Деректерде осы маздакиттер қозғалысы тұсында

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5

I-тарау. IV –XII ғасырлардағы Иран.

1.1 IV – VII ғасырдағы Иранның ішкі және сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... 6-11

1.2 Иран Бағдат халифатының күйреуі
кезінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11-13

1.3 VII-XII ғасырдағы ауыл шаруашылық қатынастардың дамуы ... ... ... 13-
16

II-тарау. X – XVI ғасырлардағы Иран.

2.1 X-XII ғасырдағы Иранның сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-21

2.2 Газан-хан
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...21-23

2.3 Сердебарлар мен Севефилер мемлекеттерінің
құрылуы ... ... ... ... ... ...23-25

2.4 Мәдениеттің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .25-28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-31

Пайдаланылған әдебиетер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2-33

Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34- 36

Кіріспе.

Өзектілігі: Сасани әулеті мемлекеті Оңтүстік Арабияны, Сирияны,
Палестинаны, Мысырды жаулап алды. Византияға қауіп төндірді, Түрік
қағанатымен соғыс жүргізді. Бірақ Сасани әулеті мемлекеті арабтардың
шабуылынан құлап, 7 ғасырдың 2 – жартысында Иранның Араб халифаты құрамына
қосылды. 8 ғасырда Араб халифатының билеушісі Әбу әл – Аббас әс – Саффах
халифат астанасын Бағдатқа көшірді. Иран аумағы ұзақ жылдар бойы Аббас
әулеті билеген Бағдад халифаты құрамында болып, мәдени және экономикалық
дамуды басынан кешірді. 9 – 10 ғасырларда елде Араб халифатына шартты түрде
ғана тәуелді болған әмірліктер құрылды. Елде экономикалық және мәдени өрлеу
байқалып, қалалар өсе бастады.

Сондай әмірліктердің бірі Самани әулеті биліктен кеткеннен кейін Шығыс
Иранның Ауғанстанмен және Орта Азияның бір бөлігімен бірге түркі текті
ғазнауи әулеті билеген мемлекеттің құрамына кірді (қ. Ғазнауи әулеті). 11
ғасырда Иранға түрік – оғыздар (селжүк) басып кіре бастады. Көп ұзамай олар
Ғазнауи әулеті әскерін талқандап, бүкіл Иранды және көрші елдерді басып
алып селжүктер мемлекетін құрады. 12 ғасырда селжүктер бірнеше сұлтандыққа
бөлініп кетті де, осы ғасырдың аяғына таман бүкіл Иранды түркі қыпшақ
тайпасынан шыққан Хорезм шаһы Текеш басып алды. 1220 – 1256 ж. Иранды
Шыңғыс хан әулеті жаулап алды. Олар елде Хулагу әулетіне қарайтын ельхандар
мемлекетін құрды.

14 ғасырдың 30 жылдары ельхандар мемлекеті бірнеше иелікке бөлініп
кетті де, 1380 – 1393 ж. Иранды Әмір Темір әскерлері басып алды. Әмір Темір
өлгеннен кейін Шығыс Иран Темір әулетінің билігінде қалып, Батыс Ирандағы
Қарақойлы мемлекеті құрылды. 16 ғасырда Кіші Азиядан шыққан түркі тайпалары
(қызылбастар) Иранға басып кіріп, 1501 – 1610 ж. елді толығымен бағындырып,
Сефеви әулеті мемлекетін құрды. 17 ғасыр аяғында Иранның экономикасы
құлдырап, халықтың жағдайы нашарлап кетті. Ұсақ халықтар (ауғандар,
түрікмендер, әзербайжандар, курдтер, армяндар, грузиндер) орталықтың
езгісіне қарсы жиі – жиі көтеріліс жасап тұрды.

Жұмыстың мақсаты: IV – XVI ғасырдағы Иранның ішкі және сыртқы
ұстанған саясаты, ұлттық мемлекеттердің арасындағы шиеленістер және
халықаралық қатынастар жүйесінің қалыптасуын тарихи зерттеулер негізінде
ашу. Маздакит қозғалысының алғышарттары, барысы, салдарларын ашып
көрсету.Территориялық мүдделер мен шекаралық мәселелердің тиімді жолдары
үшін болған күрестің, соғыс отын тұтандырған локальді және жалпы Азиялық
қақтығыстардың мәнін ашу.

Міндеттері:
IV – XVI ғасырдағы Иранның
ішкі және сыртқы ұстанған саясатын зерттеулер бойынша талдау;
Маздакиттер қозғалысының негізгі себептерін ашып көрсету; Иран мен Араб,
Монғол елдері арасындағы халықаралық қақтығыстардың негізгі желістері және
күштер арасалмағын орналасуын зерттеу;

Орта ғасырлық Иран мәдениетінің жағдайы туралы мәліметтер келтіру;

Тарихнамасы:

Зерттеу объектісі: IV – XVI ғасырдағы Иранның ұстанған ішкі және сыртқы
саясаты. Иран Бағдат халифатының күйреуі. VII-XII ғасырдағы ауыл
шаруашылық қатынастардың дамуы. X-XII ғасырдағы Иранның сыртқы саясаты.
Газан-хан реформасы.Сердебарлар мен Севефилер мемлекеттерінің құрылуы.

Хронологиялық шеңбері: IV – XVI ғасырларды қамтиды.

Зерттеу әдісі:Курс жұмысын жазу барысында жинау, жүйелеу, сараптама жасау,
талдау, ізденіс әдістері қолданылды.

Жұмыстың құрылымы:Кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.Олар:I-
тарауда 3тақырыптан, II-тарауда 4 тақырыптан, ,қосымшадан тұрады.Кіріспеде
тақырыптың өзектілігі, мақсат-міндеттері, тарихнамасы, зерттеу объектісі,
зерттеу әдісі, хронологиялық шеңбері беріледі.

Бірінші тарауда -IV – VII ғасырдағы Иранның ішкі және сыртқы саясаты. Иран
Бағдат халифатының күйреуі кезінде. VII-XII ғасырдағы ауыл шаруашылық
қатынастардың дамуы туралы айтылады.

Екінші тарауда - X-XII ғасырдағы Иранның сыртқы саясаты. Газан-хан
реформасы. Сердебарлар мен Севефилер мемлекеттерінің құрылуы.

Мәдениеттің дамуы.

Қорытындыда тақырып бойынша - IV – XVI ғасырдағы Иранның ұстанған ішкі және
сыртқы саясаты. Иран Бағдат халифатының күйреуі. VII-XII ғасырдағы ауыл
шаруашылық қатынастардың дамуы. X-XII ғасырдағы Иранның сыртқы саясаты.
Газан-хан реформасы тұжырымдалады. Пайдаланылған әдебиетер тізімі

I-тарау. IV –XII ғасырлардағы Иран.

1.1 IV – VII ғасырдағы Иранның ішкі және сыртқы саясаты.

IV ғасырда Рим мен Сасанид арасындағы жаңа жанжал пайда болды. Жанжалдың
басты себебі Армения деріне билік жүргізу. Шапур II (310-379) римдіктердің
ең мықты қамалдарын жаулап алды. 363 жылы Юлиан император басқарған
риидіктер Сасанидтер державасына кенеттен шабуылжасады. Бірақ бұл
сәтсіздікпен аяқталды. 371 жылы римдіктреге қарсы соғыс басталды, бұл 5
жылға созылды. IV ғасырпдың соңында екі мемлекет Армения жері бойынша
шешімге келді. Арменяның көп бөлігі, яғни 45 бөлігі Саснидтерге, қалғаны
Шығыс Рим империясына (Византияға) тиесілі болды.[5;254]

IV ғасырдың аяғында Иран қоғамында әлеуметтік қозғалыстың күшейуі
мен ішкі жағдайдың өзгеруі Саснидтер мемлекетінің сыртқы саясатына әсер
етті. V ғасырдың аяғындағы ішкі жағдай. Халықтарды эксплуатациялау
күшейгендітен, яғни соның нәтижесінде қауым шаруашылығына зиян келді.
Кейбір деректерде Бахрама Yгора (421-438) билігі кезінде халықта, не мал,
не егін егетін тұқым болмаған. Шығынға ұшыраған қауымадар, шаруалар
жерлерін тастап кетіп қалған. Күндерін көру үшін қолөнермен немесе басқа да
істермен шұғылданған, тіпті үйсіз-күйсіз жандарға айналып кеткен кездері де
болған. Эксплуотаторлар қарапайым халықты, шаруаларды жерлерін тастап
кетті, жалқаулар деп оларға кінә тақты.[23;269]

Шаруашалақтың құлдырауы елдің эканомикасына кері әсерін тигізді. Кейбір
дерекетерде былай айтылады: Пероза (459-484) билігі тұсында өзендер мен
арықтар тартылып қалды., малдардың барлығы аштықтан қырылып, адамдардың
өздері ашаршылықты бастарынан кешті. Қауымды кенеттен эксплуататциялаудың
салдарынан ауыл шаруашылығының дамуы тоқтады.

Ақсүйектердің күш көрсетуінен және қауымды эксплуататциялаудың
жоғарлауынан қауым мүшелері ғана емес Азаттар қиыншылық көрді. Азаттар
мен қауым мүшелеріне мемлекеттік қызметті және әскери қызмет атқаруға
рұқсат етілмеді. Сондықтан V ғасырда азаттар мен декхкандар құл иеленуші
таптарға қарсы шықты. Декхкандар мен азаттар белгілі бір әлеуметтік топты
құрды. Ақсүйектерге қарсы соғыста шаханшах осы әлеуметтік топқа сүйенді.
Осы ақсүйектердің саяси ықпалын жоюға, әлсіретуге тырысқан Ездигирде І (399-
420ж) болып табылды. Ездигирде І көптеген ақсүйектерді репрессияға
ұшыратқан. Бірақ оның ұлы БахрамV таққа отырғанда ақсүйектердің ықпалында
болып, өз әкесінің ісін теріске шығарды. [7;146]

Сасанидтер державасының әлсіреуін пайдаланған Орта Азия жэне Кавказдың
көшпелі тайпалары оларға шабуыл жасады. Біраз уақыт Сасанидтер көшпелі
тайпалардың шабуылына төтеп бере алды. Бірақ Пероз шаханшах түхында
жеңіліске үшырады. Алғашында Пероз эфталиттерге біріншісінде үлкен
контрибиция төлеп, оларға өзінің үлын Каваданы кепілдік ретінде қалдырды.
Екінші рет жеңілісінде Пероздың эскерлері түгелдей кырылып, шаханшахтың өзі
де мерт болды. Осы согыстың нэтижесінде эфталиттер Сасанидтер патшалығының
Шығыс бөлігін өзіне каратып алды. Ашаршылык пен эскери жеңілісті басынан
кешірген елде халык көтерілістер басталды. Ү ғасырда басталган ең кауіпті
шаруалар қозгалысының бірі, сол кездегі Батыс Азиядағы тарихи окиғаның бірі
Маздакит козғалысы болып табылады.[16;352]

Маздакит қозғалысы.Маздакит қозғалысының негізгі қозғаушы күші Иранның
қауым мүшелері, шаруалары мен колөнершілері. Сонымен катар бүл қозғалыска
азаттар мен дикхандар катысқан.Маздакит қозғалысы Иран жерін мекендейтін
халыктарды қамтыды. Маздакит қозгалысы Манихей және зороастризм дінімен
тығыз байланысты болды.

Маздакит қозғалысының негізгі себебі - қоғамда элеуметтік және мүлік
теңсіздігінің орнауы. Маздакизм қозғалысы ақсүйектердің қысымына қарсы
бағытталған. Жеке меншік жердің бөлініп берілуі, мүлік тендігінің сақталуы
маздакиттердің негізгі талаптары болды. Кей деректерде маздакиттер туралы
былай айтылған: Егер кім де кім өзіне мүлік немесе жер, кұлдардың саны
жағынан артык алып иемденсе, біз одан артығын алып, оны басқа біреуге
теңестіру үшін береміз. Өздерінің әлеуметтік талаптарын орындау мақсатында
маздакиттер ақсүйектердің жерлерін тартып ала бастады. Олардың байлығын
өзара бөлісіп отырды. Аксүйектердің малдары, кұлдары мен қамбада сақталған
бидайларын өзара тең бөлісіп пайдаланды.Маздакит козғалысын пайдаланып
калғысы келгендердің ішінде шаханшах Кавад I болды. Шаханшахтың
маздакиттермен уақытша одақ құруының негізгі себебі - Каваданың ақсүйектер
билігін кұрту еді. Каваданың көмегімен маздакиттер мемлекеттік істергі
кірісті. Бүл козғалыстың жетекшісі Маздак мемлекеттің ең көрнекті
түлгаларына айналды. Деректерде осы маздакиттер қозғалысы тұсында
Византиямен соғыста ірі жеңіске жеткендігі туралы, сонымен қатар
көшпенділердің шабуылына карсы түра алғандығы туралы айтылады.Маздакит
қозғалысы ен, алдымен ірі аксүйектерге қарсы бағытталған. Осы козғалыстың
гтайдасы әсіресе азат-дикхандарға тиді. Себебі олар ақсүйектерден
айтарлыктай жер үлестерін, мүліктерін алды. Азат - дикхандардың козғалыстан
кетуі маздакит козғалысын айтарлықтай эсер етті. Шаруалар отряды жан-жакқа
шашырап кетті.[11;49]

Кавад өзінің позициясын өзгерте бастады, ол аксүектермен ынтымақтаса
бастады. Билік басындағы, эскери қатардағы маздакиттерді орындарынан
кетірді. Қозғалыс 529 жылы жеңіліс тапты. Бірақ маздакит қозғалысы халық
арасындағы ең атақты қозғалыс болып табылды.

Маздакиттер козғалысының салдары: шаруалардың жағдайы біршама жаксарды,
қулиеленушілік құрылыстың элсіреуіне, феодалдық қатынастардың дамуына ықпал
етті.[5;68]

I Хосров белсенді сыртқы саясат жүргізді. 540 ж. Византиямен соғысты
жалғастырды. Шахиншах әскерлері Сирияны басып өтіп, Оронттағы Антиохияны
(Таяу Шығыстағы) талан – таражға салды. Сонан соң соғыс қимылдары Кавказға
ойысты. Онда Иран Византиядан Лазиканы (Батыс Грузия) тартып алуға тырысты.
561 ж. I Хосров Ануширван мен император I Юстиниан арасында “мәңгілік”
“бейбітшілік” бітімі жасалды. Ол бітім бойынша Византия өзінің бұрынғы
шекарасын сақтап қалды. Бірақ көп өтпей бұл бітім қайта бұзылды. Енді Иран
мен Византия Оңтүстік Аравия үшін қырқысты. 577 ж. Сайф ибн зу – Иазан
бастаған Иемен ақсүйектері I Хосров жіберген әскердің көмегімен Византия
мүддесін қорғаушы Эфиопия әскерін елден қуып, үкімет билігін өз қолына
алды. Иемен шахиншахқа салық төлеп тұруға тиіс болды. 598 ж. Иемен Иранға
қосылып алынды. 628 жылға дейін оның басшысы марзбанды шахиншах тағайындап
отырды. 536 – 567 жылдары I Хосров солтүстік – шығыста эфталиттерді жеңіп,
бұрынғы жоғалтқан жерлерін қайтарып алған болатын.[1;275]

579 ж. I Хосров Ануширван өлген соң таққа оның баласы IV Хормузд (579
- 590) отырды. Бұл кезде Иранға қарсы Кавказдың солтүстігінен хазарлар,
шығыстан – Амудария жақтан – түріктер, оңтүстіктен – арабтар шабуылға
шықты. Оларға тойтарыс берілді. 589 ж. күзде түріктерді жеңген әскер
басшысы Бахрам Чубин көп олжа түсіріп, оның азғантай бөлігін Ктесифонға
жіберді. Оған ашуланған IV Хормузд Бахрамның әскер басшылығынан
түсірілгенін жариялады. Бұл бұйрыққа қарсы Бахрам көтеріліске шықты. Оған
қарсы жіберілген әскердің көпшілігі көтерілісшілер жағына шығып кетті.
[8;65]

Бұл кезде астанада IV Хормуздқа қарсы қастандық ұйымдастырылды. Оны
шахиншахтың ағайындары Биндой мен Бистам басқарды. Олар IV Хормуздың көзін
ойып алып, орнына баласы II Хосровты отырғызды. II Хосров Парвиз (590 -
628) жас болғандықтан, қастандықты басқарған ағайындардың қолындағы
қуыршаққа айналды. Ол басқарған әскер Бахрам қолынан жеңілген соң II Хосров
Византияға қашты. Бұл кезде Биндой мен Бистам оның әкесі IV Хормузды
өлтірді. Бахрам астананы басып алып, елді бір жылдай басқарды. 591 ж. II
Хосров византиялықтар көмегімен тақты қайтарып алды. Бахрам Чубин түріктер
қағанатына қашып барып, сонда өлтірілді. II Хосров ағайыны Биндойды
өлтірткізді. Хорасанда әкім болып жүрген Бистам көтеріліс жасап, 595 ж.
жеңілді.[4;232]

602 ж. II Хосров вассалдық тәуелділікті арабтық Хира патшалығының өзін
- өзі басқаруын жойды. Бұл әрекетке наразы болған араб – бедуиндер Зуқарада
604 және 605 жылдары шахиншах әскерін талқандады. 604 ж. Иран мен Византия
арасындағы ең үлкен соғыс басталды. Оның алғашқы кезеңі (622 жылға дейін)
ирандықтар үшін сәтті болды. Олар Месопотамияны, Сирияны, Арменияны
бағындырып, Египетке жақындады. Соғыстың екінші кезеңінде (622 - 628)
Византия жоғалтқан иеліктерін қайтарып алды.

628 жылдың аяғында астанада қастандық ұйымдастырылып, II Хосров Парвиз
тақтан құлатылды. Cол жылы су тасқыны болып, өз жағаларынан шыққан Тигр мен
Ефрат өзендері егістікке орны толмас зиян келтірді. II Хосров өз мұрагеріне
соғыстағы жеңілістер мен бүлінген шаруашылықтарды қалдырды. Ол тақтан
түскеннен кейінгі төрт жылдың ішінде он шақты мұрагерлер бірінен соң бірі
ауысты. Кейбір облыстардың орталықпен байланысы үзілді. III Иездегирд (632
- 651) тұсында елді қайта біріктіріп, нығайту әрекеті жасалды. Бірақ
экономкиасы әлсіреген Иран араб шапқыншылығына қарсы төтеп бере
алмады.[10;237]

1.2 Иран Бағдат халифатының күйреуі кезінде.

Иранда Сасанидтер кезінде басталған феодалдық процесс мемелекеті
арабтар бағындырғаннан кейін дами бастады. Бұл жаулаушылық Ирандағы
құлиеленушілік қатынас пен касталық қатарға үлкен соққы тигізді. Азия,
Африка және Европадағы жеке аймақтарда сауда дами бастады. Бұл айналым Иран
шаруашылығы мен мәдениетінің дамуына үлкен әсерін тигізді. Араб
бғаныдырушылары Сасанид кезіндегі басқару жүйесін сақтап қалды. Бірақ жер
мен жан басына салынатын салық Сасанид кезіне қарағанда жеңіл болды.
Тұрғылықты халыққа нақты көрсетілген мөлшерленген салықтар келісімшарттағы
беліленген бөліктің негізінде өнеркәсіпті дамытудың мақсатында ланыды.
Кейінне феодалдық қатынастың дамуына байланысты омеядтар салықты күшейтуге
көшті. VII ғасырдың - VIII ғасырдың басында салық төлеушінің жағдайына
қарай, тұрмысына байланысты салық төлей алатындығы жайла жүйеге
ауысты.[9;380]

VII-IX ғасырларда ауыл шаруашылық дамыды. Жерді өңдеудің сапасы
жақсарды. Күріш, қант, жидектер өсіру сияқты ауыл шаруашылық түрлері пайда
болды. Бұлар Сасанидта жаңа пайда болғандықтан аз өсірілді. Сонымен бірге
арпа, бидай, мақта мен тұт ағаштары өсірілді. Қалалық тұрғындар саны
біркелкі өсті, қолөнер мен қалалар арасында сауда-саттық дамыды. Ал ауылды
жерлерде әлі де патриархаттық қатынас еді, олардың шаруашылығы нағыз
халықтық болды. Олар феодализмнің дамуы баяу болды. Көшпелі мал
шаруашылығының ет пен сүт өнімдер іүшін ғана емес, жүн мен былғарыны
шикізат ретінде қалалардағы шеберханаларға берді.[17;185]

Иран халқын арабтар икемдеп, жергілікиі халыққа ислам діні тарата
бастады. X ғасырдың аяғында тұрғындардың көпшілігі бұл дінді қолдады.
Басқаларға қарағанда жергілікті феодалдар көп қызықты. Исламдықты қабылдай
отырып өздерінің қоғамдағы жағдайын жөндеп, мықтылап ламақшы болды. Ауқатты
адамдар өздері де мұсылмандықты қолдады. Себебі олар салықты мұсылмандар
аз, мұсылман еместер көп төлейтініне байланысты болды. VII ғасырдың аяғында
Иран араб тіліне көшті. Өйткені бүкіл оқылатын халифаттар жалпы осы араб
тілінде болды. VII ғасырда Араб феодалдарының үстемдігі халықта наразылық
туғызды. Иранда араб династиясына қарыс көтерліске шықты.[6;54]

747 жылы Хоросанда араб династиясына қарыс көтеріліс болды. Ол
Халифаттағы басқа көтерілістің боуына бірден-бер себеп болды. Әбу-Муслимнің
басқаруы күш қосты. Аббасидтер халифаты пайда болды.

Аббасидтер халықтық көпшілікке айтқан сөздеріне, уәделерінде тұрмады.
Көтерілістің басындағы ережелерін сақтамады. Иран мен Орталық Азияның
феодалдары мен Аббасидтер жақтаушылары да осылай істеді. Салық төлемін
азайтпады, күштеп жұмыс істеуді тоқтатпады. Содан барып шаруалар
көтерілісіне VII-IX ғасырда жаңадан шығуға мәжбүр етті.

Халықтық қозғалыс религияның өзгеруіне әкеп соқты. Ислам дінін
қабылдағанға дейінгі меникейлер – маздахитша мен хуррамизм негізгі
идеологиялық шаруа көтерілісіне айналды. Хуррамидтер жалпылама теңдік, әйел
теңдігі мен салықтандан босату, материалдық жағдайды түзету үшін
жеңілдетпекші болды. Дамаскіде Абу – Муслимнің халифеттерінің бұйрығымен
өлтірілуі жаңа көтеріліске итермеледі. Абу – Муслим аббасидтьнер
династиясының мүддесін жоқтаса да, хурамидтер оның бейнесін идеал етіп,
оның өлімін өздерінше бағалады.[2;264]

755 жылы Сумбада Маганың басқаруымен хурамидтер жаңа көтерілістерді
Солтүстік Иранда бастады. Низам аль-Мулька кітабында абу – Муслми туралы
аңыз жазылды. Сумбад онда Абу-Муслим халиф оны өлтірер кезінде ол,
көгершінге айналып, ұшып кетті, енді ол жерге әділдік пен бақыт беру үшін
қайтып оралды деді. Халықтық көтеріліс жеңіліс тауып отырса да, феодадық
эксплутацияны әлсіретіп тастады.

Араб билеушілерінің әлсіреуі, сепартизмнің өсуіне әкелді. 821 жылы
Хорасанда Тахиридтардың тұқымдық эмиранты құрылды. Систанда Саффаридтер
эмиранты деген де болды. Сафаридтер әскері саманидтерден ойсыра жеңілді.
Хорасан бірнеше жылдардан кейін тұтас Шығыс Иран Тәжік мемлекетінің
құрамына кірді. Ал Саманидтер Бұқараның орталығымен жүздеген жылдар болды.
Каспий маңындағы аудандар әсіресе Гиляна мен Дейлемеде бірнеше ұсақ
мемлекеттер пайда болды. Олар халифтер атынна формальді түрде басқарылды.
Олардың құрамына: Арабтық Ирак, Хузистан, Фарс, керман, Хамада, Исфахан,
Рефя аудандары кірді.

1.3 VII-XII ғасырдағы ауыл шаруашылық қатынастардың дамуы.

VII-IX ғасырларда ауыл шаруашылық дамыды. Жерді өңдеудің сапасы
жақсарды. Күріш, қант, жидектер өсіру сияқты ауыл шаруашылық түрлері пайда
болды. Бұлар Сасанидта жаңа пайда болғандықтан аз өсірілді. Сонымен бірге
арпа, бидай, мақта мен тұт ағаштары өсірілді. Қалалық тұрғындар саны
біркелкі өсті, қолөнер мен қалалар арасында сауда-саттық дамыды. Ал ауылды
жерлерде әлі де патриархаттық қатынас еді, олардың шаруашылығы нағыз
халықтық болды. Олар феодализмнің дамуы баяу болды. Көшпелі мал
шаруашылығының ет пен сүт өнімдер іүшін ғана емес, жүн мен былғарыны
шикізат ретінде қалалардағы шеберханаларға берді. X-XI
ғасырларда Иран эканомикалық көтеріліс пен өндірістік күшетердің өсуін
бастан кешті. Завказье және Орта Азиядағы мемелекет Иранда көшпенділерден
қорғады. Салықтан түскен пайда өнделмеген жерге жіберілді. Жаңа өсімдіктер
түрлері шыға бастады. Күріш, жеміс, мақта, бидай кеңіне таралды.
Хузистанда, Керманда және Фарста қант өсірілді. Керманда құрма, хузстанда
лимон және қарбыз өсіру кеңінен тарады. Шираз бен Рейде құнды шарап пен
қызғылт май және Каспий маңындағы аймақтарда жібек өндірілді. Көшпелі мал
шаруашылығымен, кейбір жерлерде отырықшылану дамады. Көшпелі мал
шаруашылығы нақта таула аймақтарда жер мен бақшасы бар мемлекеттің жоғары
билеушілері тұрды. Ең көне фамилиядағы дихандар, жеке меншік мүлік иелері
кеңінен тарады. Мүлікті ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып қалып отырды. Ұсақ
және орташа жағдайы бар феодалдар істерін тұралатып жағдайда оны аяғынан
тік тұрып кеткен ірі купецтер иелік етті. Ал оның әкімшілік және әскерилік
жазасы – мүлікті кәмпескелеп қазынаға өткізу болды.[8;300]

Басқа мұсылман мемлекеттері сияқты Буид және саманид мелекетінде де
белгілі адамдарға, әскери шенділерге, Арабтар мен Ирандардан икьтаны тарату
тәжербиеленді. Буидтарға қазынашы блоып қызмет еткен Ибн Мискавейх (1030
жылы өлген) иктаны иеленушілер өздерінің иеліктерін жылдамдатып құлдыратып,
қазынаға өткізіп,оның орнына өз қалауынша басқа нәрсе лаып отырады деп
айтқан екен. Сондықтан IX-X ғасырларда мемлекеттің жер аумағы икта үшін
төлеген төлем сый үшін әжептәуір қысқартылып отырды.[13;325]

IX-X ғасырлардың басында шаруалардың феодалдық қаспақтан
құтылуларына аз да болса мүмкіндік туды. Жергілікті жердің басқарушылары
қоғамдық жұмыс ведомостваларына көп көңіл бөлді. Осындай басқару барысында
Абдаллах ибн Тахир (828-844) Хорасанда жасанды жолмен суды шағарудың
ережесі құрылды. Буидтар кезінде Нұр өзенінде ең ірі Фарс деген платина
салынды. Шаоуалардың түсіи түсірудің жолы да қарастырылды. Бірақ та X
ғасырда алғашында шаруалар жағдайы тағы да күрт төмендеді, феодалдық
эксплуотацияны және жер үшін иеленушілердің еркінен тыс айырбасталып
отырды. Оның себебі шаруалардағы бар құрал жабдық үлкендерді иеруге
байланысты болды.[13;352]

Қала, қолөнер, сауда.Тауарлық кәсіпорынның дамуы IX-X ғасырларда
қалардың өсуіне себебін тигізді. Халықаралық сауданың жолында тұрған ірі
ескі қалалардың арқасында жаңа қалалар пайда болды. Олар қолөнер орталығы
ретінде жергілікті базарды қамтамасыз етті. Тахиридтердегі Нишапурдың
резинденциясы басқа қалалардың дамуына үлкен стимул, мағынасында
болды.Мысалы, Буидтардағы Шираз бен Исфахан, Саффаридтарда зерендж т.б Олар
мықты жолдар, көпір құрылыстарын, бай көріністегі ыңғайлы үйлер,
құрылыстарды астанаға сала бастады, Бұл қаладағы қолөнерлік шеберханалар,
кәсіпорындардың өсуі біріншіден әскерді, әкімшілікті, феодалдарға, ішкі
рыноктың дамуыменбайланысты болды. Қолөнер өнімдері Ираннан орыс жеріне,
Үндістанға, Қытайға, Батыс Еуропа елдеріне жіберілді. Осы айтылған уақытта
Иранда әсіресе текстильді қолөнер қарқынды дамыды. Қымбат карма, жібек,
қлаың маталар мақталы қалың кілемдер шығарылды. Металдан да заттар – суық
қару (кежел, найза, семсер) бас, дене сауыттары қола күміс ыдыстар. Әр
түрлі мөлшердегі керамиаклық ыдыстарды тұрғылықты адамдар пайдаланды. XII
ғасырда Иранда ең жоғарғы сапалы аспалы шамдары-қолөнердің ең танымал
түріне айналды. Ішкі рыноққа ыдыстар мен рйыншықтар көптеп шығарылды.
Былғары өнімдері де жоғары сапамен өнделіп кеңінен таралды. Олар ат
әбзелдері, өнделген таза былғарының өзі және аяқ киімдері. Орта ғасырларда
Иран қалалары ірі базалардың орталығы болды, мұнда тек сауды ғана емес,
сондай-ақ қолөнер өнімдерінің жері болып табылды. Қолөнершілердің
шеберханалары жай қарапайым нүктелер болды. Қолөнершілер бірдей түрдегі
бірдей түрдегі қолөнерін жасау үшін базардың нақты бір қатарында жұмыс
істеді. Сол кезде Исфаханда 200000 тұрғын блоған екен. 40000 адам Арраганда
(фарста) тұрды. Нишапурды 44 квартал болды, географтардың сөзіне қарағанда
оның кейбіреуінің ауданы Шираз қаласының жартысына пара пар еді, ал
тұрғындардың саны бірнеше жүз мыңдарға жеткен. Нишапур мен Исфаханнан басқа
тағы Рей, Шираз деген ірі қалалар болды. Ол қалаларда кітапханалар мен
медреселер болды. Медреселерде мұсылмандықтан басқа математика, медицина,
философия және тарих оқытылады. Бұл қалаларды сонда тұратын жергілікті жер
иелері мен феодалдар басқарды. Рсыдан барып феодалдар мемлекеттік ірі
күштердің саяси эканомикалық қызығушылығы өсті. Иранның қалаларында орта
ғасырлық Бтыстан айырмашылығы ірі купецтер феодалдарға өзін қарсы қоймады,
керсінше олармен бірге антифеодалдық қозғалыстаға қатысып отырды. Иранда
квартал аралық, купецтік корпорация аралық, қолөнераралық өзара өзін-өзі
басқару болды. Алайда жалпы қала арасындағы өзін-өзі басқару жолға
қойылды.[5;165]

I-тарау.X – XVI ғасырлардағы Иран.

2.1 X-XII ғасырдағы Иранның сыртқы саясаты.

Шығыс Иран Газневидтер қол астында. Саманидтардың гулям гвардиясына
үстемдік етіу әрекеті іске аспай қалды. Орта Азия мен Амудария шығыс-
солтүстік басқа жерлер қараханидтер түріктерді қамтиды. Шығыс иран Орта
Азияның кейбір бөліктерімен бірге, Ауғаныстанды қосып алғанда Газневидтер
мемлекетінің құрамына енген.

962 жылы саманидтер әскери басшаларының бірі Альп Тегин саманидтерге
қарсы бүлік шығарғанымен жеңілсіке ұшырады. Ол Ауғаныстанға қашып барып
сонда басша болды. Оның шәкірті Махмұд Газневид (998-1030) Буидтармен
соғысы, өзінің өктемдік ететінін мойындатты. Әсіресе Рейя мен Исфаханда
Махмудтың ең ірі соғыс саяхатында 17 рет Үндісианның сотүстігінде
тонаушылық жасады. Газневид мемлекетінде гвардиясының қоғанысы Махмуд
әскери экспедицияға дайндық түсінбейтіндерге қарыс соғыс деген лозунгімен
өтті. Оған қала мен ауылдың кедейлері тартылды. Олардың саналарын ренгиялық
фанатизм мен әскер жорықтан түскен тегін үлеспен улады. Махмуд оның ішкі
маңындағы ұсақ түйек мәселен гөрі халықты тонаудан түсетін байлыққа
итермелеп, еш уақытта жеңіліске ұшырамау керектігін ескертіп отырды.
Сұлтанның айтуы нәтижесінде қала тұрғындар аса ауыр күйге түсті. Жеңіліс
пен кедейлікке көп көрді. Нишапурда жұт жылы болған жылдардың бірінде
аштықтан 100000 адамға дейін өлді. Махмуд орталық билікті күшейтіп
қазыналық жерді иеленуді кеңейтуге тырысты. Бірақ ол діни феодалдардың
алдында оның беделін түсірді. Осыдан барып халық арасында қозғалыстар пайда
болды, әр түрлі діни секталар пайда болды. Қолөнершілер мен саудагерлердің,
тіпті феодалдардың кейбіреулердің арасында исламдағы суфизм мистико-
аскетикалық жаңа ағым таралды. Тонаушылық саяхаттары тоқтағаннан кейін
мемлекеттің ішкі көзқарасы түзеліп түрік көшпенділеріне дұрыс қарай
бастады.[15;210]

Селжуктер билігіндегі Иран. Түрікмен ұрпақтары оғыздар тайпасы
орталық Азияның оңтүстік көшпелі ел еді. Олар X ғасырда феодалдардың
қоғамда алғашқы қауымдық құрылыспен қалыптасу процесін бастан кешірді. Олар
көшіп жүріп өздерден басқа елді эксплутациялау мақсатымен тұратын орынларын
тартып лаып, әскери кірістер жасап жүрді.

XI ғасырдың 20 жылдары түркіменнің 4000 отбасы Хорасанға келіп
қоныстанды. Махмуд сұлтан олар солтүстік Хорасанда тұрып, әскери қызмет
істеуге рұқсат етті. Түркімендердің Хорасанда орналасуы Махмудтың өлімінен
кейін келе түсті. 1038 жылы олар Нишапурға келді. Олардың басшысы Тоғрұл-
бек Селжук Газневидтерден бөлініп түркімендердің егемендігін жариялады.
1040 жылы Дандекан – Газневид әскерлері түрік көшпенділерінен жеңілді.
Сөйтіп газневидтер Хорасанда айырылды. Бірақ та Ауғаныстанның бір бөлігі
мен Пенджабадағы билікті ұстап қалды. 1040-1050 жылдары Селжуктар Иранды
жаулап алды. Олардың тайпалары Завказье мен Месопатамияға қарай жылжыды.
1050 жылы олар Бағдатты алды. Халиф басшысы Тоғұрл бек сұлтанға арыздануға
мәжбүр болды. Тоғрұл бектің ұрпақтары жаулап жалғастыра берді. Селжуктер
Кіші Азияның араб жарты аралын, Месопатамияны, Закавказье бөлігін, Иранды
және Орталық Азияның ірі аумағын басып алды. Олардың мемлекетін селжук
тұқымының мүшелері басқарып отырды.

Бұл ірі мемлекет көшпенділердің мықты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.