Өлкетану сабақтарына Берел ескерткіштерін енгізу
ДИПЛОМ (БІТІРУ) ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Алтайдың тоң басқан қорғандарының зерттелу мәселелері
(Ресей және Қазақстанның археологиялық ескерткіштері негізінде)
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І-тарау Ежелгі Алтай сақтарының тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті
мен 14-36
салт-санасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
1.1. Мал шаруашылығы, баспана, үй шаруасы мен қолөнер ... ... 14-19
1.2. Ерте көшпелілердің дүниетанымы, өнері мен
мифологиясындағы образдар әлемі – аң 19-34
стилі ... ... ... ... ... .
1.3. Киімнің этникалық және әлеуметтік көрсеткіш ретінде
алатын 34-36
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ІІ-тарау Алтайдың тоң басқан қорғандарына археологиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..37-57
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қазақ Алтайындағы Берел 37-46
қорымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Таулы Алтайдағы Пазырық 46-52
қорғандары ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Укоктағы тоң басқан 53-57
қорғандар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
ІІІ-тарау Алтайдың тоң басқан қорғандарының зерттелу мәселелері
тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі ... ... . 58-71
3.1. Ерте темір дәуірі сақ ескерткіштерін мектепте оқыту
әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-64
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Өлкетану сабақтарына Берел ескерткіштерін енгізу ... ... 68-71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71-73
Пайдаланылған 74-81
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81-90
... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Б.з.б. бірінші мыңжылдықта Моңғолиядан Дунайға
дейін көсіліп жатқан еуразия далаларының ұлы белдеулерінде тірлік кешкен
халықтардың өмірінде түбегейлі бетбұрыс болды. Жылқыны қолға үйрету, оны
мініске пайдалану, жылқы шаруашылығын дамыту, көшпелі тұрмысқа өту, қола
еңбек құралдары мен қару-жарақтарды біртіндеп темірге ауыстырулардың бәрі
қоғамдық, экономикалық және саяси салаға түгелдей түбірлі өзгерістер ала
келді. Осыған орай рухани мәдениетте, әлеуметтік психологияда, идеология
мен құндылықтар жүйесінде тұтасымен тың жаңғыртулар туды.
Төңірегін мәңгілік қар басқан таулар қоршаған ұлы далада ғылымда “скиф-
сібір әлемі” деп аталатын бүтін бір тарихи-мәдени қауымды құрған
көшпелілердің сансыз зират-обалары, таңбалы тастары, қоныс-тұрақтары, киелі
орындары мен ғибадатханалары көп. Антикалық және көне шығыстық
мемлекеттермен шектесетін аймақта көшіп жүрген, еуразия даласының халықтары
хақында жазба деректерде көптеген мәліметтер ұшырасады.
Тарихтың атасы саналатын Геродот Еділ мен Жайықтың арасын савроматтар
мекендегенін жазған. Ал Қазақстан және Орталық Азия жерін сол кезде
исседондар, “Алтын қорыған самұрықтар”, аргиппейлер, аримаспылар, сақтар,
сарматтар, массагеттер, дахтар т.б. ірі көшпелі тайпалар бірлестігі мекен
етті. Оңтүстік Сібірден, Моңғолиядан, Шығыс Түркістаннан осы сақ, скиф,
саврамат тектес көшпелі тайпалардан қалған ескерткіштер көптеп табылып
отыр.
Б.з.б. І мыңжылдықта Еуразияның далалық аймағын жайлаған көптеген
көшпенді халықтар – скифтер, сақтар, масагеттер, савроматтар және т.б.
көптеген тілі мен атауы бізге беймәлім тайпалар мен халықтар өмір сүрген.
Олар бізге грек, рим, парсы, қытай авторларының мәліметі бойынша белгілі
болған. Шөбі шүйгін ғаламат кеңістік – тамаша жайылымдық жер, ал тегіс те
жайлы рельеф адамдардың қозғалыс қонысына еш кедергі келтірмеді. Осындай
табиғат жағдайына қарай мұнда шаруашылықтың ерекше түрі – көшпенді малшылық
қалыптасып дамыды. Көшпенділіктің қозғаласы, көші-қон маршруты мен сипаты
туралы ғалымдарда әлі талас пікірлер бар, бірақ көшпенді өмірдің
мобильділігін ешкім жоққа шығармайды. Осындай көшпенді мәдениеттер Шығыс
еуропаның далалық және орманды даласын, Предкавказье, Оңтүстік орал, Арал
маңы, бүкіл Қазақстан, Памир, Тянь-Шань мен Саян-Алтайдың кейбір
аудандарын, Тува мен Оңтүстік Сібірдің басқа облыстарын алып жатыр. Олардың
қауымын скиф түріндегі мәдениет қауымдастығы немесе скиф-сібір дүниесі деп
атайды. Ұлы Еуразия даласы өзара тек түрлі көшпелі халықтарды ғана емес
сонымен қатар екі дүниені – көшпелілер дүниесі мен отырықшылық өмір
салтындағы адамдар дүниесін де байланыстырып өтті. Картаға көз тастасақ
далалық аймақтың оңтүстігінде ежелгі егіншілік өркениеттілердің иеліктері
орналысқан – батысында Закавказье мен Алдыңғы Азия, шығысында Қытай. Ежелгі
Грекиямен де – Қара теңіз жағасындағы грек колониялары арқылы байланысып
жатты.
Қазақ Алтайы еліміздегі ең бір қызық та, ерекше аймақтардың бірі. Ол
бізге өзінің сарқылмас табиғи байлықтарымен ғана емес, сонымен қатар
керемет тарихи-мәдени ескерткіштерімен де белгілі.
Алтайдағы ерте көшпелілер дәуірінің ескерткіштері – тарихтың осы
кесіндісін зерттеудегі ең мәнді археологиялық дерек көзі болып саналады.
Бұл ескерткіштердің ішінде ақпарат беру жағынан құндысы басқа жағдайларда
сақталуы мүмкін емес органикалық заттары алғашқы қалпында сақталған тоң
басқан қорғандар. Тоң басқан ескерткіштерді зерттеу археология бөлімінен де
басқа гуманитарлық ғылым салаларын қатыстырып, Орта Азия ежелгі
көшпелілерінің мәдени мұраларын қалпына келтіру мәселелерін шешуде өз
нәтижелерін беруде.
Алтайдағы ерте көшпенділердің қорғандарында бейнелеу өнерінің ең
жоғарғы деңгейінде орындалған скиф-сібір аң стилінде жасалған артефактардың
мол қоры сақталған. Терең өнертанымдық талдау жасауға болатындай
материалдар жинақталған. Біздің елімізде Алтай ескерткіштерін зерттеу
бастапқы деңгейде қолға алынғандықтан диплом жұмысына Ресей аумағына
жататын Алтай ескерткіштері салыстырмалы түрде пайдалануға алынды.
Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданы, Берел ауылынан 7 шақырым
жерде орналасқан Бұқтарма өзенінің оң жақ жағалауындағы Берел жазығындағы
ежелгі көшпелілерді зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысында В.В.Радловтың
қазба жұмыстарынан бастау алады. Алғашқы археологиялық жұмыстар мұнда 1865
ж. “үлкен Берел қорғаны” аталған № 1-ші нысанды зерттеуден басталған. Үлкен
Берел қорғаны зерттелген 1865 жылы В.В.Радлов Ресей Федерациясы Алтай
Республикасындағы Усть-Коксинский ауданында Катанды ауылының маңынан да
қорған қазды. Орта Азия аумағындағы ерте көшпелілер ескерткіштерін
зерттеуде ең алғаш тарихта дәл осы Берел және Катанды қорғандарында қабір
асты мұз қабаты табылды деп тіркелді.
Пазырық мәдениетіне жататын ескерткіштердің саны көп болғанымен (бізге
мәлімі зерттелген нысандар саны 120-дан астам), олардың арасында тоң қабаты
бар қорғандар 6% ғана.
Сонымен, 141 жыл бойы зерттеліп келе жатқан Алтай аумағындағы тоң
басқан қорғандарды зерттеу барысында жоғарғы өнер санатына жататын
ескерткіштерден табылған археологиялық артефактарға талдау жасай отырып,
ежелгі көшпелілердің мәдениетінде, салт-санасында, өнерінде қайталанбас
орны бар құндылықтарға көз жеткізуге мүмкіндік туып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан және Ресей аумағындағы Алтайдың
тоң басқан қорғандарын зерттеу барысында археологиялық қазбалардан табылған
заттарды негізге ала отырып, ежелгі Алтайлықтардың соның ішінде
Берелдіктердің мифологиясын, дүниетанымын, мәдениетін болашақ ұрпаққа
жеткізуді жүзеге асыру.
Міндеттері:
- қазіргі таңда төрт мемлекеттің (Қазақстан, Ресей, Қытай, Моңғолия)
шекарасына тән Алтайдың біртұтас аумаққа жататынын айқындау;
- теңіз деңгейінен 1500 м биікте орналасқан аудандарда табиғи, одан
төменгі тау деңгейлерінде жасанды тоң қалыптастырудың б.д.б. VI-III ғғ.
орын алғандығын зерделеу;
- тоң қабатының салдарынан бүгінгі күнге сол қалпында жеткен
археологиялық артефактардың зертханалық болжауларынан ежелгі көшпелілердің
салт-санасын, мәдениетін, тұрмыс деңгейін ашып көрсету;
- мектепте Алтайдың тоң басқан қорғандарын оқытудың мәселелері мен
мүмкіндіктерін қарастыру;
- Алтайдың тоң басқан қорғандарының тарихын мектепте оқыту әдіс-
амалдарын жинақтап, жүйелеу.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Алтай аймағын зерттеу көптеген
ғалымдардың аттарымен байланысты. Алтайдың көне ескерткіштері жайлы алғашқы
қысқаша мәліметтер XVIII ғ. саяхатшылары мен ғалымдарының жазбаларынан-ақ
белгілі бола бастаған. 1716 ж. оралдық зауыт салушысы Демидов сол
уақыттардағы орыстардың Алтайдың бай қорғандарынан қазып алған түрлі алтын
әшекей заттардың бір бөлігін қолына түсіріп, оны бірден дұрыс бағалап және
өзінің кунскамерасына осыған ұқсас заттарды сатып алу туралы жарлық
шығарған Петр-І-ге сыйға тартқан. Келесі жылы Сібір губернаторы М.П.Гагарин
Петр-І-ге осы типтес заттардың екі партиясын жіберді. Міне, сөйтіп,
Сібірдің ерте көшпенділері өнерінің жарқын бейнесі, Ресейдегі ең бірінші
археологиялық коллекция – Петр-І-дің Сібір коллекциясы жиналған болатын
[1].
ХІХ ғасырдың әуесқой коллекционері П.К.Фролов әртүрлі көне
мұрағаттардың үлкен бөлігін жинаған. Олар Санкт-Петербургтегі Эрмитажда
және Мәскеудің тарих мұражайында сақтаулы. Саяхатшылыр Страленберг, Миллер,
Гмелин, Паллас және Фалька бұл жерде қорғандардың көп екенін, бірақ олардың
бұрыннан бері тоналып кеткенін айтады. Бұл еңбектерде көне тау-кен орындары
мен жартас суреттері жайлы да мәліметтерді кездестіруге болады [2].
Алтай жерінде алғашқы қазба жұмыстарын жүргізген 1734 ж. Г.Ф.Миллер
және ботаник Сиверсон, ХІХ-ғасырдың 60-жылдарында В.В.Радлов Қазақ
Алтайында алғашқы ғылыми экспедициямен екі үлкен қорғанда ауқымды қазбалар
жүргізген. Оның бірі Бұқтырма өзенінің бойы, Берел жазығындағы және Қатон
өзенінің бойында Қотанда ауылының маңындағы бұл қорғандар б.з.б. көшпенді
ру басыларының бай зираттары еді [3, 8 б.].
1911 ж. А.В.Адрианов Шығыс Қазақстан облысы Майемер жазығында, Нарын
өзені бойындағы көне көшпенділер дәуірінің бірнеше қорғандарын қазды.
Сонымен қатар Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысындағы Черновая ауылы маңында
да қазба жұмыстарын жүргізді [4, 10 б.].
Кеңес үкіметі кезінде ғылым алдында археологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізу үшін үлкен мүмкіндіктер ашылып, Алтай жеріндегі ерте көшпенділер
дәуірінің қорғандары жүйелі түрде зерттеле бастады. Экспедиция
ұйымдастырушысы және жетекшісі С.И.Руденко бастаған Мемлекеттік этнография
мұражайының Алтай экспедициясы атқарған жұмыстар орасан зор болды.
1924-29 жж. Обь пен Бий өзендерінің жағасындағы Пазырық жән Шибе
кезеңдерінің қорғандары мен отырықшы қоныстары қазылды [5].
1925 ж. С.И. Руденко Қатон өзенінің Қотандыға құяр тұсындағы тас
қорымдарда жұмыс істеді [6, 555 б].
1927 ж. М.П.Грязнов Шибе жерінде үлкен тасты қорғанда қазады.
1929 ж. Пазырық І қорғанын зерттеген С.И.Руденко, М.П. Грязновпен
қатар В.С. Адрианов Аргола өзенінің бойында үш қорған қазды (7, 90 б.(.
1934-37 жж. Таулы Алтайдың әр аудандарында С.В. Киселев пен А.А.
Евтюхова;
1924-34 жж. Алтайдың солтүстік беткейі мен жоғарғы Обь өзенінің
бойында С.М.Сергеев;
1935 ж. Осы Таулы Алтай облысы, Қосағаш ауданы, Қурай ауылы маңында
мемлекеттік тарих мұражайының Саян-Алтай экспедициясы;
1936 ж. Қатон өзеніндегі Усть-Куюлда Г.П. Сосновский;
1937 ж. Урсула өзені бойындағы Тұяқты ауылында С.В. Киселев;
1935-37 жж. А.П.Марков, А.Т.Кузнецов т.б. Майемер, Пазырық, Шибе
кезеңдерінің көшпенділері мен отырықшы тұрғындарының мола-қорғандары мен
қоныстарында ауқымды қазбалар жүргізді [8, 11 б.].
1935 ж. С.С.Черников басшылық еткен КСРО ҒА ЛАИИМК-ның шығыс Қазақстан
археологиялық экспедициясы мен Қазақ КСР-ның ҒА ТАЭИ экспедициялары Калбин
және Нарын тау жоталарында археологиялық барлау жұмыстары мен көне қалайы,
алтын, мыс кен орындарында зерттеу жұмыстары жүргізілді.
1949 ж. Шілікті даласында археологиялық барлау жұмыстарымен қоса ерте
көшпенділер дәуіріне жататын үлкен қорғандардың жетіншісінде қазба
жұмыстары жүрді [3, 147 б.].
1947-57 ж. Эрмитаж жән КСРО ҒА-ның заттай мәдениет тарихы институтының
экспедициялары таулы Алтайда (Пазырық ІІ-V) және Орталық Алтайда (Башадар,
Тұяқты) ғылымда әлемдік мәні бар қазбалар жүргізді [4, 285 б.].
1950 ж. Шығыс Қазақстан экпедициясы Ертіс өзенінің оң жақ жағасында,
Самара ауданы Қызылту ауылы маңындағы ерте көшпенділер қорғандарында қазба
жұмыстарын жүргізді [3, 90 б.].
1950, 1954 жж. Башадар мен Туэктада С.И.Руденко тоң басқан қорғандарда
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді (4, 211 б.(.
1953-54 жж. Пчела, Түсқайың, Славянка, Юпитер ауылдары маңында, 1956
ж. А.М Оразбаев басқарған Шығыс Қазақстан экспедициясының отряды Құлажорға
мен Усть-Букен аылдарының маңында қазба жұмыстарын жүргізді [3, 96 б.].
Зерттеушілер Берел қорғандарында қазба жұмыстарын жүргізуге араға
ғасыр салып қайта оралады. 1959 жылы С.С.Сорокиннің басшылығымен
Мемлекеттік Эрмитаждың оңтүстік Алтай археологиялық экспедициясы құрылады.
Бұл экспедицияның ең басты мақсаты көшпелі дәуір өнерінің гүлденуі мен
құлдырауын көрсететін материалдар жинау болды. Алғашқы құрылған жылдары
экспедиция үлкен Берел қорғанындағы жұмыстарды жалғастыру, сонымен қатар
Берел жазығында бірнеше нысандарда қазба жұмыстарын жүргізуді мақсат етті.
1959 ж С.С.Сорокин жетекшілік еткен археологиялық экспедиция үлкен Берел
қорғанын соңына дейін зерттеді. 1865 және 1959 жж. Экспедициялар жұмысының
нәтижесінде үлкен Берел қорғаны Пазырық қорғандар тобына кіретін мәдениет
екені анықталды [9, 207 б.].
1960 ж. С.С.Черников басшылық еткен Шығыс Қазақстан экспедициясы мен
Шілікті даласындағы V-ші сақтардың патша қорғаны қазылды [3, 103 б.].
1985-88 жж. А.М.Оразбаев басшылық еткен ҚазМҰУ-дің Шығыс Қазақстан
археологиялық экспедициясы барлау және зерттеу жұмыстарын Катон-Қарағай
ауданындағы Черновая қорымында жалғастырды [10, 70 б.].
Ресей археологы В.Д.Кубаревтің Алтайдағы Пазырық мәдениетінің
қатардағы қорғандарды (Ұландырық, Юстыды, Сайлюген) қазу нәтижесі де
ғылымда өзінің елеулі орнын алды [11, 301 б.].
1990-91 жж. Алтайдың оңтүстігіне орналасқан Укок жазығында
Н.В.Полосьмак басқарған археологиялық экспедиция үлкен олжалар мен табысқа
жетті [12, 125 б.].
1997-99 жж. ҚР БҒМ-нің Ә.Х.Марғұлан атындағы археология институты,
Ресей Федерациясының Мемлекеттік эрмитажы, әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ, РФ-
ның Кемеров Мемлекеттік Университеті және Францияның ғылыми зерттеу ұлттық
орталығының бірлескен археологиялық экспедициясы Шығыс Қазақстан облысы
Катон-Қарағай ауданында Майемер, Берел, Тарасу қорымдарында жаңа
археологиялық зерттеу жұмыстарын бастады [13, 174 б.].
Тоң басқан қорғандардың Алтайға көршілес аймақтарда да зерттелгенін
атап айтқан жөн. 1960-1962 жж. Тывадағы Саглы-Бажи қорымын зерттеген
А.Д.Грач бұл ескертткішті б.д.б. 5-4 ғғ. пазырық мәдениетіне жатқызды [14,
41 б.].
2006 жылы Монғолиядағы Ойгор-Гол жазығында Ресей және Германия
ғалымдары Олон-Курин-Гол ескерткішінде жанына әшекей бұйымдарымен жерленген
2 жылқының сүйегі бар мумияланған ер адамның қабіріне зерттеулер жүргізді
[15, 8 б.].
Деректік негізі. Алтай, соның ішінде Қазақ Алтайынан табылған деректік
заттар дүниежүзін таң қалдырар жаңалықтар әкелді. Үлкен Берел қорғанынан
табылған алғашқы артефактар 1867 ж. археологиялық тексеруден өтіп, қазіргі
күні № 54660, № 54746 қор (коллекция) болып Мәскеудегі мемлекеттік тарихи
мұражайда сақталуда. І-Петрдің сый қорындағы Алтай қорғандарының заттары
қазір Санкт-Перебургтегі мемлекеттік Эрмитажда орын алған. Сондай-ақ,
Барнаул, Горно-Алтайск, Новосибирск, Өскемен қалаларындағы мұражайларда тоң
басқан қорғандар құндылықтары тіркеліп, экспозицияларын толықтыруда.
1998-2006 жж. Берел қорғандарынан табылған құндылықтар Қ.Алтынбековтың
зертханасында өңделіп, қайта қалпына келтіріліп Астана қаласындағы
Президенттік мәдени орталыққа, Өскемен қаласындағы облыстық тарихи-өлкетану
мұражайына тапсырылуда.
Диплом жұмысын жазу барысында осы мұражай қорларындағы заттар
негізінде жазылған ғылыми еңбектер және Ә.Х.Марғұлан атындағы археология
институтының мұрағат қорындағы қазба жұмыстарының ғылыми есептері
пайдаланылды. Сонымен қатар Алматы қаласындағы Қырым Алтынбековтың
зертханасында қайта қалпына келтіру процесінен өткізіліп жатқан
археологиялық артефактар қолданылды.
Географиялық ауқымы. Алтай тауларының биіктерін алып жатқан Ресей
Федерациясының Укок платосы мен Шығыс Қазақстан облысындағы Берел жазығы.
Қасиетті Алтай мәуелі ақ қайыңдар мен мәңгі жасарып тұратын балқарағай,
самырсын, шырша сынды неше мың жылдық орман-тоғайлармен көмкерілген тау
сілемдері қоршап жатқан көрікті аңғар. Алтай – орманы нулы, өзені шулы,
бұлағы шипалы, ауасы дауалы киелі де құйқалы жерұйық саналады. Бұл аймақ
ежелден түркі жұртының атасы саналған сақтардың кіндік отаны, ақ жайлау ата
қонысы болғаны да аян. Дарасында мәңгілік ақ қар жамылған асқар шыңдары, ал
етегінде ағысы асаудай тулап жататын өзендері бар бұл мекен Қазақстан,
Ресей, Моңғолия, Қытай елдерінің шекараларымен түйіскен.
Алтайдың жануарлар әлемі мен өсімдік әлемі ерекше бай. Тағы аңдардың
алуан түрлері: қоңыр аю, қасқыр, түлкі, құну, күдір, бұлғын, құндыз,
борсық, елік, марал, тау ешкісі т.б. мекендейді. Өсімдіктер әлемінен
дәрілік қасиеті мол емдік шөптер мен хош иісті гүлдердің 1000-нан астам
түрі бар. Жергілікті халық табиғаттың сыйы – қара қарақат, қызылқат,
бүлдірген, балқарағай, көкбояу, мойыл т.б. жеміс-жидектерді әлі де
пайдаланады. Аймақтың қазба байлықтары Д.И.Менделеевтің кестесіндегі барлық
элементтерді қамтиды.
Өмір сүруге қолайлы табиғи жағдай ерте тас дәуірінде-ақ адамдарды
өзіне тартқан. Алтайда неолит, энеолит дәуірінің тұрақтары, қола дәуірінің
жерлеу кешендері, ерте темір дәуірінің жерлеу-ғұрыптық ескерткіштері, түркі
дәуірінің кешендері орын тепкен.
Хронологиялық шегі. Диплом жұмысына арқау болған Алтайдың тоң басқан
қорғандары орташа есеппен б.з.б. 5-2 ғасырлар деп саналады. ХІХ-ХХІ ғғ.
зерттелген Берелдегі ерте темір дәуірінің ескерткіштері б.з.б. 4-3 ғғ.-мен
белгіленетін пазызырық мәдениетіне жатады.
Ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысын жазуға арқау болған Алтайдың тоң
басқан қорғандары тек археолог мамандардың ғана емес гуманитарлық саладағы
биология, антропология, архитектура, этнография, топырақтану ғылымындағы
ғалымдардың да зерттеу жұмыстарына қызығушылық танытты. Сондай-ақ,
шекаралық талас тудырған қазіргі таңда Алтай аймағының біртұтас ортаға
жататынын дәлелдейді. Зерттеудің нәтижелері Алтайдың жоғарғы санатты, аса
мәдениетті, шаруашылығы дамыған сақ дәуірінің көшпелілері гендік тексерулер
бойынша осы күнгі алтайлықтар мен берелдіктеге ұқсайтынын айқындайды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу методологиясы
объективтік, тарихи жүйелілік сияқты ғылыми таным принциптеріне негізделіп,
жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған. Сондықтан, тарихи деректер мен
материалдарды ғылыми зерттеуде жинақтау, салыстыру, жүйелеу және талдау
сияқты әдістер негізге алынды.
Сонымен қатар, кейінгі кезде қалыптасып келе жатқан тың бағыттағы
ғылыми ой - пікірлер мен тұжырымдар, жаңа тарихи көзқарас тұрғысында
жазылған еңбектер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Бітіру жұмысын жазуға Берел
қорғанының археологиялық зерттелуі бойынша жарияланған еңбектер мен
монографиялар және 2002-2006 жж. өзім қатысқан Ә.Х.Марғұлан атындағы
археология институтының Шығыс Қазақстан археологиялық экспедиция
материалдары негіз болды.
Қазақстан тарихы бағдарламасына сай зерттеу нәтижелерін іргелі ғылыми
еңбектер мен оқулықтар жазуда, оқу орындарында дәрістер беруде пайдалануға
болады.
Сондай-ақ, зерттеуде ұсынылған сабақ жоспарлары мен үлгілерін мектеп
бағдарламасына сәйкес Қазақстан тарихы пәні бойынша қолдануға
болады деген сенімдеміз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысының негізгі бөлімдері
бойынша 2007 жылдың 22 ақпанында университетімізде өткен ХХІ ғасыр білімі:
мәселелер мен даму жолдары атты студенттік ғылыми - практикалық
конференцияда Алтайдың тоң басқан обалары деген тақырыппен ғылыми мақала
жасалынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
географиялық ауқымы, зерттеудің хронологиялық шегі, ғылыми жаңалығы,
методикалық негізі, зерттеу жұмысының практикалық маңызы қарастырылады.
І-тарау үш тармақшадан тұрады. Бұл тарауда ежелгі Алтай сақтарының
тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті мен салт-санасы, мифологиясындағы образдар
әлемі кеңінен әңгімеленеді.
ІІ-тарау үш тармақшадан тұрады. Тарауда археологиялық қазба жұмыстары
барысында алынған материалдар бойынша Алтайдағы тоң басқан қорғандарға
сипаттама беріледі.
ІІІ-тарауда Алтайдың тоң басқан қорғандарының зерттелу мәселелері
тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі қарастырылады. Сондай-ақ өлкетану
сабақтарына Берел ескерткіштерін енгізу ұсынылып, лекция жоспары
қарастырылады. Үшінші тарау екі тармақшадан тұрады.
Қосымшаларда ежелгі Алтай сақтарының мәдениетін көрсететін қазба
жұмысы барысында табылған заттардың бейнесі графика және фото материалдар
негізінде берілген.
І-тарау Ежелгі Алтай сақтарының тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті мен
салт-санасы.
1.1. Мал шаруашылығы, баспана, үй шаруасы мен қолөнері.
Ерте темір дәуірінің сақ кезеңінде ежелгі алтайлықтар көп салалы
шаруашылық жүргізді. Мұндай шаруашылыққа мал шаруашылығы, металлургия, қол
өнері жатады. Оған қосымша егін егумен, аң аулаумен айналысты. Сақ
дәуірінде маманданған шаруалылық та қалыптасқан болатын. Ол кен қазу және
оны өңдеу, ұсталық, әшекей бұйымдар жасау.
Б.з.б. VIII-VII ғғ. аяғынан бастап, кейінгі қола дәуірінің отырықшы
тайпалары көшпелі мал шаруашылығына көше бастады. Мал басы санының көбеюіне
байланысты жаңа жайылымдарға деген қажеттілік туды.
Голоценнің соңғы кезеңі, яғни сақ дәуіріндегі қоңыржай климаттың
қалыптасуы, мал шаруашылығының дамуына, сақтардың Алтай тау жүйесіне
таралуына, олардың негізінен орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына
орналасуына жағдай жасады (16(.
Мал “еңбек құралы” ғана емес тіршілік көзі де болды. Адамдар малдың
еті мен сүтін ғана пайдаланып қоймай оның терісі мен жүнін де пайдалануды
үйреніп мата, жіп, киіз жасады. Бұған дәлел Пазырық қорғандарынан табылған
тері, жүн өнімдері.
Мал шаруашылығы тек азық қана емес сонымен қатар киім мен аяқ киімнің
шикізатын берді. Теріден аяқ киім, жүннен киім тоқып киді.
Алтайдағы мал шаруашылығының бір саласы қой өсіру болды. Оған дәлел
қазба жұмыстары барысында қорғандардан табылған қой сүйектері негіз болса
керек. Бізге белгілі болғанындай ерте көшпелілердің ғұрпында о дүниелік
өмірге азық ретінде қойдың еті қабірге қойылатын. 3-Пазырық қорғанынандағы
жерленген адам сүйегі жанындағы үстелден табылған қой омыртқалары дәлел
бола алады (17, 20 б.(.
Сақтардың өмірінде жылқы малы маңызды орын алды. Жерленген адамның
жынысы, жасы, қоғамдағы орнына қарамастан оның жанына жылқының жерленуінде
үлкен мән жатыр. Мамандардың зерттеулеріне сүйенсек жерленген жылқылардың
жасы 20-дан жоғары. Демек мініс аттарынан бөлек жерлеу ғұрыптарына арнайы
аттар әзірлесе керек.
1-ші және 5-ші Пазырық қорғандарынан табылған жылқылардың құлағындағы
ендері әр түрлі. Соған қарағанда тайпа арасында алыс-беріс болып тұрған.
Жылқыны мініс үшін ғана емес басқа да шаруашылыққа пайданалған. Терісі
мен қылшығы киім, аяқ киім тігіп киюде іске жаратылған, сондай-ақ,
терісінен ыдыс жасаған. Еті тамақ ретінде пайдаланған. Қорғандардан
табылған тамақ қалдықтарында жылқының майы мен етінің қалдықтары, омыртқа
сүйектері соған көз жеткізуге мәжбүрлейді.
Аз ғана мөлшерде ешкі малы өсірілсе керек. 5-ші Пазырық қорғанынан
ешкі терісі табылған.
Ежелгі Алтай сақтары ірі қара малын да өсірген. Сиыр мен бірге як
сүйектері түрлі деңгейде кездеседі (18, 234 б.(.
Үй құстарының болғанын 2-Пазырық қорғанынан табылған қыш ыдыстың
сыртына салынған әтеш суреті дәлелдейді. Сондай-ақ Берелдегі 10-қорғаннан
табылған жылқынын ер тоқымында да әтеш грифон негізінде бейнеленген. Малдан
алынатын өнім негізінен сүт өнімдері мен ет болса керек. 2-Пазырық
қорғанында ірімшік қалдықтары бар сөмке табылған.
Мал негізгі шаруашылық көзі болғанымен сақтар аң аулаумен де
шұғылданған. Тоң басқан Пазырық, Берел қорғандарынан барыс, тиін, бұлғын,
маралдың терісінен мүйізінен жасалған заттар табылған. Ер тоқым
жастықшалары бұғы жүнімен толтырылса, марал мүйізінен балға жасалған.
Берелде қабан тістерінен жасалған аттың әшекей бұйымдары табылды. Әр түрлі
жыртқыш аңдардың, құстардың бейнесі аңшылықтың кең тарағанын көрсетеді (19,
238 б.(.
Ерте көшпелілердің қысқы тұрақтарының болғанына жерлеу ғұрыптарындағы
құрылымдар куә болады. Алтайдағы барлық дерлік қорғандарда жерленгендер
бөренеден ойып жасалған ағаш тағандарға жатқызылып оның үсті қима
ағаштармен жабылған. Қорғандар қайтыс болғандардардың тұрағы саналғандықтан
тірі адамдардың үйлеріне ұқсатылып құрылған. Демек, сақ дәуірінің адамдары
ағаш бөренелерден тізіліп жасалған үйлерде тіршілік еткен. Мұндай үйлерде
тұру алтайлықтардың жартылай көшпелі өмір кешкенін дәлелдейді.
Ағаш үйлердің қабырғалары киіз кілемдермен көмкерілген. Ол кілемдерде
оюлар немесе аңдар шайқасы суреттелген. Жерге кілемдер төсесе керек. 2-
Пазырық қорғанынан қабырғаға ұсталған кілемнен басқа тағанға жабылған кілем
табылған. Демек, үйге де кілем төсеген деген сөз.
Үй жиһаздарынан кең тараған бетінде қақпағы бар төрт аяқты аласа
үстелдер. Ағаш жастықшалар орындық рөлін атқарса керек (20, 48 б.(.
Алтайлықтар ағаш үйлерден басқа бұтақтар мен ағаш қабықтарымен
жабылған шатырларды пайдаланған. 3-ші, 5-ші Пазырық қорғандарынан,
Берелдегі 10, 11 обалардан табылған қайың қабығының қалың қабаты осыған
дәлел (21, 66 б.(.
Баспананың үшінші түрі Геродоттың әңгімесіне сүйенсек төрт немесе алты
дөңгелегі бар киіз жаппалар. Көшкен кезде балалар мен әйелдер осы
баспаналарды паналаған. Оның дәлелі Геродот жазбасы және де 5-ші Пазырық
қорғанынан табылған төрт дөңгелекті жеңіл ағаш арба. Оның төбесі қара
киізбен жабылған (22, 39 б.(.
Қола, алтын, темір, ағаш және сүйектен істелген заттардың көптеп
табылуы Алтайдағы сақ дәуірі адамдарының жоғарғы деңгейдегі металл
өңдеушілер, сүйек пен ағашқа ою салушылар екенін көрсетеді. Металл құюдың
хас шеберлері қола дәуірінен келе жатқан дәстүрді жаңғыртты. Айналымға
темір мен қорғасыннан жасалған заттар түсе бастады. Құйма өнерінің ұсталары
тұрмыс заттарын, қару-жарақ, ат әбзелдерін бір-біріне ұқсамайтын
қайталанбас үлгіде жасай білді. Ерте темір дәуірінде аттың ауыздығы қыин
құрылымымен, үлкендігімен белгілі. Олар қоладан құйылып, үзеңгі ұқсас
бастары ілдіргіге жалғанатын. Ал, б.д.б. V-ші ғасырдан бастап ат ауыздығы
оңайлығымен ерекшелінеді яғни, темірден жасалған ауыздыққа екі тесігі бар
ілдіргі жалғанып, құрылымы жеңілдетіледі.
Шығыс Қазақстан мен Таулы Алтайда қару жарақ ісі кең тарады. Ежелгі
шеберлер үлкен емес садақтарды жебелерімен, акинак аталған қанжарлар,
құрылымы әр түрлі балталар жасады.
Ерте темір дәуірінде қола жебе ұштары әр түрлі пішінде дайындалды.
Қару жарақ қоры сондай-ақ, қысқа темір акинактардан, қанжар
пышақтардан тұрды. Олардың ұшы үшкір, ал саптары қанат тектес немесе
көбелек тектес болып келді.
Соғыс қаруларының тағы бір түрі шоқпар. 2-ші Пазырық және Берел
қорғандарында жерленген көсемдердің желкесінде, сондай-ақ олардың жанына
жерленген аттардың маңдайында шоқпармен ұрған іздер бар. Оның диаметрі
орташа 16-18 мм. Сақ жауынгерінің сауыт-сайманы осындай шоқпардан,
қалқаннан және жебелерден тұратын (23, 48 б.(.
Қалқандардың екі түрі болғаны белгілі, үлкен және кіші. Кіші қалқандар
тікбұрышты пішінде (28х36 см), тері жапсырмаға шамамен 34 таяқшаның
өткізілуімен жасалған. 3-ші Пазырық қорғанынан табылған қалқандар үлкен,
53х69 см, жоғарғы ұшы дөңестеу келген. 52 таяқшаны тері жапсырмаға өткізу
арқылы жасалған бұл қалқандардың жоғарғы және төменгі жақтары көлденең
таяқшалармен ұстатылған. Мұндай қалқандар скиф-сақ жауынгерлеріне тән.
3-ші Пазырық қорғанынан жұқа киізден салынған астары бар тері бас
киімнің табылуы сақ жауынгерлерінің өз деңгейінде киініп, қаруланғанын
көрсетеді.
Қазба жұмыстары барысында көптеп табылатын зат – пышақ. Олардың бәрі
дерлік сабында тесігі бар кішігірім пышықтар (24, 27 б.(.
Сақтардың көшпелі өмірі ыдыстың жаңа пішіні мен жаңа құрамын ойлап
табуға итермелесе керек. Ыдыстарды қыштан ғана емес тері мен ағаштан да
жасай бастады.
Қыш ыдыстардың пішіні қола дәуірінің жартылай көшпелілерінің
ыдыстарынан өзгешелеу. Бұл кезде түбі тегіс мойны биік қыш ыдыстар кең
тарады. Олар сұр батпақтан жасалып, отқа күйдірілетін. Күйдірілуі біркелкі
емес, отқа қақтау арқылы жасалған. Кейбір қыш ыдыстар қызыл бояумен
боялған.
2-Башадар қорғанынан табылған ыдыс пішіні банкі тектес, бір жағына
қарай еңкейтіліп құйылған (25, 93 б.(.
Пазырық, Башадыр, Берел т.б. қорғандардан табылған ыдыстардың барлығы
дерлік мойын тұсынан оюланады.
Теріден тігілген ыдыстар да кең тараған. Мұндай ыдыстар көлемі үлкен,
кең, мойны тар болып келеді. Теріден сондай-ақ кішігірім қалталар,
әмияндар, тұрмысқа қажет сөмкелер тігілген.
Таулы Алтайда ағаш тостағанның екі түрі тоң қабатының арқасында
пішінін бұзбай сақталған. Оның бірі қысқа ұстағышы бар түбі тегіс ыдыс,
екіншісі шар тәріздес, бүйірі шығыңқы келген тостаған. Оның ұзын тұтқасына
ат тұяғы секілді өгіз мүйізі кигізілген (2-ші Пазырық қорғаны) (26, 122
б.(.
Алтайдағы ерте көшпелілердің кең тараған шаруа көзі – сүйек ою өнері.
Сүйектен жасалған заттарды зерттеу нәтижелері арнайы бір әдістің болғанын
көрсетеді.
Қандай да болмасын затты сүйектен жасау үшін оны қайнап тұрған суға
салып булау қажет. Осындай жолмен жұмсарған сүйек қана қалаған пішінде зат
жасауға немесе әшекейлеуге келеді.
Көне сүйек оюшы шеберлер таяқшаланып келген жылқының, маралдың қойдың
тау ешкінің сүйектерін пайдаланған. Сүйектен жебе ұштарын, ат әбзелдерін
жасаған.
Қазақ Алтайындағы Берел қорымы 36-шы қорғандағы аттың әшекей бұйымдары
марал мүйізінен жасалса, осы Берелдегі 71-қорғандағы ат әшекейлері қабанның
азу тістерінен істелген (27, 184 б.(.
Пазырық қорғандарының барлығынан дерлік дөңгелекті арбаның
қалдықтарының табылуы көшпелілердің оларды көлік ретінде пайдаланғанын
дәлелдесе керек.
5-ші Пазырық қорғанынан табылған арбаға төрт ат шегілген. Арбаның
төбесі иілген бұтақтардың үстінен киізбен жабылған. 2-ші Пазырық қорғанынан
табылған арбалар екі дөңгелекті, сүйретуге жеңіл болса керек (28, 106 б.(.
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорыта келе Шығыс Қазақстан мен Таулы
Алтай аймақтарын жартылай көшпелі тайпалар мекендеген.
1.2. Ерте көшпелілердің дүниетанымы, өнері мен мифологиясындағы образдар
әлемі – аң стилі
Тайпалар бірігіп тайпалық одақтар құра бастады. Алтай жеріндегі
ерте көшпенділер дәуірі ескерткіштерін археологиялық жағынан зерттеу,
б.з.б. VII-VI ғғ. бұл жерде өте үлкен мәдениет қалыптасқан деген тұжырымды
дәлелдейді. Б.з.б. VII-V ғғ. жазба деректеріндегі “алтын қорыған
самұрықтар” тайпасы мен археологиялық мұрағаттардағы гриф (самұрық, құмай)
бейнесінің осы Алтай өңірінен көптеп табылуы, екі деректің бірін-бірі
толықтырып, растай түскенімен қоса зерттеушілер көкейіне көптеген сұрақтар
тудырғаны аян. Соның бірі ежелгі Алтай көшпенділерінің өмірінде “о
дүниелік” болған соң да саналарынан өшпестей орын тепкен осы самұрық
бейнесі туралы сыр еді (29, 170 б.(.
Берел қорымындағы жетпістен астам обалар тізбектеле орналасқан.
Олардың жер бетіндегі аса алып пішіндері ежелгі көшпелілердің өз
көсемдеріне ерекше ғибадатхана-кесене түрінде күрделі ғұрыптық жерлеу
құрылысын тұрғызу мақсатымен осында әдейі әкеліп жерлегенін көрсетеді.
Аңғардың аса абзал жағдайы мен табиғатының ғажыйып сұлулығы осы өңірдің
киелі-қасиеттілігін арттыра түсетіні сөзсіз. Жеке обалардың және бүкіл
қорымның тау етегі мен таулы өзен жағасындағы орналасуы да мифологиялық
наным бойынша жер мен көкті, яғни жоғарғы және төменгі дүниелерді
жалғастырушы әлемдік бәйтеректің бір нұсқасы екенін, демек, ол көне
замандағы сана-түсінік бойынша “жер ұйыққа” жеткізуді жүзеге асыратын нышан
(символ) болып табылатынын көрсетеді (30, 60 б.(.
Ежелгі көшпелілердің діни-мифологиялық наным-түсінігі кеңістік пен
уақыттың қасиетті түйісінде, жылдың маусымдарының ауысатын тұсында және
арнайы белгіленген киелі орындарда жүзеге асырылуға тиісті тұтас бір
ғұрыптық іс-әрекеттерді қажет ететін марқұм болған кісілерді о дүниеге
жөнелту-жерлеу дәстүрімен өте тығыз байланысты болған. Ал мұның өзі
көсемнің ежелгі замандарда жер бетінің биік билеушісі, құдайы, әлеуметтік
үйлесімнің негізі, ырыздық пен тәртіптің кепілі ретінде танылған ролімен де
қатысты. Демек, көсемнің өлімі ақырзаманның келгенінен сыр бергені, ал
жерлеу немесе оны о дүниеге аттандыру – жаңа көсемді анықтаумен бірдей,
яғни, үйлесімділікті сақтаудың белгісі. Сондықтан да, өз салауатына сай ол
дүниеге өткен билеушіге ғұрыптық белгілерді таңа отырып оны жерлеу салтына
ерекше мән берген.
Билеуші тұлғаның өлімін о дүниеге – “жер ұйыққа” өтумен теңестіріп,
көсемді мәңгі жасайтын және де аса қуатты өлімсіз күйінде елестеткен.
Сондықтан оның денесін шірітпей сақтау маңызды болған. Сол мақсатпен қайтыс
болған көсемнің денесі бальзамдалып, ол жататын қабірдің ішіне тоң
жүретіндей етіп айрықша жағдай жасалған. Ежелгі Берел даласының көшпелілері
сол жердің табиғи-климаттық жағдайларын ескере отырып, жасанды тоң
қалыптасатын кезеңде ғана барып көрдің жерлеу құрылысын салулары да мүмкін.
Бұл факті “тоң басқан обалар” кереметі деп аталып кетті. Осы кереметтің
арқасында қабірлерде Алтайдың ежелгі көшпелілері өмірінің бірегей
жәдігерлері – киімі, құрал-саймандары, ең бастысы – адамның мүрделері мен
жылқының еті мен сүйектерінің қалдықтары күні бүгінге дейін сақталып келген
(31, 59 б.(.
Археологтар үшін ежелгі көшпенділер қоғамының өз белгісі бар – ол
көшпендіге керекті және бүкіл далаға тараған заттар жиынтығы, оған қару-
жарақ, ат әбзелі және аң стилі өнері кіреді. Үш компоненттен тұратын бұл
кешен ғылымда “скиф-сақ үштігі” (триадасы) деген шартты атауға ие болған
(32, 85 б.(. Ескере кетер жайт триада мен скиф-сақ мәдениетіне ортақ
белгілер шектеліп қалмайды. Ол үшеуінен басқа қазан формалары, айна,
ғұрыптық заттар т.б. барлық мәдениетке ортақ деп есептеледі. Аталған барлық
заттар категориясы скиф өнері өмір сүрген материалдық ортаны құрайды. Оның
үстіне ежелгі өнер заңдылығы бойынша өнер мен материал ажырамас бір бүтін
(33, 711 б.(.
Сонымен, скифтік немесе скиф-сібірлік өнер туындысы деп, б.з.б. VII-
III ғғ. Дон мен Дунай арасындағы шектеулі облыста өмір сүрген скифтердің
ғана өнерін ғана айтпаймыз, сонымен қатар сол уақытта және одан кейінгі
кезеңге дейін (б.д. І ғ.). Орталық Еуропадан солтүстік Қытайға дейінгі
Еуразияның далалық және орманды дала аймағынан көшпенді және жартылай
көшпенді тұрғындардың көркем ескерткіштерін айтамыз. Бұл орасан зор
уақытта, б.з.б. І мыңжылдықта түрлі нәсілдегі түрлі тілдерде сөйлеген,
бірақ бірдей шаруашылық жүргізген, қоғамдық құрылысы біркелкі және ұқсас
идеологиялық түсінік көзқарасы бар халықтар тұрды (34, 11 б.(.
Скиф-сібір аң стилі өнерінің сюжеттерінде түрлі жануарлар немесе
олардың бөліктері көптеп орын алады. Скиф өнерінің жоғары көркемдік бағасы
мен өзіндік ерекшелігін дұрыс түсіну кеш келді. Бұған дейін ол антика
әлемінің варварлық бұтағы, бөгде образдарға жай ғана еліктеу деп
қарастырылған. Орыстың М.И.Ростовцев пен Г.И.Боровка сынды ғалымдары ең
алғаш болып скиф аң стилінің Ежелгі Шығыс пен Грекия өнерінен өзгешелігі
мен көркемдік айшығын сипаттап көрсетіп берді. Сонымен қатар О.М.Дальтон,
Э.Минз, М.Эберт, кеңес ғалымдары Б.Робинович, А.П.Менцевич, Н.Н.Погребова,
М.И.Максимова т.б. еңбегі бар. Скиф өнері бойынша бірқатар құнды деректерді
Кавказда – Б.Б.Пиатровский, Орта Азияда – С.П.Толстов пен М.Итина
зерттеулері берді. Бұл өнердің шығысқа таралуы туралы еңбектерді
И.Андрессон, А.Сальмон, В.Грисмайер, М.П.Грязнов, С.В.Киселев, әсіресе аң
стилі өнерінің тамаша үлгілерін Алтайдың тоң басқан қорғандарын ашқан
С.И.Руденко сияқты ғалымдар жарыққа шығарды (35, 232 б.(. Скиф-сібір өнері
бойынша мақалалар мен кітаптар жазған: Т.Тальбот-Райс, И.Потрац, К.Иетмар,
П.Амандри, Н.Л.Членова, М.И.Вязмиткина, С.С.Черников, К.А.Ақышев т.б. Бұл
өнердің әр қырынан зерттеу жаңаша көзқарас пен қарастыру Д.С.Раевский,
С.С.Бесонова, К.А.Ақышев, Е.В.Переводчикова, Е.Тұрсынов, Е.Ф.Чежина,
Л.Л.Баркова т.б. көптеген ғалымдардың зерттеулерінде кездеседі.
Ежелгі еуразия көшпелілері мәдениетінің ең басты ерекшеліктерінің бірі
– “скифтік-сібірлік аң стилі” деп аталатын бейнелеу өнері. Оған тән
сюжеттер көбінесе былай болып келеді: шаңырақтай мүйізі бар бұғы,
шығырықтай бүктетілген жыртқыш, жануарларды жәукемдеген көріністер, тұмсығы
ерекше үлкен, көзі танадай жыртқыш құс және синкретті ғажайып мақұлықтар –
грифондар (35, 19 б.(.
Скифтік аң стилі белгілі образдар мен сюжеттер жиынтығымен
ерекшеленеді. Аң стилінде жасалған бұйымдар негізінен ақсүйектер мен
қарапайым сарбаздардың жерлеу орындарында кездеседі.
Аң стилінің ең басты мәнісі – онда не бейнеленуіне байналысты. Осыған
орай белгілі бір жануардың белгілі кейіпте бейнеленуі деген анықтама
айтылады. Сондықтан скиф-сақ аң стилі деген түсінік бейнелеудің әдісін ғана
ескеріп қоймайды, сонымен қатар скиф өнерінің оған ықпал ететін мағыналық
жағын да қамтимды. Скиф аң стилінің өзге де жануар бейнелерінен
айырмашылығын жарты ғасырдан астам уақыт бұрын орыстың керемет тарихшысы
және археологы М.И.Ростовцев белгілеп кеткен. Скиф аңдары басқалардан ең
алдымен денесінің моделировка әдісімен ерекшеленеді. Жануарлардың денесі де
және оның бөлек детальдары да – аяқ пен тұяқ немесе тырнақ, бұғы мүйізі,
жыртқыш құстың тұмсығы, көзі, құлағы, аңдардың араны – өткір қабырғалы
қырлармен айқын беріледі. Жануарлардың кей дене бөліктері үлкейтіліп
көрсетіледі. Бұғы мүйізі жануардың арқасынан кем түспейді. Үлкен көз аңның
немесе құстың басына пара-пар келуі мүмкін. Жыртқыштың танауы мен араны
үлкейтілгені сонша, басына тысқары шығып кетіп жатады. Жыртқыш құстың басы
туралы да осылай деуге болады. Оның үлкен көзі мен тұмсығы ілмек немесе
ирек болып түрленеді. Аңдар мен құстардың сирағындағы тырнақтары да шектен
тыс ұлғаяды. Қандай да бір бөліктерін көрсету үшін тек қана ұлғайтып,
өсіріп қана қоймай, сонымен қатар кейде жануардың немесе оның бөліктерінің
қосымша бейнелерімен де безендіреді – бұл әдіс “зооморфтық түрлену” деп
аталады. Осылай бұғының мүйіз өсінділері, жыртқыш аңның аяқтары тұмсығы
имектелген жыртқыш құстың басын айналып кетеді. Мұндай құстың бастары
жануарлардың жауырыны мен жамбасында да орын алған (36, 51 б.(.
Скиф аң стилінің канондық орналасуында орындалған жануарлар қоршаған
ортадан тыс, өз-өзімен тіршілік етеді, артынан ешқандай фон болмайды, сирек
жағдайда сюжетті көріністер бейнеленеді. Оның үстіне, бұл жануарлар
қоршаған ортадан аулақ қана емес, сонымен қатар ешбір қозғалыспен байланысы
жоқ болып табылады. Мысалы, бұғының бейнесін алсақ не түрегеп тұрғаны, не
ұшқаны белгісіз түрде бейнеленген. Оның аяғын бауырына жиырған бір көрінісі
көп дау туғызған мәселе. Біреулер жүгіргендегі қалықтау кезі десе, енді
біреулер жай жатқан кезі дейді. Осындай түрлі бақылаулар сақ-скиф аңдарының
ешқандай да қимыл қозғалыста көрсетілмегенін – олардың жай тіршілік етуін
көрсетеді (37, 325 б.(.
Аң стилінде тек табиғатта өмір сүрген жануарлар ғана емес, сонымен
бірге адамдардың елесінде, қиялында ғана өмір сүрген аңдар да бейнеленді.
Қоршаған орта туралы түсініктер ежелгілердің түрлі жануарлардың белгілерін
біріктіре отырып, шын мәніндегі фантастикалық аң образдарын ойлап табуына
мүмкіндік берді, басқаша айтқанда мәжбүр етті. Оның денесі бір аңдікі
болса, аяғы немесе мүйізі басқанікі, құстың қанаты мен жыланның құйрығы
т.б. болды. Бұлардың әр түрлілігімен қоса үйлесім табуы мықты болды;
әртүрлі жануарлардың белгілерінің белгілі бір комбинациясы ғана қатаң түрде
жіберілді. Бұл қатаңдық кез келген басқа да көне өнердегі сияқты, сақ-скиф
аң стилінің сүйенгн қоршаған дүние туралы түсінігіне байланысты еді. Оның
үстіне әрбір ежелгі мәдениетсол немесе басқа фантастикалық құбыжықтарды
өзінше елестетті және бейнеледі (38, 33 б.(.
Ежелгі өнер үшін, оның ішінде аң стилі үшін мұның бәрі қарапайым
нәрсе. Оның үстіне, бұл оның жалпы принциптерімен сәйкес келеді: сақ
ескерткіштерінде шынайы аңдардың өзі шынайы емес, себебі оның образдары –
шынай белгілерінің жалпылама нәтижелері. Олардың шынайылығының жалпылануы
қаншалықты деңгейде жүргенін және формасының қаншалықты қызық күйге
жеткенін жыртқыштардың бейнесіне қарап айтуға болады. Осы жерден енді
келесі қадамға – әр-түрлі аңдардың белгілерінің бір бейнеге телінуі және
мифтік мақұлықтардың (синкреттік) пайда болуы алыс емес. Ондай бейнелер сақ
өнері ескерткіштерінде көптеп кездеседі. Ондай бейнелер сақ өнері
ескерткіштерінде көптеп кездеседі. Олар тіпті көп түрлі болады, олармен
етене танысу үшін бейненің орындал тәсілінен бөлек “жануардың түрін”
анықтап алуымыз қажет. Белгілі бір белгілердің нақтылы үйлесуі синкреттік
тіршілік иелерінің түрін бере алады. Мұндай белгілерге бастың формасы
(тұмсық немесе аранның саны мен формасы), аяқ басының безендірілуі жатады.
Міне осы белгілер жануар түрін анықтауда маңызды рөл атқаратын болады.
Бізге сонымен бірге аңның басындағы айдары, арқамен өткен жалы, синкреттік
мақұлықтың басына жиі орнатылатын мүйізі, көбіне тән қанат сияқты белгілер
де көмектесетін болады (39, 240 б.(.
Әуел баста сақ аң стиліне тән емес синкреттік мақұлықтар ежелгі
дүниенің көптеген аудандарындағы өнерде, оның ішінде сақ өнеріне өтетін ең
жақын көршілерінде де кеңінен таралған болатын. Сақ-скиф аң стиліндегі
синкреттік мақұлықтардың көп түрлілігінің бір себебі, міне осы әртүрлі
бейнелеу дәстүрінен қабылдап алуынан болса керек (40, 59 б.(.
Бұл аңдардың саны көп, әрі бейнесі бүтін денесімен де, жеке бөліктері
– протом, ең жиісі басының бейнеленуімен де беріледі. Олардың түрлері бейне
белгілерінің үйлесуі бойынша айқындалады. Сол себепті денесі жыртқыш
қанатты аңды, қанатынан басқа жыртқыштың сыртқы тұрпатына сай емес басқа да
белгілері болса – грифон деп атауға болады. Грифондар арыстан басты және
бүркіт басты болады, бірақ мұнымен олардың көп түрлілігі шектеліп қалмайды.
Әртүрлі дәуірлерде, әртүрлі дәстүрлерде бұл тіршілік иелері жал, айдар,
мүйіз т.б. алып отырған (41, 20 б.(.
Грифон – аң стиліндегі өнерде табиғи жануарлар образынан бөлек, бойына
бір сыпыра тіршілік иесінің кейіптері біріктірген фантастикалық құбыжық
жануар. Осыған байланысты өзіне қандай жануардың белгілері таңылса,
грифондар да сондай әр түрлі атау алған, айталық қой-грифон, жылқы-грифон,
бұлан-грифон, арыстанбасты грифон, бүркітбасты грифон (42, 29 б.(.
Грифонның алғашқы бейнелері шығыс иконографиясында б.з.б. IV
мыңжылдықтың соңы – ІІІ мыңжылдықтың басында кездескен. Бірте бірте бұл
көркем мотив Алдыңғы Азияның көптеген ежелгі халықтарына кеңінен тарайды.
Грифонның классикалық түрі – мысық немесе бүркіт басты қанатты арыстан –
шамамен б.з.б. І мыңжылдықта ежелгі Иран мен Грекия ескерткіштерінде
белгілі бола бастайды. Дәл осы б.з.б. І мыңжылдықта грифон бейнесі Еуразия
даласының көшпенділерінде де пайда болады (43(.
Н.Н.Погребова архаика дәуіріндегі Солтүстік Қара теңіз бойы өнері үшін
әр жерден шыққан үш түрлі бейнені бөліп береді: а). алдыңғыазиялық; ә).
гректік; б). скифтік. Ол кісінің айтуынша скифтік типтегі грифон аңның
құлағы бар жыртқыш құстың басы іспеттес, яғни, кейін бүркітбасты грифон деп
аталып кеткен құс (44, 62 б.(. С.С.Черников денесі арыстан, басы бүркітті
ғана емес, басында жалы бар құлақты бүркіттерді де аңыздағы мақұлық-
грифонға жатқызады. Г.М.Бонгард-Левин және Э.А.Грантовский сияқты ғалымдар
да грифон бейнесінің түзілуіне аңыздағы және шынайы аңдардың
(бүркіт+арыстан) бөліктері қосылған дейді. С.И.Руденко өзінің еңбектерінде
Алтайдың аң стиліндегі құлақты, айдары бар грифтің, бүркіттің және арыстан
грифонның бейнесіне тоқталып, олардың түп негізі Алдыңғы Азияда жатқанын
жазады (45, 304 б.(.
Ерте грек типтес бүркітбасты грифондар ұзын, тік тұрған құлағы,
тұмсығы әдетте ашық, одан иілген тілі көрініп тұрады, ұзын мойнында
бұйрасымен ерекшеленеді. Гректің архиаркалық өнерінде қалыптасқан грифон
образы міне осындай (б.з.б. VIII-VI ғғ.).
Сақ-скиф аң стилінде осы типтес грифондар сирек. Түрі өзгертілген
бейнелерді жиірек кездестіруге болады. Оның бірі Келермес қорғанынан
табылған ұштыққа салынған грифон. Мұндай бейнелер скифтердің украиндық
орманды дала қорғандарынан б.з.б. VI-V ғғ. басында кездеседі (46, 19 б.(.
Б.з.б. IV ғ. Грек типтес бүркітбасты грифондар құстың басы мен
жыртқыш аңның денесімен біріккен болса да, ерте гректіктен
айырмасы бар болып келеді. Олардың қанаттары орақ тәрізді имек емес, енді
құс қанатының табиғи формасына жақынырақ бұрыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Алтайдың тоң басқан қорғандарының зерттелу мәселелері
(Ресей және Қазақстанның археологиялық ескерткіштері негізінде)
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І-тарау Ежелгі Алтай сақтарының тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті
мен 14-36
салт-санасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
1.1. Мал шаруашылығы, баспана, үй шаруасы мен қолөнер ... ... 14-19
1.2. Ерте көшпелілердің дүниетанымы, өнері мен
мифологиясындағы образдар әлемі – аң 19-34
стилі ... ... ... ... ... .
1.3. Киімнің этникалық және әлеуметтік көрсеткіш ретінде
алатын 34-36
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ІІ-тарау Алтайдың тоң басқан қорғандарына археологиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..37-57
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қазақ Алтайындағы Берел 37-46
қорымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Таулы Алтайдағы Пазырық 46-52
қорғандары ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Укоктағы тоң басқан 53-57
қорғандар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
ІІІ-тарау Алтайдың тоң басқан қорғандарының зерттелу мәселелері
тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі ... ... . 58-71
3.1. Ерте темір дәуірі сақ ескерткіштерін мектепте оқыту
әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-64
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Өлкетану сабақтарына Берел ескерткіштерін енгізу ... ... 68-71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71-73
Пайдаланылған 74-81
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81-90
... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Б.з.б. бірінші мыңжылдықта Моңғолиядан Дунайға
дейін көсіліп жатқан еуразия далаларының ұлы белдеулерінде тірлік кешкен
халықтардың өмірінде түбегейлі бетбұрыс болды. Жылқыны қолға үйрету, оны
мініске пайдалану, жылқы шаруашылығын дамыту, көшпелі тұрмысқа өту, қола
еңбек құралдары мен қару-жарақтарды біртіндеп темірге ауыстырулардың бәрі
қоғамдық, экономикалық және саяси салаға түгелдей түбірлі өзгерістер ала
келді. Осыған орай рухани мәдениетте, әлеуметтік психологияда, идеология
мен құндылықтар жүйесінде тұтасымен тың жаңғыртулар туды.
Төңірегін мәңгілік қар басқан таулар қоршаған ұлы далада ғылымда “скиф-
сібір әлемі” деп аталатын бүтін бір тарихи-мәдени қауымды құрған
көшпелілердің сансыз зират-обалары, таңбалы тастары, қоныс-тұрақтары, киелі
орындары мен ғибадатханалары көп. Антикалық және көне шығыстық
мемлекеттермен шектесетін аймақта көшіп жүрген, еуразия даласының халықтары
хақында жазба деректерде көптеген мәліметтер ұшырасады.
Тарихтың атасы саналатын Геродот Еділ мен Жайықтың арасын савроматтар
мекендегенін жазған. Ал Қазақстан және Орталық Азия жерін сол кезде
исседондар, “Алтын қорыған самұрықтар”, аргиппейлер, аримаспылар, сақтар,
сарматтар, массагеттер, дахтар т.б. ірі көшпелі тайпалар бірлестігі мекен
етті. Оңтүстік Сібірден, Моңғолиядан, Шығыс Түркістаннан осы сақ, скиф,
саврамат тектес көшпелі тайпалардан қалған ескерткіштер көптеп табылып
отыр.
Б.з.б. І мыңжылдықта Еуразияның далалық аймағын жайлаған көптеген
көшпенді халықтар – скифтер, сақтар, масагеттер, савроматтар және т.б.
көптеген тілі мен атауы бізге беймәлім тайпалар мен халықтар өмір сүрген.
Олар бізге грек, рим, парсы, қытай авторларының мәліметі бойынша белгілі
болған. Шөбі шүйгін ғаламат кеңістік – тамаша жайылымдық жер, ал тегіс те
жайлы рельеф адамдардың қозғалыс қонысына еш кедергі келтірмеді. Осындай
табиғат жағдайына қарай мұнда шаруашылықтың ерекше түрі – көшпенді малшылық
қалыптасып дамыды. Көшпенділіктің қозғаласы, көші-қон маршруты мен сипаты
туралы ғалымдарда әлі талас пікірлер бар, бірақ көшпенді өмірдің
мобильділігін ешкім жоққа шығармайды. Осындай көшпенді мәдениеттер Шығыс
еуропаның далалық және орманды даласын, Предкавказье, Оңтүстік орал, Арал
маңы, бүкіл Қазақстан, Памир, Тянь-Шань мен Саян-Алтайдың кейбір
аудандарын, Тува мен Оңтүстік Сібірдің басқа облыстарын алып жатыр. Олардың
қауымын скиф түріндегі мәдениет қауымдастығы немесе скиф-сібір дүниесі деп
атайды. Ұлы Еуразия даласы өзара тек түрлі көшпелі халықтарды ғана емес
сонымен қатар екі дүниені – көшпелілер дүниесі мен отырықшылық өмір
салтындағы адамдар дүниесін де байланыстырып өтті. Картаға көз тастасақ
далалық аймақтың оңтүстігінде ежелгі егіншілік өркениеттілердің иеліктері
орналысқан – батысында Закавказье мен Алдыңғы Азия, шығысында Қытай. Ежелгі
Грекиямен де – Қара теңіз жағасындағы грек колониялары арқылы байланысып
жатты.
Қазақ Алтайы еліміздегі ең бір қызық та, ерекше аймақтардың бірі. Ол
бізге өзінің сарқылмас табиғи байлықтарымен ғана емес, сонымен қатар
керемет тарихи-мәдени ескерткіштерімен де белгілі.
Алтайдағы ерте көшпелілер дәуірінің ескерткіштері – тарихтың осы
кесіндісін зерттеудегі ең мәнді археологиялық дерек көзі болып саналады.
Бұл ескерткіштердің ішінде ақпарат беру жағынан құндысы басқа жағдайларда
сақталуы мүмкін емес органикалық заттары алғашқы қалпында сақталған тоң
басқан қорғандар. Тоң басқан ескерткіштерді зерттеу археология бөлімінен де
басқа гуманитарлық ғылым салаларын қатыстырып, Орта Азия ежелгі
көшпелілерінің мәдени мұраларын қалпына келтіру мәселелерін шешуде өз
нәтижелерін беруде.
Алтайдағы ерте көшпенділердің қорғандарында бейнелеу өнерінің ең
жоғарғы деңгейінде орындалған скиф-сібір аң стилінде жасалған артефактардың
мол қоры сақталған. Терең өнертанымдық талдау жасауға болатындай
материалдар жинақталған. Біздің елімізде Алтай ескерткіштерін зерттеу
бастапқы деңгейде қолға алынғандықтан диплом жұмысына Ресей аумағына
жататын Алтай ескерткіштері салыстырмалы түрде пайдалануға алынды.
Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданы, Берел ауылынан 7 шақырым
жерде орналасқан Бұқтарма өзенінің оң жақ жағалауындағы Берел жазығындағы
ежелгі көшпелілерді зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысында В.В.Радловтың
қазба жұмыстарынан бастау алады. Алғашқы археологиялық жұмыстар мұнда 1865
ж. “үлкен Берел қорғаны” аталған № 1-ші нысанды зерттеуден басталған. Үлкен
Берел қорғаны зерттелген 1865 жылы В.В.Радлов Ресей Федерациясы Алтай
Республикасындағы Усть-Коксинский ауданында Катанды ауылының маңынан да
қорған қазды. Орта Азия аумағындағы ерте көшпелілер ескерткіштерін
зерттеуде ең алғаш тарихта дәл осы Берел және Катанды қорғандарында қабір
асты мұз қабаты табылды деп тіркелді.
Пазырық мәдениетіне жататын ескерткіштердің саны көп болғанымен (бізге
мәлімі зерттелген нысандар саны 120-дан астам), олардың арасында тоң қабаты
бар қорғандар 6% ғана.
Сонымен, 141 жыл бойы зерттеліп келе жатқан Алтай аумағындағы тоң
басқан қорғандарды зерттеу барысында жоғарғы өнер санатына жататын
ескерткіштерден табылған археологиялық артефактарға талдау жасай отырып,
ежелгі көшпелілердің мәдениетінде, салт-санасында, өнерінде қайталанбас
орны бар құндылықтарға көз жеткізуге мүмкіндік туып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан және Ресей аумағындағы Алтайдың
тоң басқан қорғандарын зерттеу барысында археологиялық қазбалардан табылған
заттарды негізге ала отырып, ежелгі Алтайлықтардың соның ішінде
Берелдіктердің мифологиясын, дүниетанымын, мәдениетін болашақ ұрпаққа
жеткізуді жүзеге асыру.
Міндеттері:
- қазіргі таңда төрт мемлекеттің (Қазақстан, Ресей, Қытай, Моңғолия)
шекарасына тән Алтайдың біртұтас аумаққа жататынын айқындау;
- теңіз деңгейінен 1500 м биікте орналасқан аудандарда табиғи, одан
төменгі тау деңгейлерінде жасанды тоң қалыптастырудың б.д.б. VI-III ғғ.
орын алғандығын зерделеу;
- тоң қабатының салдарынан бүгінгі күнге сол қалпында жеткен
археологиялық артефактардың зертханалық болжауларынан ежелгі көшпелілердің
салт-санасын, мәдениетін, тұрмыс деңгейін ашып көрсету;
- мектепте Алтайдың тоң басқан қорғандарын оқытудың мәселелері мен
мүмкіндіктерін қарастыру;
- Алтайдың тоң басқан қорғандарының тарихын мектепте оқыту әдіс-
амалдарын жинақтап, жүйелеу.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Алтай аймағын зерттеу көптеген
ғалымдардың аттарымен байланысты. Алтайдың көне ескерткіштері жайлы алғашқы
қысқаша мәліметтер XVIII ғ. саяхатшылары мен ғалымдарының жазбаларынан-ақ
белгілі бола бастаған. 1716 ж. оралдық зауыт салушысы Демидов сол
уақыттардағы орыстардың Алтайдың бай қорғандарынан қазып алған түрлі алтын
әшекей заттардың бір бөлігін қолына түсіріп, оны бірден дұрыс бағалап және
өзінің кунскамерасына осыған ұқсас заттарды сатып алу туралы жарлық
шығарған Петр-І-ге сыйға тартқан. Келесі жылы Сібір губернаторы М.П.Гагарин
Петр-І-ге осы типтес заттардың екі партиясын жіберді. Міне, сөйтіп,
Сібірдің ерте көшпенділері өнерінің жарқын бейнесі, Ресейдегі ең бірінші
археологиялық коллекция – Петр-І-дің Сібір коллекциясы жиналған болатын
[1].
ХІХ ғасырдың әуесқой коллекционері П.К.Фролов әртүрлі көне
мұрағаттардың үлкен бөлігін жинаған. Олар Санкт-Петербургтегі Эрмитажда
және Мәскеудің тарих мұражайында сақтаулы. Саяхатшылыр Страленберг, Миллер,
Гмелин, Паллас және Фалька бұл жерде қорғандардың көп екенін, бірақ олардың
бұрыннан бері тоналып кеткенін айтады. Бұл еңбектерде көне тау-кен орындары
мен жартас суреттері жайлы да мәліметтерді кездестіруге болады [2].
Алтай жерінде алғашқы қазба жұмыстарын жүргізген 1734 ж. Г.Ф.Миллер
және ботаник Сиверсон, ХІХ-ғасырдың 60-жылдарында В.В.Радлов Қазақ
Алтайында алғашқы ғылыми экспедициямен екі үлкен қорғанда ауқымды қазбалар
жүргізген. Оның бірі Бұқтырма өзенінің бойы, Берел жазығындағы және Қатон
өзенінің бойында Қотанда ауылының маңындағы бұл қорғандар б.з.б. көшпенді
ру басыларының бай зираттары еді [3, 8 б.].
1911 ж. А.В.Адрианов Шығыс Қазақстан облысы Майемер жазығында, Нарын
өзені бойындағы көне көшпенділер дәуірінің бірнеше қорғандарын қазды.
Сонымен қатар Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысындағы Черновая ауылы маңында
да қазба жұмыстарын жүргізді [4, 10 б.].
Кеңес үкіметі кезінде ғылым алдында археологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізу үшін үлкен мүмкіндіктер ашылып, Алтай жеріндегі ерте көшпенділер
дәуірінің қорғандары жүйелі түрде зерттеле бастады. Экспедиция
ұйымдастырушысы және жетекшісі С.И.Руденко бастаған Мемлекеттік этнография
мұражайының Алтай экспедициясы атқарған жұмыстар орасан зор болды.
1924-29 жж. Обь пен Бий өзендерінің жағасындағы Пазырық жән Шибе
кезеңдерінің қорғандары мен отырықшы қоныстары қазылды [5].
1925 ж. С.И. Руденко Қатон өзенінің Қотандыға құяр тұсындағы тас
қорымдарда жұмыс істеді [6, 555 б].
1927 ж. М.П.Грязнов Шибе жерінде үлкен тасты қорғанда қазады.
1929 ж. Пазырық І қорғанын зерттеген С.И.Руденко, М.П. Грязновпен
қатар В.С. Адрианов Аргола өзенінің бойында үш қорған қазды (7, 90 б.(.
1934-37 жж. Таулы Алтайдың әр аудандарында С.В. Киселев пен А.А.
Евтюхова;
1924-34 жж. Алтайдың солтүстік беткейі мен жоғарғы Обь өзенінің
бойында С.М.Сергеев;
1935 ж. Осы Таулы Алтай облысы, Қосағаш ауданы, Қурай ауылы маңында
мемлекеттік тарих мұражайының Саян-Алтай экспедициясы;
1936 ж. Қатон өзеніндегі Усть-Куюлда Г.П. Сосновский;
1937 ж. Урсула өзені бойындағы Тұяқты ауылында С.В. Киселев;
1935-37 жж. А.П.Марков, А.Т.Кузнецов т.б. Майемер, Пазырық, Шибе
кезеңдерінің көшпенділері мен отырықшы тұрғындарының мола-қорғандары мен
қоныстарында ауқымды қазбалар жүргізді [8, 11 б.].
1935 ж. С.С.Черников басшылық еткен КСРО ҒА ЛАИИМК-ның шығыс Қазақстан
археологиялық экспедициясы мен Қазақ КСР-ның ҒА ТАЭИ экспедициялары Калбин
және Нарын тау жоталарында археологиялық барлау жұмыстары мен көне қалайы,
алтын, мыс кен орындарында зерттеу жұмыстары жүргізілді.
1949 ж. Шілікті даласында археологиялық барлау жұмыстарымен қоса ерте
көшпенділер дәуіріне жататын үлкен қорғандардың жетіншісінде қазба
жұмыстары жүрді [3, 147 б.].
1947-57 ж. Эрмитаж жән КСРО ҒА-ның заттай мәдениет тарихы институтының
экспедициялары таулы Алтайда (Пазырық ІІ-V) және Орталық Алтайда (Башадар,
Тұяқты) ғылымда әлемдік мәні бар қазбалар жүргізді [4, 285 б.].
1950 ж. Шығыс Қазақстан экпедициясы Ертіс өзенінің оң жақ жағасында,
Самара ауданы Қызылту ауылы маңындағы ерте көшпенділер қорғандарында қазба
жұмыстарын жүргізді [3, 90 б.].
1950, 1954 жж. Башадар мен Туэктада С.И.Руденко тоң басқан қорғандарда
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді (4, 211 б.(.
1953-54 жж. Пчела, Түсқайың, Славянка, Юпитер ауылдары маңында, 1956
ж. А.М Оразбаев басқарған Шығыс Қазақстан экспедициясының отряды Құлажорға
мен Усть-Букен аылдарының маңында қазба жұмыстарын жүргізді [3, 96 б.].
Зерттеушілер Берел қорғандарында қазба жұмыстарын жүргізуге араға
ғасыр салып қайта оралады. 1959 жылы С.С.Сорокиннің басшылығымен
Мемлекеттік Эрмитаждың оңтүстік Алтай археологиялық экспедициясы құрылады.
Бұл экспедицияның ең басты мақсаты көшпелі дәуір өнерінің гүлденуі мен
құлдырауын көрсететін материалдар жинау болды. Алғашқы құрылған жылдары
экспедиция үлкен Берел қорғанындағы жұмыстарды жалғастыру, сонымен қатар
Берел жазығында бірнеше нысандарда қазба жұмыстарын жүргізуді мақсат етті.
1959 ж С.С.Сорокин жетекшілік еткен археологиялық экспедиция үлкен Берел
қорғанын соңына дейін зерттеді. 1865 және 1959 жж. Экспедициялар жұмысының
нәтижесінде үлкен Берел қорғаны Пазырық қорғандар тобына кіретін мәдениет
екені анықталды [9, 207 б.].
1960 ж. С.С.Черников басшылық еткен Шығыс Қазақстан экспедициясы мен
Шілікті даласындағы V-ші сақтардың патша қорғаны қазылды [3, 103 б.].
1985-88 жж. А.М.Оразбаев басшылық еткен ҚазМҰУ-дің Шығыс Қазақстан
археологиялық экспедициясы барлау және зерттеу жұмыстарын Катон-Қарағай
ауданындағы Черновая қорымында жалғастырды [10, 70 б.].
Ресей археологы В.Д.Кубаревтің Алтайдағы Пазырық мәдениетінің
қатардағы қорғандарды (Ұландырық, Юстыды, Сайлюген) қазу нәтижесі де
ғылымда өзінің елеулі орнын алды [11, 301 б.].
1990-91 жж. Алтайдың оңтүстігіне орналасқан Укок жазығында
Н.В.Полосьмак басқарған археологиялық экспедиция үлкен олжалар мен табысқа
жетті [12, 125 б.].
1997-99 жж. ҚР БҒМ-нің Ә.Х.Марғұлан атындағы археология институты,
Ресей Федерациясының Мемлекеттік эрмитажы, әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ, РФ-
ның Кемеров Мемлекеттік Университеті және Францияның ғылыми зерттеу ұлттық
орталығының бірлескен археологиялық экспедициясы Шығыс Қазақстан облысы
Катон-Қарағай ауданында Майемер, Берел, Тарасу қорымдарында жаңа
археологиялық зерттеу жұмыстарын бастады [13, 174 б.].
Тоң басқан қорғандардың Алтайға көршілес аймақтарда да зерттелгенін
атап айтқан жөн. 1960-1962 жж. Тывадағы Саглы-Бажи қорымын зерттеген
А.Д.Грач бұл ескертткішті б.д.б. 5-4 ғғ. пазырық мәдениетіне жатқызды [14,
41 б.].
2006 жылы Монғолиядағы Ойгор-Гол жазығында Ресей және Германия
ғалымдары Олон-Курин-Гол ескерткішінде жанына әшекей бұйымдарымен жерленген
2 жылқының сүйегі бар мумияланған ер адамның қабіріне зерттеулер жүргізді
[15, 8 б.].
Деректік негізі. Алтай, соның ішінде Қазақ Алтайынан табылған деректік
заттар дүниежүзін таң қалдырар жаңалықтар әкелді. Үлкен Берел қорғанынан
табылған алғашқы артефактар 1867 ж. археологиялық тексеруден өтіп, қазіргі
күні № 54660, № 54746 қор (коллекция) болып Мәскеудегі мемлекеттік тарихи
мұражайда сақталуда. І-Петрдің сый қорындағы Алтай қорғандарының заттары
қазір Санкт-Перебургтегі мемлекеттік Эрмитажда орын алған. Сондай-ақ,
Барнаул, Горно-Алтайск, Новосибирск, Өскемен қалаларындағы мұражайларда тоң
басқан қорғандар құндылықтары тіркеліп, экспозицияларын толықтыруда.
1998-2006 жж. Берел қорғандарынан табылған құндылықтар Қ.Алтынбековтың
зертханасында өңделіп, қайта қалпына келтіріліп Астана қаласындағы
Президенттік мәдени орталыққа, Өскемен қаласындағы облыстық тарихи-өлкетану
мұражайына тапсырылуда.
Диплом жұмысын жазу барысында осы мұражай қорларындағы заттар
негізінде жазылған ғылыми еңбектер және Ә.Х.Марғұлан атындағы археология
институтының мұрағат қорындағы қазба жұмыстарының ғылыми есептері
пайдаланылды. Сонымен қатар Алматы қаласындағы Қырым Алтынбековтың
зертханасында қайта қалпына келтіру процесінен өткізіліп жатқан
археологиялық артефактар қолданылды.
Географиялық ауқымы. Алтай тауларының биіктерін алып жатқан Ресей
Федерациясының Укок платосы мен Шығыс Қазақстан облысындағы Берел жазығы.
Қасиетті Алтай мәуелі ақ қайыңдар мен мәңгі жасарып тұратын балқарағай,
самырсын, шырша сынды неше мың жылдық орман-тоғайлармен көмкерілген тау
сілемдері қоршап жатқан көрікті аңғар. Алтай – орманы нулы, өзені шулы,
бұлағы шипалы, ауасы дауалы киелі де құйқалы жерұйық саналады. Бұл аймақ
ежелден түркі жұртының атасы саналған сақтардың кіндік отаны, ақ жайлау ата
қонысы болғаны да аян. Дарасында мәңгілік ақ қар жамылған асқар шыңдары, ал
етегінде ағысы асаудай тулап жататын өзендері бар бұл мекен Қазақстан,
Ресей, Моңғолия, Қытай елдерінің шекараларымен түйіскен.
Алтайдың жануарлар әлемі мен өсімдік әлемі ерекше бай. Тағы аңдардың
алуан түрлері: қоңыр аю, қасқыр, түлкі, құну, күдір, бұлғын, құндыз,
борсық, елік, марал, тау ешкісі т.б. мекендейді. Өсімдіктер әлемінен
дәрілік қасиеті мол емдік шөптер мен хош иісті гүлдердің 1000-нан астам
түрі бар. Жергілікті халық табиғаттың сыйы – қара қарақат, қызылқат,
бүлдірген, балқарағай, көкбояу, мойыл т.б. жеміс-жидектерді әлі де
пайдаланады. Аймақтың қазба байлықтары Д.И.Менделеевтің кестесіндегі барлық
элементтерді қамтиды.
Өмір сүруге қолайлы табиғи жағдай ерте тас дәуірінде-ақ адамдарды
өзіне тартқан. Алтайда неолит, энеолит дәуірінің тұрақтары, қола дәуірінің
жерлеу кешендері, ерте темір дәуірінің жерлеу-ғұрыптық ескерткіштері, түркі
дәуірінің кешендері орын тепкен.
Хронологиялық шегі. Диплом жұмысына арқау болған Алтайдың тоң басқан
қорғандары орташа есеппен б.з.б. 5-2 ғасырлар деп саналады. ХІХ-ХХІ ғғ.
зерттелген Берелдегі ерте темір дәуірінің ескерткіштері б.з.б. 4-3 ғғ.-мен
белгіленетін пазызырық мәдениетіне жатады.
Ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысын жазуға арқау болған Алтайдың тоң
басқан қорғандары тек археолог мамандардың ғана емес гуманитарлық саладағы
биология, антропология, архитектура, этнография, топырақтану ғылымындағы
ғалымдардың да зерттеу жұмыстарына қызығушылық танытты. Сондай-ақ,
шекаралық талас тудырған қазіргі таңда Алтай аймағының біртұтас ортаға
жататынын дәлелдейді. Зерттеудің нәтижелері Алтайдың жоғарғы санатты, аса
мәдениетті, шаруашылығы дамыған сақ дәуірінің көшпелілері гендік тексерулер
бойынша осы күнгі алтайлықтар мен берелдіктеге ұқсайтынын айқындайды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу методологиясы
объективтік, тарихи жүйелілік сияқты ғылыми таным принциптеріне негізделіп,
жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған. Сондықтан, тарихи деректер мен
материалдарды ғылыми зерттеуде жинақтау, салыстыру, жүйелеу және талдау
сияқты әдістер негізге алынды.
Сонымен қатар, кейінгі кезде қалыптасып келе жатқан тың бағыттағы
ғылыми ой - пікірлер мен тұжырымдар, жаңа тарихи көзқарас тұрғысында
жазылған еңбектер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Бітіру жұмысын жазуға Берел
қорғанының археологиялық зерттелуі бойынша жарияланған еңбектер мен
монографиялар және 2002-2006 жж. өзім қатысқан Ә.Х.Марғұлан атындағы
археология институтының Шығыс Қазақстан археологиялық экспедиция
материалдары негіз болды.
Қазақстан тарихы бағдарламасына сай зерттеу нәтижелерін іргелі ғылыми
еңбектер мен оқулықтар жазуда, оқу орындарында дәрістер беруде пайдалануға
болады.
Сондай-ақ, зерттеуде ұсынылған сабақ жоспарлары мен үлгілерін мектеп
бағдарламасына сәйкес Қазақстан тарихы пәні бойынша қолдануға
болады деген сенімдеміз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысының негізгі бөлімдері
бойынша 2007 жылдың 22 ақпанында университетімізде өткен ХХІ ғасыр білімі:
мәселелер мен даму жолдары атты студенттік ғылыми - практикалық
конференцияда Алтайдың тоң басқан обалары деген тақырыппен ғылыми мақала
жасалынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
географиялық ауқымы, зерттеудің хронологиялық шегі, ғылыми жаңалығы,
методикалық негізі, зерттеу жұмысының практикалық маңызы қарастырылады.
І-тарау үш тармақшадан тұрады. Бұл тарауда ежелгі Алтай сақтарының
тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті мен салт-санасы, мифологиясындағы образдар
әлемі кеңінен әңгімеленеді.
ІІ-тарау үш тармақшадан тұрады. Тарауда археологиялық қазба жұмыстары
барысында алынған материалдар бойынша Алтайдағы тоң басқан қорғандарға
сипаттама беріледі.
ІІІ-тарауда Алтайдың тоң басқан қорғандарының зерттелу мәселелері
тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі қарастырылады. Сондай-ақ өлкетану
сабақтарына Берел ескерткіштерін енгізу ұсынылып, лекция жоспары
қарастырылады. Үшінші тарау екі тармақшадан тұрады.
Қосымшаларда ежелгі Алтай сақтарының мәдениетін көрсететін қазба
жұмысы барысында табылған заттардың бейнесі графика және фото материалдар
негізінде берілген.
І-тарау Ежелгі Алтай сақтарының тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті мен
салт-санасы.
1.1. Мал шаруашылығы, баспана, үй шаруасы мен қолөнері.
Ерте темір дәуірінің сақ кезеңінде ежелгі алтайлықтар көп салалы
шаруашылық жүргізді. Мұндай шаруашылыққа мал шаруашылығы, металлургия, қол
өнері жатады. Оған қосымша егін егумен, аң аулаумен айналысты. Сақ
дәуірінде маманданған шаруалылық та қалыптасқан болатын. Ол кен қазу және
оны өңдеу, ұсталық, әшекей бұйымдар жасау.
Б.з.б. VIII-VII ғғ. аяғынан бастап, кейінгі қола дәуірінің отырықшы
тайпалары көшпелі мал шаруашылығына көше бастады. Мал басы санының көбеюіне
байланысты жаңа жайылымдарға деген қажеттілік туды.
Голоценнің соңғы кезеңі, яғни сақ дәуіріндегі қоңыржай климаттың
қалыптасуы, мал шаруашылығының дамуына, сақтардың Алтай тау жүйесіне
таралуына, олардың негізінен орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына
орналасуына жағдай жасады (16(.
Мал “еңбек құралы” ғана емес тіршілік көзі де болды. Адамдар малдың
еті мен сүтін ғана пайдаланып қоймай оның терісі мен жүнін де пайдалануды
үйреніп мата, жіп, киіз жасады. Бұған дәлел Пазырық қорғандарынан табылған
тері, жүн өнімдері.
Мал шаруашылығы тек азық қана емес сонымен қатар киім мен аяқ киімнің
шикізатын берді. Теріден аяқ киім, жүннен киім тоқып киді.
Алтайдағы мал шаруашылығының бір саласы қой өсіру болды. Оған дәлел
қазба жұмыстары барысында қорғандардан табылған қой сүйектері негіз болса
керек. Бізге белгілі болғанындай ерте көшпелілердің ғұрпында о дүниелік
өмірге азық ретінде қойдың еті қабірге қойылатын. 3-Пазырық қорғанынандағы
жерленген адам сүйегі жанындағы үстелден табылған қой омыртқалары дәлел
бола алады (17, 20 б.(.
Сақтардың өмірінде жылқы малы маңызды орын алды. Жерленген адамның
жынысы, жасы, қоғамдағы орнына қарамастан оның жанына жылқының жерленуінде
үлкен мән жатыр. Мамандардың зерттеулеріне сүйенсек жерленген жылқылардың
жасы 20-дан жоғары. Демек мініс аттарынан бөлек жерлеу ғұрыптарына арнайы
аттар әзірлесе керек.
1-ші және 5-ші Пазырық қорғандарынан табылған жылқылардың құлағындағы
ендері әр түрлі. Соған қарағанда тайпа арасында алыс-беріс болып тұрған.
Жылқыны мініс үшін ғана емес басқа да шаруашылыққа пайданалған. Терісі
мен қылшығы киім, аяқ киім тігіп киюде іске жаратылған, сондай-ақ,
терісінен ыдыс жасаған. Еті тамақ ретінде пайдаланған. Қорғандардан
табылған тамақ қалдықтарында жылқының майы мен етінің қалдықтары, омыртқа
сүйектері соған көз жеткізуге мәжбүрлейді.
Аз ғана мөлшерде ешкі малы өсірілсе керек. 5-ші Пазырық қорғанынан
ешкі терісі табылған.
Ежелгі Алтай сақтары ірі қара малын да өсірген. Сиыр мен бірге як
сүйектері түрлі деңгейде кездеседі (18, 234 б.(.
Үй құстарының болғанын 2-Пазырық қорғанынан табылған қыш ыдыстың
сыртына салынған әтеш суреті дәлелдейді. Сондай-ақ Берелдегі 10-қорғаннан
табылған жылқынын ер тоқымында да әтеш грифон негізінде бейнеленген. Малдан
алынатын өнім негізінен сүт өнімдері мен ет болса керек. 2-Пазырық
қорғанында ірімшік қалдықтары бар сөмке табылған.
Мал негізгі шаруашылық көзі болғанымен сақтар аң аулаумен де
шұғылданған. Тоң басқан Пазырық, Берел қорғандарынан барыс, тиін, бұлғын,
маралдың терісінен мүйізінен жасалған заттар табылған. Ер тоқым
жастықшалары бұғы жүнімен толтырылса, марал мүйізінен балға жасалған.
Берелде қабан тістерінен жасалған аттың әшекей бұйымдары табылды. Әр түрлі
жыртқыш аңдардың, құстардың бейнесі аңшылықтың кең тарағанын көрсетеді (19,
238 б.(.
Ерте көшпелілердің қысқы тұрақтарының болғанына жерлеу ғұрыптарындағы
құрылымдар куә болады. Алтайдағы барлық дерлік қорғандарда жерленгендер
бөренеден ойып жасалған ағаш тағандарға жатқызылып оның үсті қима
ағаштармен жабылған. Қорғандар қайтыс болғандардардың тұрағы саналғандықтан
тірі адамдардың үйлеріне ұқсатылып құрылған. Демек, сақ дәуірінің адамдары
ағаш бөренелерден тізіліп жасалған үйлерде тіршілік еткен. Мұндай үйлерде
тұру алтайлықтардың жартылай көшпелі өмір кешкенін дәлелдейді.
Ағаш үйлердің қабырғалары киіз кілемдермен көмкерілген. Ол кілемдерде
оюлар немесе аңдар шайқасы суреттелген. Жерге кілемдер төсесе керек. 2-
Пазырық қорғанынан қабырғаға ұсталған кілемнен басқа тағанға жабылған кілем
табылған. Демек, үйге де кілем төсеген деген сөз.
Үй жиһаздарынан кең тараған бетінде қақпағы бар төрт аяқты аласа
үстелдер. Ағаш жастықшалар орындық рөлін атқарса керек (20, 48 б.(.
Алтайлықтар ағаш үйлерден басқа бұтақтар мен ағаш қабықтарымен
жабылған шатырларды пайдаланған. 3-ші, 5-ші Пазырық қорғандарынан,
Берелдегі 10, 11 обалардан табылған қайың қабығының қалың қабаты осыған
дәлел (21, 66 б.(.
Баспананың үшінші түрі Геродоттың әңгімесіне сүйенсек төрт немесе алты
дөңгелегі бар киіз жаппалар. Көшкен кезде балалар мен әйелдер осы
баспаналарды паналаған. Оның дәлелі Геродот жазбасы және де 5-ші Пазырық
қорғанынан табылған төрт дөңгелекті жеңіл ағаш арба. Оның төбесі қара
киізбен жабылған (22, 39 б.(.
Қола, алтын, темір, ағаш және сүйектен істелген заттардың көптеп
табылуы Алтайдағы сақ дәуірі адамдарының жоғарғы деңгейдегі металл
өңдеушілер, сүйек пен ағашқа ою салушылар екенін көрсетеді. Металл құюдың
хас шеберлері қола дәуірінен келе жатқан дәстүрді жаңғыртты. Айналымға
темір мен қорғасыннан жасалған заттар түсе бастады. Құйма өнерінің ұсталары
тұрмыс заттарын, қару-жарақ, ат әбзелдерін бір-біріне ұқсамайтын
қайталанбас үлгіде жасай білді. Ерте темір дәуірінде аттың ауыздығы қыин
құрылымымен, үлкендігімен белгілі. Олар қоладан құйылып, үзеңгі ұқсас
бастары ілдіргіге жалғанатын. Ал, б.д.б. V-ші ғасырдан бастап ат ауыздығы
оңайлығымен ерекшелінеді яғни, темірден жасалған ауыздыққа екі тесігі бар
ілдіргі жалғанып, құрылымы жеңілдетіледі.
Шығыс Қазақстан мен Таулы Алтайда қару жарақ ісі кең тарады. Ежелгі
шеберлер үлкен емес садақтарды жебелерімен, акинак аталған қанжарлар,
құрылымы әр түрлі балталар жасады.
Ерте темір дәуірінде қола жебе ұштары әр түрлі пішінде дайындалды.
Қару жарақ қоры сондай-ақ, қысқа темір акинактардан, қанжар
пышақтардан тұрды. Олардың ұшы үшкір, ал саптары қанат тектес немесе
көбелек тектес болып келді.
Соғыс қаруларының тағы бір түрі шоқпар. 2-ші Пазырық және Берел
қорғандарында жерленген көсемдердің желкесінде, сондай-ақ олардың жанына
жерленген аттардың маңдайында шоқпармен ұрған іздер бар. Оның диаметрі
орташа 16-18 мм. Сақ жауынгерінің сауыт-сайманы осындай шоқпардан,
қалқаннан және жебелерден тұратын (23, 48 б.(.
Қалқандардың екі түрі болғаны белгілі, үлкен және кіші. Кіші қалқандар
тікбұрышты пішінде (28х36 см), тері жапсырмаға шамамен 34 таяқшаның
өткізілуімен жасалған. 3-ші Пазырық қорғанынан табылған қалқандар үлкен,
53х69 см, жоғарғы ұшы дөңестеу келген. 52 таяқшаны тері жапсырмаға өткізу
арқылы жасалған бұл қалқандардың жоғарғы және төменгі жақтары көлденең
таяқшалармен ұстатылған. Мұндай қалқандар скиф-сақ жауынгерлеріне тән.
3-ші Пазырық қорғанынан жұқа киізден салынған астары бар тері бас
киімнің табылуы сақ жауынгерлерінің өз деңгейінде киініп, қаруланғанын
көрсетеді.
Қазба жұмыстары барысында көптеп табылатын зат – пышақ. Олардың бәрі
дерлік сабында тесігі бар кішігірім пышықтар (24, 27 б.(.
Сақтардың көшпелі өмірі ыдыстың жаңа пішіні мен жаңа құрамын ойлап
табуға итермелесе керек. Ыдыстарды қыштан ғана емес тері мен ағаштан да
жасай бастады.
Қыш ыдыстардың пішіні қола дәуірінің жартылай көшпелілерінің
ыдыстарынан өзгешелеу. Бұл кезде түбі тегіс мойны биік қыш ыдыстар кең
тарады. Олар сұр батпақтан жасалып, отқа күйдірілетін. Күйдірілуі біркелкі
емес, отқа қақтау арқылы жасалған. Кейбір қыш ыдыстар қызыл бояумен
боялған.
2-Башадар қорғанынан табылған ыдыс пішіні банкі тектес, бір жағына
қарай еңкейтіліп құйылған (25, 93 б.(.
Пазырық, Башадыр, Берел т.б. қорғандардан табылған ыдыстардың барлығы
дерлік мойын тұсынан оюланады.
Теріден тігілген ыдыстар да кең тараған. Мұндай ыдыстар көлемі үлкен,
кең, мойны тар болып келеді. Теріден сондай-ақ кішігірім қалталар,
әмияндар, тұрмысқа қажет сөмкелер тігілген.
Таулы Алтайда ағаш тостағанның екі түрі тоң қабатының арқасында
пішінін бұзбай сақталған. Оның бірі қысқа ұстағышы бар түбі тегіс ыдыс,
екіншісі шар тәріздес, бүйірі шығыңқы келген тостаған. Оның ұзын тұтқасына
ат тұяғы секілді өгіз мүйізі кигізілген (2-ші Пазырық қорғаны) (26, 122
б.(.
Алтайдағы ерте көшпелілердің кең тараған шаруа көзі – сүйек ою өнері.
Сүйектен жасалған заттарды зерттеу нәтижелері арнайы бір әдістің болғанын
көрсетеді.
Қандай да болмасын затты сүйектен жасау үшін оны қайнап тұрған суға
салып булау қажет. Осындай жолмен жұмсарған сүйек қана қалаған пішінде зат
жасауға немесе әшекейлеуге келеді.
Көне сүйек оюшы шеберлер таяқшаланып келген жылқының, маралдың қойдың
тау ешкінің сүйектерін пайдаланған. Сүйектен жебе ұштарын, ат әбзелдерін
жасаған.
Қазақ Алтайындағы Берел қорымы 36-шы қорғандағы аттың әшекей бұйымдары
марал мүйізінен жасалса, осы Берелдегі 71-қорғандағы ат әшекейлері қабанның
азу тістерінен істелген (27, 184 б.(.
Пазырық қорғандарының барлығынан дерлік дөңгелекті арбаның
қалдықтарының табылуы көшпелілердің оларды көлік ретінде пайдаланғанын
дәлелдесе керек.
5-ші Пазырық қорғанынан табылған арбаға төрт ат шегілген. Арбаның
төбесі иілген бұтақтардың үстінен киізбен жабылған. 2-ші Пазырық қорғанынан
табылған арбалар екі дөңгелекті, сүйретуге жеңіл болса керек (28, 106 б.(.
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорыта келе Шығыс Қазақстан мен Таулы
Алтай аймақтарын жартылай көшпелі тайпалар мекендеген.
1.2. Ерте көшпелілердің дүниетанымы, өнері мен мифологиясындағы образдар
әлемі – аң стилі
Тайпалар бірігіп тайпалық одақтар құра бастады. Алтай жеріндегі
ерте көшпенділер дәуірі ескерткіштерін археологиялық жағынан зерттеу,
б.з.б. VII-VI ғғ. бұл жерде өте үлкен мәдениет қалыптасқан деген тұжырымды
дәлелдейді. Б.з.б. VII-V ғғ. жазба деректеріндегі “алтын қорыған
самұрықтар” тайпасы мен археологиялық мұрағаттардағы гриф (самұрық, құмай)
бейнесінің осы Алтай өңірінен көптеп табылуы, екі деректің бірін-бірі
толықтырып, растай түскенімен қоса зерттеушілер көкейіне көптеген сұрақтар
тудырғаны аян. Соның бірі ежелгі Алтай көшпенділерінің өмірінде “о
дүниелік” болған соң да саналарынан өшпестей орын тепкен осы самұрық
бейнесі туралы сыр еді (29, 170 б.(.
Берел қорымындағы жетпістен астам обалар тізбектеле орналасқан.
Олардың жер бетіндегі аса алып пішіндері ежелгі көшпелілердің өз
көсемдеріне ерекше ғибадатхана-кесене түрінде күрделі ғұрыптық жерлеу
құрылысын тұрғызу мақсатымен осында әдейі әкеліп жерлегенін көрсетеді.
Аңғардың аса абзал жағдайы мен табиғатының ғажыйып сұлулығы осы өңірдің
киелі-қасиеттілігін арттыра түсетіні сөзсіз. Жеке обалардың және бүкіл
қорымның тау етегі мен таулы өзен жағасындағы орналасуы да мифологиялық
наным бойынша жер мен көкті, яғни жоғарғы және төменгі дүниелерді
жалғастырушы әлемдік бәйтеректің бір нұсқасы екенін, демек, ол көне
замандағы сана-түсінік бойынша “жер ұйыққа” жеткізуді жүзеге асыратын нышан
(символ) болып табылатынын көрсетеді (30, 60 б.(.
Ежелгі көшпелілердің діни-мифологиялық наным-түсінігі кеңістік пен
уақыттың қасиетті түйісінде, жылдың маусымдарының ауысатын тұсында және
арнайы белгіленген киелі орындарда жүзеге асырылуға тиісті тұтас бір
ғұрыптық іс-әрекеттерді қажет ететін марқұм болған кісілерді о дүниеге
жөнелту-жерлеу дәстүрімен өте тығыз байланысты болған. Ал мұның өзі
көсемнің ежелгі замандарда жер бетінің биік билеушісі, құдайы, әлеуметтік
үйлесімнің негізі, ырыздық пен тәртіптің кепілі ретінде танылған ролімен де
қатысты. Демек, көсемнің өлімі ақырзаманның келгенінен сыр бергені, ал
жерлеу немесе оны о дүниеге аттандыру – жаңа көсемді анықтаумен бірдей,
яғни, үйлесімділікті сақтаудың белгісі. Сондықтан да, өз салауатына сай ол
дүниеге өткен билеушіге ғұрыптық белгілерді таңа отырып оны жерлеу салтына
ерекше мән берген.
Билеуші тұлғаның өлімін о дүниеге – “жер ұйыққа” өтумен теңестіріп,
көсемді мәңгі жасайтын және де аса қуатты өлімсіз күйінде елестеткен.
Сондықтан оның денесін шірітпей сақтау маңызды болған. Сол мақсатпен қайтыс
болған көсемнің денесі бальзамдалып, ол жататын қабірдің ішіне тоң
жүретіндей етіп айрықша жағдай жасалған. Ежелгі Берел даласының көшпелілері
сол жердің табиғи-климаттық жағдайларын ескере отырып, жасанды тоң
қалыптасатын кезеңде ғана барып көрдің жерлеу құрылысын салулары да мүмкін.
Бұл факті “тоң басқан обалар” кереметі деп аталып кетті. Осы кереметтің
арқасында қабірлерде Алтайдың ежелгі көшпелілері өмірінің бірегей
жәдігерлері – киімі, құрал-саймандары, ең бастысы – адамның мүрделері мен
жылқының еті мен сүйектерінің қалдықтары күні бүгінге дейін сақталып келген
(31, 59 б.(.
Археологтар үшін ежелгі көшпенділер қоғамының өз белгісі бар – ол
көшпендіге керекті және бүкіл далаға тараған заттар жиынтығы, оған қару-
жарақ, ат әбзелі және аң стилі өнері кіреді. Үш компоненттен тұратын бұл
кешен ғылымда “скиф-сақ үштігі” (триадасы) деген шартты атауға ие болған
(32, 85 б.(. Ескере кетер жайт триада мен скиф-сақ мәдениетіне ортақ
белгілер шектеліп қалмайды. Ол үшеуінен басқа қазан формалары, айна,
ғұрыптық заттар т.б. барлық мәдениетке ортақ деп есептеледі. Аталған барлық
заттар категориясы скиф өнері өмір сүрген материалдық ортаны құрайды. Оның
үстіне ежелгі өнер заңдылығы бойынша өнер мен материал ажырамас бір бүтін
(33, 711 б.(.
Сонымен, скифтік немесе скиф-сібірлік өнер туындысы деп, б.з.б. VII-
III ғғ. Дон мен Дунай арасындағы шектеулі облыста өмір сүрген скифтердің
ғана өнерін ғана айтпаймыз, сонымен қатар сол уақытта және одан кейінгі
кезеңге дейін (б.д. І ғ.). Орталық Еуропадан солтүстік Қытайға дейінгі
Еуразияның далалық және орманды дала аймағынан көшпенді және жартылай
көшпенді тұрғындардың көркем ескерткіштерін айтамыз. Бұл орасан зор
уақытта, б.з.б. І мыңжылдықта түрлі нәсілдегі түрлі тілдерде сөйлеген,
бірақ бірдей шаруашылық жүргізген, қоғамдық құрылысы біркелкі және ұқсас
идеологиялық түсінік көзқарасы бар халықтар тұрды (34, 11 б.(.
Скиф-сібір аң стилі өнерінің сюжеттерінде түрлі жануарлар немесе
олардың бөліктері көптеп орын алады. Скиф өнерінің жоғары көркемдік бағасы
мен өзіндік ерекшелігін дұрыс түсіну кеш келді. Бұған дейін ол антика
әлемінің варварлық бұтағы, бөгде образдарға жай ғана еліктеу деп
қарастырылған. Орыстың М.И.Ростовцев пен Г.И.Боровка сынды ғалымдары ең
алғаш болып скиф аң стилінің Ежелгі Шығыс пен Грекия өнерінен өзгешелігі
мен көркемдік айшығын сипаттап көрсетіп берді. Сонымен қатар О.М.Дальтон,
Э.Минз, М.Эберт, кеңес ғалымдары Б.Робинович, А.П.Менцевич, Н.Н.Погребова,
М.И.Максимова т.б. еңбегі бар. Скиф өнері бойынша бірқатар құнды деректерді
Кавказда – Б.Б.Пиатровский, Орта Азияда – С.П.Толстов пен М.Итина
зерттеулері берді. Бұл өнердің шығысқа таралуы туралы еңбектерді
И.Андрессон, А.Сальмон, В.Грисмайер, М.П.Грязнов, С.В.Киселев, әсіресе аң
стилі өнерінің тамаша үлгілерін Алтайдың тоң басқан қорғандарын ашқан
С.И.Руденко сияқты ғалымдар жарыққа шығарды (35, 232 б.(. Скиф-сібір өнері
бойынша мақалалар мен кітаптар жазған: Т.Тальбот-Райс, И.Потрац, К.Иетмар,
П.Амандри, Н.Л.Членова, М.И.Вязмиткина, С.С.Черников, К.А.Ақышев т.б. Бұл
өнердің әр қырынан зерттеу жаңаша көзқарас пен қарастыру Д.С.Раевский,
С.С.Бесонова, К.А.Ақышев, Е.В.Переводчикова, Е.Тұрсынов, Е.Ф.Чежина,
Л.Л.Баркова т.б. көптеген ғалымдардың зерттеулерінде кездеседі.
Ежелгі еуразия көшпелілері мәдениетінің ең басты ерекшеліктерінің бірі
– “скифтік-сібірлік аң стилі” деп аталатын бейнелеу өнері. Оған тән
сюжеттер көбінесе былай болып келеді: шаңырақтай мүйізі бар бұғы,
шығырықтай бүктетілген жыртқыш, жануарларды жәукемдеген көріністер, тұмсығы
ерекше үлкен, көзі танадай жыртқыш құс және синкретті ғажайып мақұлықтар –
грифондар (35, 19 б.(.
Скифтік аң стилі белгілі образдар мен сюжеттер жиынтығымен
ерекшеленеді. Аң стилінде жасалған бұйымдар негізінен ақсүйектер мен
қарапайым сарбаздардың жерлеу орындарында кездеседі.
Аң стилінің ең басты мәнісі – онда не бейнеленуіне байналысты. Осыған
орай белгілі бір жануардың белгілі кейіпте бейнеленуі деген анықтама
айтылады. Сондықтан скиф-сақ аң стилі деген түсінік бейнелеудің әдісін ғана
ескеріп қоймайды, сонымен қатар скиф өнерінің оған ықпал ететін мағыналық
жағын да қамтимды. Скиф аң стилінің өзге де жануар бейнелерінен
айырмашылығын жарты ғасырдан астам уақыт бұрын орыстың керемет тарихшысы
және археологы М.И.Ростовцев белгілеп кеткен. Скиф аңдары басқалардан ең
алдымен денесінің моделировка әдісімен ерекшеленеді. Жануарлардың денесі де
және оның бөлек детальдары да – аяқ пен тұяқ немесе тырнақ, бұғы мүйізі,
жыртқыш құстың тұмсығы, көзі, құлағы, аңдардың араны – өткір қабырғалы
қырлармен айқын беріледі. Жануарлардың кей дене бөліктері үлкейтіліп
көрсетіледі. Бұғы мүйізі жануардың арқасынан кем түспейді. Үлкен көз аңның
немесе құстың басына пара-пар келуі мүмкін. Жыртқыштың танауы мен араны
үлкейтілгені сонша, басына тысқары шығып кетіп жатады. Жыртқыш құстың басы
туралы да осылай деуге болады. Оның үлкен көзі мен тұмсығы ілмек немесе
ирек болып түрленеді. Аңдар мен құстардың сирағындағы тырнақтары да шектен
тыс ұлғаяды. Қандай да бір бөліктерін көрсету үшін тек қана ұлғайтып,
өсіріп қана қоймай, сонымен қатар кейде жануардың немесе оның бөліктерінің
қосымша бейнелерімен де безендіреді – бұл әдіс “зооморфтық түрлену” деп
аталады. Осылай бұғының мүйіз өсінділері, жыртқыш аңның аяқтары тұмсығы
имектелген жыртқыш құстың басын айналып кетеді. Мұндай құстың бастары
жануарлардың жауырыны мен жамбасында да орын алған (36, 51 б.(.
Скиф аң стилінің канондық орналасуында орындалған жануарлар қоршаған
ортадан тыс, өз-өзімен тіршілік етеді, артынан ешқандай фон болмайды, сирек
жағдайда сюжетті көріністер бейнеленеді. Оның үстіне, бұл жануарлар
қоршаған ортадан аулақ қана емес, сонымен қатар ешбір қозғалыспен байланысы
жоқ болып табылады. Мысалы, бұғының бейнесін алсақ не түрегеп тұрғаны, не
ұшқаны белгісіз түрде бейнеленген. Оның аяғын бауырына жиырған бір көрінісі
көп дау туғызған мәселе. Біреулер жүгіргендегі қалықтау кезі десе, енді
біреулер жай жатқан кезі дейді. Осындай түрлі бақылаулар сақ-скиф аңдарының
ешқандай да қимыл қозғалыста көрсетілмегенін – олардың жай тіршілік етуін
көрсетеді (37, 325 б.(.
Аң стилінде тек табиғатта өмір сүрген жануарлар ғана емес, сонымен
бірге адамдардың елесінде, қиялында ғана өмір сүрген аңдар да бейнеленді.
Қоршаған орта туралы түсініктер ежелгілердің түрлі жануарлардың белгілерін
біріктіре отырып, шын мәніндегі фантастикалық аң образдарын ойлап табуына
мүмкіндік берді, басқаша айтқанда мәжбүр етті. Оның денесі бір аңдікі
болса, аяғы немесе мүйізі басқанікі, құстың қанаты мен жыланның құйрығы
т.б. болды. Бұлардың әр түрлілігімен қоса үйлесім табуы мықты болды;
әртүрлі жануарлардың белгілерінің белгілі бір комбинациясы ғана қатаң түрде
жіберілді. Бұл қатаңдық кез келген басқа да көне өнердегі сияқты, сақ-скиф
аң стилінің сүйенгн қоршаған дүние туралы түсінігіне байланысты еді. Оның
үстіне әрбір ежелгі мәдениетсол немесе басқа фантастикалық құбыжықтарды
өзінше елестетті және бейнеледі (38, 33 б.(.
Ежелгі өнер үшін, оның ішінде аң стилі үшін мұның бәрі қарапайым
нәрсе. Оның үстіне, бұл оның жалпы принциптерімен сәйкес келеді: сақ
ескерткіштерінде шынайы аңдардың өзі шынайы емес, себебі оның образдары –
шынай белгілерінің жалпылама нәтижелері. Олардың шынайылығының жалпылануы
қаншалықты деңгейде жүргенін және формасының қаншалықты қызық күйге
жеткенін жыртқыштардың бейнесіне қарап айтуға болады. Осы жерден енді
келесі қадамға – әр-түрлі аңдардың белгілерінің бір бейнеге телінуі және
мифтік мақұлықтардың (синкреттік) пайда болуы алыс емес. Ондай бейнелер сақ
өнері ескерткіштерінде көптеп кездеседі. Ондай бейнелер сақ өнері
ескерткіштерінде көптеп кездеседі. Олар тіпті көп түрлі болады, олармен
етене танысу үшін бейненің орындал тәсілінен бөлек “жануардың түрін”
анықтап алуымыз қажет. Белгілі бір белгілердің нақтылы үйлесуі синкреттік
тіршілік иелерінің түрін бере алады. Мұндай белгілерге бастың формасы
(тұмсық немесе аранның саны мен формасы), аяқ басының безендірілуі жатады.
Міне осы белгілер жануар түрін анықтауда маңызды рөл атқаратын болады.
Бізге сонымен бірге аңның басындағы айдары, арқамен өткен жалы, синкреттік
мақұлықтың басына жиі орнатылатын мүйізі, көбіне тән қанат сияқты белгілер
де көмектесетін болады (39, 240 б.(.
Әуел баста сақ аң стиліне тән емес синкреттік мақұлықтар ежелгі
дүниенің көптеген аудандарындағы өнерде, оның ішінде сақ өнеріне өтетін ең
жақын көршілерінде де кеңінен таралған болатын. Сақ-скиф аң стиліндегі
синкреттік мақұлықтардың көп түрлілігінің бір себебі, міне осы әртүрлі
бейнелеу дәстүрінен қабылдап алуынан болса керек (40, 59 б.(.
Бұл аңдардың саны көп, әрі бейнесі бүтін денесімен де, жеке бөліктері
– протом, ең жиісі басының бейнеленуімен де беріледі. Олардың түрлері бейне
белгілерінің үйлесуі бойынша айқындалады. Сол себепті денесі жыртқыш
қанатты аңды, қанатынан басқа жыртқыштың сыртқы тұрпатына сай емес басқа да
белгілері болса – грифон деп атауға болады. Грифондар арыстан басты және
бүркіт басты болады, бірақ мұнымен олардың көп түрлілігі шектеліп қалмайды.
Әртүрлі дәуірлерде, әртүрлі дәстүрлерде бұл тіршілік иелері жал, айдар,
мүйіз т.б. алып отырған (41, 20 б.(.
Грифон – аң стиліндегі өнерде табиғи жануарлар образынан бөлек, бойына
бір сыпыра тіршілік иесінің кейіптері біріктірген фантастикалық құбыжық
жануар. Осыған байланысты өзіне қандай жануардың белгілері таңылса,
грифондар да сондай әр түрлі атау алған, айталық қой-грифон, жылқы-грифон,
бұлан-грифон, арыстанбасты грифон, бүркітбасты грифон (42, 29 б.(.
Грифонның алғашқы бейнелері шығыс иконографиясында б.з.б. IV
мыңжылдықтың соңы – ІІІ мыңжылдықтың басында кездескен. Бірте бірте бұл
көркем мотив Алдыңғы Азияның көптеген ежелгі халықтарына кеңінен тарайды.
Грифонның классикалық түрі – мысық немесе бүркіт басты қанатты арыстан –
шамамен б.з.б. І мыңжылдықта ежелгі Иран мен Грекия ескерткіштерінде
белгілі бола бастайды. Дәл осы б.з.б. І мыңжылдықта грифон бейнесі Еуразия
даласының көшпенділерінде де пайда болады (43(.
Н.Н.Погребова архаика дәуіріндегі Солтүстік Қара теңіз бойы өнері үшін
әр жерден шыққан үш түрлі бейнені бөліп береді: а). алдыңғыазиялық; ә).
гректік; б). скифтік. Ол кісінің айтуынша скифтік типтегі грифон аңның
құлағы бар жыртқыш құстың басы іспеттес, яғни, кейін бүркітбасты грифон деп
аталып кеткен құс (44, 62 б.(. С.С.Черников денесі арыстан, басы бүркітті
ғана емес, басында жалы бар құлақты бүркіттерді де аңыздағы мақұлық-
грифонға жатқызады. Г.М.Бонгард-Левин және Э.А.Грантовский сияқты ғалымдар
да грифон бейнесінің түзілуіне аңыздағы және шынайы аңдардың
(бүркіт+арыстан) бөліктері қосылған дейді. С.И.Руденко өзінің еңбектерінде
Алтайдың аң стиліндегі құлақты, айдары бар грифтің, бүркіттің және арыстан
грифонның бейнесіне тоқталып, олардың түп негізі Алдыңғы Азияда жатқанын
жазады (45, 304 б.(.
Ерте грек типтес бүркітбасты грифондар ұзын, тік тұрған құлағы,
тұмсығы әдетте ашық, одан иілген тілі көрініп тұрады, ұзын мойнында
бұйрасымен ерекшеленеді. Гректің архиаркалық өнерінде қалыптасқан грифон
образы міне осындай (б.з.б. VIII-VI ғғ.).
Сақ-скиф аң стилінде осы типтес грифондар сирек. Түрі өзгертілген
бейнелерді жиірек кездестіруге болады. Оның бірі Келермес қорғанынан
табылған ұштыққа салынған грифон. Мұндай бейнелер скифтердің украиндық
орманды дала қорғандарынан б.з.б. VI-V ғғ. басында кездеседі (46, 19 б.(.
Б.з.б. IV ғ. Грек типтес бүркітбасты грифондар құстың басы мен
жыртқыш аңның денесімен біріккен болса да, ерте гректіктен
айырмасы бар болып келеді. Олардың қанаттары орақ тәрізді имек емес, енді
құс қанатының табиғи формасына жақынырақ бұрыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz