Қазақ саяси партиясы
Мазмұны
II. Екі төңкеріс кезеңіндегі қазақ қоғамы
1.1 Ақпан төңкерісінің жеңуі, ұлт-азаттық қозғалыстардың міндеттері
1.2 Алаш партиясының құрылуы және Қазан төңкерісі
1.3 Алаш және Кеңес өкіметінің орнауы. Алаш және Алашорда азамат соғысы жылдарында
II. Қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі
2.1 Қазақ зиялыларының жергілікті жерлердегі әкімшілік-саяси билік органдарында атқарған қызметі
2.2 Алашорда үкіметінің облыстық-уездік Кеңестерінің құрылуы және олардың қызметінің негізгі бағыттары
2.3 Саяси күрес жүргізуде алашшыл зиялыларының қолданған әдіс-тәсілдері
ІІІ. Қазақстан Азаматтық қарсыластық кезеңінде тақырыбын Қазақстан тарихы пәні бойынша мектепте оқытудың әдістемесі
3.1. Орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқытудың әдістемесі
3.2 Қазақстан Азаматтық қарсыластық кезеңі тақырыбын оқытудың әдістемелік сабақ жоспарлары
3.3 Сыныптан тыс жұмыс
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарих қойнауына енген XX ғасырдың алғашқы онжылдықтары қазақ қоғамы үшін барынша күрделі, түрлі ағымдардың өзара қақтығыс, қарама-қайшылықтарға толы күрес кезеңі болды, өлкеде күні өткен ескі феодалдық қатынастар өзінің дамуы жағынан қуатын азайтып, күнделікті тыныс тіршілікте кедергілерге кездессе, оларды ауыстыра қоятындай қоғамдық қатынастар балаң күйде, әлі тым әлсіз болатын. Аталынған кезеңде қоғамның барлық әлеуметтік топтары саяси күрес жолына шығып, бұл теке-тірес бүкіл өңірді қамтыды. Отарлау және орыстандыру саясаты тереңдеп, ортағасырлық мешеулік пен ұлттық езгі қыспағына түскен тұста қазақ жұртының болашағына қауіп төнген еді. Осындай алмағайып заманда қоғамдық күреске жаңа саяси-әлеуметтік күш қазақ зиялыларының ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдерінің араласа бастауы қазақ қоғамы үшін өтпелі кезең болуы осы уақытта дұрыс шешім болатын.
Отандық тарихымыздың, тәуелсіз еліміздің аты шартарапқа танылып жатқан тұста, зерттеуші тарихшыларымыздың да алдына жаңа міндеттер қойылып, әлеуметтік-саяси жағдайлардың күрделенген тұсында оның кейбір беттерін шынайы, ақиқат, шындық тұрғысынан, бояма-бүкпесіз жазу мәселелері күн тәртібіне қойылды.
1917 жылдың ақпанында Ресейде буржуазиялық-демократиялық төңкеріс нәтижесінде монархия құлатылды. Уақытша үкіметке империя құрамындағы басқа да отар елдер сияқты қазақ халқы да барынша қолдау көрсетті. Қазақ оқығандарының өкімет билігіне қол жеткізуі, ұлттық-қоғамдық саяси ұйым қазақ комитеттерінің өмірге келуі, ұлттық саяси партияның құрылуы оның автономия үшін күресі, зиялылардың земстволық басқару жүйесін орнатуға ат салысуы, Құрылтай сайлауына қатысу сияқты оқиғалар ағымы осы кезде жүзеге асады.
Міне, сол азаттыққа деген үміт сәулесінің берілуі зиялы қауымның бірлік-берекеде болуын қоғам алдында тұрған жаңа міндеттері мәжбүр етті. Сондықтан да, бұл кезең қазақ елі үшін саяси тұтастық пен бірлік, қоғамдық - саяси істерге жол ашып берген мүмкіндіктер кезеңі болды. Өйткені, ұлт зиялылары алғаш рет ұйымдық жағынан бірігіп, қазақ комитеттерінің төңірегіне саяси күш ретінде шоғырлана бастады.
Сонымен бірге, бұл тарихи белес өздерінің қоғамдық-саяси қызметтерінде қайраткерлік, ұйымдастырушылық, дипломатиялық және шығармашылық қасиеттерімен дараланған біртуар азаматтарды (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, МДулатов, М.Шоқай, Х.,Ж. Досмұхаметовтер, Ж.Ақбаев, М.Тьшышпаев, Х.Ғаббасов т.б.) танытты, тарих сахнасына шығарды.
Қазақ халқының Ресей отаршылығына қарсы үздіксіз жүргізілген ұлт-азаттық күресіндегі ең маңызды кезеңдерінің бірі - Уақытша үкімет тұсында,кейін Кеңес үкіметі кезінде қазақ комитеттерінің белсенді қызметінен көрініс тапты. Алаш қайраткерлері қазақ халқының ұлт-азаттық күресін жаңа сапалық деңгейге -- интелектуалдық деңгейге көтерді, бейбіт-дипломатиялық, саяси ұстанымдар арнасына түсірді.
Қазақ қоғамында да демократия институттарының белгісі қалыптаса бастауы, бұратана аталып келген жұрттарға да саяси құқықтардың беріліп, рухани сала үшін кең жол ашылуы қазақ қоғамын саяси-идеялық жағынан тұтастық дәрежесіне жеткізуге алғышарттар жасалынды: облыстық - уездік - болыстық - жалпықазақ съездері өткізіліп, қоғам алдындағы саяси-экономикалық мақсаттар айқындалды, Земстволар жүйесі қалыптасып, экономикалық дербестікке алғашқы қадамдар жасалды, мәдени-ағартушылық ұйымдар құрылып, идеология тұтқасы баспасөз ісі жолға қойылып, жастар қозғалысы кең етек алды.
Біздің зерттеу мәселеміз - Азаматтық қарсы тұру жалдарындағы Қазақстан. Әсіресе ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін қоғамдық-саяси өмірдегі қазақ елінің азаттығын аңсаған алаш қайраткерлерінің өз мақсаттарына жету жолында бірде табысып, бірде күрес жүргізген Қос үкіметпен арадағы арақатынасын жаңа қырынан зерттеу, ұлт мәселесіндегі жетістіктердің ар жағындағы ашылмаған сырларға кеңінен талдау жасау болып табылады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, туған халқымыздың тарихын түгендеуте мүмкіндіктер туған кезде бұл мәселеге жалпы адамзаттық мұратты таптық мүддеден жоғары қоя отырып, объективті баға беру үшін ұлт мәселесінде, ұлттық қарым-қатынаста ұзақ жылдар бойы қордаланып қалған, бұрын ашып айтылмаған жайларға талдау жасау. Соның ішінде ХХ ғасырдың басындағы бүкіл әлемдік мәнге ие болған Ресей монархиясының құлауы және билікке жаңадан келген үкіметтермен Қазақ елінің қарым-қатынас орнату барысына және қызмет жолдарын көрсету,тарихи баға беру тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмірге обьективті тарихи шындық бағыты негізінде талдау жасау. Саяси партиялардың, қазақ зиялыларының нақтылы қоғамдық-саяси қызметтеріне тоқталу, Ақпан төңкерісі мен кеңес билігі нығаюы жылдарындағы саяси күштердің тоғысуы және Қазақстанның аймақтық ерекшеліктері негізінде талдау жасау арқылы көрсету зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міңдеттері. Қазақстанның Азаматтық қарсыластық кезеңінде қоғамдық-саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани саласы, іс-әрекет аясын бойынша кең көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:
- Қазақстандағы Ақпан революциясынан кейінгі жағдайды және оның өлкедегі ықпалын анықтау
- Ақпан революциясы тұсындағы қоғамдық-саяси өмірге талдау жасау;
- Қазан төңкерісі және Алаш партиясының құрылуы мен өлкедегі азамат соғысын талдау;
- Алашорда үкіметінің құрылу тарихы және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
- Қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметтеріне талдау жасау;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру мектептерінің жоғарғы сыныптары.
Зерттеу пәні. ХХ ғ. басындағы Азаматтық қарсыластық кезеңіне қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау әдістерді қолдану арқылы сабақ үстінде оқушылардың ойлау қабілетін дамтытып, сабақ сапасын арттыруға үлес қосады.
Ғылыми болжам. Қазақстан Республикасында бүгінде сыртқы саясатын қалыптастыру процесінде. Ең ірі әріптесіміз Ресей Федерациясы. ХХ ғасырдың басындағы ресейлік күштермен қарым-қатынасының тарихи тағылымы бүгінгі Ресей мен Қазақстан байланыстарының негізгі бағыты саясатта көрініс беруі тиіс. Сондықтан сол байланыс жолдарына сыңдарлы зерттеулер жүргізу, оны үлттық мақсат пен мүддені және Жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре отырып іске асыру аталған тақырыптың ғылыми болжамын құрайды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі бойынша пайдаланылған монографиялар және құжаттық деректер негізінде кейбір теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, ұлттық жаңғыртуға бастаған, ұлттық егемендік дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне арналған мәселелер бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстіңде дамып келеді. Ұлт-азаттық қозғалыс, ақпан төңкерісі мен қазақ зиялыларының тарихын, олардың қоғамдық-саяси, ағартушылық-шығармашылық қызметіне қатысты тарихи шындықты қалпына келтіру мен зерттеп-зерделеу ісінде қомақты еңбектер жарық көрді. Ірі тұлғаларды, саяси қайраткерлерді, мәселен, Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов сынды азаматтардың қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі мен еңбектерін зерттеу ісі жолға қойылды.
Кеңес өкіметі жылдарындағы тарихи-партиялық тарихнамада бұл мәселелерге байланысты еңбектер партия қандай идеологиялық және саяси қағидаларды басшылыққа алды, соған икемделініп жазылды. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің "Тарих толқынында" деген кітабында:
"Тоталитаризм ұлттық тарихтың қалың-қалың қабаттарына кереметтей бір зұлымдық әдісті қарсы қойды -- ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды тасқынын тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады" деп, әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында ұлттық тарихтың бұрмалай жазылып, санамызды коммунистік идеологиямен уландырғанын атап өткен еді.
ХХ-ғасырдың алғашқы ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеу ісін сол кездегі қазақ зиялыларының өздері бастап берген болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар жайлы Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқай және т.б. өздерінің жан-жақты талдау жасалынған еңбектерінде кеңінен көрсетті. Алашордаға қатысты тарихи шындық тұрғысындағы тұжырымды ойлар А.Байтұрсыновтың атақты "Революция және қазақтар" деген мақаласында айтылды. Бұл мақала А.Байтұрсыновтың кеңестер өкіметі жағына торғайлық топты бастап өткеннен кейін РСФСР-дың Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты органы "Жизнь национальностей" газетінің 3 тамыздағы санында 1919 жылы жарық көрген[1].
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздікке ие болу, егемен ел тарихына деген қызығушылықты арттыра түскені сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастауды көрсетті[2].
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерттеу ісіңдегі ең құңды еңбектердің авторлары: жаңа да батыл тұжырымдарымен объективті талдау жасаған М.Қойгелдиев[3] пен сонау 1960-жылдардан бері Қос төңқеріс пен Азамат соғысы, Кеңес билігінің орнауы және Алаш қозғалысының мәселесімен 30 жылдан астам уақыт айналысып келе жатқан, Алаш партиясы мен Алашорда тарихының ең өткір де зәру мәселелері бойынша бүкіл қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени даму контексінде салмақты да салиқалы тұжырымдар жасаған К.Нұрпейісов[4] болды. М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" атты көлемді еңбегіңде біздің зерттеу жұмысымызға қатысты қазақ зиялыларының Ақпан төңқерісіне дейіңгі және кейінгі қоғамдық-саяси қызметі, Құрылтай Жиылысының сайлауы мәселелері бойынша, Алашорда үкіметінің жергілікті жерлердегі органдары туралы, Алашорда мен Уақытша үкіметтің арақатынасы туралы құңды мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдары беріледі. Ал, К.Нұрпейісовтің зерттеу жұмысыңда Қос теңкеріс пен азамат соғысы кезіңдегі Қазақстандағы партиялардың сан-түрлі қызметінің - саяси, дипломатиялық, экономикалық, ел қорғау және тағы басқа мәселелерінің шешімін тапқызу жолыңдағы іс-әрекетіне, атқарған шараларына жан-жақты талдау жасалады. Сонымен бірге, Алаштану мәселесін зерттеу ісіңдегі бір ізділікті сақтау үшін жас зерттеушілерге бағыт-бағдарын айқындап береді.
Біз қарастырып отырған мәселеде қызмет атқарған жеке тұлғалардың өмірбаянынан, саяси-қоғамдық көзқарасының қалыптасу және даму эволюциясы, қоғамдық-саяси жене шығармашылық қызметінің негізінде жазылған тарих, сол тұлғаның өмір сүрген заманының ерекшеліктерінен, қоғамының құндылықтарынан көп мағлұматгар береді. Ұлт-азаттық күрестің көрнекті өкілдерінің бірі - Жақып Ақбаевтың тұлғасын сомдап, ғылыми зерттеу негізінде оның көзқарас эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған Мұхтар Құл-Мұхамедтің[5] еңбектерін айтуға болады. Ж.Ақбаевтың қоғамдық-саяси қызметі арқылы Ақпан төңкерісіне дейінгі жөне одан кейінгі кезендегі қазақ зиялыларының отарлық жүйеге қарсы күресінен және автономияға жету жолындағы іс-әрекеттерінен мол мағлұмат аламыз.
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді? деген еңбегінде[6] пайымдауы бойынша, Алаш қозғалысының көш бастаушылары негізінен екі мақсатты -- қазақ елін отарлық езгіден азат ету мен қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму жолына алып шығу міндеттерін көздеді, сондықтан да алаштық интеллигенцияны "ұлттық-демократиялық интеллигенция" деп, ал Алаш партиясын "ұлттық-демократиялык партия" деп атау шындыққа сай келеді.
Қазақ зиялыларының атқарған қоғамдық саяси қызметі және тағдыр -- талайы туралы жүргізілген құнды зерттеулер қалың оқырманның ықыласына бөлеңді. Қазақстандағы Ақпан-Қазан төңкерістері және азамат соғысы жылдарындағы әртүрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша да зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамамызға қосылған айтарлықтай үлес болып есептеледі.
Зерттеуші ғалым Н. Шаяхметовтың Ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін деген еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп қарастырылады. Және де бұл еңбекте ұлттық-демократиялық топ өкілдерінің қызметінің негізгі бағыттары анықталады[7].
Ақпан революциясы жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Уақытша үкімет пен Алашорда арақатынастары т.б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың еңбектері біздің зертеу жұмысымызда кеңінен қолданылды.
Қос төңкеріс жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Кеңес үкіметі мен Алашорда арақатынастары т.б. мәселелер бойынша Сайлаубай Е.[8], Мыңжасов Н.[9], Слямов А.[10], Мұсағалиева А[11], Ескендіров М-нің[12] диссертациялық еңбектерінде жаңа, бүгінгі күн талабы тұрғысында бағалар беруге тырысуышлық байқалды, ғылыми әдістемелік сипатымен мәселелерді орынды көтеруімен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. ХХ ғасырдың 1917-20 жылдарын қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Екі төңкеріс кезеңіндегі қазақ қоғамы
1.1. Ақпан төңкерісінің жеңуі, ұлт-азаттық қозғалыстардың міндеттері
Ақпан революциясының жеңіп, патшаның тақтан түскені туралы хабарды елдегі және майдандағы жұмысшылар арасында жүрген қазақ демократиялық интеллигенциясы зор қуанышпен және оның мұраттарын іске асыруға деген үлкен қуанышпен қарсы алды. Алаш қайраткерлері ақпан революциясымен бірге келген саяси өзгерістер ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі мақсаттарының орындалуына, яғни ұлттық мемлекеттік дербестік алуға, жер мәселесін ұлттық мүдде тұрғысынан шешуге, мәдениетті өркендетуге және басқа міндеттерді шешуге жол ашады деп түсінді.
1917 жылдың басында Ресей империясында жаңа революцияның ұшқыны сезілген болатын. Елде екі бағыт айқын аңғарылды: буржуазиялық-демократиялық даму (өзгеріс тенденциясы); патша үстемдігін сақтау (тұрақтану тенденциясы). Осы ортада үш саяси күш болды:
Біріншісі - монархистік топ. Оған қара жүздіктер, ең оңшыл октябристер кірді. Олардың идеологиясының негізін қалаушылар өкімет дағдарыс жағдайында, ешбір саяси шегініске бармай-ақ жалтара білу керек деп есептеді. Олар 1905 жылғы 17 қазандағы манифестің өзін ақтауға тұрмайтын шегініс деп тұжырымдады. Бұл - осы топтың біртіндеп оңға жылжуы еді. Әрине, бұл болашағы жоқ бағыт болды.
Екіншісі - буржуазиялық топ. Оған кадеттер, солшыл октябристер, ұлттық саяси топтар кірді. Олардың позициясы соғыс жылдарында нығайды. Өздерінің жағдайын нығайтқан және аса мол кірістерді сақтауға тырысқан буржуазия белгілі бір өзгерістердің қажет екенін жақсы түсінді. Сондықтан да ресейлік буржуазия саяси өмірге белсене кірісе бастады. Ол әскери-өнеркәсіп комитетін, Бүкіл ресейлік одақ пен земстволық одақты, Мемлекеттік Думаны, сондай-ақ әртүрлі биржалық комитеттер мен әртүрлі съездер кеңесін құруға мүмкіндік алды. 1917 жылдың қарсаңында орыс буржуазиясы негізінен кадеттер партиясының төңірегіне топтасты, сондай-ақ барлық буржуазиялық және либерал-помещиктік лагерді басқарды.
Үшіншісі - демократиялық-пролетарлық топ. Соғыс жылдарында жұмысшы табын және қарапайым еңбекшілерді қанау күшейді, олардың тұрмыс жағдайының дәрежесі өте төмендеді. Жұмысшы табының қатарында елеулі өзгерістер болды. Әскерге 500 мың жұмысшы шақырылды. Олардың орнын балалар, мосқал жұмысшылар және әйелдер толтырды. Жұмысшылардың қатарында ұсақ буржуазия өкілдері көбейді. Осы өзгерістерге қарамастан жұмысшы табы өзінің жеке саяси күш екенін көрсетіп, демократиялық - пролетарлық бағытта басқарды. Жалпы Ресей империясы мен оның отар аймақтарында революциялық жағдай соғыс жағдайында қалыптасты, ал Қазақстанда осы жағдайларға ұлт-азаттық көтерілісте қосылды. Ол болып жатқан қоғамдық-саяси процестерге өз әсерін тигізбей қойған жоқ[13;47].
Ал бұл кезде монархистік-помещиктік, либерал-буржуазиялық демократиялық лагерлердің позициялары әртүрлі болды. Олардың ерекшеліктері - монархистік помещиктер мен либерал-буржуазиялар монархияның сақаталуымен тығыз байланысты өздерінің ерекше мүмкіндіктерін сақтауға ынталы болды. Олар одақтастарымен бірге соғысты жеңіспен аяқтауға тырысып, монархияның өздеріне тиісті варианттарын іске асыру үшін бірігіп, таяп келе жатқан революцияны ескеріп, өзара жақындасты.
Осының нәтижесінде революция қарсаңында осы екі лагердің партиялары буржуазиялық-помещиктік блок құрды. Осы бағыттың ішінде екі бағыт болды:
1). Оңшылдар, олар өздерінің қазіргі жағдайларын сақтау үшін бұлтара амалдаумен болды;
2). Солшылдар, олар объективті жағдайларға орай барған сайын радикалды бола бастады.
Сондай-ақ, үшінші демократиялық лагердегі солшыл күштер де біріге бастады. Барлық социалистік партиялар бір-бірімен байланыс жасай бастады. Эсер-большевиктік әскери ұйымдар құрылды. Алайда, 1917 жылғы ақпанда қалыптасқан солшыл блоктың 1905-1907 жылдардағы солшыл блоктан айырмашылығы бар еді. Егер біріншілер ресейлік революция кезіндегі солшыл блокқа барлық ұсақ буржуазиялық және демократиялық партиялар кірсе, 1917 жылғы ақпандағы солшыл блокқа осы партиялардың тек интернационалистік бағыттағы топтары ғана кірді.
1917 жылдың наурыз айының 10-ынан бастап облыс, уез, болыс және ауылдарда ескі құлаған үкіметтің орнына жаңа Уақытша үкіметтің басқару органдары қалыптаса бастайды. Бүкіл Ресей сияқты Қазақстанда да ол билік орындары алғашқы кезеңде Азаматтық комитеттер есебінде пайда болды. Бұл комитеттерді құруда инициатива облыс және уез орталықтарындағы орыс жұртының қолында еді, және комитеттердегі басшы орындар да ескі патшалық әкімшілік көзқарастағы орыс ұлт өкілдерінің қолында болатын[5;82].
Міне, осындай жағдайда қазақтарға ескі әділетсіз патшалық билік жойылып, оның орнына жаңа билік келгенімен де, сол тағы да ұлттық мүддені қорғап, талап-тілекті білдіретін мемлекеттік мекемелерсіз қалу қаупі төнген болатын. Сондықтан да Азаматтық комитеттермен бір мезгілде стихиялы түрде облыстық, уездік және болыстық деңгейде Қазақ Азаматтық комитеттері қалыптаса бастайды[14;219].
Қазақ жерінде облыстық және уездік Қазақ комитеттерінің қалыптаса бастағандығы туралы Қазақ газетінің 1917 жылғы наурыздағы санында былай делінген: Жаңа үкімет жұрт билігін жұрттың өзіне беріп отыр. Жұрт өзін-өзі қалай билемек? Мұны былай түсіну керек. Жұрт болып ортасынан бірнеше сенімді,адал адамдарды шығарады. Мұны - комитет деп атайды. Жаңа үкімет әр түрлі комитет жасап, жағдайдың реттелуін тілеп отыр. Сол комитеттерді қазақтарда жасап, жұрт ісінің билігін халық өз қолына алар керек.
1917 жылы 11 наурызда облыстық Қазақ комитеті Семейде құрылып, Р. Мәрсеков төрағалығымен жұмыс жасай бастайды. Семей облыстық қазақ съезінің хаттамасында Қазақ комитетінің құрылуына байланысты комитет ескі, шіріген билік құлап, енді халықтың өзіне тез революция жеңістерін бекітіп және оны аяғына жеткізу үшін ұйымдасу қажет болған кезде революциялық төңкеріс жолымен пайда болды, деп көрсетілді. Кейінен осы Қазақ комитеті жер мәселесіне белсенді түрде араласып, өз ықпалын тигізіп отырғандығын архив құжаттары дәлелдей түседі.
Ел басқару ісіне араласа бастаған ұлт зиялылары қазақ халқы үшін маңызды болып келген мәселелерді, соның ішінде жер мәселесін талқыға салып, соған сәйкес бағдарламалық тұжырымдарға келу үшін болыстық, уездік, облыстық және жалпықазақтық съездерін шақыруды қажет деп тапқан болатын[15;43].
Қазақ еңбекшілерінің 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы 1917 жылғы ақпанда жеңіске жеткен буржуазияшыл-демократиялық революцияға ұштасты.
1917 жылы ақпанның 27-сінде басталған Петроградтың солдаттары мен жұмысшыларының стихиялық көтерілісі нәтижесінде монархия құлатылып, елде республикалық тәртіптің орнатылуы бүкіл елдегі, оның ішінде Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайды түбірімен өзгертті. 300 жылдан астам Россияны билеп келген Романовтар әулетінің және осы әулет басқарған патшалық тәртіптің 1917 жылы наурыздың 2-сінде ресми түрде тарих сахнасынан кетуі елдің өмірінің барлық салаларында түбірлі өзгерістер жасауға мүмкіндіктер туғызды.
Петроградтағы ақпан төңкерісінің жеңісі, Уақытша үкіметтің құрылуы мен Петроград Советінің іс-әрекеті туралы телеграммалар Қазақстанға наурыз айының 2-3 күндері жетті. Уақытша үкімет пен Петроград Советі іс-жүзінде өкімет билігі үшін текетірес болуына байланысты елдің орталығында іс жүзінде қосүкіметтілік орын алғандығы жөніндегі хабарларда халық арасына кеңінен таралды.
Россия монархиясы ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан бастап елде орын алған үздіксіз саяси дағдарыстардың нәтижесінде құлады.
Романовтар әулетіне империя халқының басым көпшілігі: ел тұрғындарының 82 процентке дейінгісін құратын шаруалар, халықтың 15 процентін құрайтын және революцияшыл пиғылдағы жұмысшы табы наразы болды. Елдегі өкімет билігін өз қолына алуға тырысқан россиялық либералдық буржуазия офицерлік корпустың халық жағына шығуында көрнекті роль атқарды[12;112].
Ал, интеллигенция, оның ішінде ұлт аймақтарындағы зиялылар, патшалық тәртіптің езгісінен өз халықтарын азат ету жолында талай жылдардан бері тер төгіп келе жатқан еді.
Капитализм орнап, нығая бастаған жағдайда қоғамдық таптар мен әлеуметтік топтар өкімет үшін күресті өздерінің саяси партиялары арқылы жүргізді. Патшалық Россияда саяси партиялар XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында көптеп ұйымдасып, өздерінің әлеуметтіқ тегін құрайтын қоғамдық таптар мен топтардың мақсат-мүдделерін белсенді түрде қорғай бастады.
Россия империясының орталық аудандарында қоғамның өмірінде осындай өзгерістер орын алып жатқанда оның отарлық аймағы болған қазақ өлкесінде XX ғасырдың бас кезінде шын мәніндегі, дәстүрлі (классикалық түрдегі) ұлттық саяси партиялардың құрылып, дамуы үшін қажетті алғы шарттар бар ма еді? Бұл сауалға үзілді-кесілді бір жақты, онды жауап беру қиын. Өйткені XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан Россия империясының патриархалдық-феодалдық қатынастар үстем болған аграрлы отарлы шет аймағы болды.
Қазақ өлкесінің әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуалы таптық, аграрлық және ұлттық мәселелердін шиеленісуімен ерекшелінеді. Осы шиеленістен туындайтын Қазақстанда орын алған аграрлық және ұлт-азаттық қозғалыс отаршылдық пен феодалдық езгіге қарсы бағытталды[16;28].
Ақпан революциясы қалай бағалануы тиіс, ол Ресей империясына және соның құрамында болған Қазақстанға не берді? Біз жоғарыда Ақпан төңкерісінің жалпыхалықтық мәнін, оның барысында барлық топтардың, партиялар мен ұйымдардың негізгі мақсат-мүддесінің бір арнада тоғысуын атап өткен едік. Ақпан революциясы бұқараны саяси белсенділікке жұмылдырудың жаңа түрлері мен әдістерін тудырды, оның жеңісі нәтижесінде бүкіл елде Кеңестер түріндегі өкімет пен басқару органдары құрылды. Іс жүзінде революция Ресейде кең көлемді халықтық демократияның қалыптасуына жол ашты. Ақпан революциясы ел үшін ең маңызды үш мәселенің - аграрлық, ұлттық, Республика түріндегі жаңа саяси жүйені қалыптастыру мәселелерін шешу үшін алғы шарттар жасады.
Ақпан революциясының жеңісі саяси жүйенің жоғарғы сатысы - республикалық құрылысқа көшуге жағдай туғызып қана қойған жоқ, сонымен қатар ұлттық езгінің күш-қуатын әлсіретуге де мүмкіндіктер берді. Осының нәтижесінде ұлттың өзін-өзі билеу мәселесін шешу мәселесін қоюға, қазақ қауымының әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге мүмкіндіктер туды. Уақытша үкімет іс жүзінде қазақ халқының 1916 жылы өзін-өзі қорғауға құқықты болғандығын мойындады. Жазалау экспедицияларының әрекеттері тоқтатылды, көтеріліске белсенді түрде қатысқандарға кешірім (амнистия) жарияланды[17;57].
Ақпан революциясы қоғамда азаматтық келісім орнатуға жағдай туғызды. Бұл қоғамның барлық дерлік әлеуметтік топтарының мүдделеріне сай келетін еді. Ақпан революциясы жеңісінің ең маңызды нәтижесі елде кең көлемде саяси бостандықтар мен бүкіл қоғамдық өмірдің барлық мәселелерін шеше алған жоқ. Мәселен, революция соғыс туралы мәселені шешкен жоқ. Бірақ, оны шешу үшін мүмкіндіктер жасады. Жер жөніндегі мәселе де өз шешімін таппады, алайда Ақпан революциясы дворяндардың басты тірегі болған патшалық билікті құлатты, помещиктердің позициясын айтарлықтай шайқалтты, ауыл тұрғындарының қолындағы жерлерді алуды тоқтатты, алайда қазақ халқының ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында патша үкіметі тартып алған жерлер заңды иелеріне қайтарылмады.
XX ғасырдың басынан өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс өз алдына буржуазиялық-демократиялық мәндегі мақсат-міндеттерді: ұлттық тең праволылық, халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін жетілдіру, әйел тендігін қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру, т.с.с. қойды. Бұл істің басы-қасында ат төбеліндей аз ғана тұңғыш қазақ зиялылары жүрді. Олардың бір бөлігі бірінші орыс революциясының әсерімен және елдің орталық аудандары мен кейбір ұлт аймақтарында көптеп құрыла бастаған әртүрлі бағыттағы саяси партиялардың ықпалымен қазақ қауымының әлеуметтік топтарының мүддесін белгілейтін саяси ұйымдар құруға және өлкедегі буржуазиялық-демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты басқаруға талпынды. Оның алғашқы көрінісінің бірі -- 1905 жылдың соңында Орал қаласында өткен қазақ интеллигенттері өкілдерінің бес облыстық делегаттық съезінде "Қазақ конституциялық демократиялық" партиясын құру жөніндегі әрекет еді. Мұндай әрекет 1906 жылдың басында Семей қаласында да орын алды. Қазақ топырағындағы кадет партиясының бөлімшесін құру жөніндегі осы іс-қимылдың басында кейін (1917 ж.) Алаш партиясын ұйымдастырушылардың бірі Ә.Бөкейханов болды. Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Әлихан Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан қазақ зиялылары өздерінің саяси аренаға шыққан алғашқы қадамдарында сол кезде патша үкіметіне оппозицияда болған және оны сынға алып отырған кадеттер партиясын өздеріне үлгі тұтты. Басқа сөзбен айтқанда, кадет партиясына іш тартқан Ә.Бөкейханов бастаған қазақ интеллигенциясының алғашқы легінің бір тобы XX ғасырдың басындағы Қазақстанды буржуазиялық қатынастарға бейімдегісі келіп, феодалдық-патриархалдық қатынастар үстем болған қазақ қауымын дамудың буржуазиялық жолына түсуіне жол көрсетпек ниетте болды[7;69].
XX ғасырдың алғашқы он жылдығында Ә.Бөкейханов пен оның пікірлестері қазақтың ұлттық партиясын әуел баста патша үкіметіне оппозицияда болған либералды орыс буржуазиясының партиясы -- кадеттердің үлгісінде құруға бейім тұрды.
Сол кездегі қоғамның өзі де күрделі болды. Осы күнгі тарихнамамызда революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясының саны мен әлеуметтік құрамы толық анықталған жоқ. Сол сияқты олардың қаншасы кейін алаш қозғалысына қатысқандығын да айға таңба басқандай айта қою қиын. Мұндай жағдайдың басты себептері тарихымыздың осы сюжетінен нақтылы деректемелердің аз сақталғандығы және жиырмасыншы жылдардың соңынан бастап соңғы кезге дейін осы мәселелерді зерттеуге ресми түрде тыйым салынып келгендігі[18;17].
Революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясын олардың кәсіби мамандығы бойынша бірнеше топқа бөлуге болады. Олар: отарлы қазақ өлкесінің басқару аппаратында әртүрлі жұмыстарды атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау мекемелерінің қызметкерлері, журналистика, оқу-ағарту және мәдениет саласында еңбек еткендер және сан жағынан басқа топтардағыдан аз болған инженер-техник қызметкерлер.
Қазақ интеллигенттерінің алғашқы тобының басым көпшілігі әмбебап мамандар болды: олар ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару қарекетімен де, көркем творчествомен де қатар айналысты. Басқа сөзбен айтқанда, олар сол кездегі қазақ қауымының рухани сұраныстарына мүмкіндіктерінше толық жауап беруге ат салысты. "Айқап" журналын және жалпыұлттық тұңғыш "Қазақ" газетін шығару арқылы олар халықты оқуға, көшпелі шаруаларды отырықшылдыққа шақыруда, шаруашылықты жүргізудің прогрессивті формаларын, әйел теңдігін насихаттауда, патша үкіметі тарапынан жүргізіліп отырған отаршылдық саясатқа қарсы қоғамдық пікір қалыптастыруда айтарлықтай оңды істер тындырды[19;13].
Әлеуметтік тегі әркелкі қазақ интеллигенциясының революцияға дейінгі идеялық-саяси көзқарастарында да айырмашылықтар болмай қойған жоқ. Олардың бір бөлігі негізінен біртіндеп "Қазақ" газетінің төңірегіне топтасып, кейін Алаш партиясының ұйтқысы болса, ал қалған тобы М.Сералин басқарған "Айқап" журналынын төңірегіне топтасты.
Әлеуметтік-экономикалық және саяси оқиғалардың ықпалымен таптық және оған байланысты идеялық-саяси жіктеліс тұтастай алғаңда қоғамда ғана емес, саяси қозғалыстар мен партиялардың өз ішінде жүрді. Қазақ интеллигенциясының арасындағы осындай жіктелісті тездеткен факторлардың бірі тылдың қара жұмысына "бұратана" халықтардың жастарын шақыруға байланысты патшаның 1916 жылы маусым жарлығына көзқарас мәселесі болса, екіншісі 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының жеңісі нәтижесінде бүкіл елде орын алған жаңа саяси қал-ахуалы еді.
Ақпан революциясы монархияны құлатқанымен жер-жердегі ескі басқару аппараттарын түбегейлі жоя алған жоқ. Ол бұрыңғыша қалды, тек қана губернаторлардың орындарына облыстық комиссарлар келді, ал уезд бастықтарын уездік комиссарлар алмастырды. Басқа сөзбен айтқанда, Ақпан революциясы елдегі өкімет туралы мәселені күн тәртібіне қойғанымен оны бірден және түпкілікті шеше алған жоқ.
Жаңа өкімет органдарын құру үшін күрес айтарлықтай күрделі болды және ұзаққа созылды.
Қазақ зиялыларының (ұлттық интеллигенция өкілдерінің) жаңа өмір құру ісіне белсенді түрде араласа бастауы елдің жоғарғы басшылығы тарапынан қолдау тапты. Уақытша үкімет жаңадан құрылып жатқан қазақ комитеттерін өлкедегі өзінің аса маңызды тіректерінің бірі деп есептеді. Уақытша үкімет құрыла салысымен Әлихан Бөкейханов 1917 жылы наурыздың 3-інде оның Торғай облысындағы комиссары болып тағайындалды. Сонымен қатар ол сәуірдің 7-сінде Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі болып бекітілді. Мұхаметжан Тынышбаев та үлкен қызметке тағайындалып, Түркістан комитетінің құрамына еңгізілді. Жаһанша Досмұхамедов Орал облыстық атқару комитетіне, Халел Ғаббасов Семей облыстық атқару комитетіне, Жақып Ақбаев Қарқаралы уездік атқару комитетіне, ал Асфендияр Кенжин Елек уездік комитетіне мүше болды[4;81].
Алайда, мұндай жағдай ұзаққа созылған жоқ. Көп кешікпей жер-жерлерде буржуазияшыл Уақытша үкіметтің органдары құрыла бастады. Бұлармен қатар бір мезетте ақпан төңкерісінің барысында жұмысшылар мен солдаттар өздерінің тікелей революциялық өкімет органдары болып табылған Кеңестер жүйесін ұйымдастырды.
Қосөкіметтілік ақпан революциясының басты ерекшелігі болды. Жер-жерлерге Петроградтан, бір жағынан Уақытша үкімет тарапынан, екінші жағынан, Петроград Кеңесінің атынан түсіп жатқан бұйрық-нұсқаулары, елдің басқа аудандары сияқты Қазақстанда да буржуазия мен оны қолдайтын топтардың, сол сияқты революцияшыл демократиялық күштердің өкімет үшін күрестегі саяси белсенділігін арттырды. Осыған сәйкес Қазақстанның барлық аймақтарында Уақытша үкімет пен халық билігінің - кеңестердің жергілікті жүйесі қатар қалыптаса бастады.
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы ақпан төңкерісінің ішкі қайшылықтарын бейнеледі, елдің қоғамдық-саяси жағдайының тұрақсыз екендігін көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе, қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл-демократиялық өкімет органы болған кеңестердің қолына көшуге тиіс еді.
1.2. Алаш партиясының құрылуы және Қазан төңкерісі
Бірінші бүкілқазақтық съезд 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өтті. Оған Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бөкей ордасынан, сонымен қатар Ферғана облысының қазақтар мекендеген аудандарының өкілдері қатынасты. Съезге қатынасушылар саны аса көп болмағанына қарамастан (20-дан аса адам), оның күн тәртібіне сол кездегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне тікелей қатынасы бар аса маңызды 14 мәселе еңгізілді. Бұл мәселелердің басым көпшілігі 1917 жылғы сәуір-мамыр айларында болған облыстық қазақ съездерінде алдын ала талқыланған болатын және олардың ең маңыздылары болып саналғандары жалпы қазақтық құрылтайға ұсынылған еді. Олар мыналар: 1) Мемлекет билеу түрі. 2) Қазақ облыстарында автономия. 3) Жер мәселесі. 4) Халық милициясы. 5) Земство. 6) Оқу мәселесі. 7) Сот мәселесі. 8) Дін мәселесі. 9) Әйел мәселесі. 10) Учредительное собрание сайлануына даярлану һәм қазақ облыстарынан депутаттар. 11) Бүкіл Россия мұсылмандарының кеңесі (Шура и ислам). 12) Қазақ саяси партиясы. 13) Жетісу облысының оқиғасы. 14) Киев шаһарында болатын бүкіл Россия федералистерінің съезіне һәм Петроградта болатын оқу комиссиясына қазақтан өкіл жіберу.
Халел Досмұхамбетовтың төрағалығымен, Ахмет Байтұрсыновтың, Әлмұхамбет Көтібаровтың, Міржақып Дулатовтың және Асылбек Сейітовтың хатшылығымен өткен бірінші жалпықазақтық съезд делегаттары осы 14 мәселенің ішінде өздерінің басты назарын ұлттық автономия, жер, құрылтай съезіне дайындық және қазақтың саяси партиясын құру проблемаларына аударды.
Съезд қарсаңында "Қазақ" газетінде болашақ автономия туралы әртүрлі пікірлер мен ұсыныстар айтылған мақалалар тізбегі жарияланды. Оларда автономияның негізіне нені алу керек: территорияны ма, әлде мәдени ерекшеліктерді ме? Қазақ мемлекеті әлде Федеративтік Россияның бір автономиялық бөлігі болғаны жөн бе? Қазақтар өз бетімен тәуелсіз ел бола ала ма, әлде тәуелсіздікке басқа халықтармен одақтасқан жағдайда жете ме? -- деген сұрақтар қойылды, бірақ оларға бір мағыналы, үзілді- кесілді жауап берілмеді[14;117].
Бірінші жалпықазақтық съезд өзінің күн тәртібіндегі аса маңызды мәселелердің бірі -- қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған Құрылтай жиналысына айналды. Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған қарарда былай делінеді: "Қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды съезд шораи исламға сайланған қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ.
Партия жобасын жасап болған соң өкілдер қазақ областной комитеттерінің қарауына жібереді. Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы съездің каулылары Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады".
Жаңадан құрылған партия "Алаш" деген атқа ие болды".
Бүкілроссиялық мұсылмандар кеңесіне (шорои-исламға) съезд шешімімен Ақмоладан Айдархан Тұрлыбаев, Семейден Әбікей Сәтбаев, Торғайдан Әлжан Байғарин, Оралдан Жаһанша Досмұхамбетов, Бөкейден Уәлихан Танашев, Жетісудан Базарбай Мәметов, Сырдариядан Мұстафа Шоқаев, Ферғанадан Ғабдалрахым Оразаев сайланды.
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов сияқты қазақтың либералды-демократиялық интеллигенциясының көсемдері басқарған Алаш партиясының құрамына әуел бастан-ақ қазақтың ғылыми және шығармашылық зиялыларының белгілі өкілдері -- М.Тынышбаев, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, Жаһанша Досмүхамедов, М.Дулатов, т.б. кірді.
Олардың басым көпшілігі 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда социалистік идеологияны, таптық принциптерге негізделген күрес бағдарламасын қабылдаған жоқ, өйткені Алаш партиясы қайраткерлерінің пікірінше сол кездегі қазақ қоғамы тұтас алғанда оған дайын емес еді. Сондықтан да, олар өз күресін жалпыұлттық мүддеге негізделген "қазақ халқын отарлық езгіден құтқару үшін" деген ұранның астында топтастыруға бағыт алды. Бұл бағытты жүзеге асырудың басты құралы -- бірінші жалпықазақтық съезде дүниеге келген Алаш партиясы болу керек деп түсінді[3;312].
Съездің күн тәртібіндегі 14 мәселе бойынша қабылданған қарарлар тізбегі кейінірек, 1917 жылғы "Қазақ" газетінде қарашаның 21-күні жарияланған Алаш партиясы бағдарламасы жобасында өз бейнесін тапты.
Алаш бағдарламасының жобасын талдауды кейінге қалдыра тұрып, "осы ұйым әдеттегі, дәстүрлі саяси партия дәрежесіне көтерілді ме?" -- деген сауалға жауап беру қажет деп ойлаймыз.
Бұл сауалға жауап беру үшін алдымен саяси партия дегеннің не екенін, оның тарихи дамудың қай кезеңінде, қандай жағдайда болатынын, оған қандай негізгі ерекшеліктер тән екенін еске түсіре кеткеннің артықтығы жоқ.
Әлемдік тарихтың даму тәжірибесі көрсеткендей, саяси партиялардың пайда болуы мен дамуы қоғамның таптарға, әлеуметтік топтарға бөлінуіне тікелей байланысты. Ең алдымен саяси партия дегеніміз таптың немесе оның белгілі бір бөлігінің мақсат-мүдделерін білдіреді және өз қатарына солардың барынша белсенді өкілдерін біріктіреді. Партия саяси ұйым ретінде өзінің әлеуметтік негізін құрайтын белгілі таптың немесе оның белгілі бір бөлігінің мақсат-мүдделерін жүзеге асыру үшін күреседі. Әрбір қалыптасқан саяси партияның жақын кезеңдегі және перспективалық мақсаттарын айқындайтын бағдарламасы және оның ұйымдық кұрылымы мен нақтылы іс-қимылын белгілейтін жарғысы болды.
Капитализм орнап, нығая бастаған жағдайда қоғамдық таптар мен әлеуметтік топтар өкімет үшін күресті өздерінің саяси партиялары арқылы жүргізді. Патшалық Россияда саяси партиялар XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында көптеп ұйымдасып, өздерінің әлеуметтіқ тегін құрайтын қоғамдық таптар мен топтардың мақсат-мүдделерін белсенді түрде қорғай бастады.
1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін құрылған Алаш партиясының идеялық бастау көздерін бірінші орыс революциясы кезеңінен іздеген жөн.
Ал, осыдан келіп Алаш партиясы ресми түрде құрылған кезеңге дейінгі қоғамдық-саяси аренада әрекет жасаған қазақ интеллигенциясына, 20-шы жылдардан бері ғылыми және саяси әдебиетте орын алып келгендей, жаппай Алаш немесе Алашорда айдарын тағуға бола ма? Жоқ, болмайды. Өйткені, жалпы қазақ интеллигенциясы бар да, сонымен қатар алаш қозғалысына қосылған интеллигенция өкілдері бар. Екіншіден, 1917 жылғы екі революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясы белсенді араласқан қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс бар да, 1917 жылдың шілдесінен 1920 жылдардың аралығын қамтыған Алаш қозғалысы бар. Біз осы екі қозғалыстың, біріншіден, жылнамалық межесін анық есте сақтауымыз керек, ал екіншіден, осы екі қозғалыстың саяси ағым ретіндегі сапалық ерекшеліктерін ажырата білуіміз қажет.
Қоғамның өзі сияқты осы екі қозғалыс та күрделі болды. Осы күнгі тарихнамамызда революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясының саны мен әлеуметтік құрамы толық анықталған жоқ. Сол сияқты олардың қаншасы кейін алаш қозғалысына қатысқандығын да айға таңба басқандай айта қою қиын. Мұндай жағдайдың басты себептері тарихымыздың осы сюжетінен нақтылы деректемелердің аз сақталғандығы және жиырмасыншы жылдардың соңынан бастап соңғы кезге дейін осы мәселелерді зерттеуге ресми түрде тыйым салынып келгендігі[18;17].
1917 жылы шілденің 21-26-сында Орынбор қаласында өткен бірінші бүкілқазақтық съезде Алаш партиясы құрылды. Осы партия құрылған 1917 жылдан бастап ол саяси ұйым ретінде өмір сахнасынан кеткен 20-шы жылға дейін Алаш немесе Алашорда қозғалысы Қазақстан тарихынан орын алды.
Сөз жоқ, Алаш партиясының құрылуы (дәлірек айтқанда -- бірінші съезде партия құрылды деп жариялау) қазақ халқы өміріндегі елеулі оқиға болды, өйткені ол тұңғыш ұлттық саяси ұйым еді. Алаш 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда халықтың келешек тағдырын анықтауға тікелей қатынасы бар жалпыұлттық мәселелерді саяси күрестің күн тәртібіне қойып, оларды шешу жолында айтарлықтай қызмет атқарды. Бұл ең алдымен партияның программасының жобасын дайындаудан, қазақ ұлттық мемлекетін құру ісіне белсенді түрде кірісуден, қазақ қауымынан Құрылтай жиылысына депутаттар ұсынып, оларды сайлау ісіне қажырлылықпен ат салысудан аса айқын көрінді. Бұл әрекеттердің барлығы 1917 жылдың екінші жартысында жасалды. 1917 жылғы шілде айынан бастап Алаш партиясы сол кездегі мүмкіндіктер аясында саяси күреске белсене араласа бастады. Бұл күрестің түпкі мақсаты қазақ халқын отарлық езгіден құтқару мен буржуазиялық үлгідегі оның мемлекеттігіне қол жеткізу болды. Басқа сөзбен айтқанда, Алаш қоғамдық-саяси қозғалысының көсемдері сан ғасырлар бойы Россия империясының отары болып келген Қазақстанды тар шеңбердегі таптық тұрғыдан емес, керісінше жалпыұлттық мақсат-мүдделер негізінде дербес ел етуге ұмтылды.
20 -- 30-жылдардағы әдебиетті былай қойғанда, соңғы 3-4 жылда осы тақырып бойынша жарық көрген еңбектердің өзінде Алаштың әлеуметтік тегі туралы мәселеге байланысты ортақ тұжырым қалыптасқан жоқ. Зерттеулердің бірі Алаш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
II. Екі төңкеріс кезеңіндегі қазақ қоғамы
1.1 Ақпан төңкерісінің жеңуі, ұлт-азаттық қозғалыстардың міндеттері
1.2 Алаш партиясының құрылуы және Қазан төңкерісі
1.3 Алаш және Кеңес өкіметінің орнауы. Алаш және Алашорда азамат соғысы жылдарында
II. Қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі
2.1 Қазақ зиялыларының жергілікті жерлердегі әкімшілік-саяси билік органдарында атқарған қызметі
2.2 Алашорда үкіметінің облыстық-уездік Кеңестерінің құрылуы және олардың қызметінің негізгі бағыттары
2.3 Саяси күрес жүргізуде алашшыл зиялыларының қолданған әдіс-тәсілдері
ІІІ. Қазақстан Азаматтық қарсыластық кезеңінде тақырыбын Қазақстан тарихы пәні бойынша мектепте оқытудың әдістемесі
3.1. Орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқытудың әдістемесі
3.2 Қазақстан Азаматтық қарсыластық кезеңі тақырыбын оқытудың әдістемелік сабақ жоспарлары
3.3 Сыныптан тыс жұмыс
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарих қойнауына енген XX ғасырдың алғашқы онжылдықтары қазақ қоғамы үшін барынша күрделі, түрлі ағымдардың өзара қақтығыс, қарама-қайшылықтарға толы күрес кезеңі болды, өлкеде күні өткен ескі феодалдық қатынастар өзінің дамуы жағынан қуатын азайтып, күнделікті тыныс тіршілікте кедергілерге кездессе, оларды ауыстыра қоятындай қоғамдық қатынастар балаң күйде, әлі тым әлсіз болатын. Аталынған кезеңде қоғамның барлық әлеуметтік топтары саяси күрес жолына шығып, бұл теке-тірес бүкіл өңірді қамтыды. Отарлау және орыстандыру саясаты тереңдеп, ортағасырлық мешеулік пен ұлттық езгі қыспағына түскен тұста қазақ жұртының болашағына қауіп төнген еді. Осындай алмағайып заманда қоғамдық күреске жаңа саяси-әлеуметтік күш қазақ зиялыларының ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдерінің араласа бастауы қазақ қоғамы үшін өтпелі кезең болуы осы уақытта дұрыс шешім болатын.
Отандық тарихымыздың, тәуелсіз еліміздің аты шартарапқа танылып жатқан тұста, зерттеуші тарихшыларымыздың да алдына жаңа міндеттер қойылып, әлеуметтік-саяси жағдайлардың күрделенген тұсында оның кейбір беттерін шынайы, ақиқат, шындық тұрғысынан, бояма-бүкпесіз жазу мәселелері күн тәртібіне қойылды.
1917 жылдың ақпанында Ресейде буржуазиялық-демократиялық төңкеріс нәтижесінде монархия құлатылды. Уақытша үкіметке империя құрамындағы басқа да отар елдер сияқты қазақ халқы да барынша қолдау көрсетті. Қазақ оқығандарының өкімет билігіне қол жеткізуі, ұлттық-қоғамдық саяси ұйым қазақ комитеттерінің өмірге келуі, ұлттық саяси партияның құрылуы оның автономия үшін күресі, зиялылардың земстволық басқару жүйесін орнатуға ат салысуы, Құрылтай сайлауына қатысу сияқты оқиғалар ағымы осы кезде жүзеге асады.
Міне, сол азаттыққа деген үміт сәулесінің берілуі зиялы қауымның бірлік-берекеде болуын қоғам алдында тұрған жаңа міндеттері мәжбүр етті. Сондықтан да, бұл кезең қазақ елі үшін саяси тұтастық пен бірлік, қоғамдық - саяси істерге жол ашып берген мүмкіндіктер кезеңі болды. Өйткені, ұлт зиялылары алғаш рет ұйымдық жағынан бірігіп, қазақ комитеттерінің төңірегіне саяси күш ретінде шоғырлана бастады.
Сонымен бірге, бұл тарихи белес өздерінің қоғамдық-саяси қызметтерінде қайраткерлік, ұйымдастырушылық, дипломатиялық және шығармашылық қасиеттерімен дараланған біртуар азаматтарды (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, МДулатов, М.Шоқай, Х.,Ж. Досмұхаметовтер, Ж.Ақбаев, М.Тьшышпаев, Х.Ғаббасов т.б.) танытты, тарих сахнасына шығарды.
Қазақ халқының Ресей отаршылығына қарсы үздіксіз жүргізілген ұлт-азаттық күресіндегі ең маңызды кезеңдерінің бірі - Уақытша үкімет тұсында,кейін Кеңес үкіметі кезінде қазақ комитеттерінің белсенді қызметінен көрініс тапты. Алаш қайраткерлері қазақ халқының ұлт-азаттық күресін жаңа сапалық деңгейге -- интелектуалдық деңгейге көтерді, бейбіт-дипломатиялық, саяси ұстанымдар арнасына түсірді.
Қазақ қоғамында да демократия институттарының белгісі қалыптаса бастауы, бұратана аталып келген жұрттарға да саяси құқықтардың беріліп, рухани сала үшін кең жол ашылуы қазақ қоғамын саяси-идеялық жағынан тұтастық дәрежесіне жеткізуге алғышарттар жасалынды: облыстық - уездік - болыстық - жалпықазақ съездері өткізіліп, қоғам алдындағы саяси-экономикалық мақсаттар айқындалды, Земстволар жүйесі қалыптасып, экономикалық дербестікке алғашқы қадамдар жасалды, мәдени-ағартушылық ұйымдар құрылып, идеология тұтқасы баспасөз ісі жолға қойылып, жастар қозғалысы кең етек алды.
Біздің зерттеу мәселеміз - Азаматтық қарсы тұру жалдарындағы Қазақстан. Әсіресе ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін қоғамдық-саяси өмірдегі қазақ елінің азаттығын аңсаған алаш қайраткерлерінің өз мақсаттарына жету жолында бірде табысып, бірде күрес жүргізген Қос үкіметпен арадағы арақатынасын жаңа қырынан зерттеу, ұлт мәселесіндегі жетістіктердің ар жағындағы ашылмаған сырларға кеңінен талдау жасау болып табылады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, туған халқымыздың тарихын түгендеуте мүмкіндіктер туған кезде бұл мәселеге жалпы адамзаттық мұратты таптық мүддеден жоғары қоя отырып, объективті баға беру үшін ұлт мәселесінде, ұлттық қарым-қатынаста ұзақ жылдар бойы қордаланып қалған, бұрын ашып айтылмаған жайларға талдау жасау. Соның ішінде ХХ ғасырдың басындағы бүкіл әлемдік мәнге ие болған Ресей монархиясының құлауы және билікке жаңадан келген үкіметтермен Қазақ елінің қарым-қатынас орнату барысына және қызмет жолдарын көрсету,тарихи баға беру тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмірге обьективті тарихи шындық бағыты негізінде талдау жасау. Саяси партиялардың, қазақ зиялыларының нақтылы қоғамдық-саяси қызметтеріне тоқталу, Ақпан төңкерісі мен кеңес билігі нығаюы жылдарындағы саяси күштердің тоғысуы және Қазақстанның аймақтық ерекшеліктері негізінде талдау жасау арқылы көрсету зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міңдеттері. Қазақстанның Азаматтық қарсыластық кезеңінде қоғамдық-саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани саласы, іс-әрекет аясын бойынша кең көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:
- Қазақстандағы Ақпан революциясынан кейінгі жағдайды және оның өлкедегі ықпалын анықтау
- Ақпан революциясы тұсындағы қоғамдық-саяси өмірге талдау жасау;
- Қазан төңкерісі және Алаш партиясының құрылуы мен өлкедегі азамат соғысын талдау;
- Алашорда үкіметінің құрылу тарихы және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
- Қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметтеріне талдау жасау;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру мектептерінің жоғарғы сыныптары.
Зерттеу пәні. ХХ ғ. басындағы Азаматтық қарсыластық кезеңіне қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау әдістерді қолдану арқылы сабақ үстінде оқушылардың ойлау қабілетін дамтытып, сабақ сапасын арттыруға үлес қосады.
Ғылыми болжам. Қазақстан Республикасында бүгінде сыртқы саясатын қалыптастыру процесінде. Ең ірі әріптесіміз Ресей Федерациясы. ХХ ғасырдың басындағы ресейлік күштермен қарым-қатынасының тарихи тағылымы бүгінгі Ресей мен Қазақстан байланыстарының негізгі бағыты саясатта көрініс беруі тиіс. Сондықтан сол байланыс жолдарына сыңдарлы зерттеулер жүргізу, оны үлттық мақсат пен мүддені және Жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре отырып іске асыру аталған тақырыптың ғылыми болжамын құрайды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі бойынша пайдаланылған монографиялар және құжаттық деректер негізінде кейбір теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, ұлттық жаңғыртуға бастаған, ұлттық егемендік дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне арналған мәселелер бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстіңде дамып келеді. Ұлт-азаттық қозғалыс, ақпан төңкерісі мен қазақ зиялыларының тарихын, олардың қоғамдық-саяси, ағартушылық-шығармашылық қызметіне қатысты тарихи шындықты қалпына келтіру мен зерттеп-зерделеу ісінде қомақты еңбектер жарық көрді. Ірі тұлғаларды, саяси қайраткерлерді, мәселен, Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов сынды азаматтардың қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі мен еңбектерін зерттеу ісі жолға қойылды.
Кеңес өкіметі жылдарындағы тарихи-партиялық тарихнамада бұл мәселелерге байланысты еңбектер партия қандай идеологиялық және саяси қағидаларды басшылыққа алды, соған икемделініп жазылды. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің "Тарих толқынында" деген кітабында:
"Тоталитаризм ұлттық тарихтың қалың-қалың қабаттарына кереметтей бір зұлымдық әдісті қарсы қойды -- ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды тасқынын тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады" деп, әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында ұлттық тарихтың бұрмалай жазылып, санамызды коммунистік идеологиямен уландырғанын атап өткен еді.
ХХ-ғасырдың алғашқы ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеу ісін сол кездегі қазақ зиялыларының өздері бастап берген болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар жайлы Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқай және т.б. өздерінің жан-жақты талдау жасалынған еңбектерінде кеңінен көрсетті. Алашордаға қатысты тарихи шындық тұрғысындағы тұжырымды ойлар А.Байтұрсыновтың атақты "Революция және қазақтар" деген мақаласында айтылды. Бұл мақала А.Байтұрсыновтың кеңестер өкіметі жағына торғайлық топты бастап өткеннен кейін РСФСР-дың Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты органы "Жизнь национальностей" газетінің 3 тамыздағы санында 1919 жылы жарық көрген[1].
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздікке ие болу, егемен ел тарихына деген қызығушылықты арттыра түскені сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастауды көрсетті[2].
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерттеу ісіңдегі ең құңды еңбектердің авторлары: жаңа да батыл тұжырымдарымен объективті талдау жасаған М.Қойгелдиев[3] пен сонау 1960-жылдардан бері Қос төңқеріс пен Азамат соғысы, Кеңес билігінің орнауы және Алаш қозғалысының мәселесімен 30 жылдан астам уақыт айналысып келе жатқан, Алаш партиясы мен Алашорда тарихының ең өткір де зәру мәселелері бойынша бүкіл қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени даму контексінде салмақты да салиқалы тұжырымдар жасаған К.Нұрпейісов[4] болды. М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" атты көлемді еңбегіңде біздің зерттеу жұмысымызға қатысты қазақ зиялыларының Ақпан төңқерісіне дейіңгі және кейінгі қоғамдық-саяси қызметі, Құрылтай Жиылысының сайлауы мәселелері бойынша, Алашорда үкіметінің жергілікті жерлердегі органдары туралы, Алашорда мен Уақытша үкіметтің арақатынасы туралы құңды мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдары беріледі. Ал, К.Нұрпейісовтің зерттеу жұмысыңда Қос теңкеріс пен азамат соғысы кезіңдегі Қазақстандағы партиялардың сан-түрлі қызметінің - саяси, дипломатиялық, экономикалық, ел қорғау және тағы басқа мәселелерінің шешімін тапқызу жолыңдағы іс-әрекетіне, атқарған шараларына жан-жақты талдау жасалады. Сонымен бірге, Алаштану мәселесін зерттеу ісіңдегі бір ізділікті сақтау үшін жас зерттеушілерге бағыт-бағдарын айқындап береді.
Біз қарастырып отырған мәселеде қызмет атқарған жеке тұлғалардың өмірбаянынан, саяси-қоғамдық көзқарасының қалыптасу және даму эволюциясы, қоғамдық-саяси жене шығармашылық қызметінің негізінде жазылған тарих, сол тұлғаның өмір сүрген заманының ерекшеліктерінен, қоғамының құндылықтарынан көп мағлұматгар береді. Ұлт-азаттық күрестің көрнекті өкілдерінің бірі - Жақып Ақбаевтың тұлғасын сомдап, ғылыми зерттеу негізінде оның көзқарас эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған Мұхтар Құл-Мұхамедтің[5] еңбектерін айтуға болады. Ж.Ақбаевтың қоғамдық-саяси қызметі арқылы Ақпан төңкерісіне дейінгі жөне одан кейінгі кезендегі қазақ зиялыларының отарлық жүйеге қарсы күресінен және автономияға жету жолындағы іс-әрекеттерінен мол мағлұмат аламыз.
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді? деген еңбегінде[6] пайымдауы бойынша, Алаш қозғалысының көш бастаушылары негізінен екі мақсатты -- қазақ елін отарлық езгіден азат ету мен қазақ қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму жолына алып шығу міндеттерін көздеді, сондықтан да алаштық интеллигенцияны "ұлттық-демократиялық интеллигенция" деп, ал Алаш партиясын "ұлттық-демократиялык партия" деп атау шындыққа сай келеді.
Қазақ зиялыларының атқарған қоғамдық саяси қызметі және тағдыр -- талайы туралы жүргізілген құнды зерттеулер қалың оқырманның ықыласына бөлеңді. Қазақстандағы Ақпан-Қазан төңкерістері және азамат соғысы жылдарындағы әртүрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша да зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамамызға қосылған айтарлықтай үлес болып есептеледі.
Зерттеуші ғалым Н. Шаяхметовтың Ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін деген еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп қарастырылады. Және де бұл еңбекте ұлттық-демократиялық топ өкілдерінің қызметінің негізгі бағыттары анықталады[7].
Ақпан революциясы жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Уақытша үкімет пен Алашорда арақатынастары т.б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың еңбектері біздің зертеу жұмысымызда кеңінен қолданылды.
Қос төңкеріс жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Кеңес үкіметі мен Алашорда арақатынастары т.б. мәселелер бойынша Сайлаубай Е.[8], Мыңжасов Н.[9], Слямов А.[10], Мұсағалиева А[11], Ескендіров М-нің[12] диссертациялық еңбектерінде жаңа, бүгінгі күн талабы тұрғысында бағалар беруге тырысуышлық байқалды, ғылыми әдістемелік сипатымен мәселелерді орынды көтеруімен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. ХХ ғасырдың 1917-20 жылдарын қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Екі төңкеріс кезеңіндегі қазақ қоғамы
1.1. Ақпан төңкерісінің жеңуі, ұлт-азаттық қозғалыстардың міндеттері
Ақпан революциясының жеңіп, патшаның тақтан түскені туралы хабарды елдегі және майдандағы жұмысшылар арасында жүрген қазақ демократиялық интеллигенциясы зор қуанышпен және оның мұраттарын іске асыруға деген үлкен қуанышпен қарсы алды. Алаш қайраткерлері ақпан революциясымен бірге келген саяси өзгерістер ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі мақсаттарының орындалуына, яғни ұлттық мемлекеттік дербестік алуға, жер мәселесін ұлттық мүдде тұрғысынан шешуге, мәдениетті өркендетуге және басқа міндеттерді шешуге жол ашады деп түсінді.
1917 жылдың басында Ресей империясында жаңа революцияның ұшқыны сезілген болатын. Елде екі бағыт айқын аңғарылды: буржуазиялық-демократиялық даму (өзгеріс тенденциясы); патша үстемдігін сақтау (тұрақтану тенденциясы). Осы ортада үш саяси күш болды:
Біріншісі - монархистік топ. Оған қара жүздіктер, ең оңшыл октябристер кірді. Олардың идеологиясының негізін қалаушылар өкімет дағдарыс жағдайында, ешбір саяси шегініске бармай-ақ жалтара білу керек деп есептеді. Олар 1905 жылғы 17 қазандағы манифестің өзін ақтауға тұрмайтын шегініс деп тұжырымдады. Бұл - осы топтың біртіндеп оңға жылжуы еді. Әрине, бұл болашағы жоқ бағыт болды.
Екіншісі - буржуазиялық топ. Оған кадеттер, солшыл октябристер, ұлттық саяси топтар кірді. Олардың позициясы соғыс жылдарында нығайды. Өздерінің жағдайын нығайтқан және аса мол кірістерді сақтауға тырысқан буржуазия белгілі бір өзгерістердің қажет екенін жақсы түсінді. Сондықтан да ресейлік буржуазия саяси өмірге белсене кірісе бастады. Ол әскери-өнеркәсіп комитетін, Бүкіл ресейлік одақ пен земстволық одақты, Мемлекеттік Думаны, сондай-ақ әртүрлі биржалық комитеттер мен әртүрлі съездер кеңесін құруға мүмкіндік алды. 1917 жылдың қарсаңында орыс буржуазиясы негізінен кадеттер партиясының төңірегіне топтасты, сондай-ақ барлық буржуазиялық және либерал-помещиктік лагерді басқарды.
Үшіншісі - демократиялық-пролетарлық топ. Соғыс жылдарында жұмысшы табын және қарапайым еңбекшілерді қанау күшейді, олардың тұрмыс жағдайының дәрежесі өте төмендеді. Жұмысшы табының қатарында елеулі өзгерістер болды. Әскерге 500 мың жұмысшы шақырылды. Олардың орнын балалар, мосқал жұмысшылар және әйелдер толтырды. Жұмысшылардың қатарында ұсақ буржуазия өкілдері көбейді. Осы өзгерістерге қарамастан жұмысшы табы өзінің жеке саяси күш екенін көрсетіп, демократиялық - пролетарлық бағытта басқарды. Жалпы Ресей империясы мен оның отар аймақтарында революциялық жағдай соғыс жағдайында қалыптасты, ал Қазақстанда осы жағдайларға ұлт-азаттық көтерілісте қосылды. Ол болып жатқан қоғамдық-саяси процестерге өз әсерін тигізбей қойған жоқ[13;47].
Ал бұл кезде монархистік-помещиктік, либерал-буржуазиялық демократиялық лагерлердің позициялары әртүрлі болды. Олардың ерекшеліктері - монархистік помещиктер мен либерал-буржуазиялар монархияның сақаталуымен тығыз байланысты өздерінің ерекше мүмкіндіктерін сақтауға ынталы болды. Олар одақтастарымен бірге соғысты жеңіспен аяқтауға тырысып, монархияның өздеріне тиісті варианттарын іске асыру үшін бірігіп, таяп келе жатқан революцияны ескеріп, өзара жақындасты.
Осының нәтижесінде революция қарсаңында осы екі лагердің партиялары буржуазиялық-помещиктік блок құрды. Осы бағыттың ішінде екі бағыт болды:
1). Оңшылдар, олар өздерінің қазіргі жағдайларын сақтау үшін бұлтара амалдаумен болды;
2). Солшылдар, олар объективті жағдайларға орай барған сайын радикалды бола бастады.
Сондай-ақ, үшінші демократиялық лагердегі солшыл күштер де біріге бастады. Барлық социалистік партиялар бір-бірімен байланыс жасай бастады. Эсер-большевиктік әскери ұйымдар құрылды. Алайда, 1917 жылғы ақпанда қалыптасқан солшыл блоктың 1905-1907 жылдардағы солшыл блоктан айырмашылығы бар еді. Егер біріншілер ресейлік революция кезіндегі солшыл блокқа барлық ұсақ буржуазиялық және демократиялық партиялар кірсе, 1917 жылғы ақпандағы солшыл блокқа осы партиялардың тек интернационалистік бағыттағы топтары ғана кірді.
1917 жылдың наурыз айының 10-ынан бастап облыс, уез, болыс және ауылдарда ескі құлаған үкіметтің орнына жаңа Уақытша үкіметтің басқару органдары қалыптаса бастайды. Бүкіл Ресей сияқты Қазақстанда да ол билік орындары алғашқы кезеңде Азаматтық комитеттер есебінде пайда болды. Бұл комитеттерді құруда инициатива облыс және уез орталықтарындағы орыс жұртының қолында еді, және комитеттердегі басшы орындар да ескі патшалық әкімшілік көзқарастағы орыс ұлт өкілдерінің қолында болатын[5;82].
Міне, осындай жағдайда қазақтарға ескі әділетсіз патшалық билік жойылып, оның орнына жаңа билік келгенімен де, сол тағы да ұлттық мүддені қорғап, талап-тілекті білдіретін мемлекеттік мекемелерсіз қалу қаупі төнген болатын. Сондықтан да Азаматтық комитеттермен бір мезгілде стихиялы түрде облыстық, уездік және болыстық деңгейде Қазақ Азаматтық комитеттері қалыптаса бастайды[14;219].
Қазақ жерінде облыстық және уездік Қазақ комитеттерінің қалыптаса бастағандығы туралы Қазақ газетінің 1917 жылғы наурыздағы санында былай делінген: Жаңа үкімет жұрт билігін жұрттың өзіне беріп отыр. Жұрт өзін-өзі қалай билемек? Мұны былай түсіну керек. Жұрт болып ортасынан бірнеше сенімді,адал адамдарды шығарады. Мұны - комитет деп атайды. Жаңа үкімет әр түрлі комитет жасап, жағдайдың реттелуін тілеп отыр. Сол комитеттерді қазақтарда жасап, жұрт ісінің билігін халық өз қолына алар керек.
1917 жылы 11 наурызда облыстық Қазақ комитеті Семейде құрылып, Р. Мәрсеков төрағалығымен жұмыс жасай бастайды. Семей облыстық қазақ съезінің хаттамасында Қазақ комитетінің құрылуына байланысты комитет ескі, шіріген билік құлап, енді халықтың өзіне тез революция жеңістерін бекітіп және оны аяғына жеткізу үшін ұйымдасу қажет болған кезде революциялық төңкеріс жолымен пайда болды, деп көрсетілді. Кейінен осы Қазақ комитеті жер мәселесіне белсенді түрде араласып, өз ықпалын тигізіп отырғандығын архив құжаттары дәлелдей түседі.
Ел басқару ісіне араласа бастаған ұлт зиялылары қазақ халқы үшін маңызды болып келген мәселелерді, соның ішінде жер мәселесін талқыға салып, соған сәйкес бағдарламалық тұжырымдарға келу үшін болыстық, уездік, облыстық және жалпықазақтық съездерін шақыруды қажет деп тапқан болатын[15;43].
Қазақ еңбекшілерінің 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы 1917 жылғы ақпанда жеңіске жеткен буржуазияшыл-демократиялық революцияға ұштасты.
1917 жылы ақпанның 27-сінде басталған Петроградтың солдаттары мен жұмысшыларының стихиялық көтерілісі нәтижесінде монархия құлатылып, елде республикалық тәртіптің орнатылуы бүкіл елдегі, оның ішінде Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайды түбірімен өзгертті. 300 жылдан астам Россияны билеп келген Романовтар әулетінің және осы әулет басқарған патшалық тәртіптің 1917 жылы наурыздың 2-сінде ресми түрде тарих сахнасынан кетуі елдің өмірінің барлық салаларында түбірлі өзгерістер жасауға мүмкіндіктер туғызды.
Петроградтағы ақпан төңкерісінің жеңісі, Уақытша үкіметтің құрылуы мен Петроград Советінің іс-әрекеті туралы телеграммалар Қазақстанға наурыз айының 2-3 күндері жетті. Уақытша үкімет пен Петроград Советі іс-жүзінде өкімет билігі үшін текетірес болуына байланысты елдің орталығында іс жүзінде қосүкіметтілік орын алғандығы жөніндегі хабарларда халық арасына кеңінен таралды.
Россия монархиясы ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан бастап елде орын алған үздіксіз саяси дағдарыстардың нәтижесінде құлады.
Романовтар әулетіне империя халқының басым көпшілігі: ел тұрғындарының 82 процентке дейінгісін құратын шаруалар, халықтың 15 процентін құрайтын және революцияшыл пиғылдағы жұмысшы табы наразы болды. Елдегі өкімет билігін өз қолына алуға тырысқан россиялық либералдық буржуазия офицерлік корпустың халық жағына шығуында көрнекті роль атқарды[12;112].
Ал, интеллигенция, оның ішінде ұлт аймақтарындағы зиялылар, патшалық тәртіптің езгісінен өз халықтарын азат ету жолында талай жылдардан бері тер төгіп келе жатқан еді.
Капитализм орнап, нығая бастаған жағдайда қоғамдық таптар мен әлеуметтік топтар өкімет үшін күресті өздерінің саяси партиялары арқылы жүргізді. Патшалық Россияда саяси партиялар XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында көптеп ұйымдасып, өздерінің әлеуметтіқ тегін құрайтын қоғамдық таптар мен топтардың мақсат-мүдделерін белсенді түрде қорғай бастады.
Россия империясының орталық аудандарында қоғамның өмірінде осындай өзгерістер орын алып жатқанда оның отарлық аймағы болған қазақ өлкесінде XX ғасырдың бас кезінде шын мәніндегі, дәстүрлі (классикалық түрдегі) ұлттық саяси партиялардың құрылып, дамуы үшін қажетті алғы шарттар бар ма еді? Бұл сауалға үзілді-кесілді бір жақты, онды жауап беру қиын. Өйткені XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан Россия империясының патриархалдық-феодалдық қатынастар үстем болған аграрлы отарлы шет аймағы болды.
Қазақ өлкесінің әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуалы таптық, аграрлық және ұлттық мәселелердін шиеленісуімен ерекшелінеді. Осы шиеленістен туындайтын Қазақстанда орын алған аграрлық және ұлт-азаттық қозғалыс отаршылдық пен феодалдық езгіге қарсы бағытталды[16;28].
Ақпан революциясы қалай бағалануы тиіс, ол Ресей империясына және соның құрамында болған Қазақстанға не берді? Біз жоғарыда Ақпан төңкерісінің жалпыхалықтық мәнін, оның барысында барлық топтардың, партиялар мен ұйымдардың негізгі мақсат-мүддесінің бір арнада тоғысуын атап өткен едік. Ақпан революциясы бұқараны саяси белсенділікке жұмылдырудың жаңа түрлері мен әдістерін тудырды, оның жеңісі нәтижесінде бүкіл елде Кеңестер түріндегі өкімет пен басқару органдары құрылды. Іс жүзінде революция Ресейде кең көлемді халықтық демократияның қалыптасуына жол ашты. Ақпан революциясы ел үшін ең маңызды үш мәселенің - аграрлық, ұлттық, Республика түріндегі жаңа саяси жүйені қалыптастыру мәселелерін шешу үшін алғы шарттар жасады.
Ақпан революциясының жеңісі саяси жүйенің жоғарғы сатысы - республикалық құрылысқа көшуге жағдай туғызып қана қойған жоқ, сонымен қатар ұлттық езгінің күш-қуатын әлсіретуге де мүмкіндіктер берді. Осының нәтижесінде ұлттың өзін-өзі билеу мәселесін шешу мәселесін қоюға, қазақ қауымының әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге мүмкіндіктер туды. Уақытша үкімет іс жүзінде қазақ халқының 1916 жылы өзін-өзі қорғауға құқықты болғандығын мойындады. Жазалау экспедицияларының әрекеттері тоқтатылды, көтеріліске белсенді түрде қатысқандарға кешірім (амнистия) жарияланды[17;57].
Ақпан революциясы қоғамда азаматтық келісім орнатуға жағдай туғызды. Бұл қоғамның барлық дерлік әлеуметтік топтарының мүдделеріне сай келетін еді. Ақпан революциясы жеңісінің ең маңызды нәтижесі елде кең көлемде саяси бостандықтар мен бүкіл қоғамдық өмірдің барлық мәселелерін шеше алған жоқ. Мәселен, революция соғыс туралы мәселені шешкен жоқ. Бірақ, оны шешу үшін мүмкіндіктер жасады. Жер жөніндегі мәселе де өз шешімін таппады, алайда Ақпан революциясы дворяндардың басты тірегі болған патшалық билікті құлатты, помещиктердің позициясын айтарлықтай шайқалтты, ауыл тұрғындарының қолындағы жерлерді алуды тоқтатты, алайда қазақ халқының ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында патша үкіметі тартып алған жерлер заңды иелеріне қайтарылмады.
XX ғасырдың басынан өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс өз алдына буржуазиялық-демократиялық мәндегі мақсат-міндеттерді: ұлттық тең праволылық, халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін жетілдіру, әйел тендігін қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру, т.с.с. қойды. Бұл істің басы-қасында ат төбеліндей аз ғана тұңғыш қазақ зиялылары жүрді. Олардың бір бөлігі бірінші орыс революциясының әсерімен және елдің орталық аудандары мен кейбір ұлт аймақтарында көптеп құрыла бастаған әртүрлі бағыттағы саяси партиялардың ықпалымен қазақ қауымының әлеуметтік топтарының мүддесін белгілейтін саяси ұйымдар құруға және өлкедегі буржуазиялық-демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты басқаруға талпынды. Оның алғашқы көрінісінің бірі -- 1905 жылдың соңында Орал қаласында өткен қазақ интеллигенттері өкілдерінің бес облыстық делегаттық съезінде "Қазақ конституциялық демократиялық" партиясын құру жөніндегі әрекет еді. Мұндай әрекет 1906 жылдың басында Семей қаласында да орын алды. Қазақ топырағындағы кадет партиясының бөлімшесін құру жөніндегі осы іс-қимылдың басында кейін (1917 ж.) Алаш партиясын ұйымдастырушылардың бірі Ә.Бөкейханов болды. Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Әлихан Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан қазақ зиялылары өздерінің саяси аренаға шыққан алғашқы қадамдарында сол кезде патша үкіметіне оппозицияда болған және оны сынға алып отырған кадеттер партиясын өздеріне үлгі тұтты. Басқа сөзбен айтқанда, кадет партиясына іш тартқан Ә.Бөкейханов бастаған қазақ интеллигенциясының алғашқы легінің бір тобы XX ғасырдың басындағы Қазақстанды буржуазиялық қатынастарға бейімдегісі келіп, феодалдық-патриархалдық қатынастар үстем болған қазақ қауымын дамудың буржуазиялық жолына түсуіне жол көрсетпек ниетте болды[7;69].
XX ғасырдың алғашқы он жылдығында Ә.Бөкейханов пен оның пікірлестері қазақтың ұлттық партиясын әуел баста патша үкіметіне оппозицияда болған либералды орыс буржуазиясының партиясы -- кадеттердің үлгісінде құруға бейім тұрды.
Сол кездегі қоғамның өзі де күрделі болды. Осы күнгі тарихнамамызда революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясының саны мен әлеуметтік құрамы толық анықталған жоқ. Сол сияқты олардың қаншасы кейін алаш қозғалысына қатысқандығын да айға таңба басқандай айта қою қиын. Мұндай жағдайдың басты себептері тарихымыздың осы сюжетінен нақтылы деректемелердің аз сақталғандығы және жиырмасыншы жылдардың соңынан бастап соңғы кезге дейін осы мәселелерді зерттеуге ресми түрде тыйым салынып келгендігі[18;17].
Революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясын олардың кәсіби мамандығы бойынша бірнеше топқа бөлуге болады. Олар: отарлы қазақ өлкесінің басқару аппаратында әртүрлі жұмыстарды атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау мекемелерінің қызметкерлері, журналистика, оқу-ағарту және мәдениет саласында еңбек еткендер және сан жағынан басқа топтардағыдан аз болған инженер-техник қызметкерлер.
Қазақ интеллигенттерінің алғашқы тобының басым көпшілігі әмбебап мамандар болды: олар ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару қарекетімен де, көркем творчествомен де қатар айналысты. Басқа сөзбен айтқанда, олар сол кездегі қазақ қауымының рухани сұраныстарына мүмкіндіктерінше толық жауап беруге ат салысты. "Айқап" журналын және жалпыұлттық тұңғыш "Қазақ" газетін шығару арқылы олар халықты оқуға, көшпелі шаруаларды отырықшылдыққа шақыруда, шаруашылықты жүргізудің прогрессивті формаларын, әйел теңдігін насихаттауда, патша үкіметі тарапынан жүргізіліп отырған отаршылдық саясатқа қарсы қоғамдық пікір қалыптастыруда айтарлықтай оңды істер тындырды[19;13].
Әлеуметтік тегі әркелкі қазақ интеллигенциясының революцияға дейінгі идеялық-саяси көзқарастарында да айырмашылықтар болмай қойған жоқ. Олардың бір бөлігі негізінен біртіндеп "Қазақ" газетінің төңірегіне топтасып, кейін Алаш партиясының ұйтқысы болса, ал қалған тобы М.Сералин басқарған "Айқап" журналынын төңірегіне топтасты.
Әлеуметтік-экономикалық және саяси оқиғалардың ықпалымен таптық және оған байланысты идеялық-саяси жіктеліс тұтастай алғаңда қоғамда ғана емес, саяси қозғалыстар мен партиялардың өз ішінде жүрді. Қазақ интеллигенциясының арасындағы осындай жіктелісті тездеткен факторлардың бірі тылдың қара жұмысына "бұратана" халықтардың жастарын шақыруға байланысты патшаның 1916 жылы маусым жарлығына көзқарас мәселесі болса, екіншісі 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының жеңісі нәтижесінде бүкіл елде орын алған жаңа саяси қал-ахуалы еді.
Ақпан революциясы монархияны құлатқанымен жер-жердегі ескі басқару аппараттарын түбегейлі жоя алған жоқ. Ол бұрыңғыша қалды, тек қана губернаторлардың орындарына облыстық комиссарлар келді, ал уезд бастықтарын уездік комиссарлар алмастырды. Басқа сөзбен айтқанда, Ақпан революциясы елдегі өкімет туралы мәселені күн тәртібіне қойғанымен оны бірден және түпкілікті шеше алған жоқ.
Жаңа өкімет органдарын құру үшін күрес айтарлықтай күрделі болды және ұзаққа созылды.
Қазақ зиялыларының (ұлттық интеллигенция өкілдерінің) жаңа өмір құру ісіне белсенді түрде араласа бастауы елдің жоғарғы басшылығы тарапынан қолдау тапты. Уақытша үкімет жаңадан құрылып жатқан қазақ комитеттерін өлкедегі өзінің аса маңызды тіректерінің бірі деп есептеді. Уақытша үкімет құрыла салысымен Әлихан Бөкейханов 1917 жылы наурыздың 3-інде оның Торғай облысындағы комиссары болып тағайындалды. Сонымен қатар ол сәуірдің 7-сінде Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі болып бекітілді. Мұхаметжан Тынышбаев та үлкен қызметке тағайындалып, Түркістан комитетінің құрамына еңгізілді. Жаһанша Досмұхамедов Орал облыстық атқару комитетіне, Халел Ғаббасов Семей облыстық атқару комитетіне, Жақып Ақбаев Қарқаралы уездік атқару комитетіне, ал Асфендияр Кенжин Елек уездік комитетіне мүше болды[4;81].
Алайда, мұндай жағдай ұзаққа созылған жоқ. Көп кешікпей жер-жерлерде буржуазияшыл Уақытша үкіметтің органдары құрыла бастады. Бұлармен қатар бір мезетте ақпан төңкерісінің барысында жұмысшылар мен солдаттар өздерінің тікелей революциялық өкімет органдары болып табылған Кеңестер жүйесін ұйымдастырды.
Қосөкіметтілік ақпан революциясының басты ерекшелігі болды. Жер-жерлерге Петроградтан, бір жағынан Уақытша үкімет тарапынан, екінші жағынан, Петроград Кеңесінің атынан түсіп жатқан бұйрық-нұсқаулары, елдің басқа аудандары сияқты Қазақстанда да буржуазия мен оны қолдайтын топтардың, сол сияқты революцияшыл демократиялық күштердің өкімет үшін күрестегі саяси белсенділігін арттырды. Осыған сәйкес Қазақстанның барлық аймақтарында Уақытша үкімет пен халық билігінің - кеңестердің жергілікті жүйесі қатар қалыптаса бастады.
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы ақпан төңкерісінің ішкі қайшылықтарын бейнеледі, елдің қоғамдық-саяси жағдайының тұрақсыз екендігін көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе, қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл-демократиялық өкімет органы болған кеңестердің қолына көшуге тиіс еді.
1.2. Алаш партиясының құрылуы және Қазан төңкерісі
Бірінші бүкілқазақтық съезд 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өтті. Оған Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бөкей ордасынан, сонымен қатар Ферғана облысының қазақтар мекендеген аудандарының өкілдері қатынасты. Съезге қатынасушылар саны аса көп болмағанына қарамастан (20-дан аса адам), оның күн тәртібіне сол кездегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне тікелей қатынасы бар аса маңызды 14 мәселе еңгізілді. Бұл мәселелердің басым көпшілігі 1917 жылғы сәуір-мамыр айларында болған облыстық қазақ съездерінде алдын ала талқыланған болатын және олардың ең маңыздылары болып саналғандары жалпы қазақтық құрылтайға ұсынылған еді. Олар мыналар: 1) Мемлекет билеу түрі. 2) Қазақ облыстарында автономия. 3) Жер мәселесі. 4) Халық милициясы. 5) Земство. 6) Оқу мәселесі. 7) Сот мәселесі. 8) Дін мәселесі. 9) Әйел мәселесі. 10) Учредительное собрание сайлануына даярлану һәм қазақ облыстарынан депутаттар. 11) Бүкіл Россия мұсылмандарының кеңесі (Шура и ислам). 12) Қазақ саяси партиясы. 13) Жетісу облысының оқиғасы. 14) Киев шаһарында болатын бүкіл Россия федералистерінің съезіне һәм Петроградта болатын оқу комиссиясына қазақтан өкіл жіберу.
Халел Досмұхамбетовтың төрағалығымен, Ахмет Байтұрсыновтың, Әлмұхамбет Көтібаровтың, Міржақып Дулатовтың және Асылбек Сейітовтың хатшылығымен өткен бірінші жалпықазақтық съезд делегаттары осы 14 мәселенің ішінде өздерінің басты назарын ұлттық автономия, жер, құрылтай съезіне дайындық және қазақтың саяси партиясын құру проблемаларына аударды.
Съезд қарсаңында "Қазақ" газетінде болашақ автономия туралы әртүрлі пікірлер мен ұсыныстар айтылған мақалалар тізбегі жарияланды. Оларда автономияның негізіне нені алу керек: территорияны ма, әлде мәдени ерекшеліктерді ме? Қазақ мемлекеті әлде Федеративтік Россияның бір автономиялық бөлігі болғаны жөн бе? Қазақтар өз бетімен тәуелсіз ел бола ала ма, әлде тәуелсіздікке басқа халықтармен одақтасқан жағдайда жете ме? -- деген сұрақтар қойылды, бірақ оларға бір мағыналы, үзілді- кесілді жауап берілмеді[14;117].
Бірінші жалпықазақтық съезд өзінің күн тәртібіндегі аса маңызды мәселелердің бірі -- қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған Құрылтай жиналысына айналды. Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған қарарда былай делінеді: "Қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды съезд шораи исламға сайланған қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ.
Партия жобасын жасап болған соң өкілдер қазақ областной комитеттерінің қарауына жібереді. Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы съездің каулылары Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады".
Жаңадан құрылған партия "Алаш" деген атқа ие болды".
Бүкілроссиялық мұсылмандар кеңесіне (шорои-исламға) съезд шешімімен Ақмоладан Айдархан Тұрлыбаев, Семейден Әбікей Сәтбаев, Торғайдан Әлжан Байғарин, Оралдан Жаһанша Досмұхамбетов, Бөкейден Уәлихан Танашев, Жетісудан Базарбай Мәметов, Сырдариядан Мұстафа Шоқаев, Ферғанадан Ғабдалрахым Оразаев сайланды.
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов сияқты қазақтың либералды-демократиялық интеллигенциясының көсемдері басқарған Алаш партиясының құрамына әуел бастан-ақ қазақтың ғылыми және шығармашылық зиялыларының белгілі өкілдері -- М.Тынышбаев, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, Жаһанша Досмүхамедов, М.Дулатов, т.б. кірді.
Олардың басым көпшілігі 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда социалистік идеологияны, таптық принциптерге негізделген күрес бағдарламасын қабылдаған жоқ, өйткені Алаш партиясы қайраткерлерінің пікірінше сол кездегі қазақ қоғамы тұтас алғанда оған дайын емес еді. Сондықтан да, олар өз күресін жалпыұлттық мүддеге негізделген "қазақ халқын отарлық езгіден құтқару үшін" деген ұранның астында топтастыруға бағыт алды. Бұл бағытты жүзеге асырудың басты құралы -- бірінші жалпықазақтық съезде дүниеге келген Алаш партиясы болу керек деп түсінді[3;312].
Съездің күн тәртібіндегі 14 мәселе бойынша қабылданған қарарлар тізбегі кейінірек, 1917 жылғы "Қазақ" газетінде қарашаның 21-күні жарияланған Алаш партиясы бағдарламасы жобасында өз бейнесін тапты.
Алаш бағдарламасының жобасын талдауды кейінге қалдыра тұрып, "осы ұйым әдеттегі, дәстүрлі саяси партия дәрежесіне көтерілді ме?" -- деген сауалға жауап беру қажет деп ойлаймыз.
Бұл сауалға жауап беру үшін алдымен саяси партия дегеннің не екенін, оның тарихи дамудың қай кезеңінде, қандай жағдайда болатынын, оған қандай негізгі ерекшеліктер тән екенін еске түсіре кеткеннің артықтығы жоқ.
Әлемдік тарихтың даму тәжірибесі көрсеткендей, саяси партиялардың пайда болуы мен дамуы қоғамның таптарға, әлеуметтік топтарға бөлінуіне тікелей байланысты. Ең алдымен саяси партия дегеніміз таптың немесе оның белгілі бір бөлігінің мақсат-мүдделерін білдіреді және өз қатарына солардың барынша белсенді өкілдерін біріктіреді. Партия саяси ұйым ретінде өзінің әлеуметтік негізін құрайтын белгілі таптың немесе оның белгілі бір бөлігінің мақсат-мүдделерін жүзеге асыру үшін күреседі. Әрбір қалыптасқан саяси партияның жақын кезеңдегі және перспективалық мақсаттарын айқындайтын бағдарламасы және оның ұйымдық кұрылымы мен нақтылы іс-қимылын белгілейтін жарғысы болды.
Капитализм орнап, нығая бастаған жағдайда қоғамдық таптар мен әлеуметтік топтар өкімет үшін күресті өздерінің саяси партиялары арқылы жүргізді. Патшалық Россияда саяси партиялар XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында көптеп ұйымдасып, өздерінің әлеуметтіқ тегін құрайтын қоғамдық таптар мен топтардың мақсат-мүдделерін белсенді түрде қорғай бастады.
1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін құрылған Алаш партиясының идеялық бастау көздерін бірінші орыс революциясы кезеңінен іздеген жөн.
Ал, осыдан келіп Алаш партиясы ресми түрде құрылған кезеңге дейінгі қоғамдық-саяси аренада әрекет жасаған қазақ интеллигенциясына, 20-шы жылдардан бері ғылыми және саяси әдебиетте орын алып келгендей, жаппай Алаш немесе Алашорда айдарын тағуға бола ма? Жоқ, болмайды. Өйткені, жалпы қазақ интеллигенциясы бар да, сонымен қатар алаш қозғалысына қосылған интеллигенция өкілдері бар. Екіншіден, 1917 жылғы екі революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясы белсенді араласқан қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс бар да, 1917 жылдың шілдесінен 1920 жылдардың аралығын қамтыған Алаш қозғалысы бар. Біз осы екі қозғалыстың, біріншіден, жылнамалық межесін анық есте сақтауымыз керек, ал екіншіден, осы екі қозғалыстың саяси ағым ретіндегі сапалық ерекшеліктерін ажырата білуіміз қажет.
Қоғамның өзі сияқты осы екі қозғалыс та күрделі болды. Осы күнгі тарихнамамызда революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясының саны мен әлеуметтік құрамы толық анықталған жоқ. Сол сияқты олардың қаншасы кейін алаш қозғалысына қатысқандығын да айға таңба басқандай айта қою қиын. Мұндай жағдайдың басты себептері тарихымыздың осы сюжетінен нақтылы деректемелердің аз сақталғандығы және жиырмасыншы жылдардың соңынан бастап соңғы кезге дейін осы мәселелерді зерттеуге ресми түрде тыйым салынып келгендігі[18;17].
1917 жылы шілденің 21-26-сында Орынбор қаласында өткен бірінші бүкілқазақтық съезде Алаш партиясы құрылды. Осы партия құрылған 1917 жылдан бастап ол саяси ұйым ретінде өмір сахнасынан кеткен 20-шы жылға дейін Алаш немесе Алашорда қозғалысы Қазақстан тарихынан орын алды.
Сөз жоқ, Алаш партиясының құрылуы (дәлірек айтқанда -- бірінші съезде партия құрылды деп жариялау) қазақ халқы өміріндегі елеулі оқиға болды, өйткені ол тұңғыш ұлттық саяси ұйым еді. Алаш 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда халықтың келешек тағдырын анықтауға тікелей қатынасы бар жалпыұлттық мәселелерді саяси күрестің күн тәртібіне қойып, оларды шешу жолында айтарлықтай қызмет атқарды. Бұл ең алдымен партияның программасының жобасын дайындаудан, қазақ ұлттық мемлекетін құру ісіне белсенді түрде кірісуден, қазақ қауымынан Құрылтай жиылысына депутаттар ұсынып, оларды сайлау ісіне қажырлылықпен ат салысудан аса айқын көрінді. Бұл әрекеттердің барлығы 1917 жылдың екінші жартысында жасалды. 1917 жылғы шілде айынан бастап Алаш партиясы сол кездегі мүмкіндіктер аясында саяси күреске белсене араласа бастады. Бұл күрестің түпкі мақсаты қазақ халқын отарлық езгіден құтқару мен буржуазиялық үлгідегі оның мемлекеттігіне қол жеткізу болды. Басқа сөзбен айтқанда, Алаш қоғамдық-саяси қозғалысының көсемдері сан ғасырлар бойы Россия империясының отары болып келген Қазақстанды тар шеңбердегі таптық тұрғыдан емес, керісінше жалпыұлттық мақсат-мүдделер негізінде дербес ел етуге ұмтылды.
20 -- 30-жылдардағы әдебиетті былай қойғанда, соңғы 3-4 жылда осы тақырып бойынша жарық көрген еңбектердің өзінде Алаштың әлеуметтік тегі туралы мәселеге байланысты ортақ тұжырым қалыптасқан жоқ. Зерттеулердің бірі Алаш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz