Ислам дініндегі қажылық парыздың орны

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының ғылым және білім Министрлігі

Семей мемлекеттік педагогикалық институты

Мукушева А.С.

Қазақстаннан қажылыққа бару тарихы (XIX-XX ғ.ғ)

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Мамандық 050114 - Тарих

Семей 2013

Қазақстан Республикасының ғылым және білім Министрлігі

Семей мемлекеттік педагогикалық институты

Қорғауға жіберілді
Тарих кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.к., доцент __________ Мұхамеджанова Р.Ж.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Қазақстаннан қажылыққа бару тарихы (XIX-XX ғ.ғ)

Мамандығы 050114 - Тарих

Орындаған: Мукушева А.С.

Ғылыми жетекші:
Т ғ к Каримов М.К.

Семей 2013

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

I. Қазақстандағы қажылар институтының қалыптасу тарихынан...
1.1 Ислам дініндегі қажылық парыздың орны ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қазақстандағы қажылар институтының қалыптасуының алғышарттары

II. Қазақстаннан қажылыққа барудың жаңа кезеңге шығуы ... .
2.1 Патша өкіметі кезеңіндегі қажылыққа бару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кеңестік идеология қыспағы кезеңіндегі қажылыққа барудың жағдайы ...
2.3 Бүгінгі Қазақстандағы ұждан бостандығы және қажылыққа барудың жаңа кезеңі

III. XIX-XX ғасырлардағы Қазақстаннан қажылыққа бару тарихы тақырыбын Қазақстан тарихы пәні бойынша мектепте оқытудың әдістемесі.
3.1 Орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқытудың әдістемесі ... ... .55 бет
3.2 Сабақ үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64 бет

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Қосымшалар

Кіріспе
Өзектілігі: Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстінде дамып келеді.
Сондықтан да ұлттық санасы оянған қазақ халқының өткенін әділ баяндау қажет. Қазіргі таңда Отан тарихында бірқатар көкейтесті мәселелер жаңа көзқарас тұрғысында ғылыми негізде зерделенуде. Оның көзге түсетін тұстарының бірі-ислам дінінің қазақ жеріндегі мың жылдан астам тарихы.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұлтаралық және конфессияаралық татулық пен бейбітшілікті көздеген саясатының нәтижесінде Қазақстан халқы ұлан-ғайыр жұмыстарды атқарып қоғам өміріндегі саяси және рухани жаңғыру кезеңіне көшті. 2005 жылғы 22 қарашада Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІ сессиясында конфессияаралық үнқатысусыз этносаралық келісім болмайтынын ескерте келе ҚР Президенті Біздің қоғамымыз елдің ішінде және шет елде лайықты бағасын алған рухани келісімнің жоғары деңгейіне жетті. Бізде 3340 діни бірлестік, 40-қа жуық конфессиялар мен деноминацияларға тиесілі 2488 ғибадат орындары жұмыс істейді. Біздің елімізді конфессияаралық бейбітшілік пен әлемдік діндер үнқатысуының ордасы деп бекер айтпайды! деп мәдени және тілдік, этностық және діни сан алуандық көріністеріне төзімділік өркениеттер арасындағы үнқатысу секілді, елдер мен халықтар арасындағы бейбітшіліктің, өзара түсіністік пен достықтың қажетті шарттары болып табылатынын айтты [7].
Дін соның ішінде ислам діні адамзаттың қазіргі дамуына орасан зор үлес қосқан рухани жетекші екені белгілі. Адам баласының жан-жануар әлемінен оқшауланып, өзін адам есебінде сезінуіне, жасампаз істерді атқаруына себепші болған да діни дүниетанымдық түсініктер. Қазіргі уақытта тарихқа өркениеттік принциптер бойынша қараудың бір жолы - қоғамның дамуына діни және рухани факторлардың әсері болғандығын дұрыс бағалау. Егер біз осы күнге дейін тарих ғылымында формациялық көзқарастардың ықпалында болсақ, енді өркениеттік танымға мойын ұсынуымыз керек. Оның формациялық көзқарастан бір ерекшелігі - адам дүниетанымы мен рухани үрдістерге сүйену. Ал формациялық көзқарастар тұрғысынан қарасақ, қашанда материалдық өндіріс, экономика үстем тұрады.
Осы тұрғыдан келгенде қазақ жерінде ислам дінінің бес парызының бірі болып табылатын қажылық айрықша қызықты және мағыналы тақырып. Қазақ жеріндегі ХІХ ғ. мен ХХ ғ. ғасырдағы екі ғасырға жуық мерзім аралығындағы қажылық институтының қазақ халқының діни дүниетанымындағы орны, саяси, әлеуметтік қызметі, халық арасында таралу жолдары, қарқыны, динамикасы, қажылардың халық арасындағы рөлі, ресей патшалығының қажылыққа байланысты жүргізген саясаты, оның өзеру себептері мен салдары, қажылардың қажылық сапар барысындағы көрген қиыншылықтары мен зардаптарын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, Қазақстан территориясынан қажылықққа бару жол тораптары, олардың бағыттарының сол кездегі халықаралық жағдайға байланысты өзгеріп отыруы, қажылық жол сапарына кететін уақыт мөлшерінің әр жылдардағы айырмашылығы туралы мәселелер тек жеке зерттеушіні ғана емес, жалпы қоғамдық сананы елеңдетеді. Дегенмен, әлі де болса зерттелуі кенже қалған, жеткілікті мән берілмей отырған мәселелер де баршылық. Қазақстандағы қажылықтың тарихына толықтай қатысы бар еңбектердің жеткілікті дәрежеде қорытындыланбауы және тиісті бағытта талдауға алынбауы диплом жұмысымыздың өзектілігін танытатын басты фактор болып табылады.
Қазіргі таңда ел ішіндегі және елімізден тыс мұсылмандық ортада болып жатырған процестерді жетік әрі толықтай бағалау үшін осыған дейінгі уақыттарда қазақтардың және қазақ даласының исламмен болған қарым-қатынасын талдауға алу аса маңызды. Қажылықтың тарихи тұрғыда қазақ қоғамына тигізген әсерін зерделеу - тұрғылықты халықтың менталитетін, психологиясы мен өмір сүру салтын дұрыс түсінуде де өзекті болып саналады.
Бітіру жұмысының мақсаты:Көптеген дерек көздері мен қазіргі қолда бар теориялық материалдарды саралау арқылы XIX-XX ғасырлардағы Қазақстаннан қажылыққа бару тарихын кешенді түрде зерттеу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
oo ХІХ ғ. басы мен ХХ ғ. басындағы бір ғасырға жуық мерзім аралығындағы қажылық институтының қалыптасу тарихына тоқталу;
oo Қажылықтың саяси, әлеуметтік қызметі, халық арасында таралу жолдары, қарқыны, динамикасы, қажылардың халық арасындағы рөлін қарастыру;
oo Ресей патшалығының қажылыққа байланысты жүргізген саясаты, оның өзеру себептері мен салдарын айқындау;
oo Ресей отаршыл үкіметінің аталған кезеңде мұсылман дініне көзқарас саясатының өзгеруін бағалау;
oo Кеңестік идеология қыспағы кезеңіндегі қажылыққа барудың жағдайын
ашып көрсету;
oo Бүгінгі Қазақстандағы ұждан бостандығы және қажылыққа барудың жаңа кезеңін қарастыру;
Бітіру жұмысының дерек көзі:
Зерттеу жұмысының негізін мұрағаттық және жазба ескерткіштерінің кешенді деректануға негізделген үлкен тобы құрайды. Автор төменде аты аталған деректік қайнар көздермен қатар зерттеу тақырыбына қатысты жазылған ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиеті, ауыз әдебиеті үлгілерінің жазбаша нұсқаларын игеруге күш салды.
Зерттеу жұмысының деректері олардың тектамыры тұрғысынан шартты түрде екіге бөлуге болады. Біріншісі, ХVІІІ ғ. дейінгі қазақ даласында қажылықтың қалыптасу, даму тарихы көбінесе ауыз әдебиеттерінің үлгілерінде көрініс тапты (жыр, эпикалық шығармалар, шежіре, аңыз, мифтер, тіпті ертектер және т.б.). Яғни, ауыз әдебиетінде көрініс тапқан мәліметтер аталмыш мәселені зерделеудің ерекше категориясын құрайды. Екіншісі, қазақ даласындағы Ресей патшалығының отарлау саясатының нәтижесінде, ислам дініне деген қызығушылықтың күшеюі салдарынан орыс және шінара болса да қазақ, татар мен түрки тілдерінде хатқа түскен деректер тобы. Сан жағынан бірінші мәліметтерді құрайтын топтан әлдеқайда мол қалыптасқан бұл деректер патшалық әкімшіліктің іс қағаздары, орыс шенеуніктерінің ресми құжаттары және сан алуан зерттеулері және қажылыққа барған қазақ зиялыларының (қазақ шонжарлары, оқымыстылары, ақындары, дін өкілдері және т.б.) әртүрлі жанрда жазылған еңбектері түрінде сақталған. Осы тұста қазақы деректердің тек қажылық дәстүрі жөнінде ғана емес, сол кездегі қазақы ортадағы рухани күйзеліс пен сан алуан түрленістер жөнінде де баға жетпес түсінік беретіндігімен дараланатындығын ерекше екшеп айтқан жөн.
Тарихнамасы: Диплом жұмысымыз барысында қарастырып отырған мәселенің тақырыптық-хронологиялық принциптерін ескере отырып, біз оның зерттелу деңгейін үш топқа топтастырдық:
oo революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеулер;
oo кеңестік кезеңдегі зерттеулер;
oo қазіргі таңдағы еңбектер.
Қазақ даласындағы қажылықтың тарихын, әлеуметтік және идеологиялық функциясын анықтаудың өзіндік қиыншылықтары бар. Соның бірі - жазба деректердің тапшылығы. Сондықтан да XVIII ғ. дейін қазақ даласына қажылықтың келу, таралу, даму тарихын зерттеуде дерек көзі ретінде негізінен ауыз әдебиеттеріне сүйенеміз. Ғылыми тұрғыда қазақ жеріндегі қажылық мәселесі төңірегінде, орыс ғалым-миссионерлері, В.В. Бартольд, А .И. Левшин, В.В. Радлов, И.А. Кастанье, П.П. Румянцев, А.И. Добросмыслов, М.И. Красовский еңбектерін жатқызуға болады. В.В. Бартольд Орта Азия және Түркістандағы ислам дінінің таралу тарихын зерттеу барысында VIII-XIII ғ.ғ Қазақстан территориясында қажылыққа тоқтала кетеді. А .И. Левшин (1799 -- 1879) Қырғыз-қазақ, немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы деген үш бөлімнен тұратын зерттеу еңбегін жазды. Осы бірегей әрі іргелі еңбегі үшін ол Қазақ тарихының Геродоты деген атаққа лайықты ие болды. Автор өз зерттеуінде қазақ өлкесінің тарихы мен этнографиясы және егжей-тегжейлі мәліметтер келтіреді Атақты тюрколог В.В. Радлов XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында қазақ даласында қажылықтың дамуына әсер еткен факторлардың бірі - қазақ қоғамында халық алдында қажылыққа қатысты қиссаларды дауыстап оқу дәстүрге айналғандығын атап өткен[6].
Аталмыш кезеңдегі баспасөз беттерінде және Ресей отарлық мекемелері шенеуніктерінің еңбектерінде, сондай-ақ, ресми құжаттарды атауға болады. Орыс офицері Әбд аль-Әзиз Даулетшин іссапар есебі 1899 ж. құпия құжат ретінде басылып шықты. Есепте автор мұсылмандардың қажылық жолындағы қиыншылықтарын жан-жақты толық баяндай отырып, қажылықты таза діни тұрғыда қарастыру керек екендігін сөзге тиек етті. Ал, Н.Лыкошиннің К статистике паломничества в Мекку атты мақаласында 1901-1913 жылдардағы оңтүстік аудандардан барған қажылар санына тоқтала кетеді[21].
Жалпы алғанда , мұсылман халықтарының мәдениеті Ресей зерттеушілерін тек саясатпен ғана байланысқан жағдай да қызықтырса да, аталмыш тақырып үшін маңызды дерек болып табылады
Сонымен қатар, ХХ ғ. басында Қазан, Орынбор, Верный қалаларындағы басылымдарда қажылыққа арналған баспалар Қисса-и Өсербай (Қазан, 1892, 1895), Қисса - и Өндірбай қажы-ұл-харамаен (Қазан, 1900), Алматы уезінің биі Дүйсебай Шоманақұлының халыққа айтқан өсиетіне арналған Хаж сапары (Верный, 1911),Қозыбай-қажы Есенғұл-қажы ұлының мәрсиясы (Орынбор, 1913) ж, Ғұмар Қарашұлының бәдәл қажылықты жан-жақты талдап, бәдәлдікті кәсіпке айналдыруды сынаған Бәдәл хаж (1913 ж. Қазан) т.б. басылымдарды айрықша атауға болады[10].
ХІХ-ғасырда қажылыққа барып келген Құрбанғали Халид өзінің Тауарих хамса (Бес тарих) атты кітабында қажылыққа 1897 жылы 15 ақпан күні Семейден шығып, 1898 ж. 1 қаңтарда Мединаға жеткенін баяндайды. Ол қажылық сапарды Қазақстан-Ресей-Польша-Австрия-Венг рия-Болгария-Туркия-Пәкістан-Иеруса лим-Мысыр-Сауд Аравиясы елдері арқылы өткенін баяндайды[25].
Қазақы материалдар қажылықтың қазақ даласындағы өзіндік ерекшеліктерін айғақтайды. Мәшhүр-Жүсіп Көпейұлының әйгілі Қазақ шежіресінде қазақтардан алғаш қажылыққа барғандарды сипаттайды[18].
Кеңес үкіметі жылдары дін туралы тек атеистік тұрғыда ғана жұмыс жүргізуге ғалымдар мәжбүр болғаны белгілі. Дегенмен, аз болса да кейбір мәліметтер мен зерттеулер тарихи еңбектерде көрініс тауып отырды.
Отаршылдық саясаттың бір көрінісі татарларды қудалау, мектеп және медресе мұғалімдерінен орыс тілін талап ету, оқулықтарды кириллицамен шығару, араб тілінде және графикасында жазылған әдебиеттерді тәркілеу т.б. шаралар туралы ХХ ғасырдың басындағы қазақ оқымыстылары аз жазған жоқ. Осы тұста С. Асфендияровтың История Казахстана (с древнейших времен) деп аталатын еңбегін атауға болады. Ғалым патша үкіметінің миссионерлік саясатын сипаттай келе, Ильминский сияқты белгілі идеологтардың қазақты орыстандырмақ саясатына мұсылман діні қарсы болды, сонымен бірге бұл әрекеттерге Қазақстан өлкесінде жақсы орныққан татар дін иелері де жол берген жоқ деп жазады [2;244-245 бб]. Жалпы, Ресейлік миссионерлердің үлкен нәтижеге жете алмағаны туралы Ә. Бөкейхановтың еңбектерінде де айтылады. Е. Бекмаханов Присоединение Казахстана к России атты еңбегінде: ХІХ ғасырдың ортасына дейін қазақ даласында ислам ақсүйек феодалдардың діні ретінде қызмет атқарды дейді [5;380-381 бб.]. Е. Бекмахановқа байланысты қуғын-сүргіннен кейін аталған тақырыпта жазу тіпті де мүмкін болмады. Осыған байланысты кеңестік кезеңнің 50-ші жылдарынан бері жазылған дүниелердің көпшілігін тек атеистік, дінсіздікті дәріптейтін, ғылыми сапасы төмен еңбектер есебінде ғана бағалауға болады. Солардың бірі С.Б. Дорженовтың Ислам және ұлттық қатынастар деп аталатын еңбегі. Бұл еңбекте ислам дінінің, оның әдет-ғұрыптарының қазақ арасында әлі де беделін сақтап отырғаны айтылады және автор, ораза-айт, құрбан-айт, мәуліт сияқты діни мейрамдарда халықтық сипаттан дәнеңе де жоқ дей келе, діни ғұрыптарды ығыстырып, жаңа кеңестік салт-дәстүрлерді енгізу мәселесін көтереді. Н.А.Смирнов өзінің Ислам и современный Восток атты кітабында ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қажылықтың қиыншылықтарына жан-жақты талдау жасайды[40].
Сонымен қатар, Қ. Шүлембаев, Ж. Қажымов, К. Бейсембиев сияқты авторлардың еңбектерінде кеңес дәуіріндегі партиялық-таптық идеологияның тегеуріні байқалады. Бұл сол кездегі қоғамдық ғылымда әбден үстем болған құбылыс екені белгілі. Дегенмен, кеңестік кезеңнің өзінде тарихи деректерге нақты сүйенген, танымдық маңызы бар еңбектердің аз да болса болғандығын атаған жөн. Бұл тұрғыда Қазақстанның исламға қатысты көптеген деректерді қамтыған Н. Сәбитов, Х.З. Ақназаров және т.б. еңбектері бар. Исламтану бағытына тарихшы ғалымдар ХХ ғасырдың 90 жылдары ғана қайта оралды. Қазақстанндағы ислам дінінің ахуалы белгілі тарихшы Ж. Қасымбаевтың, Н.Д. Нұртазинаның, Ә.Т.Төлеубаевтың еңбектерінен көрініс тапты. Мысалы, Ә.Т. Төлеубаев Реликты до исламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ-начало ХХ в.) атты еңбегінде Қазақстандағы исламның өмір сүру ерекшелігін былай сипаттайды: біз қарастырып отырған уақыт аралығында исламға дейінгі сенімдер өте маңызды, ал кейбір жағдайда тіпті басым роль атқарды . Сонымен қатар Қазақстанның оңтүстік аймағындағы діни ағартушылық бағыт туралы Р.М. Мустафина [23] еңбектерінде де кездеседі.
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен байланысты шыққан М.Қ. Қозыбаевтың, А. Күзембайұлының, С. Мадуанов және М. Шалекеновтің, Ж.О. Артықбаевтың, Ө. Қожақовтың еңбектерінің кейбір тараулары ислам жағдайына арналған.
Ал, Исабай Қ. мен Байжан-Ата С.[13] еңбектерінде қазан төңкерісінен бұрын қажыға барған ата-бабаларымыз, елдің сол кездегі әлеуметтік хал-ахуалы, Ресей империясының Қазақ даласын отарлау мақсатымен жан-жақты жүргізілген жымысқы саясаты тек қана мұрағат құжаттары негізінде жазылған.
Ресей империясының ХІХ ғасырдың-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан жерінде жүргізілген шоқындыру саясатына қатысты деректер мен пайымдары анық көрсетілген. Соңғы кездегі зерттеулердің ішінде Г.Р.Мұхтарованың Қазақстандағы ислам діні:қажылык (ХІХ-ХХ ғғ.) [22]атты зерттеуінде қажылық институтының қазақ халқының діни дүниетанымындағы орны, саяси, әлеуметтік қызметі, халық арасында таралу жолдары, қарқыны, динамикасы, қажылардың халық арасындағы рөлі, ресей патшалығының қажылыққа байланысты жүргізген саясаты, оның өзеру себептері мен салдары, қажылардың қажылық сапар барысындағы көрген қиыншылықтары мен зардаптарын Қазақстан мен көрші елдердің мұрағат қорлары негізінде егжей-тегжей зерттеген.
А.С. Тасмағамбетовтың История конфессии Казахстана в конце ХVІІІ-начале ХХ вв.: распространение, организационное развитие и миссионерство (по материалам ислама и православия)атты зерттеуінде ислам мен православиенің Қазақстан жерінде таралу тарихы, осы діни ілімдердің ұжымдасу ерекшеліктері, олар жүргізген миссионерлік саясат т.б. мәселелер көрсетілген. Автордың діни фактордың елдің қоғамдық-саяси өмірінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында айрықша орын алғаны туралы тұжырымы қостауға тұрады. Қазіргі таңда қажылық тақырыбына қалам тартқан бір топ ғалымдардың қатарында Ауанасова Б.М , Мухтарова Г.Д т.б айтуға болады.
Г.Д.Мухтарова мен Б.М. Ауанасованың еңбектерінде кеңес үкіметі кезеңдегі қажылыққа бару жағдайына тоқтала кетеді[41].
Тарихнамалық шолу зерттеу тақырыбына қатысты зерттеулердің әлі де қажет екендігін көрсетеді. Оның ішінде, тағы қазақ тіліндегі зерттеулердің тапшылығы. Олай болса, Қазақстаннан қажылыққа бару тарихын зерттеу сұранып тұрған тақырып екенін дәлелдейді.
Зерттеу объектісі: XIX-XX ғ.ғ Қазақстаннан екі ғасырға жуық мерзім аралығындағы қажылықққа бару тарихын талдау.
Зерттеу пәні: дерек көздеріне сүйене отырып қажылық институтының қазақ халқының діни дүниетанымындағы орны мен әр кезеңдердегі саяси-әлеуметтік және рухани маңызын көрсету.
Ғылыми болжам:
Диплом жұмысын жазуға арқау болған Қазақстаннан қажылыққа бару тарихы тек қана тархшы мамандардың ғана емес гуманитарлық саладағы дінтану, әлеуметтану, этнография саласында зерттеушілердің де зерттеу жұмыстарына қызығушылық танытатыны анық.
Зерттеу әдістері мен методологиясы: Зерттеу тарих ғылымдарындағы негізі саналатын тарихилық, обьективтілік принциптеріне негізделген. Белгілі дәрежеде жұмыс барысында салыстырмалы - тарихи зерттеу әдістері де қолданылды. Сондықтан, тарихи деректер мен материалдарды ғылыми зерттеуде жинақтау, салыстыру, жүйелеу және талдау сияқты әдістер негізге алынды. Зерттеудегі басты методологиялық ұстанымы етіп өркениеттік бағытты алдық. Қазақ тарихының теориялық мәселелері, соның ішінде ислам дінінің тағдыры мен кешегі тоталитарлық билік кезіндегі рухани ахуал қазіргі күні тарихи еңбектерде өзінің жан-жақты бағасын алып келеді. Біз өз зерттеу жұмысымызда қазақ тарихының негізгі кезеңдері мен белестерін анықтауда теориялық-методологиялық бағдар ретінде кеңінен пайдаландық.
Хронологиялық шегі: XIX-XX ғ.ғ Қазақстаннан қажылыққа бару тарихын қамтиді.
Практикалық маңызы: Зерттеу жұмысының тәжірибелік мәнін үш тұрғыдан көрсетуге болады. Біріншіден, зерттеу нәтижелерін Қазақстан тарихынан оқулықтар жазуға пайдалануға болады. Екіншіден, зерттеу материалдарын исламға қатысты іргелі монографиялық еңбектер жазу барысында қолдануға болады, себебі зерттеу үлкен бір аймақта болған мұсылмандық үрдістерді қамтиды. Үшіншіден, зерттеу жұмысының нәтижелері қазіргі кезеңде діни-конфессионалды саясатты дайындау және жүргізуде пайдаға асады. Диплом жұмысы мектеп мұғалімдері мен практикант студенттерге өлке тарихы бойынша қосымша мәліметтер жинақталған құнды материал болып табылады. Диплом жұмысының нәтижесін Қазақстан тарихын, аймақтық тарихты оқыту, арнайы оқу курстарының дәрістерінде қолдануға болады. Жұмыстың кейбір бөліктерін ғылыми жұмыстар жазу барысында пайдалануға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, тарих және дінтану мамандығында оқитын студенттерге арнайы курстарды оқытуда пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысының негізгі бөлімдері бойынша 2013 жылдың 4-5 сәуірінде институтымызда өткен Өзгермелі әлем: Қазіргі Қазақстандық қоғамның трансформациясы және әлеуметтік транзитология мәселелері атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда Кеңестік идеология қыспағы кезеңіндегі Қазақстаннан қажылыққа барудың тарихы деген тақырыппен ғылыми мақала жасалынды. Сонымен қатар 2013 жылдың 19 сәуірінде Қайнар (Семей) университетінде өткен Қазақстан Республикасының жаңа саяси курс жағдайында аймақ дамуының әлеуметтік-экономикалық мәселелері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда Дін үшін күрескен Хакім қажы Омарұлы деген тақырыппен ғылыми мақала жасалынды.
Жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, тарихнамасы, зерттеу объектісі, зерттеу пәні, ғылыми болжам, зерттеу әдістері мен методологиясы, практикалық маңызы, жұмыстың құрылымы беріледі.
І-тарау екі тармақшадан тұрады. Бұл тарауда Қазақстандағы қажылар институтының қалыптасу тарихы, ислам дініндегі қажылық парыздың орны мен Қазақстандағы қажылар институтының қалыптасуының алғышарттары кеңінен әңгімеленеді.
ІІ-тарау үш тармақшадан тұрады. Тарауда Патша өкіметі кезеңіндегі қажылыққа бару. Кеңестік идеология қыспағы кезеңіндегі қажылыққа барудың жағдайы мен бүгінгі Қазақстандағы ұждан бостандығы және қажылыққа барудың жаңа кезеңі нақты деректер негізінде ашып көрсетіледі.
ІІІ-тарауда орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқытудың әдістемесі мен сабақ үлгілерінен тұрады. Үшінші тарау екі тармақшадан тұрады.

I тарау. Қазақстандағы қажылар институтының қалыптасу тарихынан
0.1 Ислам дініндегі қажылық парыздың орны
Қажылық - ислам дiнiң негізгі парыздарының бесіншісі. Құран қағидасына сәйкес қажылық жасаған адамның жаны тазарады, өзiне және ұрпағына имандылық қасиеттер дариды, яғни факилин құрметке ие болады. Хадистерде Кімде-кім Аллаh үшін қажылық жасап, жаман сөз, жағымсыз әрекеттерден тыйылып, күнәдан сақтанса (құл ақысынан басқа), бүкіл күнәларынан анадан жаңа туғандай арылған болып қайтады делінген. Қажылық араб тiлiнен саяхат, ал Кааба саяхат үйі немесе ниет етіп арнайы келуге арналған үй деп аударылады. Қасиетті Құранда айтылғандай Ибраhим пайғамбар әлемдік топан судан кейін Қағбаны қалпына келтіріп, оған адамдар тәуеп етсін деген Алланың үкімін халыққа алғаш жеткізіп, қажылықтың негізін салды.(Құран, аль-Хадж, 22 Сүре, 26 бап).
Қажылық кезіндегі Қағбаны жеті рет айналу, зәм-зәм суын ішу, Сапа мен Меру (Меккенің жаны) арасында жеті рет шеру жасау, Ібіліске тас лақтыру сияқты діни ғұрыптар Ибраhимнің екінші әйелі Ажар (Хаджар) өз баласы, мұсылман халқының арғы атасы, Исмаилды ажалдан сақтап қалу үшін, су іздеу барысындағы әрекеттерімен байланыстырылады. Сонымен бірге, осы қасиетті кітабтың 22 сүресінде Аллаh тағала қажылықты ары қарай дәріптеуді Мұхаммед пайғамбарға жүктейді деп көрсетілген. Мұхаммед пайғамбар соңғы күндерiне дейiн мiндеттi түрде Қағбаға барып құлшылық етiп, 632 жылы өзінің соңғы қажылық сапарында (хадж аль-вада) қажылықтың негізгі жосындарын бекіткен. Сондықтан да, қажылықтың сапарының соңында мұсылмандар Мединадағы Мұхаммед пайғамбардың моласының басына келіп зиярат етеді.
Қажылық ислам дiнiне дейiн де араб халқы үшін қасиеттi орындардың бiрi болған Мекке қаласымен тығыз байланысты. Араб халифаттарыны үшін Мекке мен Мәдина сияқты қасиеттi қалаларға иелік биліктің символы болды. Аббасидтер мен омеяда династиялары арасындағы билiк үшiн саяси күрес Мекке мен Мәдина қалалары үшiн күреспен тiкелей байланысты болуы да сондықтан болса керек. Араб елiнде IX ғасырдың басына дейiн қажылық жасау ел басшыларына да тән нәрсе болса, кейіннен ел басшыларының қажылыққа баруы қолдау таппаған. Тіпті кейде, қажылыққа бару тақтан бас тартқанмен тең болған. Біртұтас аббасидтер халифатының халифы Харун-ар-Рашид (786-808) Меккеге соңғы қажылық жасаған халиф. Оның Византияға қарсы соғыс кезiнде Имандылық үшiн күрескер, қажы (Воитель за веру, паломник) деген жазуы бар бас киiм киiп жүргенi деректерден белгiлi.
Қажылық - арнайы уақытта Сауд Ара - бия - сындағы Мекке қаласына барып, ша - ри - ғат бекіткен белгілі амал - дар - ды орындап қайту дегенді біл - ді - ре - ді. Ол бас бостандықтағы, бали - ғат жасына толған, ақыл-есі дұрыс, дені-басы сау, әл-ауқатты адамға ғұмырында бір рет парыз.
Жыл сайын қажылық кезінде Мек - ке мен Медине қалаларында бас қосқан мүминдер бір ата-ана - ның балаларындай қауышып, Алла тағаладан мағфират, күллі әлем - ге амандық пен ізгілік тілеп қай - тады. Ол жерге аяғы тиген пен - денің күллі ойы мен мақсаты - Ұлы Жаратушының риза - лығына жету ғана.
Қазір әлемнің 1,5 мил - лиард - тан астам мұсылмандарының өкілдерінен қасиетті Меккеге жиылған діндес бауырларымыз қасиетті Қағбаны айналып, тәуап жасап қажылық ғибадатын атқару үстінде. Қасиетті топыраққа келген мұншалықты адам, аппақ ихрам ішінде Қағба алдында бәрі де бір сезім мен бақыт құша - ғын - да тұр. Бұл ұлты мен түр-түсіне қа - рамай халықтар арасында руха - ни байланысты нығайтып, бір - лік - ті күшейтеді. Өйткені, олар қа - жы - лықты атқару барысында "Бар - шамыздың Жаратушымыз бір, Иеміз бір, ғибадат ететін Раб - бымыз бір, дініміз бір, қыб - ла - мыз бір... Міне, осылардың бар - лығы, бір жеңнен қол, бір жа - ғадан бас шығаруды, сүйіспен - ші - лік пен сыйластықты талап етеді" - деген мағынаны сезінеді. Мұның барлығы - бүкіл әлем мен болмысты, жеке тұлғалар мен мемлекеттерді бір-бірімен бейбіт түрде байланыстыратын бүкіләлемдік рухани қатынастар.
Алла тағала адамдар бір-бірлерін танып, бір-біріндегі пайдалы әдеттерді үйреніп, бір-біріне жәрдем етеді деп оларды ру-ру, ұлт-ұлт, тайпа-тайпа етіп жаратты. Бұл туралы Алла тағала:"Ей, адамзат! Сендерді Біз әуелде бір еркек, бір әйелден (Адам мен Хауадан), бір ата, бір анадан жаратып, (өрбіттік). Өзара қарым-қатынас жасауларың үшін көптеген ұлт, ұлыс етіп көбейттік. Ал ерекше діндар болғандарыңды Тәңірі құрметті адам санайды (яғни, сендердің бір-біріңнен артықтығың несібелеріңмен емес, діндар-тақуалықтарыңмен есептеледі). Анығында, Алла барлық нәрсені біліп, бәрінен хабар алып отырады" ("Хужурат" сүресі, 13-аят), - деген. Осы сезімді қажылыққа барған әрбір адам айқын түсінеді, жүрегінде бір-бірлеріне сүйіспеншілік пен рақымшылдық оянады[42].
Қажылық - қажылардың та - ту - - лықтары мен діни бауырлас - тық - - тары артып, ынтымағы мен бір - лігі нығайып, қайырымды - лық - та - ры мен сауапты істері мо - лай - ып, бойындағы жақсы сезімдері оянып, мінез-құлқы көркейіп, та - қуа - - лығы мен руханилығы байып қай - татын маңызды құлшылық. Ғ - иба - даттың бұл түрін атқаруға бар - ған мұсылман бауырларымыз - дың өте ерекше әсер алатыны рас. Өйт - - кені, мұсыл - ман - дар үшін жер бе - - тін - де Қағбадай қа - сиетті басқа орын жоқ. Сондықтан да бес уақыт на - - маз - да бет бұратын қыбламыз - қасиетті Қағба. Оны барып көзбен көріп, тәуап ету әрбір мұсыл - ман - ның арманы. Жер бетінің қай түкпірінде бол - масын мұсылмандардың жүректері қасиетті Қағбаға қарап соғады. Ибраһим (с.ғ.) дәуірінен бері Алла үйіне қажылық амалдарын орындау үшін олар әр тараптан ағылады. Қағба - Құдайға құлшылық қылулары үшін адамдарға арнап тұрғызылған алғашқы үй. Алла тағала Құран кәрімде: "Ақиқатына келсек, адамдардың ғибадат етуі үшін тұңғыш салынған үй Меккеде. Бүкіл әлемдегі қасиетті және тура жолға бастайтын үй сол. Ондағы қасиетті белгі Ибраһимнің орны (яғни табанының табы қалған тас). Ол үйге кірген адам ешнәрсе - ден қатерсіз болады. Мұнда келуге мүмкіндігі болған адамның бәрі Алла үшін сол үйді хаж етуге қарыздар. Оған күмән етушілер болса, Алла оны елең де қылмайды", - деген ("Әли Ғимран" сүресі, 96-97-аят - тар). Және: "Кезінде үйді (Қағбаны) адамдар жиналатын орын және тыныштық мекені етіп бердік", - делінген ("Бақара" сүресі, 125-аят).
Аяттағы "жиналатын орын" деген сөзі арабшадағы "мәсәбатан" деген сөзден тәржімаланған, "Мә - сә - батан" сөзі - адам қайта-қайта бар - са да тоймайтын жер деген ма - ғы - нада түсініледі. Демек, бұл мекен Алла тағаланың бір керемет жайы, оған адам қанша барса да, қайта-қайта барғысы келіп тұратын ша - ра - патты да мамыражай өлке. Қа - жы - лыққа барып келген бауыр - лары - мыз - дың әрқашанда қажылықты ауыз - ға алуы, киелі орындарға қай - та-қайта барғысы келетіні де осыдан.
Қажы - Алла тағаланың үйін зиярат етуге барып, Аллаға бет бұрған адам. Сондықтан одан өте әдепті болу талап етіледі. Әбу Һурайрадан (р.а.) риуаят етіл - - ген хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.):"Кімде-кім жаман сөз сөйлемей, бұзақылық жасамай осы үйді қажы - лық ететін болса, анасынан жаңа туғандай күнәларынан арылып қайтады", - деген. Құранда: "Қандай жақсылық жасасаңдар да оны Алла біліп тұрады. Рухани азық жинаңдар, ол азықтың ең жақ - сысы - діндарлық", - деген ("Бақара" сүресі, 197-аят). Дін - дар - лық - - ты - ең алдымен мұсыл - ман - дық міндеттерімізді адал және ұқып - ты атқару деп түсінуіміз қажет. Мұсылманның мойнындағы міндет діни амалдарды риясыз өз ықыла - сымен орындаудан және өзін тақуа ұстап, Алла тағаладан қорқудан тұ - рады. Сонымен бұл аятты ескерген қажының бойында діндарлық пен тақуалық артса, нұр үстіне нұр.Әбу Һурайрадан (р.а.) риуаят етілген хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): "Умра өткен күнәларды жуады, ал шынайы қажылықтың сыйлығы тек жаннат", - деген.
Шынайы қажылық дегеніміз, яғни хаж мабрур - мұсылманның қажылық рәсімдерін аса ұқып - ты - лықпен күнә-кемшіліктерге бой ал - дырмай орындауы. Бұл Алла қабыл еткен қажылық. Оның белгісі адам - ның тәубеге келуі мен қайтып күнә жасамауға деген тоқтамы. Хаж мабрур - жалғандықтан аулақ шынайы қажылық. Ал оның сыйлығы тек жаннат.
Шынайы қажылықты Ислам діні жиһадпен теңестіреді. Бұл ту - ра - лы Айша (р.а.) риуаятында Пай - ғам - барымыздан (с.ғ.с.): "Иә, Расу - лул - ла! Жиһадты ең абзал амал деп бі - леміз. Жиһад етейік пе?" - деп сұра - ды. Пайғамбар (с.ғ.с.): "Жоқ. Бірақ, жиһадтың абзалы - хаж мабрур", - деді. Кейде көптеген адам - дар жиһадты қолына қару алып соғысу деп қана түсінеді. Ал, жи - һад ұғымының аясы аса ауқым - ды. Жиһад - ең алдымен өзін тү - зе - ту, жүрегін тазарту, жаман қа - сиет - терден арылып, көркем мі - нез - дерді арттыру. Мұндай жиһад қажылық кезінде аса қажет.
Қажылықта атқарылатын амал - дар - дың тарихы сонау Адам (ғ.с.) ата - дан да ертеректен бастау алады. Қағбадан бұрын жер бетінде са - лын - ған үй болмаған. Хадисте: "Адам ата мен Хауа ана ұзақ жылдық айы - ры - лудан соң Арафат тауында жо - лыққанда (Арафат - Адам ата мен Жәбірейіл жаннаттан кейін, қайта жолыққанда, Жәбі - рейіл (ғ.с.) Адамнан (с.ғ.) "арафта" - яғни, "таныдың ба?" деп сұраған сөзінен шыққан деседі) Алла тағала Жәбірейіл періште арқылы ол екеуіне ғибадат үйі Қағбаны салуды әмір етіп, құрылыс біткен соң, оны тәуап етуге бұйырып: "Сен жер бетіндегі тұңғыш адам болсаң, бұл жер бетінде құрылған тұңғыш үй", - деген екен[15;23].
"Адамның (ғ.с.) қажылық жасағанын көрген періштелер: "Қажылығың қабыл болсын, ей Адам (ғ.с.) біз де бұл үйді сенен екі мың жыл бұрын зиярат еткенбіз", - депті. Бұған қарағанда, Қағбаны алғашқы рет періштелер тұрғызып, тәуап жасаған. Адамзат дүниеге келместен бұрын, жер бетінде Ібліс шайтанның тегі Бани Жин тайпасы тіршілік еткен. Ол жер бетін жа - ман, бұзық істерге толтырып жібер - гендіктен, Алла тағаланың қаһарына ұшырап, төртінші қабат аспан періштелері арқылы қиратылды. Аспан періштелері сол оқиғадан кейін бірнеше уақыт жерде қалып қояды. Жерді гүлдендірген олар төртінші қабат аспанда жүргенде қызыл жақұттан жасалған Байт әл-Маъмұр деген үйді тәу еткендері сияқты, Алла тағаладан жер бетінде де сондай қажылық ететін үйдің болуын сұрайды. Алла тағала олар - дың дұғаларын қабыл етіп, ға - рыш - тағы Байт әл-Маъмұр астындағы топыраққа бір үй тұрғызып, оны зиярат етуге бұйырады.
Ислами риуаяттардың айтуын - ша, содан бері Қағба он рет бұзы - лып, қайта жасалған. Адам (а.с.) Алла әмірімен қайта қалап, қажы - лық еткен үйді Нұһ (а.с.) дәуірінде жер жүзін топан суы басқанда періштелер Қағбаны жетінші көкке көтеріп әкеткен. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) ми - ғражға көтерілгенде: "Періштелер Қағба үйін тәу етіп жатқанын, Ибраһимнің (ғ.с.) сол үйге сүйеніп отырғанын көрдім. Періштелердің көптігі соншалық қасиетті үйді бір тәу еткен періштеге қиямет күніне дейін қайта кезек келмейді екен", - деген сөзі бар.
Ибраһимнің (ғ.с.) пайғамбарлық дәуірінде ескі үй орнына баласы Исмаил (ғ.с.) екеуі Алла тағала бұйрығымен қазіргі Қағбатулланы салғаны туралы имам әл-Бухари Абдулла ибн Аббастан (р.а.) риуаят еткен қиссада: "Ибраһим (с.ғ.): "Ей, ұлым Исмаил! Алла тағала маған бір іс бұйырды", - деп еді, Исмаил: "Әке, Раббыңыз бұйырған істі орындаңыз", - деді. Әкесі: "Ұлым көмек бересің бе?", -дегеніне, ұлы Исмаил ойланбай: "Әрине", - деп үн қатты. Ибраһим: "Алла тағала маған мына жерден үй соғуға әмір етті", - деп кішкене ғана бір төбені көрсетті. Сосын ұлы тас тасыды, әкесі қалады", - делінген.
Осылайша, әке, баланың ісі оңға басып, Қағба бой көтеріп, бір деңгейге жеткенде, тас қалау қиынға соғады. Сонда әкесінің бойы жетіп, ісі оңайлауы үшін баласы оның аяғының астына биік, жалпақ тас әкеліп қояды. Сол тасқа Алла тағала кейінгілер: "Ибраһимге сәлем!" - деп жүрулері үшін даңқ және естелік ретінде Ибраһим (ғ.с.) пайғамбардың аяқ іздерін қалдырады.
Бұл туралы қасиетті Құранда: "Ондағы қасиетті белгі - Ибраһим - нің (с.ғ.) орны" ("Әли-Имран" сүресі, 97-аят), - делінеді.
Ғұламалардың айтуынша, "Ибра - һимнің орны" деп Ибраһим - нің (с.ғ.) Қағбаны салып жатқанда, табанының ізі қалған тас және оның айналасы айтыла - ды. Ибра - һим (с.ғ.) Қағба салуды аяқтаған соң, тас алдында намаз оқыған екен. Сондықтан да қажылар тәуап етіп боп, сол арада екі ракаат намаз оқиды. Бұл туралы қасиетті Құранда:"Ибраһимнің (ғ.с.) орнын намаз орны етіңдер" ("Бақара" сүресі, 125-аят), - деп бұйы - рыл - ғандықтан шариғатымызда бұл уәжіп дең - гей - ін - де саналатын намаздардың бірі. Ибраһимнің (ғ.с.) ізі қалған тас халифа Омардың (р.а.) хали - фат - ты - ғына дейін Қағбаға тиіп тұрды. Оны хазіреті Омар тәуап етуші - лер - ге кедергі болмасын деп шет - ке жылжытқан. Сол тас қазір де бар. Ол шыны ыдысқа салы - нып аздап жоғары көтеріліп қойылған.
Ибраһим (с.ғ.) Қағбаның төрт қабырғасын қалап боп, кезек осы күнгі "Хажар әл-Асуад" деп ата - ла - - тын қасиетті қара тасқа жет - кен - де, әке-бала тәуаптың бастау ала - тын бұрышын жасамақ болып ойға қалады. Сонда Жәбірейіл (ғ.с.) періште Ибраһимге (с.ғ.) жұ - мақтан белгі боп тұру үшін ар - найы тас ала келіп, оның ор - нын көрсетеді. Риуаят бойынша, бұл тас жұмақтан әкелінгенде таң - ға - лар - лықтай аппақ екен. Бірақ уа - қыт өте келе адамилықтан ауыт - қыған, ғұсыл-дәретті, әуретін жа - бу - ды ұмытқан күнәһар қолдар - дың тигендігінен нұрын жоғал - тып, қара тасқа айналыпты. Ол туралы хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз: "Расында Қағбадағы қара тас - жәннат жақұттарының бірі. Қия - мет күні оған Алланың құдіре - ті - мен көз және тіл бітіп, ол өзін тәу еткендерге куәлік етеді", - дейді.
Тәуап осы қара тастан бастап оңға қарай жүрумен басталады. Оған қарап, "Аллаһу Акбар" де - ген тәкбір мен "ләә иләәһә ил - ләл - - - ла" дейтін таһлил айтылады. Тас - - ты ұстап, басқа мұсылманға ке - - дергі келтірмейтіндей болса сүйеді. Адамдар осы қара тасты сүй - ген - де: "Жаратқан ием! Өзіңе иман келтіріп, кітабыңды растап және берген уәдемде тұрып, бұл тасты сүйіп жатырмын", - деуі ләзім. Тәуап деп - Қағбаны жеті рет айналуды айтады. Оның бір айналымын бір шаут дейді.
Алланың үйін тәу етудің қа - сиет - тері жайында Пайғам - бары - мыз Мұхаммед (с.ғ.с.) хадис-шарифінде:"Әр күні осы үйдің үстіне Алланың жүз жиырма рахымы төгіледі. Соның алпысы оны тәу еткендерге, қырқы ішінде намаз оқығандарға, жиырмасы жәй қарап тұрғандарға нәсіп етеді", - деген.
Қажылық -- ислам дініндегі бес негізінің соңғысы. Оның парыздығы қасиетті Құранда: "Алла үшін Кағбаны адамдарға қажылық ету парыз" ("Әли-Имран" сүресі, 97 аят), -- деп ұқтырылса, хадис шарифте: "Ислам бес негізге құрылған: Алла тағаладан басқа тәңір жоқ және Мұхаммед оның елшісі деп куәлік ету. Намаз оқу. Зекет беру. Рамазан айында толық ораза ұстау. Байтуллаға қажылыққа бару", -- делінген.
Шариғат кітаптарында: "Бас бостандығы бар, балиғат жасына жеткен, ақыл-есі дұрыс, дені-басы сау адамға қажылыққа бару парыз деліне отырылып, қажыға баратын жол қауіп-қатерсіз, оған азық-түлігі, көлігі немесе көлік жалдауға қаражаты болуы керек екендігі және үлкен сапарға аттанған кісінің үйінде қалған отбасы тарығып қалмайтындай нәпақамен қамтамасыз етілуі де шарт", -- деп көрсетілген. Қажылық сөздікте -- "қасиетті жерге баруды ниет ету" дегенді білдірсе, шариғатта -- арнайы уақытта, яғни қасиетті рамазан айынан кейінгі айдан бастап зүлхижжа айының 10-12 күндеріне дейін арнайы мекенде, яғни Сауд Арабиясының Мекке қаласында табылып, арнайы бекітілген ихрамға кіру, Қағбаны жеті айланып тәу ету, Сафа мен Маруа арасында саъий жасау, Арафада тұру, Мұздалифада түнеу, шайтанға тас ату сияқты амалдарды орындау деп түсіну ләзім[16;120].
Қағба -- күллі мұсылман баласының қиямет қайымға дейін намаздарында және басқа да ғибадаттарында жүздерін бұратын, қажылық пен ұмрада момын-мұсылмандардың басын қосатын қасиетті мекен.
Қажылық ғибадатында -- мұсылмандар Алланың нұрын таратқан орталыққа жиналып, жылына бір рет бас қосады. Мұсылмандардың жылдық жиындары саналған қажылықта -- адамдар арасындағы теңдік бірден көзге түседі. Онда барлық қажылар өздеріне қажылықты парыз етіп ихрамға кіреді. Ихрамның ақ маталы киіміне оранып ортақ зікірді айтып жатқанда ешкімді де ажырата алмай қаласың. Ол киімді киген барлық қажылардың атқаратын амалдары да бірдей. Барлығы да бір жолмен бір амалды орындау үшін барады, бір-бірінен қалмай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.