Қазақ облыстарының автономиясын құру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 БӨЛІМ. Алаш
0.1 Алаш партиясы әскери доктринасындағы әскер мәселесі
0.2 Алашорда үкіметінің қарулы күштерді құрудағы алғашқы қадамдары
2 БӨЛІМ. Алаш әскерінің құрылуы мен қызметі
2.1 Алаш әскерін құрудағы мәселер мен ерекшеліктер
2.2 Алаш әскерінің азамат соғысына қатынасуы
3 БӨЛІМ. Экспериментальды бөлім
3.1 Тарих сабағында аймақтық тарихты жобалау технологиясы арқылы оқытудың тиімділігі
3.2 Алаштану қолданбалы курсын мектепте пайдалану
Қорытынды
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ өлкесінде 1917-1919 жылдары елеулі түрде саяси рөл атқарған Алашорда үкіметінің тарихи қызметі бұрынғы Ресей империясы кеңістігінде пайда болған барлық дерлік саяси күштермен қарым-қатынас жасаудан түзілді және өлкедегі ішкі жағдайлардан туындалған мәселелерді шешуге бағытталды. Өзгермелі қоғамдық саяси өмірде Алашорда қайраткерлері саяси тарих сахынасынан бірінен соң бірі көтерілген Сібір облыстық совет (Сібір автономиясы, желтоқсан 1917 ж.), Самара құрылтай жиналысы мүшелерінің комитеті (Комуч, маусым-тамыз, 1918), Сібір уақытша үкіметі (мамыр-қазан, 1918), Уфа директориясы (қыркүйек-қараша, 1918 ж.), Колчак үкіметі (қараша 1918 ж.-желтоқсан 1919 ж.), Кеңес өкіметі (наурыз-мамыр, 1918 - сәуір 1919 - наурыз 1920 ж.) сияқты Ресейлік саяси күштермен байланыстарында Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметін ресми мойындатуды бірінші кезектегі міндет етіп алды. Екінші кезекте соғыс жағдайындағы уақытта әскери құрылым - милиция жасағын құру және оның ұйымдастырылуы іс-әрекетін бірлескен әскери күштермен (Ресейлік) үйлестіру міндетін шешу тұрды. Кейінгі кезекте алғашқы міндеттің (саяси) шешілуіне қарай жергілікті басқару жүйесін қалыптастыру және оның қызметін басқа да жергілікті саяси күштермен үйлестіру арқылы өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайын ретке келтіру міндеті тұрды.
Алаш қайраткерлерінің түпкілікті пікірінде Алаш автономиясы Алаш партиясының жобалық бағдарламасында көрсетілген бірінші бапқа сәйкес жаңадан құрылатын (Құрылтай жиналысында) Ресей демократиялық федерациясы құрамында болуы міндетті шарт болды және осы саяси көзқарастарын Ресейлік саяси күштермен байланыстарында ұстап бақты. Бірақ саяси ара-салмақ тең болмады. Ресейдің шеткері аймақтарындағы ұлттық саяси ұйымдардың саясатта биік деңгейге көтерілуіне кері әсер еткен себептер де жеткілікті болды. Мәселен, Ресейдегі қоғамдық - саяси жағдайдың тұрақсыздығы, қазақ өлкесінің азамат соғысы аймағына айналуы, большевиктік саяси және әскери күштердің өлкедегі іс-әрекеттерінің күшейе түсуі, ақ гвардияшыл қозғалыстар тарапынан ұлттық саяси ұйымдарға сенімсіздік көрсетілуі, аймақтың экономикалық қуаттылығының толық дәрежеде болмауы, қазақ қоғамының жетекші күші - зиялылардың қарама-қарсы саяси топтарға бөлінуі, жергілікті жердегі түрлі сипаттағы қоғамдық-саяси ұйымдармен байланыстарындағы түсініспеушіліктердің орын алуы, тіпті, халық жасағын -- милицияны әскери үлгіде жабдықтауда туындалған қиындықтар мен келеңсіздіктердің орын алуы Алашорданың саясаттағы жасаған дербес қадамдарына тұсау болып отырды.
Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметін толықтай мойындау тек Г.Н.Потанин басқарған Сібір облыстық Советі тарапынан болды. 1917 жылғы желтоқсан айының 8 -15 аралығындағы Томск қаласында өткен төтенше Жалпысібірлік съезде құрылған Сібір үкіметі екінші жалпы қазақ съезінің шешімдері: Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметінің құрылуына қолдау көрсетті. Алайда Сібір үкіметінің ғұмыры қысқа болды. 1918 жылы 26 қаңтарында Томск советі Президиумының жарлығымен Сібір думасы таратылды. Осы Сібір үкіметінің Сібір халықтарына арналған үндеуінде жалпысібірлік социалистік билікті ұйымдастыру, Сібір Құрылтай жиналысын қорғауды, оның шешімдерін бүкілресейлік Құрылтай жиналысында бекіттіріп, Ресей Федеративтік Республикасын құруды іске асыруды нақты көрсеткен[17;156].
Алашорда жөне Кеңес Өкіметі байланысында Алашорда жетекшілері ұсынған Алаш автономиясы - ұлттардың өзін-өзі билеу құқына негізделген үлгісіне (қазақ халқының территориялық бірігуі, Алашорданың заң шығарушы және билік жүргізуші құқы, қазақ соты, милиция негізінде әскери құраманы жасақтау және т.б.) Совет өкіметі қарсы шығып, Қазақстанда қазақ халқын таптық жіктеу негізіндегі, яғни Советтік тұрпаттағы автономия идеясы ғана ұсынылды (сәуір, 1918ж.). Екі жақты келіссөздер нәтижесінде алаштық сипаттағы қазақ автономиясы, яғни өзін-өзі билеуге негізделген қазақ мемлекеттілігі Совет өкіметі тарапынан болдырылмайтындығы айқындалды.
Алашорда үкіметінің Уақытша Сібір үкіметі және Самара Комучы билігі тұсында, олармен тығыз саяси байланыс жасауға тырысты. Нәтижесінде, осы билік жүйелеріне сүйене отырып Алашорда өзінің облыстық комитеттерінің жұмысын жергілікті земстволық басқармалар арқылы байланыстыра жүргізді. Бұл байланыстарға Ресейлік саяси күштер азамат соғысы барысында және оның тікелей ықпалымен барды. Өйткені, қазақ өлкесінде Алашорда ықпалы мен беделі жоғары болды. Бұның ресейлік саяси күштері үшін тиімді жақтары болды. Ол әскери салада айқын көрініс берді.
Сібір уақытша үкіметі Алашорданы саяси тұрғыдан мойындаудан бас тартты. 1918 жылдың 4 қазанында оның орнына келген Уфа Директориясы Алашорда үкіметін тарату туралы жарлық шығарды. Оның орнына Алаш жөнінде бас өкіл штатын ұсынды. Оны Алашорда қабылдаған жоқ. Колчак диктатурасы орнағаннан кейін Алаш автомониясы жөнінде 1918 жылдың 14 қарашасында тағы да оны тарату жөнінде жарлық шығарды. Осындай саяси қиыншылықтарға қарамастан Алашорда қазақ өлкесінде 1917-1919 жылдары өзіндік ұлттық ерекшелігімен көрінген елеулі саяси күш ретінде танылды.
Біздің зерттеу жұмысымызға арқау болған сол кездегі қазақ жеріндегі алғашқы арнайы даярланған полктердің құрылу тарихы мен оның азаматтық қарсыласу жылдарындағы белсенді іс-әрекеттері аз зерттелгендіктен өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Алаш құрылуы және қызметі кезіндегі әскерінің Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмірге обьективті тарихи баға бере отырып, шындық бағыты негізінде талдау жасау. Кеңес билігі нығаюы жылдарындағы саяси күштердің тоғысуы және қалыптасқан жағдайға Қазақстанның аймақтық ерекшеліктері негізінде талдау жасау арқылы көрсету, зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Қазақстан-Ресей арасындағы әскери, қоғамдық-саяси арақатынасын іс-әрекет аясы бойынша кең көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:
-Қазақстандағы Қазан революциясынан кейінгі жағдайды және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
-Алаш партиясы әскери доктринасындағы әскер мәселесіне талдау жасау;
-Алашорда үкіметінің қарулы күштерді құрудағы алғашқы қадамдарын айқындау;
-Алаш әскерін құрудағы мәселелер мен ерекшеліктерді ашып көрсету;
-Алаш әскерінің азаматтық қарсылық жылдарындағы өзіне жүктелген міндеттерін орындауын көрсету.
Зерттеу объектісі. Алаш әскері
Методологиялық негізі.ХХ ғ. басындағы Ресей-Қазақстан қатынатары кезеңіне қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау әдістерді қолдану арқылы сабақ үстінде оқушылардың ойлау қабілетін дамтытып, сабақ сапасын арттыруға үлес қосады.
Ғылыми болжам. 1917-1919 жж. Қазақстандағы алаш әскерінің құрылуы мен оның қызметін алғаш рет жүйеленген түрде жаңа көзқарас тұрғысынан ғылыми айналымға түсті.
Алаш зиялыларының алаш милициясын құру және дамыту қызметін, әскер жүйесінің қалыптасуын және дамуын, оның жұмысының мазмұны мен түрлерін, әдіс-тәсілдерін, мамандар даярлаудың ерекшеліктері нақты деректермен дәлелденді;
Ұлттық әскердің қалыптасу қиыншылықтары әр кезең бойынша жаңа деректер мен мұрағат материалдары бойынша анықталды;
Алаш әскеріне байланысты көптеген мұрағат құжаттары мен соңғы жылдары жарық көрген жинақтар материалдары алғаш рет ғылыми айналымға енгізілді;
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі бойынша пайдаланылған мұрағат және құжаттық деректер негізінде кейбір теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, екі мемлекеттің қарым-қатынасының дипломатиялық түрлерін, ұлттық жаңғыртуға бастаған, ұлттық егемендік дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне арналған мәселелер бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстіңде дамып келеді. Ұлт-азаттық қозғалыс, ақпан төңкерісі мен қазақ зиялыларының тарихын, олардың қоғамдық-саяси, ағартушылық-шығармашылық қызметіне қатысты тарихи шындықты қалпына келтіру мен зерттеп-зерделеу ісінде қомақты еңбектер жарық көрді.
ХХ-ғасырдың алғашқы ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеу ісін сол кездегі қазақ зиялыларының өздері бастап берген болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар жайлы Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқай және т.б. өздерінің жан-жақты талдау жасалынған еңбектерінде кеңінен көрсетті.
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздікке ие болу, егемен ел тарихына деген қызығушылықты арттыра түскені сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастауды көрсетті[1].
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерттеу ісіңдегі ең құңды еңбектердің авторлары: жаңа да батыл тұжырымдарымен объективті талдау жасаған М.Қойгелдиев[2] пен сонау 1960-жылдардан бері Қос төңқеріс пен Азамат соғысы, Кеңес билігінің орнауы және Алаш қозғалысының мәселесімен 30 жылдан астам уақыт айналысып келе жатқан, Алаш партиясы мен Алашорда тарихының ең өткір де зәру мәселелері бойынша бүкіл қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени даму контексінде салмақты да салиқалы тұжырымдар жасаған К.Нұрпейісов[3] болды. М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" атты көлемді еңбегіңде біздің зерттеу жұмысымызға қатысты қазақ зиялыларының Ақпан төңқерісіне дейіңгі және кейінгі қоғамдық-саяси қызметі, Құрылтай Жиылысының сайлауы мәселелері бойынша, Алашорда үкіметінің жергілікті жерлердегі органдары туралы, Алашорда мен Уақытша үкіметтің арақатынасы туралы құңды мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдары беріледі. Ал, К.Нұрпейісовтің зерттеу жұмысыңда Қос теңкеріс пен азамат соғысы кезіңдегі Қазақстандағы партиялардың сан-түрлі қызметінің - саяси, дипломатиялық, экономикалық, ел қорғау және тағы басқа мәселелерінің шешімін тапқызу жолыңдағы іс-әрекетіне, атқарған шараларына жан-жақты талдау жасалады. Сонымен бірге, Алаштану мәселесін зерттеу ісіндегі бір ізділікті сақтау үшін жас зерттеушілерге бағыт-бағдарын айқындап береді.
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді? деген еңбегінде[4] пайымдауы бойынша, Алаш қозғалысының көш бастаушылары негізінен екі мақсатты -- қазақ елін отарлық езгіден азат ету мен қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму жолына алып шығу міндеттерін көздеді, сондықтан да алаштық интеллигенцияны "ұлттық-демократиялық интеллигенция" деп, ал Алаш партиясын "ұлттық-демократиялык партия" деп атау шындыққа сай келеді.
Қазақ зиялыларының атқарған қоғамдық саяси қызметі және тағдыр -- талайы туралы жүргізілген құнды зерттеулер қалың оқырманның ықыласына бөлеңді. Қазақстандағы Ақпан-Қазан төңкерістері және азамат соғысы жылдарындағы әртүрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша да зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамамызға қосылған айтарлықтай үлес болып есептеледі. Сонымен қатар, зерттеуші ғалым Н. Шаяхметовтың Ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін деген еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп қарастырылады. Және де бұл еңбекте ұлттық-демократиялық топ өкілдерінің қызметінің негізгі бағыттары анықталады[5].
Құжатты деректердің ендігі бір үлкен тобын ұлт-азаттық қозғалыс пен саяси күрестің әр кезеңіндегі күрес тактикасы мен стратегиясын айқындап, қалың бұқараға түсіндіру қызметін атқарған түрлі баспасөз бетінде (Қазақ, Алаш, Сарыарқа газеттері, Айқап, Абай журналдары) жарияланған материалдар құрайды. Олардың басым көпшілігі патшалық самодержавие заманында, Уақытша үкімет кезінде, ішінара Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында жарияланды. Бұл материалдар Кеңес Одағы тұсындағы зерттеулерде ғылыми айналымға қосылғанымен, мемлекет және құқық теориясы мен тарихи тұрғысынан жеткілікті дәрежеде зерттелмеді. Айқап, Абай журналдары туралы зерттеулерде көбінесе олардың қазақ халқының сауатын ашу, ағартушылық мәселелері сөз етілсе, Алаш партиясының орталық органы қызметін атқарған Қазақ, Сарыарқа, Свободная речь[6] газеттерінде алаш әскерінің құрылуы, оның іс-қимылдарына қатысты мағлұматтар кездеседі.
Ақпан революциясы жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Уақытша үкімет пен Алашорда арақатынастары т.б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың еңбектері біздің зертеу жұмысымызда кеңінен қолданылды.
Қос төңкеріс жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Кеңес үкіметі мен Алашорда арақатынастары т.б. мәселелер бойынша, Мыңжасов Н.[7], Слямов А.[8], диссертациялық еңбектерінде жаңа, бүгінгі күн талабы тұрғысында бағалар беруге тырысуышлық байқалды, ғылыми әдістемелік сипатымен мәселелерді орынды көтеруімен ерекшеленеді. Д.Д.Сүлейменованың [9] Батыс Алашордаға қатысты зерттеулерінде осы аймақтағы Алаш әскерінің құрылу ерекшеліктері мен қызметтерін нақты деректер негізінде келтіреді.
Ал мерзімді басылымдарда Алаш әскері туралы арнайы қалам тартқан авторлар санаулы. Әзірге қазақ тіліндегі басылымдарда Марат Әбсеметовтың Ұлттық әскердің де тарихы бар (Ана тілі. 13.02.1991) [10], Күлпаш Ілиясованың Алаш әскері (Қазақ тарихы. - №6. 1997.) [11], Ерлан Сайлаубайдың Алашорда әскері (Абай журналы. - №1. 2000.) [12] атты мақалаларымен шектеліп отырмыз. Осы мақалаларды қазіргі мерзімді басылымдар мен интернет сайттарында насихаттап жүрген тарихшы Сейтқали Дүйсен (Алашорда әскері туралы. Материалдар жинағы. Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ: Астана,2000; Алашорда әскері. Астана ақшамы. 14.08.2007; Алашорда әскерінің ұраны: Жасасын, Отанның адал ұлдары. Намыс.кг. 13.12.2010)[13].
Алаш қозғалысына байланысты тарихи айтар сырлар молшылық. Алаш пен Алашорда ұлтжандылық танытып, ұлт мүддесін қорғады, қазақ елінің болашақ тағдыры жолында қарсыластарымен бетпе-бет айқасты. Алаш жетекшілері көрсетіп кеткен бағыт-бағдар қазір еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болған кезде де өз маңызын жоймай, қазақ қоғамын осы заманғы әлемдік өркениетпен ұштастыруға жол сілтеп отыр.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. 1917 жылдың соңынан бастап 1919 жылдың аяғына дейінгі аралықты толық қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Алаш партиясы әскери доктринасындағы әскер мәселесі
Бүгінде қазақтың өз мемлекеттігі, өз армиясы бар. Бір сөзбен айтқанда, қазақ өзінің дегеніне жетіп отырған сияқты. Қазақтың әскери тарихы тым көмескі, мысал етуге тұрарлық фактілері аз деушілер табылып қалады. Сол сияқты қазақтың әскери символикасы, этикеті, кодексі болмаған, тіпті бола қойғанның өзінде де оларды берісі орыс пен қытайдың, арысы -- ежелгі эллиндер мен гректерден бергі бүгінгі европалықтардың әскери өнерімен, әскери терминологиясымен, ғүрыптарымен, кодексімен, символикасымен мүлде салыстыруға келмейді деушілердің болуы да мүмкін. Бір реттен, осылардың нақ осындай "қазақтың арғы-бергі ата-бабаларында болмаған", "бола қойғанның өзінде де тым жұпыны, қарабайыр, тұрпайы түрде болған", "оны басқалардың дәстүрлерімен салыстыруға да келмейді" деген аксиомалық деңгейдегі тұжырымдардың басқа түгілі өз арамызда да, өз тарихшыларымыз бен басқа да зерттеушілеріміз арасында орнықты болуы түсінікті. Өйткені, қазақтың әскери мәселелері бұрын зерттеліп көрілген жоқ, қолға алына бастағанына да бірнеше жылдың жүзі болды.Басқалардың, яғни орыстар мен европалықтардың көшпелілердің әскери өнері, дәстүрі, ғұрыптары, символикасы мен терминологиясы туралы түсініктері шектеулі.
Бұл түсініктер, ең алдымен, европалықтардың, араб-парсы, орыс, қытай, т.б. тілдердегі жазбаша тарихи құжаттарда ғана тіркеліп, хатталып қалған бірен-саран, өте жұтаң деректерге гана сүйеніп, көшпелілердің әскери тарихы мен мәдениетін арнайы сала, дүние ретінде бөліп қарастырмаған. Оның үстіне "Көшпелілер -- жеке өркениет немесе мәдениет" және "Көшпелілер -- жеке өркениет (мәдениет) емес, тек тарихи дамудың бір уақыттық, перифериялық фрагменті ғана (яғни, тарихтан тыс қалған тобыр)" деген танымдық анықтама беру ісінде батыс, орыс зерттеушілерінің келтірілген екі анықтаманың соңғысын таңдауы -- жалпы көшпелілер дүниесін жеке, басқаларға ұқсамайтын, жасампаздық, шығармашылық қабілеті бар дүние деп қарастырмауы "көшпелілердің әскери тарихы мен әскери өнері" деген мәселені де арнайы қарастырмауына алып келді. Осындай тарихи- танымдық көзқарастың үстемдік етуі аясында "қазақтың әскери тарихы мен өнері" деген ғылыми салалық тармақ болып та көрген жоқ. Сондықтан осындай мәселелерді дамытуды қолға алу барысында барлық зерттеу, іздену принциптерін де жаңадан жасауға тура келеді.
Міне, осындай олқылықтар кеңес кезінде үстемдік етті, оны жою қазіргі кездері де оңай шаруа болмас. "Қазақтың әскери мәдениеті болған ба?" деген сауалға жауап бергенде зерттеуші "жоқ" деп жауап берер еді. Өйткені, 15 ғасырға дейінгі ғасырлар мен мыңжылдықтардың көшпелілерінің әскери мәдениетін принципшіл тарихшы "қазақтың әскери мәдениеті" деп есептемейді, ,біріншіден, "қазақ" атына ие халықтың 15-17 ғасырларда қалыптасқандығын, яғни көрсетілген уақытқа дейінгі әскери мәселелердің бүгінгі қазаққа тікелей қатысы жоқтығын, екіншіден, әлгі уақытқа дейінгі әскери мәселелердің қазақтан басқа түркі, моңғол, т.б. тілді бүгінгі халықтарға да тиесілі екендігін айтып, тарих ғылымының қисындарын алға тартады. Оған қапелімде дау айту қиын, жадағай, жалаң, жазушы, ақын немесе журналистік үрдіске тән "біздің бабалар шетінен батыр болған" деген жалпылама тұжырымды қарсы қоюдың да реті жоқ. Рас, біз -- жауынгер көшпелі халықтардың ұрпағымыз, бірақ жауынгерлік қабілетіміз бен әскери өнеріміз әр ғасырда біркелкі бола алмаған. Әскери өнердің дәуірлеген шақтары да, қүлдыраған замандары да болған.
Қазақтың жеке өзіне қатысты, яғни 15 ғасырдан бергі уақыттардағы әскери тарихы мен әскери мәдениеті туралы мәлімет орта азиялық, қытайлық және орыс құжаттарында ғана сақталған. Оның ішіндегі сүбелісі -- орыстық тарихи жазба құжаттар, бірақ ол тек 18-19 ғасырдағы деректерді ғана қамтиды. Сондықтан 18-19 ғасырлардағы қазақтардың әскери өнері туралы пікір айтатын болсақ, расында да қазақ болмысындағы осы саланың аталған уақыттарда өте мешеу күйде болғанын көруге болар еді. 18 ғасырда, қалмақ-қазақ соғыстары кезіндегі қазақтың әскери өнері қандай болды? Саралап қараған зерттеушіге оның Ақсақ Темір, Шыңғысхан, Күлтегін, тіпті Есімхандар мен Қасым хандардың кезіндегі қазақтар мен қазаққа негіз болған көшпелілердің әскери өнеріне қарағанда, жұпынылау болғаны аңғарылар еді. Ал 1916 жылғы үлт-азаттық көтеріліс кезіндегі қазақтың әскери өнері ше? Оның 1870 жылғы Адай көтерілісінің тұсындағы әскери өнерге қарағанда, төмен болғаны анық, 1870 жылғы көтеріліс тұсындағы әскери мәдениет 19 ғасырдың бірінші жартысындағы Исатай-Махамбет, Кенесары, 18 ғасырдың аяғындағы Сьрым Датұлы көтерілістері тұсындағы қазақтың әскери мәдениетіне қарағанда, төмен болғанын тұспалдауға болады. Ал Абылай хан түсындағы қазақтың әскери мәдениетінің 18 ғасырдың басындағы әскери мәдениетке қарағанда, едәуір төмендегенін де болжар едік. Осындай тұжырымдарға ұлтжанды тарихшыларымыз бен тарихпен айналысушы әуесқой зерттеушілеріміздің өре түрегеліп, қарсы шығатыны да айқын. Бірақ істің байыбы - солай. Оны қалай дәлелдер едік? Ол үшін жалпы қоғамдық даму мәселелерінің тарихын қатарластыра отырып қарастыруға тура келеді.
Қазақтың әскери тарихы мен әскери мәдениетінің тарихын мынадай шартты кезеңдерге бөліп қарастыруға тура келеді: Бірінші - ежелгі заман (б.з. 5 ғасырға дейінгі ғасырлар мен мыңжылдықтар)
Екінші - түрк заманы (б.з. 6-15 ғасырлар)
Үшінші - қазақ заманы (15-20 ғасырлар).Бұл кезеңдердің өзін де бірнеше кезендерге бөліп көрсетуге болады. Дегенмен, жалпы алғанда, осындай үш шартты заманға бөліп қарастырған дұрыс.
Бірақ қазақ халқының негізін құраған ру-тайпалар мен этностардың, олардың алдыңғы уақыттардағы этникалық субстраттардың тарихы, мәдениеті, мемлекеттік даму деңгейі әр түрлі болғанын ескеруіміз керек, сондықтан әскери мәдениет мәселесін "қазақ заманы" (б.з. 15 ғасырдан бергі) және "қазаққа дейінгі" немесе "арғы қазақ заманы" (15 ғасырға дейінгі) деп екіге бөлуте болар еді.
18-19 ғасырларда қазақтың әскери мәдениеті үлкен дағдарысқа ұшырады. Мемлекеттіктің жойылуы оның армиясының да жойылуына әкеп соқтырса, әскери құрылыстың болмауы әскери терминология, әскери дәстүрдің іс жүзінде ұмытылуына алып келді. Орысқа бағынған 200 жыл ішінде қазақтар Ресей империялық езгісіне қарсы 200-дей көтеріліс ұйымдастырды. Бірақ бұл тұрақты қарулы күштердің қарсылығы емес, нашар қаруланған, нашар ұйымдасқан халық жасақтарының қарсылығы еді. Жауынгерлік, еркіндік рух қазақта ұзақ уақыт сақталды. Оған ешкім дау айта алмас. Сырым Датүлынан бастап, Амангелді Иманұлына дейінгі халық батырларының тізімі осыны көрсете алады. Бірақ олардың көтеріліске шыққан жасақтары көне әскери терминологиядан, әскери өнерден, символикадан хабарсыз қалған заманның тұлғалары болатын. Олар тек жырлар мен аңыздарда сақталған халықтық-жауынгерлік рухқа ғана арқа сүйеді.
Міне, аталмыш кезендердегі әскери өнер уақыттық өзгешеліктерге ие болды, дегенмен мынадай тенденцияны көрсетуге болады. Бұл -- 15-16 ғасырлардан бастап көшпелі әскери мәдениеттің бірте-бірте қарабайырлануы, төмендеуі. Әр кезеңдегі әскери мәдениеттің коэффициентін вектор сызықтары арқылы жалғастырып көрсететін болсақ, біз 15 ғасырдан бергі уақытта вектор сызығының үнемі құлдырап отырғандығын көрер едік. Бұл жерде, бұл мәселеде қазақтың өресі мен жасампаздығына кінә тағуға болмайды. Өйткені жалпы адамзаттық, евразиялық көшпелілік деңгейінде көшпелі өркениет өзінің дағдарысқа ұшырау, құлдырау дәуіріне аяқ басқан еді.
Біз қазақ тарихын, оның қарулы күштері мен әскери өнерінің тарихын тәптіштеп, баяндап бергелі отырғанымыз жоқ. Оған толық сипат беруге қажетті материалдар қолымызда жоқ, оның үстіне осы саланың жетік білгірі де емеспіз. Біз 20-ғасырдың басындағы азаматтық қарсыласу мен азаматтық соғыс жылдарындағы қазақтан құрылған алғашқы кәсіби полктерінің құрылуы мен қызметін зерттеушілер толыққанды зерттелмеді. Осы кезеңдегі Қазақстан аймағындағы әр түрлі саяси оқиғалар Алаш зиялыларының басты мақсаттарының бірі қазақтан алғаш әскери полктер құру болды.
Жалпы, Алаш әскерінің доктринасы қарапайым халықты қорғау мақсатында және елді сыртқы жаулардан қорғау мақсатында болды. Көп жылғы патша өкіметінің қазақтың бойындағы жауынгерлік рухтан айыру үшін жүргізілген саясат өз жемісін бере бастады. Осы кезеңде халық әскер, армия деген сөздерден атбасын ала қашатын. Сондықтан әскерді милиция немесе халық жасағы деп атауды жөн санаған.
Әскери доктрина жасау -- жалпы мемлекеттік міндет. Оның мазмұны ұзақ жылдарға елдегі әскери идеологияны, қорғаныс құрылысы жүйесін айқындап, белгілі бір дәрежеде ішкі және сыртқы саясат, экономика, Қарулы Күштердің әлеуметтік дамуы мен әскери өнер мәселелерін камтиды. Мемлекеттің рухани өмірінде жасалатын әскери доктринанын нәтижелері барлық мемлекеттік және әлеуметтік институттар қызметіне әсер етеді. Сондықтан да мемлекеттік заңды күші бар әскери саясатқа қатысты әскери доктринаның жаңа тұжырымдамалық кағидаларын қабылдау кезіңде кателеспей, бәрін жан-жақты таразылап, өткеннің тәжірибесін ескеріп, алдағы болжамды оқиғаларды көре білу керек. Жалпы әскер құрудың алдандағы елдегі саяси жағдайға тоқталып өтсек.
Ақпан революциясының жеңіп, патшаның тақтан түскені туралы хабарды елдегі және майдандағы жұмысшылар арасында жүрген қазақ демократиялық интеллигенциясы зор қуанышпен және оның мұраттарын іске асыруға деген үлкен қуанышпен қарсы алды. Алаш қайраткерлері ақпан революциясымен бірге келген саяси өзгерістер ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі мақсаттарының орындалуына, яғни ұлттық мемлекеттік дербестік алуға, жер мәселесін ұлттық мүдде тұрғысынан шешуге, мәдениетті өркендетуге және басқа міндеттерді шешуге жол ашады деп түсінді.
1917 жылдың басында Ресей империясында жаңа революцияның ұшқыны сезілген болатын. Елде екі бағыт айқын аңғарылды: буржуазиялық-демократиялық даму (өзгеріс тенденциясы); патша үстемдігін сақтау (тұрақтану тенденциясы). Осы ортада үш саяси күш болды:
Біріншісі - монархистік топ. Оған қара жүздіктер, ең оңшыл октябристер кірді. Олардың идеологиясының негізін қалаушылар өкімет дағдарыс жағдайында, ешбір саяси шегініске бармай-ақ жалтара білу керек деп есептеді. Олар 1905 жылғы 17 қазандағы манифестің өзін ақтауға тұрмайтын шегініс деп тұжырымдады. Бұл - осы топтың біртіндеп оңға жылжуы еді. Әрине, бұл болашағы жоқ бағыт болды.
Екіншісі - буржуазиялық топ. Оған кадеттер, солшыл октябристер, ұлттық саяси топтар кірді. Олардың позициясы соғыс жылдарында нығайды. Өздерінің жағдайын нығайтқан және аса мол кірістерді сақтауға тырысқан буржуазия белгілі бір өзгерістердің қажет екенін жақсы түсінді. Сондықтан да ресейлік буржуазия саяси өмірге белсене кірісе бастады. Ол әскери-өнеркәсіп комитетін, Бүкіл ресейлік одақ пен земстволық одақты, Мемлекеттік Думаны, сондай-ақ әртүрлі биржалық комитеттер мен әртүрлі съездер кеңесін құруға мүмкіндік алды. 1917 жылдың қарсаңында орыс буржуазиясы негізінен кадеттер партиясының төңірегіне топтасты, сондай-ақ барлық буржуазиялық және либерал-помещиктік лагерді басқарды.
Үшіншісі - демократиялық-пролетарлық топ. Соғыс жылдарында жұмысшы табын және қарапайым еңбекшілерді қанау күшейді, олардың тұрмыс жағдайының дәрежесі өте төмендеді. Жұмысшы табының қатарында елеулі өзгерістер болды. Әскерге 500 мың жұмысшы шақырылды. Олардың орнын балалар, мосқал жұмысшылар және әйелдер толтырды. Жұмысшылардың қатарында ұсақ буржуазия өкілдері көбейді. Осы өзгерістерге қарамастан жұмысшы табы өзінің жеке саяси күш екенін көрсетіп, демократиялық - пролетарлық бағытта басқарды. Жалпы Ресей империясы мен оның отар аймақтарында революциялық жағдай соғыс жағдайында қалыптасты, ал Қазақстанда осы жағдайларға ұлт-азаттық көтерілісте қосылды. Ол болып жатқан қоғамдық-саяси процестерге өз әсерін тигізбей қойған жоқ[14;47].
Ал бұл кезде монархистік-помещиктік, либерал-буржуазиялық демократиялық лагерлердің позициялары әртүрлі болды. Олардың ерекшеліктері - монархистік помещиктер мен либерал-буржуазиялар монархияның сақаталуымен тығыз байланысты өздерінің ерекше мүмкіндіктерін сақтауға ынталы болды. Олар одақтастарымен бірге соғысты жеңіспен аяқтауға тырысып, монархияның өздеріне тиісті варианттарын іске асыру үшін бірігіп, таяп келе жатқан революцияны ескеріп, өзара жақындасты.
Осының нәтижесінде революция қарсаңында осы екі лагердің партиялары буржуазиялық-помещиктік блок құрды. Осы бағыттың ішінде екі бағыт болды:
1). Оңшылдар, олар өздерінің қазіргі жағдайларын сақтау үшін бұлтара амалдаумен болды;
2). Солшылдар, олар объективті жағдайларға орай барған сайын радикалды бола бастады.
Сондай-ақ, үшінші демократиялық лагердегі солшыл күштер де біріге бастады. Барлық социалистік партиялар бір-бірімен байланыс жасай бастады. Эсер-большевиктік әскери ұйымдар құрылды. Алайда, 1917 жылғы ақпанда қалыптасқан солшыл блоктың 1905-1907 жылдардағы солшыл блоктан айырмашылығы бар еді. Егер біріншілер ресейлік революция кезіндегі солшыл блокқа барлық ұсақ буржуазиялық және демократиялық партиялар кірсе, 1917 жылғы ақпандағы солшыл блокқа осы партиялардың тек интернационалистік бағыттағы топтары ғана кірді.
1917 жылдың наурыз айының 10-ынан бастап облыс, уез, болыс және ауылдарда ескі құлаған үкіметтің орнына жаңа Уақытша үкіметтің басқару органдары қалыптаса бастайды. Бүкіл Ресей сияқты Қазақстанда да ол билік орындары алғашқы кезеңде Азаматтық комитеттер есебінде пайда болды. Бұл комитеттерді құруда инициатива облыс және уез орталықтарындағы орыс жұртының қолында еді, және комитеттердегі басшы орындар да ескі патшалық әкімшілік көзқарастағы орыс ұлт өкілдерінің қолында болатын[15;82].
Міне, осындай жағдайда қазақтарға ескі әділетсіз патшалық билік жойылып, оның орнына жаңа билік келгенімен де, сол тағы да ұлттық мүддені қорғап, талап-тілекті білдіретін мемлекеттік мекемелерсіз қалу қаупі төнген болатын. Сондықтан да Азаматтық комитеттермен бір мезгілде стихиялы түрде облыстық, уездік және болыстық деңгейде Қазақ Азаматтық комитеттері қалыптаса бастайды[16;219].
Қазақ жерінде облыстық және уездік Қазақ комитеттерінің қалыптаса бастағандығы туралы Қазақ газетінің 1917 жылғы наурыздағы санында былай делінген: Жаңа үкімет жұрт билігін жұрттың өзіне беріп отыр. Жұрт өзін-өзі қалай билемек? Мұны былай түсіну керек. Жұрт болып ортасынан бірнеше сенімді,адал адамдарды шығарады. Мұны - комитет деп атайды. Жаңа үкімет әр түрлі комитет жасап, жағдайдың реттелуін тілеп отыр. Сол комитеттерді қазақтарда жасап, жұрт ісінің билігін халық өз қолына алар керек.
1917 жылы 11 наурызда облыстық Қазақ комитеті Семейде құрылып, Р. Мәрсеков төрағалығымен жұмыс жасай бастайды. Семей облыстық қазақ съезінің хаттамасында Қазақ комитетінің құрылуына байланысты комитет ескі, шіріген билік құлап, енді халықтың өзіне тез революция жеңістерін бекітіп және оны аяғына жеткізу үшін ұйымдасу қажет болған кезде революциялық төңкеріс жолымен пайда болды, деп көрсетілді. Кейінен осы Қазақ комитеті жер мәселесіне белсенді түрде араласып, өз ықпалын тигізіп отырғандығын архив құжаттары дәлелдей түседі.
Ел басқару ісіне араласа бастаған ұлт зиялылары қазақ халқы үшін маңызды болып келген мәселелерді, соның ішінде жер мәселесін талқыға салып, соған сәйкес бағдарламалық тұжырымдарға келу үшін болыстық, уездік, облыстық және жалпықазақтық съездерін шақыруды қажет деп тапқан болатын[17;43].
Бірінші бүкілқазақтық съезд 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өтті. Оған Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бөкей ордасынан, сонымен қатар Ферғана облысының қазақтар мекендеген аудандарының өкілдері қатынасты [5;98]. Съезге қатынасушылар саны аса көп болмағанына қарамастан (20-дан аса адам), оның күн тәртібіне сол кездегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне тікелей қатынасы бар аса маңызды 14 мәселе енгізілді. Бұл мәселелердің басым көпшілігі 1917 жылғы сәуір-мамыр айларында болған облыстық қазақ съездерінде алдын ала талқыланған болатын және олардың ең маңыздылары болып саналғандары жалпы қазақтық құрылтайға ұсынылған еді. Олар мыналар: 1) Мемлекет билеу түрі. 2) Қазақ облыстарында автономия. 3) Жер мәселесі. 4) Халық милициясы. 5) Земство. 6) Оқу мәселесі. 7) Сот мәселесі. 8) Дін мәселесі. 9) Әйел мәселесі. 10) Учредительное собрание сайлануына даярлану һәм қазақ облыстарынан депутаттар. 11) Бүкіл Россия мұсылмандарының кеңесі (Шура и ислам). 12) Қазақ саяси партиясы. 13) Жетісу облысының оқиғасы. 14) Киев шаһарында болатын бүкіл Россия федералистерінің съезіне һәм Петроградта болатын оқу комиссиясына қазақтан өкіл жіберу.
Халел Досмұхамбетовтың төрағалығымен, Ахмет Байтұрсыновтың, Әлмұхамбет Көтібаровтың, Міржақып Дулатовтың және Асылбек Сейітовтың хатшылығымен өткен бірінші жалпықазақтық съезд делегаттары осы 14 мәселенің ішінде өздерінің басты назарын ұлттық автономия, жер, құрылтай съезіне дайындық және қазақтың саяси партиясын құру проблемаларына аударды.
Бірінші жалпықазақтық съезд өзінің күн тәртібіндегі аса маңызды мәселелердің бірі -- қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған Құрылтай жиналысына айналды. Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған қарарда былай делінеді: "Қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды съезд шораи исламға сайланған қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ.
Партия жобасын жасап болған соң өкілдер қазақ областной комитеттерінің қарауына жібереді. Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы съездің каулылары Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады".
Жаңадан құрылған партия "Алаш" деген атқа ие болды".
Бүкілроссиялық мұсылмандар кеңесіне (шорои-исламға) съезд шешімімен Ақмоладан Айдархан Тұрлыбаев, Семейден Әбікей Сәтбаев, Торғайдан Әлжан Байғарин, Оралдан Жаһанша Досмұхамбетов, Бөкейден Уәлихан Танашев, Жетісудан Базарбай Мәметов, Сырдариядан Мұстафа Шоқаев, Ферғанадан Ғабдалрахым Оразаев сайланды.
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов сияқты қазақтың либералды-демократиялық интеллигенциясының көсемдері басқарған Алаш партиясының құрамына әуел бастан-ақ қазақтың ғылыми және шығармашылық зиялыларының белгілі өкілдері -- М.Тынышбаев, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, Жаһанша Досмүхамедов, М.Дулатов, т.б. кірді.
Олардың басым көпшілігі 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда социалистік идеологияны, таптық принциптерге негізделген күрес бағдарламасын қабылдаған жоқ, өйткені Алаш партиясы қайраткерлерінің пікірінше сол кездегі қазақ қоғамы тұтас алғанда оған дайын емес еді. Сондықтан да, олар өз күресін жалпыұлттық мүддеге негізделген "қазақ халқын отарлық езгіден құтқару үшін" деген ұранның астында топтастыруға бағыт алды. Бұл бағытты жүзеге асырудың басты құралы -- бірінші жалпықазақтық съезде дүниеге келген Алаш партиясы болу керек деп түсінді[1;312].
Сөз жоқ, Алаш партиясының құрылуы (дәлірек айтқанда -- бірінші съезде партия құрылды деп жариялау) қазақ халқы өміріндегі елеулі оқиға болды, өйткені ол тұңғыш ұлттық саяси ұйым еді.
Алаш əскерін құру идеясы 1917 жылғы І-ші жалпы қазақ съезінде көтерілген, бірақ ондағы ...анархия болу қаупі бар, сол себепті осы күнгі əскер орнына халық милициясы құрылсын деген сөздер сол күйінде қалды. Одан кейінгі ІІ-ші жалпы қазақ съезінде мемлекет халі тайғақ кешуде, тар жолға душар болып тұрғанда жан-жақты қоршаған қалың бəледен сақтану үшін халық əскерін жасау керектігі қайта жаңғырып, милиция құрудың мақсаты анықталды, қазақ милициясын құру жоспары жасалып, бекітілді[18].
Екінші бүкілқазақ съезі Түркістан өлкесін мекендеген қазақтардың Алаш автономиясына косылу немесе қосылмау мәселесін талқылау үшін Сырдария облысы казақтарының съезін шақыруды қажет деп тапты және оған өз өкілдері ретінде Бақыткерей Құлмановты, Міржақып Дулатовты және Тұрағұл Құнанбаевті жіберуге ұйғарды. Осы мәселеге байланысты Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқаев біріккен мәлімдемеге қол қойды.
Алаш автономиясы аталған ұлттық мемлекетті аяғынан тік тұрғызу үшін және тек қана советтік негіздегі автономияларды ғана қорғап-қолдауға бейім тұрған "бостандықтың жауы - большевизммен күресу үшін" Алашорда көсемдері "халықтық милиция" атанған ұлттық әскер құру мен советтерге қарсы әртүрлі саяси күштермен одақтасу ісіне үлкен мән берді[7;12].
Сондықтан екінші жалпықазақ съезі милиция жасақтарын құру мәселесін жан-жақты талқылап, оның Алаш автономиясына кіретін әрбір облыс пен әрбір уездегі санын анықтап, оларды соғыс өнеріне үйрету мен қажетті қару-жарақпен және киім-кешекпен камтамасыз ету жолдарын айқындайды.
Милиция қатарына әскери қызмет атқаруға жарамды 30 бен 35-тің арасындағы ер азаматтар негізінен еріктілік негізінде алынатын болды. Бөкей, Орал, Торғай, Ақмола, Семей және Жетісу облыстарындағы милиционерлердің жалпы саны 13500 болсын делініп, әр облыс бойынша әскер қатарына шақырылғандар саны белгіленді. Милицияға қажетті қару-жарақ пен оқ-дәрі Алашорданың ұлттық қорының есебінен алынатын болды. Милиционерлерді әскери тәртіп пен өнерге үйрету үшін офицерлер мен нұсқаушыларды: 100 милиционерге бір офицер, 50 милиционерге бір нұсқаушыны шақыру белгіленді. Қазақ офицерлерін дайындау үшін Орынбор казак әскерінің тәжірибесі мен көмегін пайдалану қажеттігі съезд шешімдерінде баса көрсетілді"[5;59].
Алаш немесе Алашорда əскері бастапқыда халық милициясы, халық əскері, алаш əскері, қазақ полкі сияқты əртүрлі атаулармен аталды. Бастапқы қолданыстағы милиция сөзінің астарында елдің тыныштығы мен қауіпсіздігін қорғайтын əскер ұғымы жатқаны анық.
ІІ-ші жалпы қазақ сьезінде халық əскерінің əр облыс, уезд орталықтарындағы саны, оларға соғыс өнерін үйрету, қажетті қару-жарақ, қаржы, көлік жəне тағы басқа заттармен қамтамасыз ету тəртібі анықталып, 26 500 адам тіркелген халықтық милиция құру қажет деген қаулы қабылданады. Бұл идеяны Жақып Ақбаев ұсынған болатын [19;29].
Съезд қаулыларында нақты көрсетілгендей, Алаш əскерін құру үшін алдымен милицияға алынатын адам шығынын анықтау, оларды қару-жарақ, ат-көлікпен қамтамасыз ету, əскери мамандар (офицерлер менинструкторлар) даярлау жұмысын айқындап, оған қажетті қаражатты 6облыстың қазақтары есебінен жинайтын болды. Əрине, пұлсыз Алашордасы да, оның комитеттері де ешнəрсе істей алмайтын еді. Сондықтан, бұл істі тоқтатпастың жалғыз-ақ шарасы - ақшаны қарызға алу, жұрттан ақша жиналған соң орнына салу еді. Орданың өзі де, жергілікті комитеттері де қарызға берілетін ақшасы бар жерлерді қарастыра бастады [20].
Осылайша Алашорда үкіметі адмирал А.Колчак, атаман Б.Анненков, атаман А.Дутовпен, орталықтағы Халық Комиссарлар Кеңесімен келіссөздер жүргізді. Айталық, Алашорданың батыс бөлімі 1918 жылдың көктемінде Мəскеудегі ХКК-нан сұралған 40 млн. қаражаттың 12 млн.-на қол жеткізген . Жалпы Алаш əскерінің іс-қимылдары билікке келген большевиктерге қарсы 3 бағытта жүргізілді: 1) оңтүстік-шығыс бөлімі (Жетісу); 2) шығыс бөлімі (Семей); 3) батыс бөлімі (Орал). Ал əскердегі қазақ полктерінің саны шамамен 12 - ге жеткен. Олардың ұрыс қимылдары Алашорда үкіметі құрылғаннан кейін күшейді.
1918 жылдың 8 маусымында Ə.Бөкейхановтың басшылығымен өткен Кеңес қаулысында көрсетілгендей, біріншіден, милиция керек; екіншіден милиция атты болады; үшіншіден милицияға жігіт беру міндетті емес, ұлт үшін тіленіп жазылғандар кім болса міндетті қылып алу Алашордада болсын; төртіншіден милицияға керек ат, ақша жұрттан салықпен алынсын, байдан байша, кедейден кедейше; бесіншіден қанша ат, қанша ақша жинау еркі Облыстық Комитетке берілетін болды [21].
Ең алдымен ...милицияға бөлінетін адамдар мен қаржы дайын болғанша, офицер, инструкторларды дайындау керек-тін. Екіншіден милицияға қажет қару - жарақ атты казактардан сұралды... үшіншіден соңғы кезде юго-восточный союз деп мойын созғанша, Орал, Орынбор,Сібір, Жетісу атты казактары Алашордасына қараған қырғыз-қазақтармен бірігіп, дербес Шығыс Одағын (Восточный Союз) жасау қолайлы делінді. Бұл ұсынысты Орынбор атты казактары да қолдады.
Сонда Алаш автономиясына қараған жердің аламайы дөңгеленіп, қазіргісінен гөрі ыңғайлырақ болады жəне Күнбатыс, Солтүстік, Шығыс - үш жағымыздан атты казактар бізге қорғаныш болмақ [22].
Екінші бүкілқазақ съезі Түркістан өлкесін мекендеген қазақтардың Алаш автономиясына косылу немесе қосылмау мәселесін талқылау үшін Сырдария облысы казақтарының съезін шақыруды қажет деп тапты және оған өз өкілдері ретінде Бақыткерей Құлмановты, Міржақып Дулатовты және Тұрағұл Құнанбаевті жіберуге ұйғарды. Осы мәселеге байланысты Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқаев біріккен мәлімдемеге қол қойды.
Алаш автономиясы аталған ұлттық мемлекетті аяғынан тік тұрғызу үшін және тек қана советтік негіздегі автономияларды ғана қорғап-қолдауға бейім тұрған "бостандықтың жауы - большевизммен күресу үшін" Алашорда көсемдері "халықтық милиция" атанған ұлттық әскер құру мен советтерге қарсы әртүрлі саяси күштермен одақтасу ісіне үлкен мән берді[9;12].
Сондықтан екінші жалпықазақ съезі милиция жасақтарын құру мәселесін жан-жақты талқылап, оның Алаш автономиясына кіретін әрбір облыс пен әрбір уездегі санын анықтап, оларды соғыс өнеріне үйрету мен қажетті қару-жарақпен және киім-кешекпен камтамасыз ету жолдарын айқындайды.
Алашорданың ұлттық-мемлекеттік құрылыс саласындағы қызметінің алғашқы қадамдарында "халықтық милиция" түріндегі Алаш автономиясының қарулы күштері және басқарушы өкіметтің жергілікті органдарын құру мәселелеріне үлкен мән берілді.
1918 жылы шілденің 24-інде Алашорданың төрағасы Әлихан Бөкейханов Жаңа Семейден (Алаш қаласынан) Зайсан, Көкшетау, Павлодар, Қарқаралы, Петропавл, Ақмола, Атбасар, т.б. уездердегі қазақ комитеттері мен земство басшыларының атына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 БӨЛІМ. Алаш
0.1 Алаш партиясы әскери доктринасындағы әскер мәселесі
0.2 Алашорда үкіметінің қарулы күштерді құрудағы алғашқы қадамдары
2 БӨЛІМ. Алаш әскерінің құрылуы мен қызметі
2.1 Алаш әскерін құрудағы мәселер мен ерекшеліктер
2.2 Алаш әскерінің азамат соғысына қатынасуы
3 БӨЛІМ. Экспериментальды бөлім
3.1 Тарих сабағында аймақтық тарихты жобалау технологиясы арқылы оқытудың тиімділігі
3.2 Алаштану қолданбалы курсын мектепте пайдалану
Қорытынды
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ өлкесінде 1917-1919 жылдары елеулі түрде саяси рөл атқарған Алашорда үкіметінің тарихи қызметі бұрынғы Ресей империясы кеңістігінде пайда болған барлық дерлік саяси күштермен қарым-қатынас жасаудан түзілді және өлкедегі ішкі жағдайлардан туындалған мәселелерді шешуге бағытталды. Өзгермелі қоғамдық саяси өмірде Алашорда қайраткерлері саяси тарих сахынасынан бірінен соң бірі көтерілген Сібір облыстық совет (Сібір автономиясы, желтоқсан 1917 ж.), Самара құрылтай жиналысы мүшелерінің комитеті (Комуч, маусым-тамыз, 1918), Сібір уақытша үкіметі (мамыр-қазан, 1918), Уфа директориясы (қыркүйек-қараша, 1918 ж.), Колчак үкіметі (қараша 1918 ж.-желтоқсан 1919 ж.), Кеңес өкіметі (наурыз-мамыр, 1918 - сәуір 1919 - наурыз 1920 ж.) сияқты Ресейлік саяси күштермен байланыстарында Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметін ресми мойындатуды бірінші кезектегі міндет етіп алды. Екінші кезекте соғыс жағдайындағы уақытта әскери құрылым - милиция жасағын құру және оның ұйымдастырылуы іс-әрекетін бірлескен әскери күштермен (Ресейлік) үйлестіру міндетін шешу тұрды. Кейінгі кезекте алғашқы міндеттің (саяси) шешілуіне қарай жергілікті басқару жүйесін қалыптастыру және оның қызметін басқа да жергілікті саяси күштермен үйлестіру арқылы өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайын ретке келтіру міндеті тұрды.
Алаш қайраткерлерінің түпкілікті пікірінде Алаш автономиясы Алаш партиясының жобалық бағдарламасында көрсетілген бірінші бапқа сәйкес жаңадан құрылатын (Құрылтай жиналысында) Ресей демократиялық федерациясы құрамында болуы міндетті шарт болды және осы саяси көзқарастарын Ресейлік саяси күштермен байланыстарында ұстап бақты. Бірақ саяси ара-салмақ тең болмады. Ресейдің шеткері аймақтарындағы ұлттық саяси ұйымдардың саясатта биік деңгейге көтерілуіне кері әсер еткен себептер де жеткілікті болды. Мәселен, Ресейдегі қоғамдық - саяси жағдайдың тұрақсыздығы, қазақ өлкесінің азамат соғысы аймағына айналуы, большевиктік саяси және әскери күштердің өлкедегі іс-әрекеттерінің күшейе түсуі, ақ гвардияшыл қозғалыстар тарапынан ұлттық саяси ұйымдарға сенімсіздік көрсетілуі, аймақтың экономикалық қуаттылығының толық дәрежеде болмауы, қазақ қоғамының жетекші күші - зиялылардың қарама-қарсы саяси топтарға бөлінуі, жергілікті жердегі түрлі сипаттағы қоғамдық-саяси ұйымдармен байланыстарындағы түсініспеушіліктердің орын алуы, тіпті, халық жасағын -- милицияны әскери үлгіде жабдықтауда туындалған қиындықтар мен келеңсіздіктердің орын алуы Алашорданың саясаттағы жасаған дербес қадамдарына тұсау болып отырды.
Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметін толықтай мойындау тек Г.Н.Потанин басқарған Сібір облыстық Советі тарапынан болды. 1917 жылғы желтоқсан айының 8 -15 аралығындағы Томск қаласында өткен төтенше Жалпысібірлік съезде құрылған Сібір үкіметі екінші жалпы қазақ съезінің шешімдері: Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметінің құрылуына қолдау көрсетті. Алайда Сібір үкіметінің ғұмыры қысқа болды. 1918 жылы 26 қаңтарында Томск советі Президиумының жарлығымен Сібір думасы таратылды. Осы Сібір үкіметінің Сібір халықтарына арналған үндеуінде жалпысібірлік социалистік билікті ұйымдастыру, Сібір Құрылтай жиналысын қорғауды, оның шешімдерін бүкілресейлік Құрылтай жиналысында бекіттіріп, Ресей Федеративтік Республикасын құруды іске асыруды нақты көрсеткен[17;156].
Алашорда жөне Кеңес Өкіметі байланысында Алашорда жетекшілері ұсынған Алаш автономиясы - ұлттардың өзін-өзі билеу құқына негізделген үлгісіне (қазақ халқының территориялық бірігуі, Алашорданың заң шығарушы және билік жүргізуші құқы, қазақ соты, милиция негізінде әскери құраманы жасақтау және т.б.) Совет өкіметі қарсы шығып, Қазақстанда қазақ халқын таптық жіктеу негізіндегі, яғни Советтік тұрпаттағы автономия идеясы ғана ұсынылды (сәуір, 1918ж.). Екі жақты келіссөздер нәтижесінде алаштық сипаттағы қазақ автономиясы, яғни өзін-өзі билеуге негізделген қазақ мемлекеттілігі Совет өкіметі тарапынан болдырылмайтындығы айқындалды.
Алашорда үкіметінің Уақытша Сібір үкіметі және Самара Комучы билігі тұсында, олармен тығыз саяси байланыс жасауға тырысты. Нәтижесінде, осы билік жүйелеріне сүйене отырып Алашорда өзінің облыстық комитеттерінің жұмысын жергілікті земстволық басқармалар арқылы байланыстыра жүргізді. Бұл байланыстарға Ресейлік саяси күштер азамат соғысы барысында және оның тікелей ықпалымен барды. Өйткені, қазақ өлкесінде Алашорда ықпалы мен беделі жоғары болды. Бұның ресейлік саяси күштері үшін тиімді жақтары болды. Ол әскери салада айқын көрініс берді.
Сібір уақытша үкіметі Алашорданы саяси тұрғыдан мойындаудан бас тартты. 1918 жылдың 4 қазанында оның орнына келген Уфа Директориясы Алашорда үкіметін тарату туралы жарлық шығарды. Оның орнына Алаш жөнінде бас өкіл штатын ұсынды. Оны Алашорда қабылдаған жоқ. Колчак диктатурасы орнағаннан кейін Алаш автомониясы жөнінде 1918 жылдың 14 қарашасында тағы да оны тарату жөнінде жарлық шығарды. Осындай саяси қиыншылықтарға қарамастан Алашорда қазақ өлкесінде 1917-1919 жылдары өзіндік ұлттық ерекшелігімен көрінген елеулі саяси күш ретінде танылды.
Біздің зерттеу жұмысымызға арқау болған сол кездегі қазақ жеріндегі алғашқы арнайы даярланған полктердің құрылу тарихы мен оның азаматтық қарсыласу жылдарындағы белсенді іс-әрекеттері аз зерттелгендіктен өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Алаш құрылуы және қызметі кезіндегі әскерінің Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмірге обьективті тарихи баға бере отырып, шындық бағыты негізінде талдау жасау. Кеңес билігі нығаюы жылдарындағы саяси күштердің тоғысуы және қалыптасқан жағдайға Қазақстанның аймақтық ерекшеліктері негізінде талдау жасау арқылы көрсету, зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Қазақстан-Ресей арасындағы әскери, қоғамдық-саяси арақатынасын іс-әрекет аясы бойынша кең көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:
-Қазақстандағы Қазан революциясынан кейінгі жағдайды және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
-Алаш партиясы әскери доктринасындағы әскер мәселесіне талдау жасау;
-Алашорда үкіметінің қарулы күштерді құрудағы алғашқы қадамдарын айқындау;
-Алаш әскерін құрудағы мәселелер мен ерекшеліктерді ашып көрсету;
-Алаш әскерінің азаматтық қарсылық жылдарындағы өзіне жүктелген міндеттерін орындауын көрсету.
Зерттеу объектісі. Алаш әскері
Методологиялық негізі.ХХ ғ. басындағы Ресей-Қазақстан қатынатары кезеңіне қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау әдістерді қолдану арқылы сабақ үстінде оқушылардың ойлау қабілетін дамтытып, сабақ сапасын арттыруға үлес қосады.
Ғылыми болжам. 1917-1919 жж. Қазақстандағы алаш әскерінің құрылуы мен оның қызметін алғаш рет жүйеленген түрде жаңа көзқарас тұрғысынан ғылыми айналымға түсті.
Алаш зиялыларының алаш милициясын құру және дамыту қызметін, әскер жүйесінің қалыптасуын және дамуын, оның жұмысының мазмұны мен түрлерін, әдіс-тәсілдерін, мамандар даярлаудың ерекшеліктері нақты деректермен дәлелденді;
Ұлттық әскердің қалыптасу қиыншылықтары әр кезең бойынша жаңа деректер мен мұрағат материалдары бойынша анықталды;
Алаш әскеріне байланысты көптеген мұрағат құжаттары мен соңғы жылдары жарық көрген жинақтар материалдары алғаш рет ғылыми айналымға енгізілді;
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі бойынша пайдаланылған мұрағат және құжаттық деректер негізінде кейбір теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, екі мемлекеттің қарым-қатынасының дипломатиялық түрлерін, ұлттық жаңғыртуға бастаған, ұлттық егемендік дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне арналған мәселелер бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстіңде дамып келеді. Ұлт-азаттық қозғалыс, ақпан төңкерісі мен қазақ зиялыларының тарихын, олардың қоғамдық-саяси, ағартушылық-шығармашылық қызметіне қатысты тарихи шындықты қалпына келтіру мен зерттеп-зерделеу ісінде қомақты еңбектер жарық көрді.
ХХ-ғасырдың алғашқы ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеу ісін сол кездегі қазақ зиялыларының өздері бастап берген болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар жайлы Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқай және т.б. өздерінің жан-жақты талдау жасалынған еңбектерінде кеңінен көрсетті.
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздікке ие болу, егемен ел тарихына деген қызығушылықты арттыра түскені сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастауды көрсетті[1].
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерттеу ісіңдегі ең құңды еңбектердің авторлары: жаңа да батыл тұжырымдарымен объективті талдау жасаған М.Қойгелдиев[2] пен сонау 1960-жылдардан бері Қос төңқеріс пен Азамат соғысы, Кеңес билігінің орнауы және Алаш қозғалысының мәселесімен 30 жылдан астам уақыт айналысып келе жатқан, Алаш партиясы мен Алашорда тарихының ең өткір де зәру мәселелері бойынша бүкіл қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени даму контексінде салмақты да салиқалы тұжырымдар жасаған К.Нұрпейісов[3] болды. М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" атты көлемді еңбегіңде біздің зерттеу жұмысымызға қатысты қазақ зиялыларының Ақпан төңқерісіне дейіңгі және кейінгі қоғамдық-саяси қызметі, Құрылтай Жиылысының сайлауы мәселелері бойынша, Алашорда үкіметінің жергілікті жерлердегі органдары туралы, Алашорда мен Уақытша үкіметтің арақатынасы туралы құңды мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдары беріледі. Ал, К.Нұрпейісовтің зерттеу жұмысыңда Қос теңкеріс пен азамат соғысы кезіңдегі Қазақстандағы партиялардың сан-түрлі қызметінің - саяси, дипломатиялық, экономикалық, ел қорғау және тағы басқа мәселелерінің шешімін тапқызу жолыңдағы іс-әрекетіне, атқарған шараларына жан-жақты талдау жасалады. Сонымен бірге, Алаштану мәселесін зерттеу ісіндегі бір ізділікті сақтау үшін жас зерттеушілерге бағыт-бағдарын айқындап береді.
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді? деген еңбегінде[4] пайымдауы бойынша, Алаш қозғалысының көш бастаушылары негізінен екі мақсатты -- қазақ елін отарлық езгіден азат ету мен қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму жолына алып шығу міндеттерін көздеді, сондықтан да алаштық интеллигенцияны "ұлттық-демократиялық интеллигенция" деп, ал Алаш партиясын "ұлттық-демократиялык партия" деп атау шындыққа сай келеді.
Қазақ зиялыларының атқарған қоғамдық саяси қызметі және тағдыр -- талайы туралы жүргізілген құнды зерттеулер қалың оқырманның ықыласына бөлеңді. Қазақстандағы Ақпан-Қазан төңкерістері және азамат соғысы жылдарындағы әртүрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша да зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамамызға қосылған айтарлықтай үлес болып есептеледі. Сонымен қатар, зерттеуші ғалым Н. Шаяхметовтың Ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін деген еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп қарастырылады. Және де бұл еңбекте ұлттық-демократиялық топ өкілдерінің қызметінің негізгі бағыттары анықталады[5].
Құжатты деректердің ендігі бір үлкен тобын ұлт-азаттық қозғалыс пен саяси күрестің әр кезеңіндегі күрес тактикасы мен стратегиясын айқындап, қалың бұқараға түсіндіру қызметін атқарған түрлі баспасөз бетінде (Қазақ, Алаш, Сарыарқа газеттері, Айқап, Абай журналдары) жарияланған материалдар құрайды. Олардың басым көпшілігі патшалық самодержавие заманында, Уақытша үкімет кезінде, ішінара Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында жарияланды. Бұл материалдар Кеңес Одағы тұсындағы зерттеулерде ғылыми айналымға қосылғанымен, мемлекет және құқық теориясы мен тарихи тұрғысынан жеткілікті дәрежеде зерттелмеді. Айқап, Абай журналдары туралы зерттеулерде көбінесе олардың қазақ халқының сауатын ашу, ағартушылық мәселелері сөз етілсе, Алаш партиясының орталық органы қызметін атқарған Қазақ, Сарыарқа, Свободная речь[6] газеттерінде алаш әскерінің құрылуы, оның іс-қимылдарына қатысты мағлұматтар кездеседі.
Ақпан революциясы жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Уақытша үкімет пен Алашорда арақатынастары т.б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың еңбектері біздің зертеу жұмысымызда кеңінен қолданылды.
Қос төңкеріс жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Кеңес үкіметі мен Алашорда арақатынастары т.б. мәселелер бойынша, Мыңжасов Н.[7], Слямов А.[8], диссертациялық еңбектерінде жаңа, бүгінгі күн талабы тұрғысында бағалар беруге тырысуышлық байқалды, ғылыми әдістемелік сипатымен мәселелерді орынды көтеруімен ерекшеленеді. Д.Д.Сүлейменованың [9] Батыс Алашордаға қатысты зерттеулерінде осы аймақтағы Алаш әскерінің құрылу ерекшеліктері мен қызметтерін нақты деректер негізінде келтіреді.
Ал мерзімді басылымдарда Алаш әскері туралы арнайы қалам тартқан авторлар санаулы. Әзірге қазақ тіліндегі басылымдарда Марат Әбсеметовтың Ұлттық әскердің де тарихы бар (Ана тілі. 13.02.1991) [10], Күлпаш Ілиясованың Алаш әскері (Қазақ тарихы. - №6. 1997.) [11], Ерлан Сайлаубайдың Алашорда әскері (Абай журналы. - №1. 2000.) [12] атты мақалаларымен шектеліп отырмыз. Осы мақалаларды қазіргі мерзімді басылымдар мен интернет сайттарында насихаттап жүрген тарихшы Сейтқали Дүйсен (Алашорда әскері туралы. Материалдар жинағы. Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ: Астана,2000; Алашорда әскері. Астана ақшамы. 14.08.2007; Алашорда әскерінің ұраны: Жасасын, Отанның адал ұлдары. Намыс.кг. 13.12.2010)[13].
Алаш қозғалысына байланысты тарихи айтар сырлар молшылық. Алаш пен Алашорда ұлтжандылық танытып, ұлт мүддесін қорғады, қазақ елінің болашақ тағдыры жолында қарсыластарымен бетпе-бет айқасты. Алаш жетекшілері көрсетіп кеткен бағыт-бағдар қазір еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болған кезде де өз маңызын жоймай, қазақ қоғамын осы заманғы әлемдік өркениетпен ұштастыруға жол сілтеп отыр.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. 1917 жылдың соңынан бастап 1919 жылдың аяғына дейінгі аралықты толық қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Алаш партиясы әскери доктринасындағы әскер мәселесі
Бүгінде қазақтың өз мемлекеттігі, өз армиясы бар. Бір сөзбен айтқанда, қазақ өзінің дегеніне жетіп отырған сияқты. Қазақтың әскери тарихы тым көмескі, мысал етуге тұрарлық фактілері аз деушілер табылып қалады. Сол сияқты қазақтың әскери символикасы, этикеті, кодексі болмаған, тіпті бола қойғанның өзінде де оларды берісі орыс пен қытайдың, арысы -- ежелгі эллиндер мен гректерден бергі бүгінгі европалықтардың әскери өнерімен, әскери терминологиясымен, ғүрыптарымен, кодексімен, символикасымен мүлде салыстыруға келмейді деушілердің болуы да мүмкін. Бір реттен, осылардың нақ осындай "қазақтың арғы-бергі ата-бабаларында болмаған", "бола қойғанның өзінде де тым жұпыны, қарабайыр, тұрпайы түрде болған", "оны басқалардың дәстүрлерімен салыстыруға да келмейді" деген аксиомалық деңгейдегі тұжырымдардың басқа түгілі өз арамызда да, өз тарихшыларымыз бен басқа да зерттеушілеріміз арасында орнықты болуы түсінікті. Өйткені, қазақтың әскери мәселелері бұрын зерттеліп көрілген жоқ, қолға алына бастағанына да бірнеше жылдың жүзі болды.Басқалардың, яғни орыстар мен европалықтардың көшпелілердің әскери өнері, дәстүрі, ғұрыптары, символикасы мен терминологиясы туралы түсініктері шектеулі.
Бұл түсініктер, ең алдымен, европалықтардың, араб-парсы, орыс, қытай, т.б. тілдердегі жазбаша тарихи құжаттарда ғана тіркеліп, хатталып қалған бірен-саран, өте жұтаң деректерге гана сүйеніп, көшпелілердің әскери тарихы мен мәдениетін арнайы сала, дүние ретінде бөліп қарастырмаған. Оның үстіне "Көшпелілер -- жеке өркениет немесе мәдениет" және "Көшпелілер -- жеке өркениет (мәдениет) емес, тек тарихи дамудың бір уақыттық, перифериялық фрагменті ғана (яғни, тарихтан тыс қалған тобыр)" деген танымдық анықтама беру ісінде батыс, орыс зерттеушілерінің келтірілген екі анықтаманың соңғысын таңдауы -- жалпы көшпелілер дүниесін жеке, басқаларға ұқсамайтын, жасампаздық, шығармашылық қабілеті бар дүние деп қарастырмауы "көшпелілердің әскери тарихы мен әскери өнері" деген мәселені де арнайы қарастырмауына алып келді. Осындай тарихи- танымдық көзқарастың үстемдік етуі аясында "қазақтың әскери тарихы мен өнері" деген ғылыми салалық тармақ болып та көрген жоқ. Сондықтан осындай мәселелерді дамытуды қолға алу барысында барлық зерттеу, іздену принциптерін де жаңадан жасауға тура келеді.
Міне, осындай олқылықтар кеңес кезінде үстемдік етті, оны жою қазіргі кездері де оңай шаруа болмас. "Қазақтың әскери мәдениеті болған ба?" деген сауалға жауап бергенде зерттеуші "жоқ" деп жауап берер еді. Өйткені, 15 ғасырға дейінгі ғасырлар мен мыңжылдықтардың көшпелілерінің әскери мәдениетін принципшіл тарихшы "қазақтың әскери мәдениеті" деп есептемейді, ,біріншіден, "қазақ" атына ие халықтың 15-17 ғасырларда қалыптасқандығын, яғни көрсетілген уақытқа дейінгі әскери мәселелердің бүгінгі қазаққа тікелей қатысы жоқтығын, екіншіден, әлгі уақытқа дейінгі әскери мәселелердің қазақтан басқа түркі, моңғол, т.б. тілді бүгінгі халықтарға да тиесілі екендігін айтып, тарих ғылымының қисындарын алға тартады. Оған қапелімде дау айту қиын, жадағай, жалаң, жазушы, ақын немесе журналистік үрдіске тән "біздің бабалар шетінен батыр болған" деген жалпылама тұжырымды қарсы қоюдың да реті жоқ. Рас, біз -- жауынгер көшпелі халықтардың ұрпағымыз, бірақ жауынгерлік қабілетіміз бен әскери өнеріміз әр ғасырда біркелкі бола алмаған. Әскери өнердің дәуірлеген шақтары да, қүлдыраған замандары да болған.
Қазақтың жеке өзіне қатысты, яғни 15 ғасырдан бергі уақыттардағы әскери тарихы мен әскери мәдениеті туралы мәлімет орта азиялық, қытайлық және орыс құжаттарында ғана сақталған. Оның ішіндегі сүбелісі -- орыстық тарихи жазба құжаттар, бірақ ол тек 18-19 ғасырдағы деректерді ғана қамтиды. Сондықтан 18-19 ғасырлардағы қазақтардың әскери өнері туралы пікір айтатын болсақ, расында да қазақ болмысындағы осы саланың аталған уақыттарда өте мешеу күйде болғанын көруге болар еді. 18 ғасырда, қалмақ-қазақ соғыстары кезіндегі қазақтың әскери өнері қандай болды? Саралап қараған зерттеушіге оның Ақсақ Темір, Шыңғысхан, Күлтегін, тіпті Есімхандар мен Қасым хандардың кезіндегі қазақтар мен қазаққа негіз болған көшпелілердің әскери өнеріне қарағанда, жұпынылау болғаны аңғарылар еді. Ал 1916 жылғы үлт-азаттық көтеріліс кезіндегі қазақтың әскери өнері ше? Оның 1870 жылғы Адай көтерілісінің тұсындағы әскери өнерге қарағанда, төмен болғаны анық, 1870 жылғы көтеріліс тұсындағы әскери мәдениет 19 ғасырдың бірінші жартысындағы Исатай-Махамбет, Кенесары, 18 ғасырдың аяғындағы Сьрым Датұлы көтерілістері тұсындағы қазақтың әскери мәдениетіне қарағанда, төмен болғанын тұспалдауға болады. Ал Абылай хан түсындағы қазақтың әскери мәдениетінің 18 ғасырдың басындағы әскери мәдениетке қарағанда, едәуір төмендегенін де болжар едік. Осындай тұжырымдарға ұлтжанды тарихшыларымыз бен тарихпен айналысушы әуесқой зерттеушілеріміздің өре түрегеліп, қарсы шығатыны да айқын. Бірақ істің байыбы - солай. Оны қалай дәлелдер едік? Ол үшін жалпы қоғамдық даму мәселелерінің тарихын қатарластыра отырып қарастыруға тура келеді.
Қазақтың әскери тарихы мен әскери мәдениетінің тарихын мынадай шартты кезеңдерге бөліп қарастыруға тура келеді: Бірінші - ежелгі заман (б.з. 5 ғасырға дейінгі ғасырлар мен мыңжылдықтар)
Екінші - түрк заманы (б.з. 6-15 ғасырлар)
Үшінші - қазақ заманы (15-20 ғасырлар).Бұл кезеңдердің өзін де бірнеше кезендерге бөліп көрсетуге болады. Дегенмен, жалпы алғанда, осындай үш шартты заманға бөліп қарастырған дұрыс.
Бірақ қазақ халқының негізін құраған ру-тайпалар мен этностардың, олардың алдыңғы уақыттардағы этникалық субстраттардың тарихы, мәдениеті, мемлекеттік даму деңгейі әр түрлі болғанын ескеруіміз керек, сондықтан әскери мәдениет мәселесін "қазақ заманы" (б.з. 15 ғасырдан бергі) және "қазаққа дейінгі" немесе "арғы қазақ заманы" (15 ғасырға дейінгі) деп екіге бөлуте болар еді.
18-19 ғасырларда қазақтың әскери мәдениеті үлкен дағдарысқа ұшырады. Мемлекеттіктің жойылуы оның армиясының да жойылуына әкеп соқтырса, әскери құрылыстың болмауы әскери терминология, әскери дәстүрдің іс жүзінде ұмытылуына алып келді. Орысқа бағынған 200 жыл ішінде қазақтар Ресей империялық езгісіне қарсы 200-дей көтеріліс ұйымдастырды. Бірақ бұл тұрақты қарулы күштердің қарсылығы емес, нашар қаруланған, нашар ұйымдасқан халық жасақтарының қарсылығы еді. Жауынгерлік, еркіндік рух қазақта ұзақ уақыт сақталды. Оған ешкім дау айта алмас. Сырым Датүлынан бастап, Амангелді Иманұлына дейінгі халық батырларының тізімі осыны көрсете алады. Бірақ олардың көтеріліске шыққан жасақтары көне әскери терминологиядан, әскери өнерден, символикадан хабарсыз қалған заманның тұлғалары болатын. Олар тек жырлар мен аңыздарда сақталған халықтық-жауынгерлік рухқа ғана арқа сүйеді.
Міне, аталмыш кезендердегі әскери өнер уақыттық өзгешеліктерге ие болды, дегенмен мынадай тенденцияны көрсетуге болады. Бұл -- 15-16 ғасырлардан бастап көшпелі әскери мәдениеттің бірте-бірте қарабайырлануы, төмендеуі. Әр кезеңдегі әскери мәдениеттің коэффициентін вектор сызықтары арқылы жалғастырып көрсететін болсақ, біз 15 ғасырдан бергі уақытта вектор сызығының үнемі құлдырап отырғандығын көрер едік. Бұл жерде, бұл мәселеде қазақтың өресі мен жасампаздығына кінә тағуға болмайды. Өйткені жалпы адамзаттық, евразиялық көшпелілік деңгейінде көшпелі өркениет өзінің дағдарысқа ұшырау, құлдырау дәуіріне аяқ басқан еді.
Біз қазақ тарихын, оның қарулы күштері мен әскери өнерінің тарихын тәптіштеп, баяндап бергелі отырғанымыз жоқ. Оған толық сипат беруге қажетті материалдар қолымызда жоқ, оның үстіне осы саланың жетік білгірі де емеспіз. Біз 20-ғасырдың басындағы азаматтық қарсыласу мен азаматтық соғыс жылдарындағы қазақтан құрылған алғашқы кәсіби полктерінің құрылуы мен қызметін зерттеушілер толыққанды зерттелмеді. Осы кезеңдегі Қазақстан аймағындағы әр түрлі саяси оқиғалар Алаш зиялыларының басты мақсаттарының бірі қазақтан алғаш әскери полктер құру болды.
Жалпы, Алаш әскерінің доктринасы қарапайым халықты қорғау мақсатында және елді сыртқы жаулардан қорғау мақсатында болды. Көп жылғы патша өкіметінің қазақтың бойындағы жауынгерлік рухтан айыру үшін жүргізілген саясат өз жемісін бере бастады. Осы кезеңде халық әскер, армия деген сөздерден атбасын ала қашатын. Сондықтан әскерді милиция немесе халық жасағы деп атауды жөн санаған.
Әскери доктрина жасау -- жалпы мемлекеттік міндет. Оның мазмұны ұзақ жылдарға елдегі әскери идеологияны, қорғаныс құрылысы жүйесін айқындап, белгілі бір дәрежеде ішкі және сыртқы саясат, экономика, Қарулы Күштердің әлеуметтік дамуы мен әскери өнер мәселелерін камтиды. Мемлекеттің рухани өмірінде жасалатын әскери доктринанын нәтижелері барлық мемлекеттік және әлеуметтік институттар қызметіне әсер етеді. Сондықтан да мемлекеттік заңды күші бар әскери саясатқа қатысты әскери доктринаның жаңа тұжырымдамалық кағидаларын қабылдау кезіңде кателеспей, бәрін жан-жақты таразылап, өткеннің тәжірибесін ескеріп, алдағы болжамды оқиғаларды көре білу керек. Жалпы әскер құрудың алдандағы елдегі саяси жағдайға тоқталып өтсек.
Ақпан революциясының жеңіп, патшаның тақтан түскені туралы хабарды елдегі және майдандағы жұмысшылар арасында жүрген қазақ демократиялық интеллигенциясы зор қуанышпен және оның мұраттарын іске асыруға деген үлкен қуанышпен қарсы алды. Алаш қайраткерлері ақпан революциясымен бірге келген саяси өзгерістер ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі мақсаттарының орындалуына, яғни ұлттық мемлекеттік дербестік алуға, жер мәселесін ұлттық мүдде тұрғысынан шешуге, мәдениетті өркендетуге және басқа міндеттерді шешуге жол ашады деп түсінді.
1917 жылдың басында Ресей империясында жаңа революцияның ұшқыны сезілген болатын. Елде екі бағыт айқын аңғарылды: буржуазиялық-демократиялық даму (өзгеріс тенденциясы); патша үстемдігін сақтау (тұрақтану тенденциясы). Осы ортада үш саяси күш болды:
Біріншісі - монархистік топ. Оған қара жүздіктер, ең оңшыл октябристер кірді. Олардың идеологиясының негізін қалаушылар өкімет дағдарыс жағдайында, ешбір саяси шегініске бармай-ақ жалтара білу керек деп есептеді. Олар 1905 жылғы 17 қазандағы манифестің өзін ақтауға тұрмайтын шегініс деп тұжырымдады. Бұл - осы топтың біртіндеп оңға жылжуы еді. Әрине, бұл болашағы жоқ бағыт болды.
Екіншісі - буржуазиялық топ. Оған кадеттер, солшыл октябристер, ұлттық саяси топтар кірді. Олардың позициясы соғыс жылдарында нығайды. Өздерінің жағдайын нығайтқан және аса мол кірістерді сақтауға тырысқан буржуазия белгілі бір өзгерістердің қажет екенін жақсы түсінді. Сондықтан да ресейлік буржуазия саяси өмірге белсене кірісе бастады. Ол әскери-өнеркәсіп комитетін, Бүкіл ресейлік одақ пен земстволық одақты, Мемлекеттік Думаны, сондай-ақ әртүрлі биржалық комитеттер мен әртүрлі съездер кеңесін құруға мүмкіндік алды. 1917 жылдың қарсаңында орыс буржуазиясы негізінен кадеттер партиясының төңірегіне топтасты, сондай-ақ барлық буржуазиялық және либерал-помещиктік лагерді басқарды.
Үшіншісі - демократиялық-пролетарлық топ. Соғыс жылдарында жұмысшы табын және қарапайым еңбекшілерді қанау күшейді, олардың тұрмыс жағдайының дәрежесі өте төмендеді. Жұмысшы табының қатарында елеулі өзгерістер болды. Әскерге 500 мың жұмысшы шақырылды. Олардың орнын балалар, мосқал жұмысшылар және әйелдер толтырды. Жұмысшылардың қатарында ұсақ буржуазия өкілдері көбейді. Осы өзгерістерге қарамастан жұмысшы табы өзінің жеке саяси күш екенін көрсетіп, демократиялық - пролетарлық бағытта басқарды. Жалпы Ресей империясы мен оның отар аймақтарында революциялық жағдай соғыс жағдайында қалыптасты, ал Қазақстанда осы жағдайларға ұлт-азаттық көтерілісте қосылды. Ол болып жатқан қоғамдық-саяси процестерге өз әсерін тигізбей қойған жоқ[14;47].
Ал бұл кезде монархистік-помещиктік, либерал-буржуазиялық демократиялық лагерлердің позициялары әртүрлі болды. Олардың ерекшеліктері - монархистік помещиктер мен либерал-буржуазиялар монархияның сақаталуымен тығыз байланысты өздерінің ерекше мүмкіндіктерін сақтауға ынталы болды. Олар одақтастарымен бірге соғысты жеңіспен аяқтауға тырысып, монархияның өздеріне тиісті варианттарын іске асыру үшін бірігіп, таяп келе жатқан революцияны ескеріп, өзара жақындасты.
Осының нәтижесінде революция қарсаңында осы екі лагердің партиялары буржуазиялық-помещиктік блок құрды. Осы бағыттың ішінде екі бағыт болды:
1). Оңшылдар, олар өздерінің қазіргі жағдайларын сақтау үшін бұлтара амалдаумен болды;
2). Солшылдар, олар объективті жағдайларға орай барған сайын радикалды бола бастады.
Сондай-ақ, үшінші демократиялық лагердегі солшыл күштер де біріге бастады. Барлық социалистік партиялар бір-бірімен байланыс жасай бастады. Эсер-большевиктік әскери ұйымдар құрылды. Алайда, 1917 жылғы ақпанда қалыптасқан солшыл блоктың 1905-1907 жылдардағы солшыл блоктан айырмашылығы бар еді. Егер біріншілер ресейлік революция кезіндегі солшыл блокқа барлық ұсақ буржуазиялық және демократиялық партиялар кірсе, 1917 жылғы ақпандағы солшыл блокқа осы партиялардың тек интернационалистік бағыттағы топтары ғана кірді.
1917 жылдың наурыз айының 10-ынан бастап облыс, уез, болыс және ауылдарда ескі құлаған үкіметтің орнына жаңа Уақытша үкіметтің басқару органдары қалыптаса бастайды. Бүкіл Ресей сияқты Қазақстанда да ол билік орындары алғашқы кезеңде Азаматтық комитеттер есебінде пайда болды. Бұл комитеттерді құруда инициатива облыс және уез орталықтарындағы орыс жұртының қолында еді, және комитеттердегі басшы орындар да ескі патшалық әкімшілік көзқарастағы орыс ұлт өкілдерінің қолында болатын[15;82].
Міне, осындай жағдайда қазақтарға ескі әділетсіз патшалық билік жойылып, оның орнына жаңа билік келгенімен де, сол тағы да ұлттық мүддені қорғап, талап-тілекті білдіретін мемлекеттік мекемелерсіз қалу қаупі төнген болатын. Сондықтан да Азаматтық комитеттермен бір мезгілде стихиялы түрде облыстық, уездік және болыстық деңгейде Қазақ Азаматтық комитеттері қалыптаса бастайды[16;219].
Қазақ жерінде облыстық және уездік Қазақ комитеттерінің қалыптаса бастағандығы туралы Қазақ газетінің 1917 жылғы наурыздағы санында былай делінген: Жаңа үкімет жұрт билігін жұрттың өзіне беріп отыр. Жұрт өзін-өзі қалай билемек? Мұны былай түсіну керек. Жұрт болып ортасынан бірнеше сенімді,адал адамдарды шығарады. Мұны - комитет деп атайды. Жаңа үкімет әр түрлі комитет жасап, жағдайдың реттелуін тілеп отыр. Сол комитеттерді қазақтарда жасап, жұрт ісінің билігін халық өз қолына алар керек.
1917 жылы 11 наурызда облыстық Қазақ комитеті Семейде құрылып, Р. Мәрсеков төрағалығымен жұмыс жасай бастайды. Семей облыстық қазақ съезінің хаттамасында Қазақ комитетінің құрылуына байланысты комитет ескі, шіріген билік құлап, енді халықтың өзіне тез революция жеңістерін бекітіп және оны аяғына жеткізу үшін ұйымдасу қажет болған кезде революциялық төңкеріс жолымен пайда болды, деп көрсетілді. Кейінен осы Қазақ комитеті жер мәселесіне белсенді түрде араласып, өз ықпалын тигізіп отырғандығын архив құжаттары дәлелдей түседі.
Ел басқару ісіне араласа бастаған ұлт зиялылары қазақ халқы үшін маңызды болып келген мәселелерді, соның ішінде жер мәселесін талқыға салып, соған сәйкес бағдарламалық тұжырымдарға келу үшін болыстық, уездік, облыстық және жалпықазақтық съездерін шақыруды қажет деп тапқан болатын[17;43].
Бірінші бүкілқазақтық съезд 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өтті. Оған Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бөкей ордасынан, сонымен қатар Ферғана облысының қазақтар мекендеген аудандарының өкілдері қатынасты [5;98]. Съезге қатынасушылар саны аса көп болмағанына қарамастан (20-дан аса адам), оның күн тәртібіне сол кездегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне тікелей қатынасы бар аса маңызды 14 мәселе енгізілді. Бұл мәселелердің басым көпшілігі 1917 жылғы сәуір-мамыр айларында болған облыстық қазақ съездерінде алдын ала талқыланған болатын және олардың ең маңыздылары болып саналғандары жалпы қазақтық құрылтайға ұсынылған еді. Олар мыналар: 1) Мемлекет билеу түрі. 2) Қазақ облыстарында автономия. 3) Жер мәселесі. 4) Халық милициясы. 5) Земство. 6) Оқу мәселесі. 7) Сот мәселесі. 8) Дін мәселесі. 9) Әйел мәселесі. 10) Учредительное собрание сайлануына даярлану һәм қазақ облыстарынан депутаттар. 11) Бүкіл Россия мұсылмандарының кеңесі (Шура и ислам). 12) Қазақ саяси партиясы. 13) Жетісу облысының оқиғасы. 14) Киев шаһарында болатын бүкіл Россия федералистерінің съезіне һәм Петроградта болатын оқу комиссиясына қазақтан өкіл жіберу.
Халел Досмұхамбетовтың төрағалығымен, Ахмет Байтұрсыновтың, Әлмұхамбет Көтібаровтың, Міржақып Дулатовтың және Асылбек Сейітовтың хатшылығымен өткен бірінші жалпықазақтық съезд делегаттары осы 14 мәселенің ішінде өздерінің басты назарын ұлттық автономия, жер, құрылтай съезіне дайындық және қазақтың саяси партиясын құру проблемаларына аударды.
Бірінші жалпықазақтық съезд өзінің күн тәртібіндегі аса маңызды мәселелердің бірі -- қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған Құрылтай жиналысына айналды. Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған қарарда былай делінеді: "Қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды съезд шораи исламға сайланған қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ.
Партия жобасын жасап болған соң өкілдер қазақ областной комитеттерінің қарауына жібереді. Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы съездің каулылары Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады".
Жаңадан құрылған партия "Алаш" деген атқа ие болды".
Бүкілроссиялық мұсылмандар кеңесіне (шорои-исламға) съезд шешімімен Ақмоладан Айдархан Тұрлыбаев, Семейден Әбікей Сәтбаев, Торғайдан Әлжан Байғарин, Оралдан Жаһанша Досмұхамбетов, Бөкейден Уәлихан Танашев, Жетісудан Базарбай Мәметов, Сырдариядан Мұстафа Шоқаев, Ферғанадан Ғабдалрахым Оразаев сайланды.
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов сияқты қазақтың либералды-демократиялық интеллигенциясының көсемдері басқарған Алаш партиясының құрамына әуел бастан-ақ қазақтың ғылыми және шығармашылық зиялыларының белгілі өкілдері -- М.Тынышбаев, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, Жаһанша Досмүхамедов, М.Дулатов, т.б. кірді.
Олардың басым көпшілігі 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда социалистік идеологияны, таптық принциптерге негізделген күрес бағдарламасын қабылдаған жоқ, өйткені Алаш партиясы қайраткерлерінің пікірінше сол кездегі қазақ қоғамы тұтас алғанда оған дайын емес еді. Сондықтан да, олар өз күресін жалпыұлттық мүддеге негізделген "қазақ халқын отарлық езгіден құтқару үшін" деген ұранның астында топтастыруға бағыт алды. Бұл бағытты жүзеге асырудың басты құралы -- бірінші жалпықазақтық съезде дүниеге келген Алаш партиясы болу керек деп түсінді[1;312].
Сөз жоқ, Алаш партиясының құрылуы (дәлірек айтқанда -- бірінші съезде партия құрылды деп жариялау) қазақ халқы өміріндегі елеулі оқиға болды, өйткені ол тұңғыш ұлттық саяси ұйым еді.
Алаш əскерін құру идеясы 1917 жылғы І-ші жалпы қазақ съезінде көтерілген, бірақ ондағы ...анархия болу қаупі бар, сол себепті осы күнгі əскер орнына халық милициясы құрылсын деген сөздер сол күйінде қалды. Одан кейінгі ІІ-ші жалпы қазақ съезінде мемлекет халі тайғақ кешуде, тар жолға душар болып тұрғанда жан-жақты қоршаған қалың бəледен сақтану үшін халық əскерін жасау керектігі қайта жаңғырып, милиция құрудың мақсаты анықталды, қазақ милициясын құру жоспары жасалып, бекітілді[18].
Екінші бүкілқазақ съезі Түркістан өлкесін мекендеген қазақтардың Алаш автономиясына косылу немесе қосылмау мәселесін талқылау үшін Сырдария облысы казақтарының съезін шақыруды қажет деп тапты және оған өз өкілдері ретінде Бақыткерей Құлмановты, Міржақып Дулатовты және Тұрағұл Құнанбаевті жіберуге ұйғарды. Осы мәселеге байланысты Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқаев біріккен мәлімдемеге қол қойды.
Алаш автономиясы аталған ұлттық мемлекетті аяғынан тік тұрғызу үшін және тек қана советтік негіздегі автономияларды ғана қорғап-қолдауға бейім тұрған "бостандықтың жауы - большевизммен күресу үшін" Алашорда көсемдері "халықтық милиция" атанған ұлттық әскер құру мен советтерге қарсы әртүрлі саяси күштермен одақтасу ісіне үлкен мән берді[7;12].
Сондықтан екінші жалпықазақ съезі милиция жасақтарын құру мәселесін жан-жақты талқылап, оның Алаш автономиясына кіретін әрбір облыс пен әрбір уездегі санын анықтап, оларды соғыс өнеріне үйрету мен қажетті қару-жарақпен және киім-кешекпен камтамасыз ету жолдарын айқындайды.
Милиция қатарына әскери қызмет атқаруға жарамды 30 бен 35-тің арасындағы ер азаматтар негізінен еріктілік негізінде алынатын болды. Бөкей, Орал, Торғай, Ақмола, Семей және Жетісу облыстарындағы милиционерлердің жалпы саны 13500 болсын делініп, әр облыс бойынша әскер қатарына шақырылғандар саны белгіленді. Милицияға қажетті қару-жарақ пен оқ-дәрі Алашорданың ұлттық қорының есебінен алынатын болды. Милиционерлерді әскери тәртіп пен өнерге үйрету үшін офицерлер мен нұсқаушыларды: 100 милиционерге бір офицер, 50 милиционерге бір нұсқаушыны шақыру белгіленді. Қазақ офицерлерін дайындау үшін Орынбор казак әскерінің тәжірибесі мен көмегін пайдалану қажеттігі съезд шешімдерінде баса көрсетілді"[5;59].
Алаш немесе Алашорда əскері бастапқыда халық милициясы, халық əскері, алаш əскері, қазақ полкі сияқты əртүрлі атаулармен аталды. Бастапқы қолданыстағы милиция сөзінің астарында елдің тыныштығы мен қауіпсіздігін қорғайтын əскер ұғымы жатқаны анық.
ІІ-ші жалпы қазақ сьезінде халық əскерінің əр облыс, уезд орталықтарындағы саны, оларға соғыс өнерін үйрету, қажетті қару-жарақ, қаржы, көлік жəне тағы басқа заттармен қамтамасыз ету тəртібі анықталып, 26 500 адам тіркелген халықтық милиция құру қажет деген қаулы қабылданады. Бұл идеяны Жақып Ақбаев ұсынған болатын [19;29].
Съезд қаулыларында нақты көрсетілгендей, Алаш əскерін құру үшін алдымен милицияға алынатын адам шығынын анықтау, оларды қару-жарақ, ат-көлікпен қамтамасыз ету, əскери мамандар (офицерлер менинструкторлар) даярлау жұмысын айқындап, оған қажетті қаражатты 6облыстың қазақтары есебінен жинайтын болды. Əрине, пұлсыз Алашордасы да, оның комитеттері де ешнəрсе істей алмайтын еді. Сондықтан, бұл істі тоқтатпастың жалғыз-ақ шарасы - ақшаны қарызға алу, жұрттан ақша жиналған соң орнына салу еді. Орданың өзі де, жергілікті комитеттері де қарызға берілетін ақшасы бар жерлерді қарастыра бастады [20].
Осылайша Алашорда үкіметі адмирал А.Колчак, атаман Б.Анненков, атаман А.Дутовпен, орталықтағы Халық Комиссарлар Кеңесімен келіссөздер жүргізді. Айталық, Алашорданың батыс бөлімі 1918 жылдың көктемінде Мəскеудегі ХКК-нан сұралған 40 млн. қаражаттың 12 млн.-на қол жеткізген . Жалпы Алаш əскерінің іс-қимылдары билікке келген большевиктерге қарсы 3 бағытта жүргізілді: 1) оңтүстік-шығыс бөлімі (Жетісу); 2) шығыс бөлімі (Семей); 3) батыс бөлімі (Орал). Ал əскердегі қазақ полктерінің саны шамамен 12 - ге жеткен. Олардың ұрыс қимылдары Алашорда үкіметі құрылғаннан кейін күшейді.
1918 жылдың 8 маусымында Ə.Бөкейхановтың басшылығымен өткен Кеңес қаулысында көрсетілгендей, біріншіден, милиция керек; екіншіден милиция атты болады; үшіншіден милицияға жігіт беру міндетті емес, ұлт үшін тіленіп жазылғандар кім болса міндетті қылып алу Алашордада болсын; төртіншіден милицияға керек ат, ақша жұрттан салықпен алынсын, байдан байша, кедейден кедейше; бесіншіден қанша ат, қанша ақша жинау еркі Облыстық Комитетке берілетін болды [21].
Ең алдымен ...милицияға бөлінетін адамдар мен қаржы дайын болғанша, офицер, инструкторларды дайындау керек-тін. Екіншіден милицияға қажет қару - жарақ атты казактардан сұралды... үшіншіден соңғы кезде юго-восточный союз деп мойын созғанша, Орал, Орынбор,Сібір, Жетісу атты казактары Алашордасына қараған қырғыз-қазақтармен бірігіп, дербес Шығыс Одағын (Восточный Союз) жасау қолайлы делінді. Бұл ұсынысты Орынбор атты казактары да қолдады.
Сонда Алаш автономиясына қараған жердің аламайы дөңгеленіп, қазіргісінен гөрі ыңғайлырақ болады жəне Күнбатыс, Солтүстік, Шығыс - үш жағымыздан атты казактар бізге қорғаныш болмақ [22].
Екінші бүкілқазақ съезі Түркістан өлкесін мекендеген қазақтардың Алаш автономиясына косылу немесе қосылмау мәселесін талқылау үшін Сырдария облысы казақтарының съезін шақыруды қажет деп тапты және оған өз өкілдері ретінде Бақыткерей Құлмановты, Міржақып Дулатовты және Тұрағұл Құнанбаевті жіберуге ұйғарды. Осы мәселеге байланысты Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқаев біріккен мәлімдемеге қол қойды.
Алаш автономиясы аталған ұлттық мемлекетті аяғынан тік тұрғызу үшін және тек қана советтік негіздегі автономияларды ғана қорғап-қолдауға бейім тұрған "бостандықтың жауы - большевизммен күресу үшін" Алашорда көсемдері "халықтық милиция" атанған ұлттық әскер құру мен советтерге қарсы әртүрлі саяси күштермен одақтасу ісіне үлкен мән берді[9;12].
Сондықтан екінші жалпықазақ съезі милиция жасақтарын құру мәселесін жан-жақты талқылап, оның Алаш автономиясына кіретін әрбір облыс пен әрбір уездегі санын анықтап, оларды соғыс өнеріне үйрету мен қажетті қару-жарақпен және киім-кешекпен камтамасыз ету жолдарын айқындайды.
Алашорданың ұлттық-мемлекеттік құрылыс саласындағы қызметінің алғашқы қадамдарында "халықтық милиция" түріндегі Алаш автономиясының қарулы күштері және басқарушы өкіметтің жергілікті органдарын құру мәселелеріне үлкен мән берілді.
1918 жылы шілденің 24-інде Алашорданың төрағасы Әлихан Бөкейханов Жаңа Семейден (Алаш қаласынан) Зайсан, Көкшетау, Павлодар, Қарқаралы, Петропавл, Ақмола, Атбасар, т.б. уездердегі қазақ комитеттері мен земство басшыларының атына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz