалданып жұмыс істеп, баласына ескі, жыртық Мұхаммедияны алып береді. Одан әргі әкесінің жағдайы келмегендіктен, Мәшһүр Жүсіп сол уақытта оқытқан Шар кітап және Михатты қайталағаны былай тұрсын, барлығын бастан-аяқ мәнісімен жаттап алып, өлеңдей жатқа соғып қоя беретін болған. Соның арқасында жас күнінен араб, парсы, шағатай, түркі тілдерін жетік меңгерді. Зейінді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz