Зерттеу нәтижелері ерте темір дәуірінде
Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты
ӘОЖ 902:398."03"
Қолжазба құқығында
ОҢҒАР АҚАН
Ерте темір дәуіріндегі Қазақ Алтайы мен Жетісу
тұрғындарының жерлеу ғұрпы
07.00.06 – археология
Тарих ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
1-ші том
Ғылыми жетекші:
т.ғ.к. З.
Самашев
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚАЗАҚ АЛТАЙЫ МЕН ЖЕТІСУ ӨҢІРІНІҢ ЕРТЕ ТЕМІР
ДӘУІРІНДЕГІ ЖЕРЛЕУ ҒҰРПЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ
МӘСЕЛЕЛЕР 10
Жерлеу құрылымдары мен жерлеу ғұрпын зерттеу жөніндегі
көзқарастардың қалыптасуы 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ Алтайындағы жерлеу-ғұрыптық ескерткіштердің зерттеліну 25
деңгейі 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Жетісудағы жерлеу-ғұрыптық ескерткіштердің зерттеліну деңгейі
... ..
2 ҚАЗАҚ АЛТАЙЫН ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕ
МЕКЕНДЕУШІЛЕРДІҢ ЖЕРЛЕУ ҒҰРПЫ ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.1 Күрті-зевакино кезеңі (б.з.д. 9-8 ғғ.) 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 42
2.2 Шілікті-майемер кезеңі (б.з.д. 8-5 ғғ.) 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 57
2.3 Берел кезеңі (б.з.д. 5-3 ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Құлажорға кезеңі (б.з.д. 4-1 ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
3 ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ЖЕТІСУ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ
ЖЕРЛЕУ ҒҰРПЫ 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 67
69
3.1 Ерте сақ кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ.) 77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Кейінгі сақ кезеңі (б.з.д. 5-3 ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
3.3 Ерте үйсін кезеңі (б.з.д. 3-1 ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
ҚАЗАҚ АЛТАЙЫ МЕН ЖЕТІСУДЫ ҚОНЫСТАНҒАН
ЕЖЕЛГІ ТҰРҒЫНДАРДЫҢ ЖЕРЛЕУ-ҒҰРЫПТЫҚ
РӘСІМДЕРІНІҢ ШЫҒУЫ МЕН ӨРІСТЕУІ ... ... ... ... ... ... ... ... 86
4.1 Екі өлкенің ежелгі тұрғындарының жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштеріндегі кейбір элементтердің шығуы мен таралуы ... ... 86
Жерлеу ғұрыптары негізінде ежелгі тұрғындардың
діни-мифологиялық дүниетанымдарын қайта жаңғырту ... ... ... ... 90
ҚОРЫТЫНДЫ 110
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 116
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
АО – Археологические открытия
АСГЭ – Археологический сборник Государственного
Эрмитажа
ҚР БҒМ ҒК АИ Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі Ғылым комитетінің Ә.Х. Марғұлан
атындағы Археология Институты
ВДИ – Вестник древней истории
ИА КН МОН РК – Институт археологии им. А.Х. Маргулана
Комитета науки Министерства образования и
науки Республики Казахстан
ИАЭ – Илийская археологическая экспедиция
КСИА – Краткие сообщения Института археологии
КСИИМК – Краткие сообщения Института истории
материальной культуры
ЛОИА АН СССР – Ленинградское отделение Института археологии
Академии Наук СССР
МИА – Материалы по археологии СССР
РА – Российская археология
СА – Советская археология
САЭ – Семиреченская археологическая экспедиция
ТИИАЭ АН КазССР – Труды Института истории, археологии и
этнографии Академия Наук Казахской ССР
ТХАЭЭ – Труды Хорезмской археолого-этнографической
экспедиции
УКПИ – Усть-Каменогорский педагогический институт
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста Қазақ Алтайы мен
Жетісу өлкелерінің ерте темір дәуіріне жататын жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштері жайлы ғылыми мәліметтерді жинақтап, топтап талдау арқылы осы
өңірлердегі ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы мен соған қатысты дүниетанымы
тарихи сабақтастық тұрғысынан зерттелді.
Тақырыптың өзектілігі. Ерте темір дәуірінде көп салалы шаруашылық
жүйенің және әр түрлі қоғамдық қатынастардың қалыптасуы, сол дәуірдегі
тұрғындардың тұрмыс-тіршілігі мен дүниетанымына көптеген басқа құндылықтар
әкелді. Табиғи жағдай мен шаруашылықтағы өзгерістер жаңа өмір салтын
қалыптастырды.
Б.з.д. 8-1 ғасырлардағы сақ, юечжы, у-гэ және у-сунь жөнінде
мағлұматтардың қытай және грек, парсы деректерінде аздығы сақ әлемін танып-
білудегі бар салмақты археология ғылымына жүктейді. Археологиялық
деректердің негізгі көзі антропогендік және техногендік әсермен бүлініп,
тек үйінді ретінде жеткен, жерлеу ғұрпының заттай көрсеткіші – жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштер болып табылады.
Бұрынғы зерттеулерде ерте темір дәуіріндегі тарихи-мәдени үдерістер,
сол заман тұрғындарының жерлеу ғұрпы мен діни-мифологиялық түсініктері тек
қабір іші құрылымы мен одан табылған заттары арқылы қайта жаңғыртылып
отырды. Бүгінгі таңда осы обаларды қайтыс болған адамды жерлеу барысындағы
және одан кейінгі кезеңдегі нақтылы рәсімдерді орындауға арналған күрделі
архитектуралық ескерткіш ретінде кешенді түрде қарастыра зерттеу
қажеттілігі туындауда.
Табиғи-географиялық және этномәдени жағдайлары ұқсас Қазақ Алтайы мен
Жетісудың зерттелу тарихы бір жарым ғасырды алатын ерте темір дәуіріндегі
жерлеу-ғұрыптық ескерткіштері жайлы орасан зор деректер қоры жиналып қалды.
Алынған мәліметтердің өңделуі жүйелі зерттеулердің жоқтығынан өте баяу
жүрді. Бұл мәліметтер зерттеудің жаңа әдістемелеріне сай жүйелеуді, қазіргі
ғылыми-теориялық деңгей мен талапқа сай жіті талдауды қажет етеді. Сонда
ғана өлкелердің ғылыми тұжырымдалған ортақ тарихи-мәдени келбеті жасалады.
Әр түрлі мақсатта жүргізілген зерттеулерден тек жеке қорытындылар
алынғаны болмаса, аталмыш тарихи кезеңде тіршілік еткен тұрғындардың жерлеу
ғұрпын зерделеген арнайы тұжырымды ғылыми зерттеу еңбек жоқ.
Соңғы жиырма шақты жылда жинақталған қазба материалдары екі өлкенің
ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы жайлы жаңа мәліметтер берумен қатар,
осыған дейін қалыптасқан көзқарастарды қайта қарауға итермелейді.
Әр тарихи кезеңде әлеуметтік-экономикалық, этномәдени үдерістерге
байланысты обалардың архитектуралық келбеті өзгеріп, көркемдік жағына
жаңаша ерекшеліктер де қосылып отырды. Осы дәстүрдің ең бір шарықтап
дамыған уақыты – ерте темір дәуірі.
Жерлеу ескерткіштерінің құрылымында көрініс тапқан діни-қияли түсінік
мәселелерін зерттеу бұл өлкелердегі тұрғындардың Евразиядағы сақ-сібір
тарихи-мәдени қауымдастығындағы өзіндік орнын ашып береді.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде өзгеріске жиі ұшырамайтын,
тұрақты да, ескілікті сақтаушы жерлеу ғұрпы алынып отыр. Қоршаған ортадан
алған іліміне сай адам жетіліп, дүниеге көзқарасы өзгереді. Алған өмірлік
сабақтары мен жеткен жетістіктеріне қарай әлем жайлы өзіндік ой, сол
түсініктеріне сай бақилық болған адамды о дүниеге жөнелту ғұрпы
қалыптасады. Жерлеу ғұрпы жайлы мәліметтерді сақтаушы, әрі жеткізуші жерлеу
ескерткіштер болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні ретінде Қазақ Алтайы мен Жетісуды б.з.д. 9-1
ғасырларда мекен еткен тұрғындардың жерлеу-ғұрыптық ескерткіштері алынып
отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Ерте темір дәуіріндегі аталған екі өлке
тұрғындарының жерлеу ғұрпын жалпылай сипаттау, сол жерлеу рәсімдерінің
шығуы мен өрістеу жолдарын байқау және алынған жаңа білім негізінде олардың
діни-қияли түсініктерінің негізгі қырларын қайта жаңғырту.
Соған сай мынадай міндеттер қойылды:
Қазақ Алтайы мен Жетісу жеріндегі ерте темір дәуірінің қазылған жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштері жайлы мұрағаттық және жарияланым мағлұматтарын
жинақтау;
аталған өлкелердегі ерте темір дәуіріндегі жерлеу ескерткіштерін топтау мен
жіктеу жайлы әр буын зерттеушілерінің көзқарастары мен зерттеудің әдісі мен
әдістемелерінің қалыптасуын талқылау;
бөлініп қарастырылған топтау мен сұрыптау негізінде жерлеу ескерткіштерінің
негізгі түрлерінің таралу аймақтарын ашу;
зерттелініп отырған өлкелердегі ежелгі тұрғындардың жерлеу ғұрпының өзгеру
динамикасын ашу үшін ескерткіштердің жер беті және қабір іші құрылымдарын
зерделеу;
екі өлкедегі әр кезеңдегі жерлеу тәсілдері мен түрлерінің ұқсастықтары мен
ерекшеліктерін айқындау;
алынған мағлұматтар негізінде екі өлкенің жерлеу-ғұрыптық кешендеріндегі
кейбір құрылымдық элементтердің шығуы мен таралуы жолдарын саралау;
алынған ғылыми нәтижелер негізінде ежелгі тұрғындардың дүниетанымының
кейбір жақтарын ғылыми түрде қайта жаңғырту.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттерін орындау барысында төмендегідей ғылыми
жаңалықтарға қол жеткіздік:
Қазақ Алтайы мен Жетісуды мекен еткен ежелгі тұрғындардың жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштері алғаш рет біртұтас жүйеде қарастырылды және мақсатты түрде
жерлеу ғұрпы зерттелді;
соңғы жылдарда бұл өлкелерде жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері
пайдаланылды;
қос өлкенің жерлеу ескерткіштері әр түрлі ғұрыптық рәсімдер атқарылған
күрделі архитектуралық құрылыс ретінде қарастырылды;
өлкелердегі мәліметтерді шартты түрде кезеңдеуде Қазақ Алтайы бойынша
б.з.д. 9-8 ғасырларға жататын күрті-зевакино кезеңі, б.з.д. 8-5
ғасырлардағы ескерткіштері құрылымдық ұқсастықтарына қарай шілікті-майемер
кезеңі мен Жетісудағы б.з.д. 3-1 ғасырлардағы ерте үйсін кезеңін жаңадан
бөліп қарастырдық;
екі өлке ескерткіштерінің құрылым ерекшеліктері мен қайтқан адамға қатысты
жерлеу ғұрпы тарихи кезеңдерге сай сараланып, өз ерекшеліктері мен
ұқсастықтары айқындалды;
жерлеу ғұрпының кейбір құрамдас элементтерінің шығуы мен таралу мәселесі
талқыланып, тың қорытындылар алынды;
жерлеу ғұрпы негізінде Қазақ Алтайы мен Жетісудың ерте темір дәуіріндегі
тұрғындарының дүниетанымы мен атқарылған ғұрыптық рәсімдерінің кейбір
жақтары этнографиялық деректерді салыстырмалы қарастыру арқылы тарихи
сабақтастықта қайта жаңғыртылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
жерлеу ғұрпы әрбір этнос мәдениетінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Көршілес екі өлкедегі – Қазақ Алтайы мен Жетісудағы ерте темір дәуіріндегі
тұрғындардың жерлеу ғұрпын зерттеу мұнда табиғи-ландшафтылық жағдайлардың
ұқсастығына байланысты көбіне ортақ этноәлеуметтік және мәдени үдерістердің
орын алғандығын көрсетеді. Аталған екі өлке бір тарихи-мәдени аймақ болуы
мүмкін;
оба – өлген адамды о дүниеге жөнелту мен жерленгеннен кейін де көптеген
салт-жоралар атқарылған, бірнеше кезеңнен тұратын күрделі кешен;
Қазақ Алтайында қола дәуірінің соңы мен ерте темір дәуірінің басында
мәйітті қабір үстіне, әлде терең емес қабір шұңқырына, кейде тіпті тас
жәшік ішіне қырынан жатқызып, қасына тұрмыстық бұйымдарын қойып, сыртына
кіші көлемді тас қоршау жасау дәстүрі болды. Б.з.д. 8 ғасырдан бастап
қоғамдағы әлеуметтік дәрежесіне сай шетінде тас қоршаулар жасалған, дәлізді
элитарлық обалар тұрғызылды. Қабір үстіне зәулім ағаш құрылыс салынып, оның
үсті тас, шым мен саз кесектері қабаттарымен жабылды. Қабір ішіндегі
мәйіттің басы батысқа қаратылып, шалқалай жерленген. Бұл кезде мәйітті тас
жәшік пен лақатқа жерлеу ғұрпы аз кезіксе, мүрдені жылқы және оның
әбзелдерімен қоса жерлеу салты да шыға бастайды. Б.з.д. 5 ғасырдан бастап
таулы-орманды алқаптарда басы шығысқа қаратылған мәйітті тас оба үйіндісі
астындағы терең шұңқырлы қабірдегі қима-тағанға жылқымен қоса жерлеу
кеңінен таралады. Жылқыны мәйіттен жоғары және бір деңгейде жерлеу түрлері
болды. Б.з.д. 4-1 ғасырларда түбіне қарай кеңейіп немесе тарыла түсетін
қабір шұңқырларындағы тас жәшікке жерлеу Ертіс өзенінің сол жағалауындағы
тайпалар арасында орын алды;
Жетісу өлкесінде этноәлеуметтік және мәдени өзгерістер жерлеу
ескерткіштерінің сипаттық ерекшеліктеріне өз әсерін тигізіп, Алатаудың
солтүстік баурайы мен Іле өзенінің аңғарындағы сақтарда б.з.д. 6-5 ғасырдан
бастап оба архитектурасының соны үлгілері пайда болды. Алакөл ойпатын мекен
етушілер арасында б.з.д 6-5 ғасырларда лақатқа жерлеу дәстүрі таралды және
тағандағы мәйітті одан жоғары қойылған жылқымен қоса жерлеу салты көрініс
тапты. Бірақ бұл уақытта Жетісуда кең тараған жерлеу тәсіліне адамды
шалқасынан, басын шығысқа қаратып, қабір үсті беті бөренемен жабылған тік
қабырғалы, төртбұрышты қабір шұңқырлы жерлеу орны жатады. Обаның шеті мен
обадан алшақта тас қоршаулар жасалынды. Ерте үйсін кезеңінде обаларды
тізбектей салу мен шетіне тас қоршау жасау әдісі сақталады. Бұл уақытта
адамды жұптап, топтап жерлеу көбейеді және қабірге қойылатын бұйымдарының
саны азайып, әдетті қыш ыдыс, темір пышақ, ағаш табақшаға қойылған қойдың
сүйектері ғана қалады;
қола дәуірінің соңғы кезеңінен сабақтастықта дамыған қабір үстіне құрылыс
салу өнері Алтайда майемерліктер мен шіліктіліктерде, ал Жетісуда
бесшатырлықтарда көрініс тапты. Екі өлкеде де лақатты жерлеу б.з.д. 6-5
ғасырларда ұшырасуы сирек. Қолдағы бар қазба деректері бойынша б.з.д. 3
ғасырдан бастап Жетісуда лақатқа, ал Қазақ Алтайында тас жәшікке жерлеу
салты қалыптасқан;
мұрағаттық деректерді жинақтау барысында олардың қазіргі ғылыми-әдістемелік
талаптарға сай еместігін, толық құжатталмағандығын, сонымен қатар алынған
заттай деректердің жүйеленіп, ортақ бір ғылыми қорытындылардың алынбағанын
көреміз;
жерлеу-ғұрыптық ескерткіштердің табиғи-ландшафтылық жағдайдағы орналасуы
мен қорымдағы орны, жер бетіндегі құрылысы, мәйіттің жатысы, заттардың
қойылу реті, саны мен кездесу жиілігі және оба маңындағы ғұрыптық
құрылыстарының ашылуы сынды белгілерге мән беріле отырып, ортақ
әдістемелерге сай зерттеу қажет.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негіздері. Қазақ даласының ертедегі
батыс және шығыс өркениеттерінің ортасында жатуы, сол замандағы
тұрғындардың жерлеу ғұрпының нашар зерттелінуі және Алтай мен Жетісудың сол
замандағы этномәдени үдерістердің тоғысар торабында орналасуы
диссертациялық жұмыстың негізгі зерттеу әдісі етіп салыстырмалы талдауды
алуға әкелді. Әр зерттелген обаның толық құжатталынуына қарай мағлұматтар
жинақталды. Жерлеу ғұрпын сипаттау үшін анықталған белгілер бойынша
жіктелген деректік қор территориялық және мерзімдік бөлініске қарай
талданды.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері. Қола дәуірінің соңындағы
шаруашылық жүйенің өзгерген уақытынан бастап өлкелердегі этномәдени
жағдайлардың толық алмасқан, ерте темір дәуірінің кейінгі кезеңдеріне
дейінгі аралық (б.з.д. 9-1 ғасырлар) қарастырылды.
Біздің зерттеу жұмысымыздың негізгі міндеттеріне екі өлке
ескерткіштерінің мерзімделу деңгейлерін салыстырып, қайта мерзімдеу
мәселесін қозғау мен тарихи кезеңдеуді қарастыру жатпайды. Өлке
ескерткіштерін кезеңдеу, әр кезеңнің ерекшеліктерін ашып беру мен ат қоюда
бір ізділік жоқ. Бүгінгі күні археология ғылымында әр түрлі пәнаралық
радиокөміртекті, дендромерзімдік және тағы басқа жаңаша мерзімдік
уақыттарды алу тәсілдері бар. Алайда ол зерттеулер кезіндегі қабірден
табылған заттарды өзге жерлерден табылған олжалармен салыстыра мерзімдеуі
сияқты көп күмән туғызады. Қазақстандық жерлеу ескерткіштері үшін
хронологиялық шкаласы жасалған жоқ. Сондықтан да ескерткіштердің жасын
бұлжытпай анықтайтын, жаппай мойындалған, қалыптасқан зерттеу әдістерінің
әлі ашылмауы зерттеу барысында құжатталған Қазақ Алтайының ескерткіштерін
шартты түрде күрті-зевакино кезеңі (б.з.д. 9-8 ғғ.), шілікті-майемер кезеңі
(б.з.д. 8-5 ғғ.), берел кезеңі (б.з.д. 5-3 ғғ.) мен құлажорға кезеңі
(б.з.д. 4-1 ғғ.) деп, ал Жетісу өлкесінің ескерткіштерін ерте сақ (б.з.д. 8-
6 ғғ.), кейінгі сақ (б.з.д. 5-3 ғғ.) және ерте үйсін кезеңі (б.з.д. 3-1
ғғ.) деп бөліп қарастыруға әкелді.
Ерте темір дәуірінің жылқы әбзелдері мен қару-жарақтарының ерекше
өзгеруінен көрінетін аң бейнесіндегі мәдениеті б.з.д. 8 ғасырларда
қалыптасып біткен еді. Қазақ Алтайында б.з.д. 9-8 ғасырларға жататын
ескерткіштердің күрті, зевакино, измайловка сынды кешендері ашылды. Үйінді
шетінде тұғыртастар мен қоршауы болған обаға адамды өте терең емес қабір
шұңқыры немесе көне жер бетіне, кейде жылқымен қоса, қырымен, басын батыс
немесе солтүстік-батысқа қаратып жерлеу сынды өзгеше салты тән бұл өтпелі
кезеңді алғашқы ашылған ескерткіштерінің атымен атадық. Жер бетіне шым,
тас, бөрене мен саздан салынған жерлеу құрылымының ірі түрі тән өлкенің
эталонды ескерткіші шіліктінің құрылымы мен мерзімі жағынан майемер
ескерткіштеріне ұқсас келуі шілікті-майемер атты ерте сақ кезеңін жеке
қарастыруға мүмкіндік берді. Ерте темір дәуірінің екінші кезеңінен бастап
сол кезеңдердің ашылған ескерткіштеріне үңілсек, Қазақ Алтайының таулы-
орманды аймағы мен далалық аймағында екі түрлі – пазырық мәдениетінің
берелдік түрі мен тас жәшікті құлажорға мәдениетін жасаушылар тіршілік
еткендей. Құлажорға мәдениеті Жетісудағы үйсін мәдениеті сияқты өз дамуының
екі кезеңін бастан өткеріп, б. з. 1-2 ғасырына дейін өмір сүрсе керек.
Зерттейтін уақытымыз ерте темір дәуірі болғандықтан және қалыптасқан
пікірлер бойынша бұл дәуірдің б.з.д. 1 ғасырына дейінгі мерзімді қамтуы
құлажорға мен үйсін ескерткіштерінің тек ерте кезеңін қарастыруға алып
келді. Жетісуда зерттеле бастаған хунну ескерткіштерін деректердің
аздығынан қарастырмауды жөн санадық. Екіншіден, б.з. 1 ғасырлардан бастап
өлкелерде әр түрлі күрделі тарихи-мәдени өзгерістер мен этникалық
араласулардың орын алуы және Қазақстан археологиясында б.з. 1-4
ғасырлардағы жерлеу ғұрпының толық ашылмауы кедергі келтірді. Жетісуда қола
дәуірінен ерте темір дәуіріне өтер және ерте сақ кезеңінің ескерткіштері аз
зерттелген. Сол себепті де Жетісудың сақ кезеңі ескерткіштерін ерте және
кейінгі деп екіге бөліп қарастырдық.
Зерттеу жұмысының территориялық аумағына Қазақ Алтайы мен Жетісу
өлкелері енеді. Екі өлкенің жерлеу ғұрпын қоса зерттеуге қазақ жерінің
шығысын қамтып жатқан ел-жұрттың сақ қоғамындағы барлық этномәдени
үдерістердің бел ортасында тіршілік еткендігі себеп болды.
Қасиетті Алтай тау жүйелерінің бүгінде төрт мемлекеттің шекарасында
жатуы салдарынан саяси тұрғыда Таулы Алтай, Қытай Алтайы, Моңғол Алтайы
және Қазақ Алтайы деп төртке бөлінеді. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының
соңынан бері ғылыми айналымда кеңінен қолданылатын Қазақ Алтайы атауына
шығысында Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысынан бастап, батысында Құлынды
даласы мен Сарыарқаға дейінгі Оңтүстік Алтай тау жоталары, оңтүстік-шығыста
аласа таулы Қалба, Нарым жоталары, ал оңтүстігінде Сауыр-Тарбағатай тау
жоталары мен тауаралық Зайсан ойпаты сияқты ірі орографиялық ендіктер
кіреді. Дала артериясы ретіндегі Ертіс өзені өлкені екіге бөле ағады.
Жетісу атауына шартты түрде батысында Мойынқұм құмы, Бетпақдала шөлі
мен Шу өзені аңғарына дейінгі аралық, шығысында Жетісу Алатауына (бұрынғы
Жоңғар Алатауы) дейінгі аумақ, солтүстігінде Балқаш, Алакөл және Сасық
көлдері ойпаты мен оңтүстігінде Іле Алатауының солтүстік беткейіне дейінгі
аймақ енеді.
Жетісудың қабылданған жер атауына батысында Шу мен Талас аңғарларына
дейінгі және шығысында Іле өзенінің жоғарғы ағысы мен оңтүстігінде
Теріскей, Қырғыз және Талас Алатаулары аумағы енсе де, бұл мәселеде зерттеу
аймағын саяси шекарамен шектеуді жөн санадық. Себебі қолымызда Жетісудың
шығысына енетін Шыңжаң өлкесі мен Талас өзенінің жоғарғы ағысы, Қырғыз және
Теріскей Алатауларында жасалған соңғы ғылыми ашылымдар мен жарияланған жаңа
еңбектер жайлы мағлұматтар жоқтың қасы. Кеңестік кезден келе жатқан
мәліметтерді салыстырмалы түрде келтіруді жөн санадық. Екіншіден, Шығыс
Түркістанға Гансуден келген үйсіндердің Жетісуға әсері қаншалықты болса,
Шығыс Түркістанға сақтардың да әсері зор болғандығын тұйықталған Қытайдан
табылған кездейсоқ олжалар дәлел болады. Яғни, сақтар мен үйсіндерді толық
зерттеу үшін Шығыс Түркістан мен Батыс Түркістанды біріктіре зерттеу керек.
Негізгі дерек көздері ретінде Жетісу мен Қазақ Алтайы бойынша
диссертанттың тікелей қатысуымен 1997 жылдан бүгінгі күнге дейінгі Берел,
Майемер, Тар Асу, Есік, Боралдай, Жуантөбе, Үлкен Кеген және тағы басқа
жерлеу-ғұрыптық кешендерін зерттеуден алынған мағлұматтарға қоса, XVIII-ші
ғасырдан бері түрлі сала мамандарының жинақтаған және арнайы жасақталған
ғылыми экспедициялардың қазып зерттеу барысында алған деректер қоры мен
ғылыми жарияланымдар, сонымен қатар көршілес Шыңжаң, Таулы Алтай, Моңғол
Алтайы, Сарыарқа, Қырғыз және Талас Алатаулары, Шу мен Талас аңғарлары және
Памирдегі зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми еңбектер мен мақалалар
саналады. Ежелгі тұрғындардың жерлеу ғұрпы мен дүниетанымын қайта жаңғырту
мәселесінде этнографиялық мәліметтер пайдаланылды.
Қазақ Алтайындағы ерте темір дәуірінің қазылған жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштерінің жалпы саны – 335. Оның құжатталғаны – 256. Жетісу бойынша
зерттелген жерлеу-ғұрыптық ескерткіштерінің жалпы саны – 738. Оның
құжатталғаны – 432. Екі өлке бойынша, жалпы 1073 жерлеу-ғұрыптық ескерткіш
қарастырылып, нақты құжатталған 688 ескерткіш бойынша зерттеу жұмыстары
жүргізілді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың басты
мәселелері мен негізгі қорытындылары бойынша бірлескен авторлықтағы 1
монография мен Қазақстан, Белгия және Ресейде шыққан 23 ғылыми мақала жарық
көрді. Оның ішінде 6 мақала ҚР БҒМ Білім мен ғылым саласындағы бақылау
комитетінің ұсынған басылымдарында жарияланды.
Зерттеудің қолданыстық маңызы. Зерттеу нәтижелері ерте темір дәуірінде
Қазақстанды қоныстанушылардың жерлеу ғұрпы жайлы қорытынды еңбек пен
оқулықтар жазуда, жоғарғы оқу орындарына арналған арнайы курстарды оқытуда,
түрлі маңыздылықтағы көрме-экспозицияларды ұйымдастыруда пайдаланылуы
мүмкін.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация екі бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлімде кіріспе, қысқартулар тізімі, төрт тарау, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімі қамтылған. Екінші бөлімде қосымшалар
қойылған міндеттердің шешілуіне сай топталған.
1 ҚАЗАҚ АЛТАЙЫ МЕН ЖЕТІСУ ӨҢІРІНІҢ ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ЖЕРЛЕУ
ҒҰРПЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Жерлеу құрылымдары мен жерлеу ғұрпын зерттеу жөніндегі
көзқарастардың қалыптасуы
Ежелгі тұрғындардың жерлеу ғұрпын зерттеу олардың тұрғызған жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштері арқылы жүргізіледі. Біздің ойымызша, оба дегеніміз
жерлеу камерасы, жер беті мен үйінді маңындағы құрылыстарынан тұратын көне
күрделі архитектуралық ескерткіштің қалдығы.
Жерлеу-ғұрыптық ескерткіштерді зерттеуде әдістемесі бір ізді болып
келген Кеңес археология ғылымында негізгі дерек берер көз ретінде адам
мәйіті қойылған қабір ішінде атқарылған іс-әрекеттерді сипаттап талдауға
көп мән берілсе, керісінше жерленген адам өмір сүрген қоғамның
идеологиялық, дүниетанымдық және діни көзқарастары жете зерттелмеді. Бетке
ұстар ғылыми еңбектерде ел-жұрттың діни-қияли ой жетістігі негізінде,
жергілікті әдет-ғұрыптарға сай тұрғызылған ескерткіштерді үндіиран тілдес
тұрғындарға тән деп саналып, ұрпағына сарын ретінде жеткен мәліметтер
салыстырмалы түрде зерттелмей, ғылымда біржақты пікірлер басым болды.
Жерлеу ғұрпына қатысты түсініктер (салт, ғұрып, әдет), олардың
құрылымы, мәні мен оның қоғамның әлеуметтік жіктелісіне қатысы сынды
мәселелерді шешуге бағытталған пікір-таластардың алғашқы қадамы өткен XX-шы
ғасырдың 93-97-ші жылдары аралығында Российская археология ғылыми
журналында шыққан мақалаларда жасалды [1-7]. Ал қазақта археологияға
қатысты түсініктер мен терминдер нақты талқыланып, ортақ жүйелі атаулар
қабылданбады. Бұл көп жағдайда теріс түсініктер мен ақпараттың басқа арнада
берілуіне әкелуде.
Енді жерлеу ғұрпы жайлы қалыптасқан түсінік пен оны зерттеудің жаңаша
әдістемелік негіздері жайлы ғылыми көзқарастарға тоқталайық.
Жерлеу тәжірибесіне қатысты негізгі түсініктерді анықтауды міндет еткен
В.С. Ольховский өз мақаласында: жерлеу ғұрпы дегеніміз бұл дүниеден өткен
адамды жерлеуге дайындау мен жерлеу барысында діни-идеологиялық салмағы
бар, нақты бір нормаларға сәйкес атқарылған нышандық және шынайы іс-
әрекеттердің жиынтығы, - деп түсінік берді. Ғұрыптың өлген адамды жерлеу
үдерісін реттейтін, діни түсінік пен нормалардың жүйесі саналатын
идеологиялық қыры оның мазмұны ретінде саналса, адамды жерлеу барысында
атқарылатын іс-әрекеттердің практикалық қыры оның түрі делінді [8, с. 68-
69]. Ол өзінің жерлеу ғұрпының мазмұны мен құрылымы жайлы бұл ойын кейіннен
Н.А. Рычковтың тарапынан сыни пікір айтылса да өзгертпеді.
Келесі бір белді зерттеуші В.А. Алекшиннің пайымдауынша, археологиялық
дерек ретіндегі жерлеу ғұрпы өлген адамды жерлеуге дейінгі, жерлеу
кезіндегі және жерлегеннен кейінгі ғұрыптық іс-әрекеттерден құралады. Ол
жерлеу ғұрпын қайта жаңғырту барысында алты түрлі ақпарат алуға болады дей
келе, оларға адамдардың о дүниеге өту жолдары мен тәсілдері жөніндегі
түсініктерін, мәдениеттің шығу тегіне қатысты мәселелерді, өлген адамның
қоғамдағы орны мен қоғамның әлеуметтік бөлінісін, неке мен жанұя түрлерінің
таралуын және мәселенің демографиялық қырларын жатқызады. Сонымен қатар
адамның жасы мен жынысына қарай қабір ішіне заттарды қоюда өзгешелік бар,
қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді жерлеу орнының қорымда орналасуы мен
ғұрыптық істердің атқарылуына қарай анықтауға болады деген. Байлықтың
белгілері әрқашан өзгермелі келеді деп қорытынды жасай отырып, қойылатын
заттардың байлығын бағалаудың үш тәсілін (саны, түрі мен кездесу жиілігі)
ұсынады [9, с. 3-9].
Сонымен, жерлеу ғұрпы дегеніміз өлген адамды о дүниеге жөнелту мен оның
бөгде әлемде салтанат құра өмір сүруі үшін жасалған, белгілі бір уақытқа
созылатын іс-қимыл мен әдет-ғұрыптардың жиынтығы. Мұнда жерлеу ескерткіші
өлген адамға арнайы тұрғызылған белгі. Басқа зерттеушілердің тілімен
айтқанда, анық бір тарихи кезеңдегі жаңа құбылыстардың куәсі іспетті жерлеу
түрлерінен топографиялық оқшаулықта жатқан адамдардың әлеуметтік
дәрежелерінің нышандық белгісі саналатын бұйымдарының болуымен
ерекшеленетін жерлеу кешендері пайда болады [10, с. 153-169].
Жерлеу кешенінің құрылымы, жерленген мүрде мен жерлеу заттарынан
тұратын күрделі құрылыс. Обаларды жерлеу-ғұрыптық күрделі кешен ретінде
қарап, оның құрылымдарын архитектуралық-көркемдік тұрғыдан зерттеу М.П.
Грязновтың бастамасымен 1960 жылдардан басталды [11]. Обалардың тек жерлеу
ғана емес, сонымен бірге ғұрыптық қызметі де болған дей келе, зерттеуші
М.П. Чернопицкий обаны бір түзу сызықтық кеңістік құрылымында
ұйымдастырылған обалар тізбегінде үйлесімде қарастыру керек деген ұсынысы
біздің тарапымыздан қолдау табады. Ол обалар тізбегінің ішкі кеңістігі
құрылыстарды салар алдында арнайы ойластырылған жеке сфера деп санайды [12,
с. 176-185].
Қазақ Алтайы мен Жетісу шығыстан батысқа қарай жылжыған көшіп-қону мен
қоныс аудару үдерістерінің бастау алар және екі жақты тығыз байланыстырар
аймақтар болғандықтан, жерлеудің түрлері көп және өзгермелі келсе керек.
Оба үйіндісі түріндегі жерлеу-ғұрыптық ескерткіштер тек адам жерленген орын
емес, ол сол тұлғаны жерлегенге дейін және жерленгеннен кейін де сан алуан
салт-жоралар атқарылған кешен ретінде жаңаша бағытта зерттелу қажет.
Обалар тізбегі дегеніміз табиғи кеңістікте арнайы бір заңдылықты сақтай
отырып, ретті тәртіппен орналастырылған жерлеу және ғұрыптық құрылыстар.
Обалар ансамблі арнайы бір ландшафтыда орналасып ғана қоймайды, ол сол
жердің бедеріне бағынады. Сондықтан да оның дамуы, созылуы ландшафт арқылы
анықталып, сол арқылы дамиды. Осылайша адамдар өлілердің жеке микроәлемін
жасайды. Тізбектердің салынуы арқылы сол қоғамдағы өмір өзгерісін байқауға
болады. Ол үшін сол қорым толығымен зерттелуі керек.
Ежелгі тұрғындардың әлеуметтік жіктелісі тек қалыптасқан үш топтан
тұрмайтындығы сияқты, әр қорымнан бірен-саран обаларды зерттеп,
басқаларымен салыстыра қарау жаңсақ пікірлерге әкеледі. Қорымдағы обалар
тобын немесе тізбектерін ретті түрде, толық зерттегенде ғана жүйелі
мағлұмат алынады. Жерлеу ғұрпы жайлы мәліметтерді жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштерді зерттеу арқылы алатын болсақ, айтылған пікір жерлеу ғұрпын
зерттеудегі кенже қалып жатқан мәселе саналады.
Обалардың көлемдеріне қарай құрылымдық ерекшеліктері болды. Мысал
ретінде алсақ, Оңтүстік Оралдың ірі обаларына (диаметрлері 22-60 м,
биіктіктері 1-4 м) үйіндіні таспен қоршау, жерлеу алаңының сыртына
дөңгелете саздан жал жасау, құрбандық жасаған шұңқырлардың болуы мен
үйіндінің шетіне тастардан беріктік үшін тұғыр етіп жасау тән болған. Осы
ірі оба үйіндісінде қыш ыдыс, жылқының сүйектері мен ауыздықтары кезігіп
жатады. Кейбір ерекшеліктері Жетісудың Ұлжан, Түрген, Есік, Бесшатыр
обаларына ұқсас. Орташа обаларда күрделі құрылысты үйінді мен ас беру
орны жасалмаған. Қорымдағы оба сандары мен оба үйінділері көлемдерінің
үлкендігі ру-жанұяның сол өңірдегі беделін көрсетсе керек.
Егер тізбек – рулық қауым қорымы болса, әр тізбекте бір ру басыдан
болуы керек. Таулы Алтай обалар тізбегін зерттеген Л.С. Марсадоловтың
пікірінше, б.з.д. 6-4 ғасырлардағы қорымдарда кіші көлемді обалар тобының
белгілі қашықтықта, салына беретін бір ізді және үлкен жанұялар мен рулық
топтардың обаларын бірнеше жерде топ қылып салған екі тәсілі болған [13, с.
72].
Егер обалар оңтүстіктен солтүстікке қарай созылса, кіретін жері
шығыстан болғандай. Ал қорымдағы обалар батыстан шығысқа қарай созылып
жатса, кіру оңтүстіктен болған, - дейді П.И. Шульга [14].
Ерте темір дәуірінде қарқынды дамыған обалар тобының орналасқан жерлері
жөнінде де талас-пікірлер көп. Жалпы обалардың орналасқан жерін, орналасу
тәртібін, тізбектердің салынуын, дамуын талдауға зерттеушілер соңғы жиырма
жылдықта ғана кірісті. Олардың ішінен ерекше В.Д. Кубаревті, М.П.
Чернопицкийді және С.С. Сорокинді атауға болады.
С.С. Черниковтың байқауынша, обалы қорымдардың көбі малды қыстатуға
қолайлы жерлер – таудың етектері мен өзен арналары бойында шоғырланған.
Ашық далалық жерлерде обалар жоқтың қасы. Обалардың орналасу заңдылықтары
арқылы ежелгі тұрғындардың қоныстану аймақтарын ашуға болады [15, с. 144].
К.А. Ақышевтің ойынша, ежелгі тұрғындардың қорымындағы солтүстіктен
оңтүстікке созылған тізбектің бұзылуы немесе тізбектің болмауы жердің
бедеріне де байланысты және солтүстіктен оңтүстікке созылған тізбек
ескерткіштерді мерзімдейтін белгі емес [16, с. 235].
М.В. Воеводский, М.П. Грязнов, А.Н. Бернштам, Е.И. Агеева, Л.С.
Марсадолов, П.И. Шульга және тағы басқа ғалымдардың пікірінше, жергілікті
жерлеу қорымдары қыстау мен қоныс маңында орналасқан.
Ю.И. Трифонов Жетісудағы Молалы I қорымы оба тізбектеріндегі обалардың
салыну реті, жерлеу түрлері және кімдер жерленгендігін анықтауға тырысқан.
Сонымен қатар ол қорымнана алған мәліметтерге жүгіне отырып, ірі обаларда
адамды жай шұңқырда жерлесе, қатардағы обада қабір шұңқырының ішіне лақат
жасап көмген деп айтқан еді [17, с. 47].
Іле Алатауы тауларының үсті жазда жайлайтын, таудың етегі мен Іле
өзенінің аңғары қыста қыстайтын мекені болды десек, Талғар сынды 444 обалы
қорымдардың тау етегінде, өзен бойында орналасуы ерте темір дәуірінің
қорымдарын жаңа ашылған қоныстарымен бірге зерттеудің өзектілігін
көрсетеді.
Ежелгі тұрғындардың тарихын толық зерттеу үшін олардың орын
ауыстыруларын (көшіп-қонуы, қоныс аударулары, соғыстары) жете зерттеу
керек.
Обалар тізбегінің салына бастауы сол дәуірдегі әлеуметтік-экономикалық
өзгерістерге тікелей байланысты. Бастауын қола дәуірінен алатын алғашқы
рулық қатынастардың ыдырауы нәтижесінде алғашында үлкен патриархаттық, ал
одан кейін шағын және моногамиялы отбасылар оқшаулана бастады және
байлықтық қорлануы жеке адамдық меншік пен оның баюына әкелді.
Элитарлық обалардың әр өлкедегі орналасу ерекшеліктеріне тоқталсақ,
б.з.д. 7 ғасырда жоспарлана бастаған құрамында міндетті түрде доминант
обасы бар тізбектер солтүстіктен оңтүстік бағытқа қарай және 45 градусқа
ауытқымалы түрде орналасқан. Бұл ауытқуларды Л.С. Марсадолов ландшафтпен
байланыстырады [18, с. 34].
Обалар тобының қорымда ұйымдастырылуының беделді адам жерленген ірі оба
маңына шоғырлана қотан құра орналасуы мен тізбектеле жатқан түрлерінің
болғандығы айқын.
Оба тізбектері салынуының қола дәуірінде пайда болып, ерте темір
дәуірінде жалғасқан, ерте темір дәуірінде пайда болып, жоспарлауға сай сол
уақытта аяқталған және ерте темір дәуірінде пайда болып, ортағасырларда
жалғасын тауып, үлкен кешенге айналған үш түрі бар. Обалар тізбегінің
заңдылықтарын зерттегенде элитарлық обаларды мерзімдік бөлініс бойынша
қараған дұрыс сияқты. Екінші, дамыған кезеңде обалардың орналасуында
жинақылық пен жүйелік пайда болды [19, с. 17].
Л.С. Марсадоловтың жазуынша, обалы қорым қызметінің алғашқы обаны
салуымен – алғашқы, сол оба маңына басқаларын салуымен – аралық және соңғы
обаны тұрғызуымен – соңғы сынды үш кезеңін бөліп көрсетуге болады. Қорымның
үлкенді-кішілігі, өміршеңдігі, тізбекті сақтай отырып, өлген адамды
жерлеуі, Л.С. Марсадолов айтқандай, сыртқы (соғыс жағдайы, жергілікті
жердің бедеріне, климаттық жағдайлар) және ішкі (рулық қатынас, жерленген
адамның әлеуметтік жағдайы, өзге тайпа өкілінің жерленуі) факторларға
байланысты болған [20].
Оңтүстік-шығыс Алтайдағы Уландрык, Юстыд сынды ескерткіштерді зерттеген
В.Д. Кубаревтің ойынша, ру басылары қорымның басы немесе ортасында
жерленеді және олардың жерлеу ескерткіштері зәулімдігімен бірден көзге
түсіп тұрады. Бірнеше тізбектен тұратын некропольдер бірнеше туысқан
жанұялар немесе руларға жатуы мүмкін.
Ерте сақ кезеңінде тізбектер қысқа болды. Ондағы обалар саны аз және
кіші, орташа көлемді үйінділерден тұрды. Дамыған уақытта бірнеше ірі
тізбектер үлкен қорымды құрады.
Обалар тізбегін қарастыру арқылы ежелгі тұрғындардың кеңістікті
ұйымдастыру жолдары мен онда салынған негізгі мән-мағынаны ашуға тырысамыз.
Обалар тізбегі дегеніміз табиғи кеңістікте арнайы бір заңдылықты сақтай
отырып, ретті тәртіппен орналастырылған жерлеу, ғұрыптық құрылыстар.
Обалардың көлемі мен биіктігі жайлы сөз қозғағанда, патшалық
обалардың аз да болса барлық өлкелерде толық қазылмағандығы мен әлеуметтік
қайта жаңғыртудың жасалмай жатқандығын айту керек. Оларда қоғамдық даму
деңгейін бағалаудың басқа белгілерін іздеу керек сияқты [21, с. 80].
Әр қорым сол дәуірдің айнасы іспетті жергілікті елдің барлық салт-
дәстүрін қойнауына алып жатты. Сондықтан да әрбір жерлеу қорымы басқа
қорымдардан өзгеше болуы заңды құбылыс.
Әрбір ел-жұрттың тек ғана бір қорымы болған деген ғылымда теріс пікір
қалыптасқан. Бұрыннан айтылып келе жатқан бұл мәселені жіті назарда ұстау
керек. Оған қоса өлген адам сол қоғамдағы саяси-әлеуметтік құрылымның
тұрақтылығы мен өсіп-өркендеуінің кепілі болды. Оның тұлға болмысын
ұрпақтары әспеттеп өтті [22, с. 67].
Жерлеуге қойылған заттардың саны, түрі, кездесу жиілігі, неден, қалай
жасалғандығына қарай адамның байлығын анықтауға болады [23, с. 12-13].
Әр өлкенің ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы жайлы айтқанда әлі күнге
дейін сол елдің ғұрыптық іс-шаралар атқарған ғибадатханалары мен одан кіші
ғұрыптық объектілерінің ашылмауы ойландырады. Ғибадатханалардың көп
шоғырланған жері саналатын Жетісуда кездейсоқ табылған ғұрыптық заттардан
(қазандар, шырағдандар т.б.) басқа ешқандай зерттелген құрылыс жоқ.
Ежелгі тұрғындар қоршау, қабір іші мен қабір үсті құрылыстарын әр түрлі
құрылымдық шешімдер арқылы салған. Көне жерлеу немесе ғұрыптық құрылыстар
қарапайым түрден уақыты өте күрделене түскен. Оба тұрғызу дәстүрі ерте
темір дәуірінде өзінің дамуының шарықтау шегіне жетті.
Адамның әлеуметтік дәрежесін анықтау үшін сол адам жерленген обаның
қорымдағы орнын, атқарылған ғұрыптық істерін, жерлеу құрылысын, жерлеу
заттарын т.б. белгілерді ескеру қажет.
Обаның қабір үсті құрылысын үйінді деп атайды. Оба конструкциясының
бөлінбес бөлшегі ретінде үйінді әр дәуірде, әр формада, әр мәнде
қолданылды. Бірақ обаны тұрғызу дәстүрі сақталды.
Ерте темір дәуіріндегі көшпелі мал шаруашылығының тез дамуы, жеке
байлық көзінің қорлануы әлеуметтік топты өмірге әкелді [24, 215-б.]. Бұл өз
кезегінде оба тұрғызу дәстүрінің тек мағынасын өзгертті. Элитарлық обалар
деп аталатын ішінде жеке адам әлеуметтік дәрежесі бойынша мүлкімен,
жылқысымен жерленген ерекше үлкен көлемді, биік оба үйінділерінен тұратын
далалық пирамидалар бой көтерді.
Қазақстан территориясында элитарлық обалардың нашар зерттелген кезінде
Кеңестік зерттеушілерге Орта Азиядағы мұндай обалар Солтүстік Қаратеңіз
бойынан келген оба салу дәстүрі негізінде пайда болды деуге итермелегені
шындық. Бірақ оба тұрғызу дәстүрі мен әлеуметтік құрылысты ассимиляциядан
басқа көрші мәдениеттен алып, өзіне тән ету мүмкін емес. Тек дала және
орманды-дала көшпелілерінің тарихи дамуының әркелкілігі әр өлке ерекшелігін
ашып береді.
Оба маңындағы құрылыстарды зерттеудің бастауында Шығыс Қазақстан
бойынша А.В. Адрианов тұратындай. Ең алғаш осы қоршау тәрізді үйметастарға
мән беріп, Майемер, Солонечный белок, Бала Қалжыр қорымдарындағы
үйметастарды зерттеді.
Майемер даласындағы қазылған № 2 обадан оңтүстік-батыста 380 м жердегі
диаметрі 14,75 м, жеті тастан тұратын қоршаудағы үлкен тас астынан
кездейсоқ жатқан, Майемер көмбесі – қола ауыздық, алтын, қоладан аң
стилінде жасалған оннан астам заттардан тұратын [25, с. 56-61].
Қабір – өзіндік жоспарлануы мен мән-мағынасы бар ғұрыптық кеңістік.
Бүгінгі таңда археология ғылымында обаны зерттеп, алынған материалдарды
өңдеуде басты бағдар етіп қабір іші құрылысын алады. Тек оба құрылысының
бір бөлігін зерттеуге басты назар аударуы сыңаржақты пікірлерге әкелді.
Ұйғарақ пен Түгіскен обаларындағы қабір шетіндегі бұрыштық діңгек тек
практикалық мәнде қолданылған. Синташтадағы обада жерлеу камерасының
қабырғасы тақтаймен жабылған. Бұл қабір шұңқырының элементі Солтүстік
Түгіскеннің № 7 мавзолейінде де кездеседі.
Ұйғарақта жерлеу қабірлерінің Түгіскенде жоқ түрі бар. Бұл негізінен
бұрыштары дөңгеленіп келетін тікбұрышты тар молалар. Құрылымы жағынан
Ұйғарақ пен Оңтүстік Түгіскенді жақындастыратын белгілерге жерлеу камерасы
түбіндегі қамыс төсеніш, ағаш сырғауыл және қамыс немесе бұтадан тұратын
жабынды жатады. Жерлеу камерасының бетін төрт діңгегі бар тіреуіш қабатпен
жабу қима мәдениеті обаларынан кездеседі және үйіндіні жасамас бұрын от
жаққан. Кейінгі қима мәдениеті тұрғындарының Солтүстік Кавказға қоныс
аударуы бұл ғұрыптың таралуына ықпал жасады. Сонымен осы ғұрыпты Шығыс
Европаның кейінгі қима және ерте скифтер кезеңіне тән деп пайымдау әлі
ерте. Қабірдегі ағаш конструкцияны өртеу Жоғарғы Обътегі большеречен
мәдениетінде, ал қоладан ерте темір дәуіріне өтер тұста Есіл бойында да
таралды [26, с. 379].
Шығыс Қазақстан мен Жетісу элитарлық обаларының қабір құрылымындағы
ортақ қасиетке қабірдің ішкі құрылымдарын салуда бөренелердің қолданылуы
жатады. Қима-тағанда түрі кең де, терең қабір шұңқыр ішіне салынды.
Екіншісі ұшына қарай тарыла, трапеция тәрізді етіліп жер бетіне салынды.
Бөренелі құрылыстардың қима-тағанды (Берел) және (Шілікті) түрі болды. Екі
түрінде де жерлеу камерасы төртбұрыш пішінді.
Пазырық мәдениетіне тән белгілердің бірі ретіндегі қима-таған ерте
темір дәуірінің ерте кезеңінен бастап кең таралған құрылымға жатады.
Тағанның оңтүстік және солтүстік қабырғалары ұзын. Қима-таған – тұрғын
үйдің имитациясы. Оған дәлел ұқсас Пазырық обаларында терезе ойығының
болуы, жерлеу камерасының шаруашылық және тұрмыстық болып бөлінуі,
қабырғаларында кілемнің ілініп қойылуы [27, c. 321].
Қима-таған ішінде барлық Пазырық обаларына тән екі құлақты және Башадар
обасына тән төрт құлақты балқарағай немесе самырсыннан жасалған саркофаг
болды, онда еркек пен әйел жерленді. Башадар I обасындағы бөренелер жерлеу
камерасы қабір шұңқырына салынбас бұрын басқа жерде арнайы құрастырылып
жасалғандығын көрсетеді. Пазырық мәдениеті ескерткіштерінің тағы бір ортақ
қасиеті – жерлеу камерасы үстін киізбен, он-қырық қабат қайың қабығы және
бір метрдей қалыңдықтағы куриль шайымен жабуы.
Енді жерлеу камерасына кірер жер − дәлізді (дромос) қарастырайық. Дәліз
ерте темір дәуірі обаларының жер асты және жер үсті құрылысына да тән.
Кірер шұңқыр ретінде Оңтүстік Арал бойындағы Сарықамыс пен Шығыс Арал
бойындағы Ұйғарақ материалдарынан да белгілі [28]. Шілікті және Бесшатыр
обаларында жерлеу камерасы астынан мөлшермен 2 м тереңдікте жартылай
топырақ немесе таспен толтырылған ені 0,75-1,10 м дромос табылды.
Шіліктідегі дромос шығысқа қарай ұзындығы 8,40 метрге дейін, ені 1-1,90 м
болып 1,2 м тереңдікте жатыр. Бесшатырда қосымша жеті жолы бар камераның
солтүстік-батысынан оңтүстік-шығысқа дейін созылған дромос бар. Бірақ та
бұрыштарында шұңқырлар кездесетін төртбұрыш пішінді, ағаш жабындылы
Оңтүстік Түгіскен дәлізтәрізді дромостың аналогиясы жоқтың қасы. Сонымен
бірге Таулы Алтайдағы Құтырғантас обасының шығыс жағынан дромос ашылды [29,
c. 86]. Жалпылай айтқанда, ежелгі тұрғындардың жерлеу тәсіліндегі дромосты
Евразия даласының батысынан гөрі шығыс аймағына тән ерекшелік болса керек.
Өлген адам қойылған қабірдің ішіндегі, не үйінді астындағы заттар сол
адамның өмірінде пайдаланған, не өлерінде жасалған, не оның даңқ-құрметіне
орай кезінде сыйланған құнды бұйымдары болуы мүмкін. Оған қоса құнды, не
көп қойылған заттармен бірге ыдыстардағы құйылған сусын, салынған тағамдар
өлген адамға емес, ол баратын әлемнің құдайларына, ата-бабаларына арналып
қойылса керек. Бақилық болған адам жанына қойылған заттарды өмірінде
пайдаланған, жерлеуге таңдап алынған өмірлік және өлгенінен кейін арнайы
жасалған жерлеу заттарына бөледі. Адам жанына қойылатын заттар таңдалып
алынғаннан кейін олар рухани танымға сай жерлеу құрылысында орнымен қойыла
бастайды. Жерлеу дегеніміз обаның құрылымдық және мәндік негізгі элементі.
Обаны тұрғызу барысында, не кейіннен жүргізілген ас беру ғұрыптық
дәстүрлердің жалпы контекстінде бірге қарастырылмайды, не мән берілмейді.
Енді адаммен бірге заттарды қою мен олардың қойылу тәртібі мәселесіне
тоқталайық. Заттарға жылқы әбзелдері, қару жарағы, әшекейлері, тұрмыстық
заттар (ыдыс, пышақ, тарақ) мен ғұрыптық заттары енеді.
Этникалық құрамы әр түрлі қоғамның жаңа құндылықтары мен жаңа көркемдік
түйсігінің пайда болуы жаңа мәдени жүйе – скиф үштігін пайда етті. Ерте
сақ кезеңіндегі заттарда бейнеленген аң, жануарлар тыныш қалыпта,
шынтуайтты түрде салынса, одан екі-үш ғасырдан соң жануарлар қиялы түрде,
әр аңның күштерін біріктірген тұтас денеге (тұмсығы бүркіт, денесі барыс
т.б.) айналып, ру-тайпа тотеміне айналса керек. Жауынгерлерге рух беру үшін
қажетті қару-жарақтарына да салынды.
Табиғи жағдайға бейімделудің қажеттілігі, қоршаған орта жайында
мағлұматтардың молдап жиналуы күнделікті қолданысқа қажетті заттарды пайда
етті. Олардың неден дайындалуы, жасалу тәсілдері мен түрлері, ондағы
өрнектер уақыт өте жақсара берді. Табылған әр олжа мәдениет тарихының бір
көрінісі, рухани дүние ескерткіші. Әр зат арнайы бір мақсатта, мағынада
жасалды.
Қоршаған табиғи ортамен күнделікті қарым-қатынаста жүрген ежелгі
адамның әлем жайлы ойы қияли болды. Кейбір жасаған заттары да қияли
кодтарға толы болды. Оны ежелгі көшпелілердің заттарға бейнелеген қияли,
жан-жануарлар кейіпкерлеріне қарай отырып айтамыз. Олар өздерін қоршап
тұрған тау, су және өсімдіктерді емес, тек хайуандарды бейнелеген. Әр
хайуандағы табиғатта басымдықтарға әкелетін қасиеттерін біріктіре отырып
(мысалы, Берелдегі № 11 обадағы барыс денелі, гриф тұмсықты қияли хайуан),
қиялдағы жануарларды жасап, өнер туындысы еткен және өзіне сол күш-қуат
дарысын десе керек. Заттың қолдану аясына оның түрі, өрнегі үйлесіп жатады
және бір болмысты беріп тұрды.
Егерде жерлеу ғұрпына шебер затты арнайы дайындаса, қабірдегі әр
заттың өз тілі болды, ал өлген адамға қатысты заттар кешендерінде бір
мағыналық код жатты. Ол кодты мүмкін сол ру, не тайпа елі ғана түсінуі,
соларға ғана тән болуы мүмкін. Әр заттағы ақпараттық мағына оның
шикізатында емес, оған салынған өрнек-бедер, аң стилдерінде жатты.
Қоғамда әр оқиғаға, жаңалыққа, іске ғұрыптар орындалып отырған. Әр
жасалған зат барлық ырым-тыйымдарды сақтай отырып жасалуы және табиғатпен
үйлесімділікте болуы керек. Мысалға, табиғаттағы рухтарды шошытпауы керек.
Берелде солтүстік, солтүстік-шығыс бағытта Алтай тау иелері мекен ететін –
Мұзтау бар. Жерленген адамды жылқысымен бірге сол жаққа бағыттаған. Мүмкін
өлген адамдардың о дүниеге жөнелуі сол биік тау арқылы өткен болар.
Ыдыстардың қойылған жері ғұрыпты орындаған жерді көрсетеді. Ыдысты
құрбан шалған жерге қалдырып кететін. Сонымен қатар өлген адам ескерткішіне
қойылған заттарды жерлеуге қоса немесе ғұрып орындау үшін қойылған заттар
деп бөліп қарастырған жөн сияқты. Ғұрыпты орындау үшін қойылатын заттарға
шырағдан, шамдалдар мен қазандарды жатқызамыз.
Адам кеңістіктегі қылығын заттар арқылы реттеді. Әр киген киімі,
тағынған әшекейі, қаруы ол тұлға жайлы мәлімет беріп тұрды. Сондықтан да әр
зат тірі, өз тілі мен оны ашудың кодтары болды. Зат тұрмыстық деңгейінен
де хабар берді. Қатардағы молада жерленген адамның жанындағы заттар арнайы
бір этникалық топтың мүлкі екендігін білдіруі мүмкін. Ал элиталық
обалардағы заттар сол қоғамның айнасы. Әлеуметтік құрылысы, мәдени деңгейі,
шаруашылығы, дүниетанымынан хабар береді. Әр жастағы адамның өз киімі,
әшекейі, баскиімі болды.
Бүгінде Евразияның әр өлкесінде қазылған, көлемі үлкен, бағалы заттар
көптеп табылған обаларды патшалық деп атап, айдар тағу әдетке айналып
бара жатқандай. Біз ерте темір дәуірінде патшалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 902:398."03"
Қолжазба құқығында
ОҢҒАР АҚАН
Ерте темір дәуіріндегі Қазақ Алтайы мен Жетісу
тұрғындарының жерлеу ғұрпы
07.00.06 – археология
Тарих ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
1-ші том
Ғылыми жетекші:
т.ғ.к. З.
Самашев
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚАЗАҚ АЛТАЙЫ МЕН ЖЕТІСУ ӨҢІРІНІҢ ЕРТЕ ТЕМІР
ДӘУІРІНДЕГІ ЖЕРЛЕУ ҒҰРПЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ
МӘСЕЛЕЛЕР 10
Жерлеу құрылымдары мен жерлеу ғұрпын зерттеу жөніндегі
көзқарастардың қалыптасуы 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ Алтайындағы жерлеу-ғұрыптық ескерткіштердің зерттеліну 25
деңгейі 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Жетісудағы жерлеу-ғұрыптық ескерткіштердің зерттеліну деңгейі
... ..
2 ҚАЗАҚ АЛТАЙЫН ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕ
МЕКЕНДЕУШІЛЕРДІҢ ЖЕРЛЕУ ҒҰРПЫ ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.1 Күрті-зевакино кезеңі (б.з.д. 9-8 ғғ.) 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 42
2.2 Шілікті-майемер кезеңі (б.з.д. 8-5 ғғ.) 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 57
2.3 Берел кезеңі (б.з.д. 5-3 ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Құлажорға кезеңі (б.з.д. 4-1 ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
3 ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ЖЕТІСУ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ
ЖЕРЛЕУ ҒҰРПЫ 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 67
69
3.1 Ерте сақ кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ.) 77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Кейінгі сақ кезеңі (б.з.д. 5-3 ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
3.3 Ерте үйсін кезеңі (б.з.д. 3-1 ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
ҚАЗАҚ АЛТАЙЫ МЕН ЖЕТІСУДЫ ҚОНЫСТАНҒАН
ЕЖЕЛГІ ТҰРҒЫНДАРДЫҢ ЖЕРЛЕУ-ҒҰРЫПТЫҚ
РӘСІМДЕРІНІҢ ШЫҒУЫ МЕН ӨРІСТЕУІ ... ... ... ... ... ... ... ... 86
4.1 Екі өлкенің ежелгі тұрғындарының жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштеріндегі кейбір элементтердің шығуы мен таралуы ... ... 86
Жерлеу ғұрыптары негізінде ежелгі тұрғындардың
діни-мифологиялық дүниетанымдарын қайта жаңғырту ... ... ... ... 90
ҚОРЫТЫНДЫ 110
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 116
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
АО – Археологические открытия
АСГЭ – Археологический сборник Государственного
Эрмитажа
ҚР БҒМ ҒК АИ Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі Ғылым комитетінің Ә.Х. Марғұлан
атындағы Археология Институты
ВДИ – Вестник древней истории
ИА КН МОН РК – Институт археологии им. А.Х. Маргулана
Комитета науки Министерства образования и
науки Республики Казахстан
ИАЭ – Илийская археологическая экспедиция
КСИА – Краткие сообщения Института археологии
КСИИМК – Краткие сообщения Института истории
материальной культуры
ЛОИА АН СССР – Ленинградское отделение Института археологии
Академии Наук СССР
МИА – Материалы по археологии СССР
РА – Российская археология
СА – Советская археология
САЭ – Семиреченская археологическая экспедиция
ТИИАЭ АН КазССР – Труды Института истории, археологии и
этнографии Академия Наук Казахской ССР
ТХАЭЭ – Труды Хорезмской археолого-этнографической
экспедиции
УКПИ – Усть-Каменогорский педагогический институт
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста Қазақ Алтайы мен
Жетісу өлкелерінің ерте темір дәуіріне жататын жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштері жайлы ғылыми мәліметтерді жинақтап, топтап талдау арқылы осы
өңірлердегі ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы мен соған қатысты дүниетанымы
тарихи сабақтастық тұрғысынан зерттелді.
Тақырыптың өзектілігі. Ерте темір дәуірінде көп салалы шаруашылық
жүйенің және әр түрлі қоғамдық қатынастардың қалыптасуы, сол дәуірдегі
тұрғындардың тұрмыс-тіршілігі мен дүниетанымына көптеген басқа құндылықтар
әкелді. Табиғи жағдай мен шаруашылықтағы өзгерістер жаңа өмір салтын
қалыптастырды.
Б.з.д. 8-1 ғасырлардағы сақ, юечжы, у-гэ және у-сунь жөнінде
мағлұматтардың қытай және грек, парсы деректерінде аздығы сақ әлемін танып-
білудегі бар салмақты археология ғылымына жүктейді. Археологиялық
деректердің негізгі көзі антропогендік және техногендік әсермен бүлініп,
тек үйінді ретінде жеткен, жерлеу ғұрпының заттай көрсеткіші – жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштер болып табылады.
Бұрынғы зерттеулерде ерте темір дәуіріндегі тарихи-мәдени үдерістер,
сол заман тұрғындарының жерлеу ғұрпы мен діни-мифологиялық түсініктері тек
қабір іші құрылымы мен одан табылған заттары арқылы қайта жаңғыртылып
отырды. Бүгінгі таңда осы обаларды қайтыс болған адамды жерлеу барысындағы
және одан кейінгі кезеңдегі нақтылы рәсімдерді орындауға арналған күрделі
архитектуралық ескерткіш ретінде кешенді түрде қарастыра зерттеу
қажеттілігі туындауда.
Табиғи-географиялық және этномәдени жағдайлары ұқсас Қазақ Алтайы мен
Жетісудың зерттелу тарихы бір жарым ғасырды алатын ерте темір дәуіріндегі
жерлеу-ғұрыптық ескерткіштері жайлы орасан зор деректер қоры жиналып қалды.
Алынған мәліметтердің өңделуі жүйелі зерттеулердің жоқтығынан өте баяу
жүрді. Бұл мәліметтер зерттеудің жаңа әдістемелеріне сай жүйелеуді, қазіргі
ғылыми-теориялық деңгей мен талапқа сай жіті талдауды қажет етеді. Сонда
ғана өлкелердің ғылыми тұжырымдалған ортақ тарихи-мәдени келбеті жасалады.
Әр түрлі мақсатта жүргізілген зерттеулерден тек жеке қорытындылар
алынғаны болмаса, аталмыш тарихи кезеңде тіршілік еткен тұрғындардың жерлеу
ғұрпын зерделеген арнайы тұжырымды ғылыми зерттеу еңбек жоқ.
Соңғы жиырма шақты жылда жинақталған қазба материалдары екі өлкенің
ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы жайлы жаңа мәліметтер берумен қатар,
осыған дейін қалыптасқан көзқарастарды қайта қарауға итермелейді.
Әр тарихи кезеңде әлеуметтік-экономикалық, этномәдени үдерістерге
байланысты обалардың архитектуралық келбеті өзгеріп, көркемдік жағына
жаңаша ерекшеліктер де қосылып отырды. Осы дәстүрдің ең бір шарықтап
дамыған уақыты – ерте темір дәуірі.
Жерлеу ескерткіштерінің құрылымында көрініс тапқан діни-қияли түсінік
мәселелерін зерттеу бұл өлкелердегі тұрғындардың Евразиядағы сақ-сібір
тарихи-мәдени қауымдастығындағы өзіндік орнын ашып береді.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде өзгеріске жиі ұшырамайтын,
тұрақты да, ескілікті сақтаушы жерлеу ғұрпы алынып отыр. Қоршаған ортадан
алған іліміне сай адам жетіліп, дүниеге көзқарасы өзгереді. Алған өмірлік
сабақтары мен жеткен жетістіктеріне қарай әлем жайлы өзіндік ой, сол
түсініктеріне сай бақилық болған адамды о дүниеге жөнелту ғұрпы
қалыптасады. Жерлеу ғұрпы жайлы мәліметтерді сақтаушы, әрі жеткізуші жерлеу
ескерткіштер болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні ретінде Қазақ Алтайы мен Жетісуды б.з.д. 9-1
ғасырларда мекен еткен тұрғындардың жерлеу-ғұрыптық ескерткіштері алынып
отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Ерте темір дәуіріндегі аталған екі өлке
тұрғындарының жерлеу ғұрпын жалпылай сипаттау, сол жерлеу рәсімдерінің
шығуы мен өрістеу жолдарын байқау және алынған жаңа білім негізінде олардың
діни-қияли түсініктерінің негізгі қырларын қайта жаңғырту.
Соған сай мынадай міндеттер қойылды:
Қазақ Алтайы мен Жетісу жеріндегі ерте темір дәуірінің қазылған жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштері жайлы мұрағаттық және жарияланым мағлұматтарын
жинақтау;
аталған өлкелердегі ерте темір дәуіріндегі жерлеу ескерткіштерін топтау мен
жіктеу жайлы әр буын зерттеушілерінің көзқарастары мен зерттеудің әдісі мен
әдістемелерінің қалыптасуын талқылау;
бөлініп қарастырылған топтау мен сұрыптау негізінде жерлеу ескерткіштерінің
негізгі түрлерінің таралу аймақтарын ашу;
зерттелініп отырған өлкелердегі ежелгі тұрғындардың жерлеу ғұрпының өзгеру
динамикасын ашу үшін ескерткіштердің жер беті және қабір іші құрылымдарын
зерделеу;
екі өлкедегі әр кезеңдегі жерлеу тәсілдері мен түрлерінің ұқсастықтары мен
ерекшеліктерін айқындау;
алынған мағлұматтар негізінде екі өлкенің жерлеу-ғұрыптық кешендеріндегі
кейбір құрылымдық элементтердің шығуы мен таралуы жолдарын саралау;
алынған ғылыми нәтижелер негізінде ежелгі тұрғындардың дүниетанымының
кейбір жақтарын ғылыми түрде қайта жаңғырту.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттерін орындау барысында төмендегідей ғылыми
жаңалықтарға қол жеткіздік:
Қазақ Алтайы мен Жетісуды мекен еткен ежелгі тұрғындардың жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштері алғаш рет біртұтас жүйеде қарастырылды және мақсатты түрде
жерлеу ғұрпы зерттелді;
соңғы жылдарда бұл өлкелерде жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері
пайдаланылды;
қос өлкенің жерлеу ескерткіштері әр түрлі ғұрыптық рәсімдер атқарылған
күрделі архитектуралық құрылыс ретінде қарастырылды;
өлкелердегі мәліметтерді шартты түрде кезеңдеуде Қазақ Алтайы бойынша
б.з.д. 9-8 ғасырларға жататын күрті-зевакино кезеңі, б.з.д. 8-5
ғасырлардағы ескерткіштері құрылымдық ұқсастықтарына қарай шілікті-майемер
кезеңі мен Жетісудағы б.з.д. 3-1 ғасырлардағы ерте үйсін кезеңін жаңадан
бөліп қарастырдық;
екі өлке ескерткіштерінің құрылым ерекшеліктері мен қайтқан адамға қатысты
жерлеу ғұрпы тарихи кезеңдерге сай сараланып, өз ерекшеліктері мен
ұқсастықтары айқындалды;
жерлеу ғұрпының кейбір құрамдас элементтерінің шығуы мен таралу мәселесі
талқыланып, тың қорытындылар алынды;
жерлеу ғұрпы негізінде Қазақ Алтайы мен Жетісудың ерте темір дәуіріндегі
тұрғындарының дүниетанымы мен атқарылған ғұрыптық рәсімдерінің кейбір
жақтары этнографиялық деректерді салыстырмалы қарастыру арқылы тарихи
сабақтастықта қайта жаңғыртылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
жерлеу ғұрпы әрбір этнос мәдениетінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Көршілес екі өлкедегі – Қазақ Алтайы мен Жетісудағы ерте темір дәуіріндегі
тұрғындардың жерлеу ғұрпын зерттеу мұнда табиғи-ландшафтылық жағдайлардың
ұқсастығына байланысты көбіне ортақ этноәлеуметтік және мәдени үдерістердің
орын алғандығын көрсетеді. Аталған екі өлке бір тарихи-мәдени аймақ болуы
мүмкін;
оба – өлген адамды о дүниеге жөнелту мен жерленгеннен кейін де көптеген
салт-жоралар атқарылған, бірнеше кезеңнен тұратын күрделі кешен;
Қазақ Алтайында қола дәуірінің соңы мен ерте темір дәуірінің басында
мәйітті қабір үстіне, әлде терең емес қабір шұңқырына, кейде тіпті тас
жәшік ішіне қырынан жатқызып, қасына тұрмыстық бұйымдарын қойып, сыртына
кіші көлемді тас қоршау жасау дәстүрі болды. Б.з.д. 8 ғасырдан бастап
қоғамдағы әлеуметтік дәрежесіне сай шетінде тас қоршаулар жасалған, дәлізді
элитарлық обалар тұрғызылды. Қабір үстіне зәулім ағаш құрылыс салынып, оның
үсті тас, шым мен саз кесектері қабаттарымен жабылды. Қабір ішіндегі
мәйіттің басы батысқа қаратылып, шалқалай жерленген. Бұл кезде мәйітті тас
жәшік пен лақатқа жерлеу ғұрпы аз кезіксе, мүрдені жылқы және оның
әбзелдерімен қоса жерлеу салты да шыға бастайды. Б.з.д. 5 ғасырдан бастап
таулы-орманды алқаптарда басы шығысқа қаратылған мәйітті тас оба үйіндісі
астындағы терең шұңқырлы қабірдегі қима-тағанға жылқымен қоса жерлеу
кеңінен таралады. Жылқыны мәйіттен жоғары және бір деңгейде жерлеу түрлері
болды. Б.з.д. 4-1 ғасырларда түбіне қарай кеңейіп немесе тарыла түсетін
қабір шұңқырларындағы тас жәшікке жерлеу Ертіс өзенінің сол жағалауындағы
тайпалар арасында орын алды;
Жетісу өлкесінде этноәлеуметтік және мәдени өзгерістер жерлеу
ескерткіштерінің сипаттық ерекшеліктеріне өз әсерін тигізіп, Алатаудың
солтүстік баурайы мен Іле өзенінің аңғарындағы сақтарда б.з.д. 6-5 ғасырдан
бастап оба архитектурасының соны үлгілері пайда болды. Алакөл ойпатын мекен
етушілер арасында б.з.д 6-5 ғасырларда лақатқа жерлеу дәстүрі таралды және
тағандағы мәйітті одан жоғары қойылған жылқымен қоса жерлеу салты көрініс
тапты. Бірақ бұл уақытта Жетісуда кең тараған жерлеу тәсіліне адамды
шалқасынан, басын шығысқа қаратып, қабір үсті беті бөренемен жабылған тік
қабырғалы, төртбұрышты қабір шұңқырлы жерлеу орны жатады. Обаның шеті мен
обадан алшақта тас қоршаулар жасалынды. Ерте үйсін кезеңінде обаларды
тізбектей салу мен шетіне тас қоршау жасау әдісі сақталады. Бұл уақытта
адамды жұптап, топтап жерлеу көбейеді және қабірге қойылатын бұйымдарының
саны азайып, әдетті қыш ыдыс, темір пышақ, ағаш табақшаға қойылған қойдың
сүйектері ғана қалады;
қола дәуірінің соңғы кезеңінен сабақтастықта дамыған қабір үстіне құрылыс
салу өнері Алтайда майемерліктер мен шіліктіліктерде, ал Жетісуда
бесшатырлықтарда көрініс тапты. Екі өлкеде де лақатты жерлеу б.з.д. 6-5
ғасырларда ұшырасуы сирек. Қолдағы бар қазба деректері бойынша б.з.д. 3
ғасырдан бастап Жетісуда лақатқа, ал Қазақ Алтайында тас жәшікке жерлеу
салты қалыптасқан;
мұрағаттық деректерді жинақтау барысында олардың қазіргі ғылыми-әдістемелік
талаптарға сай еместігін, толық құжатталмағандығын, сонымен қатар алынған
заттай деректердің жүйеленіп, ортақ бір ғылыми қорытындылардың алынбағанын
көреміз;
жерлеу-ғұрыптық ескерткіштердің табиғи-ландшафтылық жағдайдағы орналасуы
мен қорымдағы орны, жер бетіндегі құрылысы, мәйіттің жатысы, заттардың
қойылу реті, саны мен кездесу жиілігі және оба маңындағы ғұрыптық
құрылыстарының ашылуы сынды белгілерге мән беріле отырып, ортақ
әдістемелерге сай зерттеу қажет.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негіздері. Қазақ даласының ертедегі
батыс және шығыс өркениеттерінің ортасында жатуы, сол замандағы
тұрғындардың жерлеу ғұрпының нашар зерттелінуі және Алтай мен Жетісудың сол
замандағы этномәдени үдерістердің тоғысар торабында орналасуы
диссертациялық жұмыстың негізгі зерттеу әдісі етіп салыстырмалы талдауды
алуға әкелді. Әр зерттелген обаның толық құжатталынуына қарай мағлұматтар
жинақталды. Жерлеу ғұрпын сипаттау үшін анықталған белгілер бойынша
жіктелген деректік қор территориялық және мерзімдік бөлініске қарай
талданды.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері. Қола дәуірінің соңындағы
шаруашылық жүйенің өзгерген уақытынан бастап өлкелердегі этномәдени
жағдайлардың толық алмасқан, ерте темір дәуірінің кейінгі кезеңдеріне
дейінгі аралық (б.з.д. 9-1 ғасырлар) қарастырылды.
Біздің зерттеу жұмысымыздың негізгі міндеттеріне екі өлке
ескерткіштерінің мерзімделу деңгейлерін салыстырып, қайта мерзімдеу
мәселесін қозғау мен тарихи кезеңдеуді қарастыру жатпайды. Өлке
ескерткіштерін кезеңдеу, әр кезеңнің ерекшеліктерін ашып беру мен ат қоюда
бір ізділік жоқ. Бүгінгі күні археология ғылымында әр түрлі пәнаралық
радиокөміртекті, дендромерзімдік және тағы басқа жаңаша мерзімдік
уақыттарды алу тәсілдері бар. Алайда ол зерттеулер кезіндегі қабірден
табылған заттарды өзге жерлерден табылған олжалармен салыстыра мерзімдеуі
сияқты көп күмән туғызады. Қазақстандық жерлеу ескерткіштері үшін
хронологиялық шкаласы жасалған жоқ. Сондықтан да ескерткіштердің жасын
бұлжытпай анықтайтын, жаппай мойындалған, қалыптасқан зерттеу әдістерінің
әлі ашылмауы зерттеу барысында құжатталған Қазақ Алтайының ескерткіштерін
шартты түрде күрті-зевакино кезеңі (б.з.д. 9-8 ғғ.), шілікті-майемер кезеңі
(б.з.д. 8-5 ғғ.), берел кезеңі (б.з.д. 5-3 ғғ.) мен құлажорға кезеңі
(б.з.д. 4-1 ғғ.) деп, ал Жетісу өлкесінің ескерткіштерін ерте сақ (б.з.д. 8-
6 ғғ.), кейінгі сақ (б.з.д. 5-3 ғғ.) және ерте үйсін кезеңі (б.з.д. 3-1
ғғ.) деп бөліп қарастыруға әкелді.
Ерте темір дәуірінің жылқы әбзелдері мен қару-жарақтарының ерекше
өзгеруінен көрінетін аң бейнесіндегі мәдениеті б.з.д. 8 ғасырларда
қалыптасып біткен еді. Қазақ Алтайында б.з.д. 9-8 ғасырларға жататын
ескерткіштердің күрті, зевакино, измайловка сынды кешендері ашылды. Үйінді
шетінде тұғыртастар мен қоршауы болған обаға адамды өте терең емес қабір
шұңқыры немесе көне жер бетіне, кейде жылқымен қоса, қырымен, басын батыс
немесе солтүстік-батысқа қаратып жерлеу сынды өзгеше салты тән бұл өтпелі
кезеңді алғашқы ашылған ескерткіштерінің атымен атадық. Жер бетіне шым,
тас, бөрене мен саздан салынған жерлеу құрылымының ірі түрі тән өлкенің
эталонды ескерткіші шіліктінің құрылымы мен мерзімі жағынан майемер
ескерткіштеріне ұқсас келуі шілікті-майемер атты ерте сақ кезеңін жеке
қарастыруға мүмкіндік берді. Ерте темір дәуірінің екінші кезеңінен бастап
сол кезеңдердің ашылған ескерткіштеріне үңілсек, Қазақ Алтайының таулы-
орманды аймағы мен далалық аймағында екі түрлі – пазырық мәдениетінің
берелдік түрі мен тас жәшікті құлажорға мәдениетін жасаушылар тіршілік
еткендей. Құлажорға мәдениеті Жетісудағы үйсін мәдениеті сияқты өз дамуының
екі кезеңін бастан өткеріп, б. з. 1-2 ғасырына дейін өмір сүрсе керек.
Зерттейтін уақытымыз ерте темір дәуірі болғандықтан және қалыптасқан
пікірлер бойынша бұл дәуірдің б.з.д. 1 ғасырына дейінгі мерзімді қамтуы
құлажорға мен үйсін ескерткіштерінің тек ерте кезеңін қарастыруға алып
келді. Жетісуда зерттеле бастаған хунну ескерткіштерін деректердің
аздығынан қарастырмауды жөн санадық. Екіншіден, б.з. 1 ғасырлардан бастап
өлкелерде әр түрлі күрделі тарихи-мәдени өзгерістер мен этникалық
араласулардың орын алуы және Қазақстан археологиясында б.з. 1-4
ғасырлардағы жерлеу ғұрпының толық ашылмауы кедергі келтірді. Жетісуда қола
дәуірінен ерте темір дәуіріне өтер және ерте сақ кезеңінің ескерткіштері аз
зерттелген. Сол себепті де Жетісудың сақ кезеңі ескерткіштерін ерте және
кейінгі деп екіге бөліп қарастырдық.
Зерттеу жұмысының территориялық аумағына Қазақ Алтайы мен Жетісу
өлкелері енеді. Екі өлкенің жерлеу ғұрпын қоса зерттеуге қазақ жерінің
шығысын қамтып жатқан ел-жұрттың сақ қоғамындағы барлық этномәдени
үдерістердің бел ортасында тіршілік еткендігі себеп болды.
Қасиетті Алтай тау жүйелерінің бүгінде төрт мемлекеттің шекарасында
жатуы салдарынан саяси тұрғыда Таулы Алтай, Қытай Алтайы, Моңғол Алтайы
және Қазақ Алтайы деп төртке бөлінеді. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының
соңынан бері ғылыми айналымда кеңінен қолданылатын Қазақ Алтайы атауына
шығысында Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысынан бастап, батысында Құлынды
даласы мен Сарыарқаға дейінгі Оңтүстік Алтай тау жоталары, оңтүстік-шығыста
аласа таулы Қалба, Нарым жоталары, ал оңтүстігінде Сауыр-Тарбағатай тау
жоталары мен тауаралық Зайсан ойпаты сияқты ірі орографиялық ендіктер
кіреді. Дала артериясы ретіндегі Ертіс өзені өлкені екіге бөле ағады.
Жетісу атауына шартты түрде батысында Мойынқұм құмы, Бетпақдала шөлі
мен Шу өзені аңғарына дейінгі аралық, шығысында Жетісу Алатауына (бұрынғы
Жоңғар Алатауы) дейінгі аумақ, солтүстігінде Балқаш, Алакөл және Сасық
көлдері ойпаты мен оңтүстігінде Іле Алатауының солтүстік беткейіне дейінгі
аймақ енеді.
Жетісудың қабылданған жер атауына батысында Шу мен Талас аңғарларына
дейінгі және шығысында Іле өзенінің жоғарғы ағысы мен оңтүстігінде
Теріскей, Қырғыз және Талас Алатаулары аумағы енсе де, бұл мәселеде зерттеу
аймағын саяси шекарамен шектеуді жөн санадық. Себебі қолымызда Жетісудың
шығысына енетін Шыңжаң өлкесі мен Талас өзенінің жоғарғы ағысы, Қырғыз және
Теріскей Алатауларында жасалған соңғы ғылыми ашылымдар мен жарияланған жаңа
еңбектер жайлы мағлұматтар жоқтың қасы. Кеңестік кезден келе жатқан
мәліметтерді салыстырмалы түрде келтіруді жөн санадық. Екіншіден, Шығыс
Түркістанға Гансуден келген үйсіндердің Жетісуға әсері қаншалықты болса,
Шығыс Түркістанға сақтардың да әсері зор болғандығын тұйықталған Қытайдан
табылған кездейсоқ олжалар дәлел болады. Яғни, сақтар мен үйсіндерді толық
зерттеу үшін Шығыс Түркістан мен Батыс Түркістанды біріктіре зерттеу керек.
Негізгі дерек көздері ретінде Жетісу мен Қазақ Алтайы бойынша
диссертанттың тікелей қатысуымен 1997 жылдан бүгінгі күнге дейінгі Берел,
Майемер, Тар Асу, Есік, Боралдай, Жуантөбе, Үлкен Кеген және тағы басқа
жерлеу-ғұрыптық кешендерін зерттеуден алынған мағлұматтарға қоса, XVIII-ші
ғасырдан бері түрлі сала мамандарының жинақтаған және арнайы жасақталған
ғылыми экспедициялардың қазып зерттеу барысында алған деректер қоры мен
ғылыми жарияланымдар, сонымен қатар көршілес Шыңжаң, Таулы Алтай, Моңғол
Алтайы, Сарыарқа, Қырғыз және Талас Алатаулары, Шу мен Талас аңғарлары және
Памирдегі зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми еңбектер мен мақалалар
саналады. Ежелгі тұрғындардың жерлеу ғұрпы мен дүниетанымын қайта жаңғырту
мәселесінде этнографиялық мәліметтер пайдаланылды.
Қазақ Алтайындағы ерте темір дәуірінің қазылған жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштерінің жалпы саны – 335. Оның құжатталғаны – 256. Жетісу бойынша
зерттелген жерлеу-ғұрыптық ескерткіштерінің жалпы саны – 738. Оның
құжатталғаны – 432. Екі өлке бойынша, жалпы 1073 жерлеу-ғұрыптық ескерткіш
қарастырылып, нақты құжатталған 688 ескерткіш бойынша зерттеу жұмыстары
жүргізілді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың басты
мәселелері мен негізгі қорытындылары бойынша бірлескен авторлықтағы 1
монография мен Қазақстан, Белгия және Ресейде шыққан 23 ғылыми мақала жарық
көрді. Оның ішінде 6 мақала ҚР БҒМ Білім мен ғылым саласындағы бақылау
комитетінің ұсынған басылымдарында жарияланды.
Зерттеудің қолданыстық маңызы. Зерттеу нәтижелері ерте темір дәуірінде
Қазақстанды қоныстанушылардың жерлеу ғұрпы жайлы қорытынды еңбек пен
оқулықтар жазуда, жоғарғы оқу орындарына арналған арнайы курстарды оқытуда,
түрлі маңыздылықтағы көрме-экспозицияларды ұйымдастыруда пайдаланылуы
мүмкін.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация екі бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлімде кіріспе, қысқартулар тізімі, төрт тарау, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімі қамтылған. Екінші бөлімде қосымшалар
қойылған міндеттердің шешілуіне сай топталған.
1 ҚАЗАҚ АЛТАЙЫ МЕН ЖЕТІСУ ӨҢІРІНІҢ ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ЖЕРЛЕУ
ҒҰРПЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Жерлеу құрылымдары мен жерлеу ғұрпын зерттеу жөніндегі
көзқарастардың қалыптасуы
Ежелгі тұрғындардың жерлеу ғұрпын зерттеу олардың тұрғызған жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштері арқылы жүргізіледі. Біздің ойымызша, оба дегеніміз
жерлеу камерасы, жер беті мен үйінді маңындағы құрылыстарынан тұратын көне
күрделі архитектуралық ескерткіштің қалдығы.
Жерлеу-ғұрыптық ескерткіштерді зерттеуде әдістемесі бір ізді болып
келген Кеңес археология ғылымында негізгі дерек берер көз ретінде адам
мәйіті қойылған қабір ішінде атқарылған іс-әрекеттерді сипаттап талдауға
көп мән берілсе, керісінше жерленген адам өмір сүрген қоғамның
идеологиялық, дүниетанымдық және діни көзқарастары жете зерттелмеді. Бетке
ұстар ғылыми еңбектерде ел-жұрттың діни-қияли ой жетістігі негізінде,
жергілікті әдет-ғұрыптарға сай тұрғызылған ескерткіштерді үндіиран тілдес
тұрғындарға тән деп саналып, ұрпағына сарын ретінде жеткен мәліметтер
салыстырмалы түрде зерттелмей, ғылымда біржақты пікірлер басым болды.
Жерлеу ғұрпына қатысты түсініктер (салт, ғұрып, әдет), олардың
құрылымы, мәні мен оның қоғамның әлеуметтік жіктелісіне қатысы сынды
мәселелерді шешуге бағытталған пікір-таластардың алғашқы қадамы өткен XX-шы
ғасырдың 93-97-ші жылдары аралығында Российская археология ғылыми
журналында шыққан мақалаларда жасалды [1-7]. Ал қазақта археологияға
қатысты түсініктер мен терминдер нақты талқыланып, ортақ жүйелі атаулар
қабылданбады. Бұл көп жағдайда теріс түсініктер мен ақпараттың басқа арнада
берілуіне әкелуде.
Енді жерлеу ғұрпы жайлы қалыптасқан түсінік пен оны зерттеудің жаңаша
әдістемелік негіздері жайлы ғылыми көзқарастарға тоқталайық.
Жерлеу тәжірибесіне қатысты негізгі түсініктерді анықтауды міндет еткен
В.С. Ольховский өз мақаласында: жерлеу ғұрпы дегеніміз бұл дүниеден өткен
адамды жерлеуге дайындау мен жерлеу барысында діни-идеологиялық салмағы
бар, нақты бір нормаларға сәйкес атқарылған нышандық және шынайы іс-
әрекеттердің жиынтығы, - деп түсінік берді. Ғұрыптың өлген адамды жерлеу
үдерісін реттейтін, діни түсінік пен нормалардың жүйесі саналатын
идеологиялық қыры оның мазмұны ретінде саналса, адамды жерлеу барысында
атқарылатын іс-әрекеттердің практикалық қыры оның түрі делінді [8, с. 68-
69]. Ол өзінің жерлеу ғұрпының мазмұны мен құрылымы жайлы бұл ойын кейіннен
Н.А. Рычковтың тарапынан сыни пікір айтылса да өзгертпеді.
Келесі бір белді зерттеуші В.А. Алекшиннің пайымдауынша, археологиялық
дерек ретіндегі жерлеу ғұрпы өлген адамды жерлеуге дейінгі, жерлеу
кезіндегі және жерлегеннен кейінгі ғұрыптық іс-әрекеттерден құралады. Ол
жерлеу ғұрпын қайта жаңғырту барысында алты түрлі ақпарат алуға болады дей
келе, оларға адамдардың о дүниеге өту жолдары мен тәсілдері жөніндегі
түсініктерін, мәдениеттің шығу тегіне қатысты мәселелерді, өлген адамның
қоғамдағы орны мен қоғамның әлеуметтік бөлінісін, неке мен жанұя түрлерінің
таралуын және мәселенің демографиялық қырларын жатқызады. Сонымен қатар
адамның жасы мен жынысына қарай қабір ішіне заттарды қоюда өзгешелік бар,
қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді жерлеу орнының қорымда орналасуы мен
ғұрыптық істердің атқарылуына қарай анықтауға болады деген. Байлықтың
белгілері әрқашан өзгермелі келеді деп қорытынды жасай отырып, қойылатын
заттардың байлығын бағалаудың үш тәсілін (саны, түрі мен кездесу жиілігі)
ұсынады [9, с. 3-9].
Сонымен, жерлеу ғұрпы дегеніміз өлген адамды о дүниеге жөнелту мен оның
бөгде әлемде салтанат құра өмір сүруі үшін жасалған, белгілі бір уақытқа
созылатын іс-қимыл мен әдет-ғұрыптардың жиынтығы. Мұнда жерлеу ескерткіші
өлген адамға арнайы тұрғызылған белгі. Басқа зерттеушілердің тілімен
айтқанда, анық бір тарихи кезеңдегі жаңа құбылыстардың куәсі іспетті жерлеу
түрлерінен топографиялық оқшаулықта жатқан адамдардың әлеуметтік
дәрежелерінің нышандық белгісі саналатын бұйымдарының болуымен
ерекшеленетін жерлеу кешендері пайда болады [10, с. 153-169].
Жерлеу кешенінің құрылымы, жерленген мүрде мен жерлеу заттарынан
тұратын күрделі құрылыс. Обаларды жерлеу-ғұрыптық күрделі кешен ретінде
қарап, оның құрылымдарын архитектуралық-көркемдік тұрғыдан зерттеу М.П.
Грязновтың бастамасымен 1960 жылдардан басталды [11]. Обалардың тек жерлеу
ғана емес, сонымен бірге ғұрыптық қызметі де болған дей келе, зерттеуші
М.П. Чернопицкий обаны бір түзу сызықтық кеңістік құрылымында
ұйымдастырылған обалар тізбегінде үйлесімде қарастыру керек деген ұсынысы
біздің тарапымыздан қолдау табады. Ол обалар тізбегінің ішкі кеңістігі
құрылыстарды салар алдында арнайы ойластырылған жеке сфера деп санайды [12,
с. 176-185].
Қазақ Алтайы мен Жетісу шығыстан батысқа қарай жылжыған көшіп-қону мен
қоныс аудару үдерістерінің бастау алар және екі жақты тығыз байланыстырар
аймақтар болғандықтан, жерлеудің түрлері көп және өзгермелі келсе керек.
Оба үйіндісі түріндегі жерлеу-ғұрыптық ескерткіштер тек адам жерленген орын
емес, ол сол тұлғаны жерлегенге дейін және жерленгеннен кейін де сан алуан
салт-жоралар атқарылған кешен ретінде жаңаша бағытта зерттелу қажет.
Обалар тізбегі дегеніміз табиғи кеңістікте арнайы бір заңдылықты сақтай
отырып, ретті тәртіппен орналастырылған жерлеу және ғұрыптық құрылыстар.
Обалар ансамблі арнайы бір ландшафтыда орналасып ғана қоймайды, ол сол
жердің бедеріне бағынады. Сондықтан да оның дамуы, созылуы ландшафт арқылы
анықталып, сол арқылы дамиды. Осылайша адамдар өлілердің жеке микроәлемін
жасайды. Тізбектердің салынуы арқылы сол қоғамдағы өмір өзгерісін байқауға
болады. Ол үшін сол қорым толығымен зерттелуі керек.
Ежелгі тұрғындардың әлеуметтік жіктелісі тек қалыптасқан үш топтан
тұрмайтындығы сияқты, әр қорымнан бірен-саран обаларды зерттеп,
басқаларымен салыстыра қарау жаңсақ пікірлерге әкеледі. Қорымдағы обалар
тобын немесе тізбектерін ретті түрде, толық зерттегенде ғана жүйелі
мағлұмат алынады. Жерлеу ғұрпы жайлы мәліметтерді жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштерді зерттеу арқылы алатын болсақ, айтылған пікір жерлеу ғұрпын
зерттеудегі кенже қалып жатқан мәселе саналады.
Обалардың көлемдеріне қарай құрылымдық ерекшеліктері болды. Мысал
ретінде алсақ, Оңтүстік Оралдың ірі обаларына (диаметрлері 22-60 м,
биіктіктері 1-4 м) үйіндіні таспен қоршау, жерлеу алаңының сыртына
дөңгелете саздан жал жасау, құрбандық жасаған шұңқырлардың болуы мен
үйіндінің шетіне тастардан беріктік үшін тұғыр етіп жасау тән болған. Осы
ірі оба үйіндісінде қыш ыдыс, жылқының сүйектері мен ауыздықтары кезігіп
жатады. Кейбір ерекшеліктері Жетісудың Ұлжан, Түрген, Есік, Бесшатыр
обаларына ұқсас. Орташа обаларда күрделі құрылысты үйінді мен ас беру
орны жасалмаған. Қорымдағы оба сандары мен оба үйінділері көлемдерінің
үлкендігі ру-жанұяның сол өңірдегі беделін көрсетсе керек.
Егер тізбек – рулық қауым қорымы болса, әр тізбекте бір ру басыдан
болуы керек. Таулы Алтай обалар тізбегін зерттеген Л.С. Марсадоловтың
пікірінше, б.з.д. 6-4 ғасырлардағы қорымдарда кіші көлемді обалар тобының
белгілі қашықтықта, салына беретін бір ізді және үлкен жанұялар мен рулық
топтардың обаларын бірнеше жерде топ қылып салған екі тәсілі болған [13, с.
72].
Егер обалар оңтүстіктен солтүстікке қарай созылса, кіретін жері
шығыстан болғандай. Ал қорымдағы обалар батыстан шығысқа қарай созылып
жатса, кіру оңтүстіктен болған, - дейді П.И. Шульга [14].
Ерте темір дәуірінде қарқынды дамыған обалар тобының орналасқан жерлері
жөнінде де талас-пікірлер көп. Жалпы обалардың орналасқан жерін, орналасу
тәртібін, тізбектердің салынуын, дамуын талдауға зерттеушілер соңғы жиырма
жылдықта ғана кірісті. Олардың ішінен ерекше В.Д. Кубаревті, М.П.
Чернопицкийді және С.С. Сорокинді атауға болады.
С.С. Черниковтың байқауынша, обалы қорымдардың көбі малды қыстатуға
қолайлы жерлер – таудың етектері мен өзен арналары бойында шоғырланған.
Ашық далалық жерлерде обалар жоқтың қасы. Обалардың орналасу заңдылықтары
арқылы ежелгі тұрғындардың қоныстану аймақтарын ашуға болады [15, с. 144].
К.А. Ақышевтің ойынша, ежелгі тұрғындардың қорымындағы солтүстіктен
оңтүстікке созылған тізбектің бұзылуы немесе тізбектің болмауы жердің
бедеріне де байланысты және солтүстіктен оңтүстікке созылған тізбек
ескерткіштерді мерзімдейтін белгі емес [16, с. 235].
М.В. Воеводский, М.П. Грязнов, А.Н. Бернштам, Е.И. Агеева, Л.С.
Марсадолов, П.И. Шульга және тағы басқа ғалымдардың пікірінше, жергілікті
жерлеу қорымдары қыстау мен қоныс маңында орналасқан.
Ю.И. Трифонов Жетісудағы Молалы I қорымы оба тізбектеріндегі обалардың
салыну реті, жерлеу түрлері және кімдер жерленгендігін анықтауға тырысқан.
Сонымен қатар ол қорымнана алған мәліметтерге жүгіне отырып, ірі обаларда
адамды жай шұңқырда жерлесе, қатардағы обада қабір шұңқырының ішіне лақат
жасап көмген деп айтқан еді [17, с. 47].
Іле Алатауы тауларының үсті жазда жайлайтын, таудың етегі мен Іле
өзенінің аңғары қыста қыстайтын мекені болды десек, Талғар сынды 444 обалы
қорымдардың тау етегінде, өзен бойында орналасуы ерте темір дәуірінің
қорымдарын жаңа ашылған қоныстарымен бірге зерттеудің өзектілігін
көрсетеді.
Ежелгі тұрғындардың тарихын толық зерттеу үшін олардың орын
ауыстыруларын (көшіп-қонуы, қоныс аударулары, соғыстары) жете зерттеу
керек.
Обалар тізбегінің салына бастауы сол дәуірдегі әлеуметтік-экономикалық
өзгерістерге тікелей байланысты. Бастауын қола дәуірінен алатын алғашқы
рулық қатынастардың ыдырауы нәтижесінде алғашында үлкен патриархаттық, ал
одан кейін шағын және моногамиялы отбасылар оқшаулана бастады және
байлықтық қорлануы жеке адамдық меншік пен оның баюына әкелді.
Элитарлық обалардың әр өлкедегі орналасу ерекшеліктеріне тоқталсақ,
б.з.д. 7 ғасырда жоспарлана бастаған құрамында міндетті түрде доминант
обасы бар тізбектер солтүстіктен оңтүстік бағытқа қарай және 45 градусқа
ауытқымалы түрде орналасқан. Бұл ауытқуларды Л.С. Марсадолов ландшафтпен
байланыстырады [18, с. 34].
Обалар тобының қорымда ұйымдастырылуының беделді адам жерленген ірі оба
маңына шоғырлана қотан құра орналасуы мен тізбектеле жатқан түрлерінің
болғандығы айқын.
Оба тізбектері салынуының қола дәуірінде пайда болып, ерте темір
дәуірінде жалғасқан, ерте темір дәуірінде пайда болып, жоспарлауға сай сол
уақытта аяқталған және ерте темір дәуірінде пайда болып, ортағасырларда
жалғасын тауып, үлкен кешенге айналған үш түрі бар. Обалар тізбегінің
заңдылықтарын зерттегенде элитарлық обаларды мерзімдік бөлініс бойынша
қараған дұрыс сияқты. Екінші, дамыған кезеңде обалардың орналасуында
жинақылық пен жүйелік пайда болды [19, с. 17].
Л.С. Марсадоловтың жазуынша, обалы қорым қызметінің алғашқы обаны
салуымен – алғашқы, сол оба маңына басқаларын салуымен – аралық және соңғы
обаны тұрғызуымен – соңғы сынды үш кезеңін бөліп көрсетуге болады. Қорымның
үлкенді-кішілігі, өміршеңдігі, тізбекті сақтай отырып, өлген адамды
жерлеуі, Л.С. Марсадолов айтқандай, сыртқы (соғыс жағдайы, жергілікті
жердің бедеріне, климаттық жағдайлар) және ішкі (рулық қатынас, жерленген
адамның әлеуметтік жағдайы, өзге тайпа өкілінің жерленуі) факторларға
байланысты болған [20].
Оңтүстік-шығыс Алтайдағы Уландрык, Юстыд сынды ескерткіштерді зерттеген
В.Д. Кубаревтің ойынша, ру басылары қорымның басы немесе ортасында
жерленеді және олардың жерлеу ескерткіштері зәулімдігімен бірден көзге
түсіп тұрады. Бірнеше тізбектен тұратын некропольдер бірнеше туысқан
жанұялар немесе руларға жатуы мүмкін.
Ерте сақ кезеңінде тізбектер қысқа болды. Ондағы обалар саны аз және
кіші, орташа көлемді үйінділерден тұрды. Дамыған уақытта бірнеше ірі
тізбектер үлкен қорымды құрады.
Обалар тізбегін қарастыру арқылы ежелгі тұрғындардың кеңістікті
ұйымдастыру жолдары мен онда салынған негізгі мән-мағынаны ашуға тырысамыз.
Обалар тізбегі дегеніміз табиғи кеңістікте арнайы бір заңдылықты сақтай
отырып, ретті тәртіппен орналастырылған жерлеу, ғұрыптық құрылыстар.
Обалардың көлемі мен биіктігі жайлы сөз қозғағанда, патшалық
обалардың аз да болса барлық өлкелерде толық қазылмағандығы мен әлеуметтік
қайта жаңғыртудың жасалмай жатқандығын айту керек. Оларда қоғамдық даму
деңгейін бағалаудың басқа белгілерін іздеу керек сияқты [21, с. 80].
Әр қорым сол дәуірдің айнасы іспетті жергілікті елдің барлық салт-
дәстүрін қойнауына алып жатты. Сондықтан да әрбір жерлеу қорымы басқа
қорымдардан өзгеше болуы заңды құбылыс.
Әрбір ел-жұрттың тек ғана бір қорымы болған деген ғылымда теріс пікір
қалыптасқан. Бұрыннан айтылып келе жатқан бұл мәселені жіті назарда ұстау
керек. Оған қоса өлген адам сол қоғамдағы саяси-әлеуметтік құрылымның
тұрақтылығы мен өсіп-өркендеуінің кепілі болды. Оның тұлға болмысын
ұрпақтары әспеттеп өтті [22, с. 67].
Жерлеуге қойылған заттардың саны, түрі, кездесу жиілігі, неден, қалай
жасалғандығына қарай адамның байлығын анықтауға болады [23, с. 12-13].
Әр өлкенің ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы жайлы айтқанда әлі күнге
дейін сол елдің ғұрыптық іс-шаралар атқарған ғибадатханалары мен одан кіші
ғұрыптық объектілерінің ашылмауы ойландырады. Ғибадатханалардың көп
шоғырланған жері саналатын Жетісуда кездейсоқ табылған ғұрыптық заттардан
(қазандар, шырағдандар т.б.) басқа ешқандай зерттелген құрылыс жоқ.
Ежелгі тұрғындар қоршау, қабір іші мен қабір үсті құрылыстарын әр түрлі
құрылымдық шешімдер арқылы салған. Көне жерлеу немесе ғұрыптық құрылыстар
қарапайым түрден уақыты өте күрделене түскен. Оба тұрғызу дәстүрі ерте
темір дәуірінде өзінің дамуының шарықтау шегіне жетті.
Адамның әлеуметтік дәрежесін анықтау үшін сол адам жерленген обаның
қорымдағы орнын, атқарылған ғұрыптық істерін, жерлеу құрылысын, жерлеу
заттарын т.б. белгілерді ескеру қажет.
Обаның қабір үсті құрылысын үйінді деп атайды. Оба конструкциясының
бөлінбес бөлшегі ретінде үйінді әр дәуірде, әр формада, әр мәнде
қолданылды. Бірақ обаны тұрғызу дәстүрі сақталды.
Ерте темір дәуіріндегі көшпелі мал шаруашылығының тез дамуы, жеке
байлық көзінің қорлануы әлеуметтік топты өмірге әкелді [24, 215-б.]. Бұл өз
кезегінде оба тұрғызу дәстүрінің тек мағынасын өзгертті. Элитарлық обалар
деп аталатын ішінде жеке адам әлеуметтік дәрежесі бойынша мүлкімен,
жылқысымен жерленген ерекше үлкен көлемді, биік оба үйінділерінен тұратын
далалық пирамидалар бой көтерді.
Қазақстан территориясында элитарлық обалардың нашар зерттелген кезінде
Кеңестік зерттеушілерге Орта Азиядағы мұндай обалар Солтүстік Қаратеңіз
бойынан келген оба салу дәстүрі негізінде пайда болды деуге итермелегені
шындық. Бірақ оба тұрғызу дәстүрі мен әлеуметтік құрылысты ассимиляциядан
басқа көрші мәдениеттен алып, өзіне тән ету мүмкін емес. Тек дала және
орманды-дала көшпелілерінің тарихи дамуының әркелкілігі әр өлке ерекшелігін
ашып береді.
Оба маңындағы құрылыстарды зерттеудің бастауында Шығыс Қазақстан
бойынша А.В. Адрианов тұратындай. Ең алғаш осы қоршау тәрізді үйметастарға
мән беріп, Майемер, Солонечный белок, Бала Қалжыр қорымдарындағы
үйметастарды зерттеді.
Майемер даласындағы қазылған № 2 обадан оңтүстік-батыста 380 м жердегі
диаметрі 14,75 м, жеті тастан тұратын қоршаудағы үлкен тас астынан
кездейсоқ жатқан, Майемер көмбесі – қола ауыздық, алтын, қоладан аң
стилінде жасалған оннан астам заттардан тұратын [25, с. 56-61].
Қабір – өзіндік жоспарлануы мен мән-мағынасы бар ғұрыптық кеңістік.
Бүгінгі таңда археология ғылымында обаны зерттеп, алынған материалдарды
өңдеуде басты бағдар етіп қабір іші құрылысын алады. Тек оба құрылысының
бір бөлігін зерттеуге басты назар аударуы сыңаржақты пікірлерге әкелді.
Ұйғарақ пен Түгіскен обаларындағы қабір шетіндегі бұрыштық діңгек тек
практикалық мәнде қолданылған. Синташтадағы обада жерлеу камерасының
қабырғасы тақтаймен жабылған. Бұл қабір шұңқырының элементі Солтүстік
Түгіскеннің № 7 мавзолейінде де кездеседі.
Ұйғарақта жерлеу қабірлерінің Түгіскенде жоқ түрі бар. Бұл негізінен
бұрыштары дөңгеленіп келетін тікбұрышты тар молалар. Құрылымы жағынан
Ұйғарақ пен Оңтүстік Түгіскенді жақындастыратын белгілерге жерлеу камерасы
түбіндегі қамыс төсеніш, ағаш сырғауыл және қамыс немесе бұтадан тұратын
жабынды жатады. Жерлеу камерасының бетін төрт діңгегі бар тіреуіш қабатпен
жабу қима мәдениеті обаларынан кездеседі және үйіндіні жасамас бұрын от
жаққан. Кейінгі қима мәдениеті тұрғындарының Солтүстік Кавказға қоныс
аударуы бұл ғұрыптың таралуына ықпал жасады. Сонымен осы ғұрыпты Шығыс
Европаның кейінгі қима және ерте скифтер кезеңіне тән деп пайымдау әлі
ерте. Қабірдегі ағаш конструкцияны өртеу Жоғарғы Обътегі большеречен
мәдениетінде, ал қоладан ерте темір дәуіріне өтер тұста Есіл бойында да
таралды [26, с. 379].
Шығыс Қазақстан мен Жетісу элитарлық обаларының қабір құрылымындағы
ортақ қасиетке қабірдің ішкі құрылымдарын салуда бөренелердің қолданылуы
жатады. Қима-тағанда түрі кең де, терең қабір шұңқыр ішіне салынды.
Екіншісі ұшына қарай тарыла, трапеция тәрізді етіліп жер бетіне салынды.
Бөренелі құрылыстардың қима-тағанды (Берел) және (Шілікті) түрі болды. Екі
түрінде де жерлеу камерасы төртбұрыш пішінді.
Пазырық мәдениетіне тән белгілердің бірі ретіндегі қима-таған ерте
темір дәуірінің ерте кезеңінен бастап кең таралған құрылымға жатады.
Тағанның оңтүстік және солтүстік қабырғалары ұзын. Қима-таған – тұрғын
үйдің имитациясы. Оған дәлел ұқсас Пазырық обаларында терезе ойығының
болуы, жерлеу камерасының шаруашылық және тұрмыстық болып бөлінуі,
қабырғаларында кілемнің ілініп қойылуы [27, c. 321].
Қима-таған ішінде барлық Пазырық обаларына тән екі құлақты және Башадар
обасына тән төрт құлақты балқарағай немесе самырсыннан жасалған саркофаг
болды, онда еркек пен әйел жерленді. Башадар I обасындағы бөренелер жерлеу
камерасы қабір шұңқырына салынбас бұрын басқа жерде арнайы құрастырылып
жасалғандығын көрсетеді. Пазырық мәдениеті ескерткіштерінің тағы бір ортақ
қасиеті – жерлеу камерасы үстін киізбен, он-қырық қабат қайың қабығы және
бір метрдей қалыңдықтағы куриль шайымен жабуы.
Енді жерлеу камерасына кірер жер − дәлізді (дромос) қарастырайық. Дәліз
ерте темір дәуірі обаларының жер асты және жер үсті құрылысына да тән.
Кірер шұңқыр ретінде Оңтүстік Арал бойындағы Сарықамыс пен Шығыс Арал
бойындағы Ұйғарақ материалдарынан да белгілі [28]. Шілікті және Бесшатыр
обаларында жерлеу камерасы астынан мөлшермен 2 м тереңдікте жартылай
топырақ немесе таспен толтырылған ені 0,75-1,10 м дромос табылды.
Шіліктідегі дромос шығысқа қарай ұзындығы 8,40 метрге дейін, ені 1-1,90 м
болып 1,2 м тереңдікте жатыр. Бесшатырда қосымша жеті жолы бар камераның
солтүстік-батысынан оңтүстік-шығысқа дейін созылған дромос бар. Бірақ та
бұрыштарында шұңқырлар кездесетін төртбұрыш пішінді, ағаш жабындылы
Оңтүстік Түгіскен дәлізтәрізді дромостың аналогиясы жоқтың қасы. Сонымен
бірге Таулы Алтайдағы Құтырғантас обасының шығыс жағынан дромос ашылды [29,
c. 86]. Жалпылай айтқанда, ежелгі тұрғындардың жерлеу тәсіліндегі дромосты
Евразия даласының батысынан гөрі шығыс аймағына тән ерекшелік болса керек.
Өлген адам қойылған қабірдің ішіндегі, не үйінді астындағы заттар сол
адамның өмірінде пайдаланған, не өлерінде жасалған, не оның даңқ-құрметіне
орай кезінде сыйланған құнды бұйымдары болуы мүмкін. Оған қоса құнды, не
көп қойылған заттармен бірге ыдыстардағы құйылған сусын, салынған тағамдар
өлген адамға емес, ол баратын әлемнің құдайларына, ата-бабаларына арналып
қойылса керек. Бақилық болған адам жанына қойылған заттарды өмірінде
пайдаланған, жерлеуге таңдап алынған өмірлік және өлгенінен кейін арнайы
жасалған жерлеу заттарына бөледі. Адам жанына қойылатын заттар таңдалып
алынғаннан кейін олар рухани танымға сай жерлеу құрылысында орнымен қойыла
бастайды. Жерлеу дегеніміз обаның құрылымдық және мәндік негізгі элементі.
Обаны тұрғызу барысында, не кейіннен жүргізілген ас беру ғұрыптық
дәстүрлердің жалпы контекстінде бірге қарастырылмайды, не мән берілмейді.
Енді адаммен бірге заттарды қою мен олардың қойылу тәртібі мәселесіне
тоқталайық. Заттарға жылқы әбзелдері, қару жарағы, әшекейлері, тұрмыстық
заттар (ыдыс, пышақ, тарақ) мен ғұрыптық заттары енеді.
Этникалық құрамы әр түрлі қоғамның жаңа құндылықтары мен жаңа көркемдік
түйсігінің пайда болуы жаңа мәдени жүйе – скиф үштігін пайда етті. Ерте
сақ кезеңіндегі заттарда бейнеленген аң, жануарлар тыныш қалыпта,
шынтуайтты түрде салынса, одан екі-үш ғасырдан соң жануарлар қиялы түрде,
әр аңның күштерін біріктірген тұтас денеге (тұмсығы бүркіт, денесі барыс
т.б.) айналып, ру-тайпа тотеміне айналса керек. Жауынгерлерге рух беру үшін
қажетті қару-жарақтарына да салынды.
Табиғи жағдайға бейімделудің қажеттілігі, қоршаған орта жайында
мағлұматтардың молдап жиналуы күнделікті қолданысқа қажетті заттарды пайда
етті. Олардың неден дайындалуы, жасалу тәсілдері мен түрлері, ондағы
өрнектер уақыт өте жақсара берді. Табылған әр олжа мәдениет тарихының бір
көрінісі, рухани дүние ескерткіші. Әр зат арнайы бір мақсатта, мағынада
жасалды.
Қоршаған табиғи ортамен күнделікті қарым-қатынаста жүрген ежелгі
адамның әлем жайлы ойы қияли болды. Кейбір жасаған заттары да қияли
кодтарға толы болды. Оны ежелгі көшпелілердің заттарға бейнелеген қияли,
жан-жануарлар кейіпкерлеріне қарай отырып айтамыз. Олар өздерін қоршап
тұрған тау, су және өсімдіктерді емес, тек хайуандарды бейнелеген. Әр
хайуандағы табиғатта басымдықтарға әкелетін қасиеттерін біріктіре отырып
(мысалы, Берелдегі № 11 обадағы барыс денелі, гриф тұмсықты қияли хайуан),
қиялдағы жануарларды жасап, өнер туындысы еткен және өзіне сол күш-қуат
дарысын десе керек. Заттың қолдану аясына оның түрі, өрнегі үйлесіп жатады
және бір болмысты беріп тұрды.
Егерде жерлеу ғұрпына шебер затты арнайы дайындаса, қабірдегі әр
заттың өз тілі болды, ал өлген адамға қатысты заттар кешендерінде бір
мағыналық код жатты. Ол кодты мүмкін сол ру, не тайпа елі ғана түсінуі,
соларға ғана тән болуы мүмкін. Әр заттағы ақпараттық мағына оның
шикізатында емес, оған салынған өрнек-бедер, аң стилдерінде жатты.
Қоғамда әр оқиғаға, жаңалыққа, іске ғұрыптар орындалып отырған. Әр
жасалған зат барлық ырым-тыйымдарды сақтай отырып жасалуы және табиғатпен
үйлесімділікте болуы керек. Мысалға, табиғаттағы рухтарды шошытпауы керек.
Берелде солтүстік, солтүстік-шығыс бағытта Алтай тау иелері мекен ететін –
Мұзтау бар. Жерленген адамды жылқысымен бірге сол жаққа бағыттаған. Мүмкін
өлген адамдардың о дүниеге жөнелуі сол биік тау арқылы өткен болар.
Ыдыстардың қойылған жері ғұрыпты орындаған жерді көрсетеді. Ыдысты
құрбан шалған жерге қалдырып кететін. Сонымен қатар өлген адам ескерткішіне
қойылған заттарды жерлеуге қоса немесе ғұрып орындау үшін қойылған заттар
деп бөліп қарастырған жөн сияқты. Ғұрыпты орындау үшін қойылатын заттарға
шырағдан, шамдалдар мен қазандарды жатқызамыз.
Адам кеңістіктегі қылығын заттар арқылы реттеді. Әр киген киімі,
тағынған әшекейі, қаруы ол тұлға жайлы мәлімет беріп тұрды. Сондықтан да әр
зат тірі, өз тілі мен оны ашудың кодтары болды. Зат тұрмыстық деңгейінен
де хабар берді. Қатардағы молада жерленген адамның жанындағы заттар арнайы
бір этникалық топтың мүлкі екендігін білдіруі мүмкін. Ал элиталық
обалардағы заттар сол қоғамның айнасы. Әлеуметтік құрылысы, мәдени деңгейі,
шаруашылығы, дүниетанымынан хабар береді. Әр жастағы адамның өз киімі,
әшекейі, баскиімі болды.
Бүгінде Евразияның әр өлкесінде қазылған, көлемі үлкен, бағалы заттар
көптеп табылған обаларды патшалық деп атап, айдар тағу әдетке айналып
бара жатқандай. Біз ерте темір дәуірінде патшалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz