САҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ПОЛИМОРФТЫҚ БЕЙНЕЛЕР
САҚТАР ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ АҢДАР МЕН ҚҰСТАРДЫҢ БЕЙНЕСІ
КІРІСПЕ
1 САҚ АҢ СТИЛІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тотемдік, магиялық және шамандық концепциялар
1. 2 Аң стилі семантикасының Мифологиялық концепциясы
2 САҚ ӨНЕРІНДЕГІ ЗООМОРФТЫҚ БЕЙНЕЛЕРДІҢ СЕМАНТИКАСЫ
2.1 Бұғы семантикасы
2.2 Арпалыс және аң аулау сәтіндегі көріністер
2.3 Бас киім (құс, бұғы, мүйізді жануарлардың синреттік образдары)
2.4 Петроглифтердегі бейнелер
2.5 Берел мен Шілікті аң құс семантикасы
3 САҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ПОЛИМОРФТЫҚ БЕЙНЕЛЕР
3.1 Таз қара грифон
3.2 Айналардағы фантастикалық жыртқыштар және жәукемдеу сәтіндегі көріністер
3.3 Жерлеу ғұрпы мен жәдігерлер негізінде ежелгі тұрғындардың діни-мифологиялық дүниетанымдарын қайта жаңғырту
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Қазіргі таңдағы археология ғылымының дамуы қарқынында тек қана жазу мәдениеті бар қоғамның дүниетанымдық көзқарастарын жан-жақты анализдеу емес, сонымен қатар, жазба ескерткіштерін қалдырмаған ежелгі қоғамдарды да зерттеуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты, Қазақстан жеріндегі ежелгі тұрғындардың мәдениетін зерттеу тек қана этногенетикалық және хронологиялық сызбалармен шектелмеуге тиіс. Мәдени дәстүрлерді объективті талдау үшін дүниетанымдық мәселені зерттеусіз мүмкін емес. Барлық халықтардың бірінші тарихи дүниетанымдық типі мифология болғаны анық. Миф - бұл білімнің алғашқы формасы емес, ол дүниетанымның ерекше түрі, коллективті өмір мен табиғат құбылыстарын спецификалық образды түсініктер. Мифтерде біз ар-ождандық сананың негізін, қазіргі өнердің барлық түрін, сонымен қатар, өмірдің мәні мен әлем құрылысы туралы философиялық ойларды көреміз.
Б.з.б. бірінші мыңжылдықта Моңғолиядан Дунайға дейін көсіліп жатқан еуразия далаларының ұлы белдеулерінде тірлік кешкен халықтардың өмірінде түбегейлі бетбұрыс болды. Жылқыны қолға үйрету, оны мініске пайдалану, жылқы шаруашылығын дамыту, көшпелі тұрмысқа өту, қола еңбек құралдары мен қару-жарақтарды біртіндеп темірге ауыстырулардың бәрі қоғамдық, экономикалық және саяси салаға түгелдей түбірлі өзгерістер ала келді. Осыған орай рухани мәдениетте, әлеуметтік психологияда, идеология мен құндылықтар жүйесінде тұтасымен тың жаңғыртулар туды.
Ғылымда "скиф-сібір әлемі" деп аталатын бүтін бір тарихи-мәдени қауымды құрған көшпелілердің сансыз зират-обалары, таңбалы тастары, қоныс-тұрақтары, киелі орындары мен ғибадатханалары көп. Антикалық және көне шығыстық мемлекеттермен шектесетін аймақта көшіп жүрген, еуразия даласының халықтары хақында жазба деректерде көптеген мәліметтер ұшырасады.
Тарихтың атасы саналатын Геродот Еділ мен Жайықтың арасын савроматтар мекендегенін жазған. Ал Қазақстан және Орталық Азия жерін сол кезде исседондар, "Алтын қорыған самұрықтар", аргиппейлер, аримаспылар, сақтар, сарматтар, массагеттер, дахтар т.б. ірі көшпелі тайпалар бірлестігі мекен етті. Оңтүстік Сібірден, Моңғолиядан, Шығыс Түркістаннан осы сақ, скиф, саврамат тектес көшпелі тайпалардан қалған ескерткіштер көптеп табылып отыр.
Б.з.б. І мыңжылдықта Еуразияның далалық аймағын жайлаған көптеген көшпенді халықтар - скифтер, сақтар, масагеттер, савроматтар және т.б. көптеген тілі мен атауы бізге беймәлім тайпалар мен халықтар өмір сүрген. Олар бізге грек, рим, парсы, қытай авторларының мәліметі бойынша белгілі болған. Шөбі шүйгін ғаламат кеңістік - тамаша жайылымдық жер, ал тегіс те жайлы рельеф адамдардың қозғалыс қонысына еш кедергі келтірмеді. Осындай табиғат жағдайына қарай мұнда шаруашылықтың ерекше түрі - көшпенді малшылық қалыптасып дамыды. Көшпенділіктің қозғаласы, көші-қон маршруты мен сипаты туралы ғалымдарда әлі талас пікірлер бар, бірақ көшпенді өмірдің мобильділігін ешкім жоққа шығармайды. Осындай көшпенді мәдениеттер Шығыс еуропаның далалық және орманды даласын, Предкавказье, Оңтүстік орал, Арал маңы, бүкіл Қазақстан, Памир, Тянь-Шань мен Саян-Алтайдың кейбір аудандарын, Тува мен Оңтүстік Сібірдің басқа облыстарын алып жатыр. Олардың қауымын скиф түріндегі мәдениет қауымдастығы немесе скиф-сібір дүниесі деп атайды. Ұлы Еуразия даласы өзара тек түрлі көшпелі халықтарды ғана емес сонымен қатар екі дүниені - көшпелілер дүниесі мен отырықшылық өмір салтындағы адамдар дүниесін де байланыстырып өтті. Картаға көз тастасақ далалық аймақтың оңтүстігінде ежелгі егіншілік өркениеттілердің иеліктері орналысқан - батысында Закавказье мен Алдыңғы Азия, шығысында Қытай. Ежелгі Грекиямен де - Қара теңіз жағасындағы грек колониялары арқылы байланысып жатты.
Ерте көшпенділердің қорғандарында бейнелеу өнерінің ең жоғарғы деңгейінде орындалған скиф-сібір аң стилінде жасалған артефактардың мол қоры сақталған. Терең өнертанымдық талдау жасауға болатындай материалдар жинақталған.
Ерте көшпелілер қоғамының дүниетанымдық ерекшеліктерін зерттеу рухани мәдениеттің даму процестерін түсіну ғана емес, сонымен қатар, олардың мәденигенетикалық байланыстарын ашып көрсетуге көмегін береді. Сакральды, еске алу мен жерлеу ескерткіштері материалды мәдениеттің дүниетанымдық аспектісі болып табылады. Дүниетанымның аспектісі болатын археологиялық жәдігерлер бізге дүниетанымның жалпы моделін қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мен өзімнің магистрлік диссертациямды жазу барысында археологиялық деректерді қолдандым. Оның ішінде белгілі археолог ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. Атап айтсақ: К.А. Ақышев, М.П. Грязнов, С.С. Черников, С.И. Руденко, С.С. Сорокин, В.Д. Кубарев, Н.В. Полосьмак, Д.В. Черемисин және т.б. ғалымдар. Сонымен бірге қазіргі кездегі жарияланып жүрген ғылыми журналдар мен оқулықтарды пайдаландым.
К.А. Ақышев өзінің-Искусство и идеология саков (1984 ) Жетісудің көне тарихының көптеген қалтарыс тұстары ашылып, сақ дәуірі ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің тізбесі ғылыми айналымға енгізілді.Әсіресе Есік қорғанынан алтын адамның табылуы еліміздің тарихында әлемдік маңызы бар оқиға болды.Бұл қорғаннан табылған жәдігерлер сақтардың мәдениетің, өңерін, шаруашылығын т.б. факторларды зерттеуде басты құралы болды.Жетісудің ерте темір дәуірі мәдениетің зерттеуге қосқан үлесі өз алдына маңызды мәселе болып табылатыны осыдан анық көрінсе керек, сонымен бірге сақ тайпаларының дүниетанымы, рухани мәдениеті мен әскери-теократиялық идеологиясын жоғары дәрежеде сипаттап берді [1,15-18б]
Тақырыптың зерттелу дәрежесі.
Б.з.б I мыңжылдықта Еуразия тұрғындарының аң стилі өнерінің семантикасын зерттеу дәстүрлі түрде үш бағытқа немесе концепциялық мазмұны бар идеяларға бөледі: тотемдік, магиялық және мифологиялық теориялар. Бұлай топтастыру шартты түрде. Еуразияның ежелгі көшпенділерінің анимализм табиғатының тотемдік бағыты әскери немесе аң аулаушылық сарындағы бейнелердің магиялық интерпретациясымен байланыстырамыз. Осы бағыттағы зерттеушілердің жұмыстары скиф-сібір аң стилінің семантикасын анализдеу барысында шамандық түсініктер немесе аңшылық мифтерге бағытталған. Бұл зерттеулер аң стилінің шығу тегін қарапайым аңшылық қауымдардың идеялогиясынан іздейді.
Көшпенділердің рухани өмірін алғашқы зерттеушілерді бірі С.И. Руденко болды [2]. Антикалық зерттеушілері мен жерлеулердегі жәдігерлерге сүйене отырып ол өлілер мен ата-баба культін, магия, дуалау, құрбандық шалу, қайтыс болған адамдардың денесін бальзамдау, еске алу және тағы басқа діни-культтік әрекеттер мен оған қатысты сенімдер мен түсініктерді атап өтті. С.И. Руденконың бұл тұжырымдары қайта қарауды және нақтылауды қажет ететіндіктен зерттеудің осы бағытының дамуына өз үлесін тигізді. Келесі кезеңдерде аталған мәселе бойынша С.С. Сорокин [3], В.Д. Кубарев[4], А.С. Суразаков [5], Д.Г. Савинов [6], Л.С. Марсадолов [7], Вл.С. Семёнов [8], Н.В. Полосьмак [9] және басқа да ғалымдар зерттеді.
Отандық ғылымда кеңес заманы кезеңінде ежелгі кезеңінің діни және мифологиялық жүйесін зерттеу екінші кезекте тұрған міндет болды және негізгі бағыт мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық процесстерді зерттеу болған. Сонымен қатар, басты методология - тарихи материализм ежелгі және ортағасырлық қоғамдардың рухани мәдениетін толық және жан-жақты зерттеуге мүмкіндік бермеді. Бұл жағдай 80-ші жылдардың ортасынан бастап өзгере бастады. Бұған себеп болған дүниетанымдық көзқарастарды қайта жаңғыртуда жаңа метологияларды кеңінен қолдану болды.
70-ші жылдардың соңында және 80-ші жылдардың басында Еуразия көшпенділерінің рухани мәдениетін зерттеуші ғалымдар Причерномор скифтері, сақтар, пазырықтықтар және осы территориялардағы басқа тайпалардың дүниетанымының негізгі кешенін үнді-ирандық діни-мифологиялық дәстүрге жатады деп тұжырымдады.
Сонымен қоса В.Д. Кубарев скиф-сақ пен пазырық өнерінің архайкалық құбылыстардың (тотемиз қалдықтары, магия, жануарлар культі) қалыптасуы нәтижесінде тұрақты мифологиялық образдардың пайда болуы және де көршілермен мәдени қарым-қатынас (алдыңғы азиялық образдарды сіңіру, скифтік және хунндық ықпалдар) салдары болуы ықтимал [ 10, 136-137б]. Ғалым ежелгі, әсіресе зоологиялық құпияларды ашуда құрылымдық-семиотикалық бағыттың дұрыстығын атай келе Д.С. Раевский мен А.К. Акышевтің осы бағыттағы зерттеудегі жемістерін келтіреді. В.Д. Кубарев жерлеу дәстүрлер көшпенділердің дүниетанымымен байланысты деген басқа да археологтармен бір пікірде.
Сақтардың мифлогиясы жайлы жан-жақты қалпына келтіруді Есік патша қорғаны жәдігерлері негізінде А.К. Акишев жүзеге асырды") [1, 36б]. Митраисттік идеологияны тыңғылықты зерттеген Д. Кэмпбелдің еңбектеріне сүйене отырып зерттеген А.К. Акишев сақ космолгиясының құрамдас бөлігі зооморфты образдар мен сақ мифологемі әлем моделін мұқият анализдеуден өткізді.
Сонымен бірге Н.В. Полосьмак көшпенділерге қытай өркенитінің ықпалы ғана емес, керісінше де, яғни, ежелгі қытай мифологиясына үндіиран мифологиялық сюжеттерінің ықпал еткенін айтады. 1997 жылы Н.В. Полосьмак Пазырық мәдениеті. Дүниетанымдық және мифологиялық түсініктерді жаңғырту атты докторлық диссертациясы осы тақырыптағы ең бірініші жинақталған еңбектердің бірі деп айтса да болады. Диссертацияның негізіне Укок платосында зерттелген қорғандардың материалдары жатады [9, 23б]. Оларды анализдеу мен интерпретациялауда Н.В. Полосьмак әртүрлі жаратылыстану мен гуманитарлық деректер мен мәліметтерді қолданған.
Сақтардың жылқымен бірге жерлеу ғұрпын зерттеген З.С. Самашев сақ дүниетанымын түсінуге үлкен үлес қосты. Сонымен қатар, Ә.Т. Төлеубаевтың Шығыс Қазақстан сақтарының дүниетанымын зерттеуде және Шілікті алтын адамының зерттеулері арқасында Жетісу сақтарының шығыс Қазақстан сақтарымен мәдени байланысын көреміз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Сақтардың дүниетанымының мәденигенетикалық аспектілері арқылы мәдениет генезисі мен этногенезін археологиялық ескерткіштер мен жәдігерлер арқылы ашып көрсету. Сонымен қатар, ежелгі сақ тайпаларының культін, дүниетанымдық дәстүрі мен идеологиясын зерттеу мен қалпына келтіру басты мақсатымыз.
-Қазақстан және оған жапсарлас жерлерді мекен еткен ежелгі тұрғындарының культтік түсініктеріндегі әртүрлі бейнелеу өнері туындыларының мазмұны мен оған байланысты салт-жоралғыларды ашып көрсету;
- зергерлік өнер туындыларын мен жерлеу ескерткіштерін салыстыру анализінің нәтижесі бойынша миф-ритуалдық түсініктерді қайта қалпына келтіру;
-зергерлік өнер туындылары арқылы дүниетанымдық түсініктердің ерекшеліктерін анықтау;
Зерттеу жұмысының нысанына тақырып бойынша архивтік және қазіргі таңда жинақталған археологиялық материалдар мен ерте темір кезеңіне жататын ғылыми еңбектерді зерттеу, сонымен қатар, мифологиялық сюжеттерді, ерте кезеңдегі салттар, ғұрыптар, дүниетанымдық құрылымдар, діни жүйелер.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Сақтар дүниетанымында ерекше орын алатын аң стилінің арнайы зерттелуі.
Зерттеу жұмысының географиялық шеңбері. Магистрлік диссертацияның тақырыбына байланысты зерттеу жұмысының географиялық шеңбері Қазақстан, Ресей, Моңғолия.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
Қазақстандағы ерте темір дәуірі мәдениеттерінің хронологиялары әрқалай. Жетісу өңіріндегі Есік обасы б.з.б. ІҮ ғасырдың аяғы мен ІІІ ғасырға сай келеді, Бесшатыр обасы б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі Түгіскен б.з.б.ІХ-Ү ғғ, Ұйғарақ б.з.б. ҮІ ғ.Шығыс Қазақстан өңіріндегі Шілікті б.з.б. ҮІІ-ҮІ ғғ, Берел б.з.б. Ү-ІХ ғғ.Орталық Қазақстан өңіріндегі Тасмола мәдениеті б.з.б ҮІІ-І ғғ. Жалпы Қазақстандағы ерте темір дәуірінің хронологиясы б.з.б. ІХ-І ғғ қамтиды.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысы сақтардың дүниетанымы жайында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдарды орта мектеп қабырғасында жүргізілетін Ежелгі Қазақстан тарихы пәні және тарих апталықтарында, өлкетану сияқты факультатив сабақтармен ұйымдастырылатын түрлі іс-шараларда пайдалануға болады.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізідері. Диссертацияның методологиялық ұстанымы объективтілік, жүйелілік және тарихилық принциптерге негізделген. Қазба барысында алынған нақты материалдарды зерделеуде ғылыми зерттеудің көпшілікке танымал салыстырмалы талдау, сараптау, салыстыру және жүйелеу секілді әлемдік тарихнамада кеңінен танылған әдістері басшылыққа алынды. Жиналған археологиялық деректерді, дерек көзі ретінде сынау, яғни алғышарттарын, сақталу формалары мен ерекшеліктерін көрсету, олардағы мәліметтерді сыннан өткізу арқылы археологиялық деректердің бейнелену дәрежесін, ақпараттардың шынайлық деңгейімен толықтығын анықтау сияқты теориялық-методологиялық қағидаларға, ғылыми зерттеудің обьективтілік, жалпы ғылыми принціптеріне, арнайы және нақты ғылыми таным заңдылықтары мен методтарына негізделген.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспе, үш бөлімнен қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 САҚ АҢ СТИЛІ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тотемдік, магиялық және шамандық концепциялар
Көшпенділердің рухани өмірін алғашқы зерттеушілерді бірі С.И. Руденко болды (1952; 1953; 1960) [2]. Антикалық зерттеушілері мен жерлеулердегі жәдігерлерге сүйене отырып ол өлілер мен ата-баба культін, магия, дуалау, құрбандық шалу, қайтыс болған адамдардың денесін бальзамдау, еске алу және тағы басқа діни-культтік әрекеттер мен оған қатысты сенімдер мен түсініктерді атап өтті. С.И. Руденконың бұл тұжырымдары қайта қарауды және нақтылауды қажет ететіндіктен зерттеудің осы бағытының дамуына өз үлесін тигізді. Келесі кезеңдерде аталған мәселе бойынша С.С. Сорокин (1978, 1981) [3] , В.Д. Кубарев (1980; 1981; 1987; 1991) [4], А.С. Суразаков (1984; 1986; 1987) [5], Д.Г. Савинов (1994; 1996) [6], Л.С. Марсадолов (1996) [7], Вл.С. Семёнов (1994) [8], Н.В. Полосьмак (1992; 1993; 1994: 1997) [9] және басқа да ғалымдар зерттеді.
Зерттеушілердің негізгі бағыты өнер туындылардағы әртүрлі бейнелеу образдарын анализдеу болды. Өздерінің көзқарастарындағы негізгі тұжырымдарында этнографиялық деректерді кең пайдаланды. Жекелеген жағдайларда кейбір авторлар өз интерпретациясында мәдениетті зерттеуде құрылымдық-семиотикалық әдістерді қолданды. Соған қарамастан, жазба деректерді, салыстырмалы мифология мен осы бағыттағы әртүрлі мектептердің жоспарлары дінтанудағы теоретикалық ұсыныстар толық пайдаланылған жоқ. Қоғам мен жеке адамның мінез-құлқының даму кезеңдерін зерттейтін психология ғылымының жетістіктерін зерттеушілер мүлдем елемеді деседе болады. Мұның барлығы құбылысты субъективті-авторлық түсіндіруге алып келді және ішкі мағынасы мен маңызын толық түсінуге мүмкіндік бермеді.
Отандық ғылымда кеңес заманы кезеңінде ежелгі кезеңінің діни және мифологиялық жүйесін зерттеу екінші кезекте тұрған міндет болды және негізгі бағыт мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық процесстерді зерттеу болған. Сонымен қатар, басты методология - тарихи материализм ежелгі және ортағасырлық қоғамдардың рухани мәдениетін толық және жан-жақты зерттеуге мүмкіндік бермеді. Бұл жағдай 80-ші жылдардың ортасынан бастап өзгере бастады. Бұған себеп болған дүниетанымдық көзқарастарды қайта жаңғыртуда жаңа метологияларды кеңінен қолдану болды.
70-ші жылдардың соңында және 80-ші жылдардың басында Еуразия көшпенділерінің рухани мәдениетін зерттеуші ғалымдар Причерномор скифтері, сақтар, пазырықтықтар және осы территориялардағы басқа тайпалардың дүниетанымының негізгі кешенін үнді-ирандық діни-мифологиялық дәстүрге жатады деп тұжырымдады (мысалы, Раевский Д.С, 1977; 1985; Акишев А.К., 1984; Мартынов М.А., 1989; Лепеков Л.А., 1980; Клейн Л.С,.1987; Шеретов Л. И., 1984 и др.).
Бұл жағдайлар сақ тайпаларының дінін толық зерттеуге мүмкіндік туды. Сақтардың сенімі мен мифологиясын қайта жаңғырту мәселелерімен жақсы айналысқан В.Д. Кубарев өзінің екі монографиясының жеке тараулар арнаған. Басқа зерттеушілердің тұжырымдамаларына ол аң стилінің нақты образдарын анализдеу мен бірге этнографиялық, жазба және басқа да деректерді кең қолданды. Ғалымның ойынша Алтайдың ежелгі көшпенді тайпаларының дүниетанымы мен идеологиясын қайта жаңғырту үшін үндіиран мифтері мен түркі халықтарының батырлық эпостарында пайдалану нәтиже береді деп тұжырымдайды [10, 168б].
Сонымен қоса В.Д. Кубарев скиф-сақ пен сақ өнерінің архаикалық құбылыстардың (тотемиз қалдықтары, магия, жануарлар культі) қалыптасуы нәтижесінде тұрақты мифологиялық образдардың пайда болуы және де көршілермен мәдени қарым-қатынас (алдыңғы азиялық образдарды сіңіру, скифтік және хунндық ықпалдар) салдары болуы ықтимал. Ғалым ежелгі, әсіресе зоологиялық құпияларды ашуда құрылымдық-семиотикалық бағыттың дұрыстығын атай келе Д.С. Раевский (1977; 1978; 1985) мен А.К. Акишевтің (1984) осы бағыттағы зерттеудегі жемістерін келтіреді. В.Д. Кубарев жерлеу дәстүрлер көшпенділердің дүниетанымымен байланысты деген басқа да археологтармен бір пікірде.
Ол этнографиялық материалдар негізінде кейбір жерлеу салттарының (жерлеу құрылысы, жерленген адамның қойылуы және т.б.) интерпретациясын келтіреді. Осы жағдайда кеңес кезеңі археологтарының дәстүрлі әдісі болып табылатын археологиялық және этнографиялық деректерді байланыстыра зерттеу көшпенділердің рухани мәдениетін жаңғыртуға өз септігін тигізді. Қозғалған мәселеде Н.В. Полосьмактың зерттеулері ерекше орын алады. Зерттеуші алдымен өз мақаласында артынан Стерегущие золото грифы (ак-алахинские курганы) атты монографиясында көшпенділердің кейбір мифологиялық түсініктерін пазырық өнеріндегі балық пен феникс құсының образдарын интерпретациялау негізінде тұжырымдайды. Оның ойынша осы екі образдар мен оған қатысты мифологиялық түсініктердің пайда болуын пазырық тайпаларының қытай өркениетімен қарым-қатынасынан туындауы мүмкін екенін келтіреді. [11, 90-96б].
Сонымен бірге Н.В. Полосьмак көшпенділерге қытай өркенитінің ықпалы ғана емес, керісінше де, яғни, ежелгі қытай мифологиясына үндіиран мифологиялық сюжеттерінің ықпал еткенін айтады. 1997 жылы Н.В. Полосьмак Пазырық мәдениеті. Дүниетанымдық және мифологиялық түсініктерді жаңғырту атты докторлық диссертациясы осы тақырыптағы ең бірініші жинақталған еңбектердің бірі деп айтса да болады. Диссертацияның негізіне Укок платосында зерттелген қорғандардың материалдары жатады. Оларды анализдеу мен интерпретациялауда Н.В. Полосьмак әртүрлі жаратылыстану мен гуманитарлық деректер мен мәліметтерді қолданған.
Жұмыстың методологиялық негізін отандық этнография мектептерінің дәстүрлі принциптері, француз әлеуметтік мектебі (Л. Леви-Брюль), структурализмнің кейбір принциптері (Ю.М. Лотман) және М. Элиаданың синтездік әдістері құрады. Бұл зерттеушінің пазырықтықтардың рухани мәдениеті туралы тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді. Бірнеше зерттеушілер пазырықтықтардың діни-мифологиялық жүйесінің шығу тегі мен оның компоненттерін анықтауға тырысты. Осылай, 1952 жылы Р. Ханчар олардың дініндегі шаманизмнің кейбір белгілерін көрсетті. Нәтижесінде оны С.С. Сорокин (1978) [12] , Ф.Б. Балонов (1987) [13] , Т.Н. Курочкин (1988; 1992-1994) [14] және тағы басқа да ғалымдар қолдады.
С.С. Сорокин өзінің бір мақаласында, шаманизм - бұл әлемнің құрылысы туралы анимистикалық идеялар мен мифологиялық түсініктердің кешенді үлгісі. Скиф уақытында орманды далалы және Азияға жапсарлас шекарада қалыптасты деген көзқарасты ұсынды. Пазырықтықтар мәдениетіндегі шаманизм белгілерінің дәлелі ретінде, ғалымның ойынша, көшпенділердің жекелеген қорғандарындағы материалдар: музыкалық инструменттер, денедегі суреттер(татуировка), өзіне рахат сезімін тудыратын заттар(қола жаровни, канопля тұқымы және т.б.) фантастикалық жануарлар мүсіндер және басқа да заттар [12, 184-185б] келтіреді.
Осы бағыттағы зерттеулерді басқа да ғалымдар жалғастырды. 1992 жылы Н.Ю. Кузьмин Саян-Алтайдағы шаманизмнің пайда болуы б.з.б 1 мыңжылдықтың басында үндіеуропалық дәстүрлі-мифологиялық жүйесі негізінде қалыптасты деген тұжырымға келеді. Бұл процестер көшіп келген жаңа тұрғындардың жергілікті этникалық топтармен араласқаннан кейін пайда болғанын айтады. Ғалымның ойынша үндіеуропалық және шамандық симбиоздық түсініктер пазырықтық жерлеу ғұрыптарында толық кездеседі[15, 128-130б].
Зерттеуші Г.Н. Курочкин [16, 63б] осы мәселеге байланысты сібір шаманизмнің түп тамыры скифтік деген идеяны ұсынып бұл сібір халықтарының кейбір ғұрыптарын скиф кезеңіне жатқызады. Пазырық қорғанын ол абыздардың топтық қорымы, Алтайда скиф әлемінің сакральды орталығы орналасқан деп қарастыруды ұсынған. Аталған мәселе бойынша 1996 жылы Санкт-Петербург қаласында Скиф дәуіріндегі абыздық пен шаманизм атты халықаралық конференцияның жарыссөзде жалғасты. Осы конференцияға қатысқан ғалымдардың баяндамалары еуразия даласындағы ежелгі көшпенділер дінінің әртүлі аспектілерін қамтыған. Бірнеше жұмыстар пазырықтықтардың діни-мифологиялық түсініктеріне арналған.
Д.В. Черемисин мен А.В. Запорожченконың Пазырық шаманизмі: жәдігерлер мен интерпретациялар атты мақалаларында кейбір зерттеушілердің (Г.Н. Курочкина, С.С Сорокина, Ф.Б. Балонова), пазырық дінінің шамандық идеялары мен аргументтерін жоққа шығарды [17, 30-32б]. Ғалымдардың пікірінше, осындай зерттеудің нәтижесі бейнелеу өнерінің жалпылай талқылау болып табылады. Бұл сібір шаманизмінің жекелеген аспектілері мен археологиялық материалдарының сәйкестігі емес, керісінше, Еуразия көшпенділерінің миф-ғұрыптық кешенін үндіирандық мифология дәстүріндегі контексімен байланыстыру жақсы нәтижелерге жетуге болады деп тұжырымдайды.
Сонымен бірге Д.В. Черемисин мен А.В. Запорожченко пікірінше шаманизмге жақын скифтер мен басқа үндіиран халықтарына элементтердің белгілері, мүмкін, үндіирандық миф-ғұрыптық дәстүрге жатады. Мұндай белгілер зерттеушілердің пікірінше шамандық ғұрыптық кешенінің элементі дейді. Осы конференцияда Н.А. Боковенко Скиф дәуіріндегі Орталық Азия номадтарының діни жүйесін жаңғырту мәселелеріатты мақала жариялады. Ол осы замандағы көшпенділердің діни түсініктер жүйесін шаманизм, буддизмнің солтүстік нұсқасы және зороастризмнің шығыс нұсқасының синтезі деп тұжырымдайды. Жүйенің өзін шартты түрде саян-алтай деп атауды ұсынды [18, 41б].
Н.А. Боковенко сақтардың дініндегі шаманизм мен буддизм элементтерінің белгілерінің дәлелі ретінде күрес және круговороты идеялары бар кішкене пластикаларды келтіреді (Янь-Инь). Н.А. Боковенконың бұл концепциясын бастапқыда кейбір зерттеушілер қолдады [Тишкин А.А , Дашковский П.К.]. Уақыт өте келе концепцияның жекелеген бөлімдеріне күмәндар туа бастады, соның ішінде, пазырықтықтардағы буддизм элементтерінің барына байланысты болды. Тарихи мәліметтер бойынша буддизмнің екі негізгі мектептерінің Орталық Азияға б.з.б. I мыңжылдықта келгенін дәлелдейді( хинаяна және махаяна).
Сонымен қатар, кейбір ғалымдардың пікірінше бұл діннің қалыптасу кезеңін б.з.б II мыңжылдыққа жатқызады. Ф.И. Щербатскийдің пікірінше буддизмнің қалыптасуына Ежелгі Үндістандағы жеті дін-философиялық жүйенің негізінде пайда болды дейді [19, 68б]. Бұл дамуының бастапқы сатысында әркелкі сипатқа ие болды. Атап өтетін тағы бір мәселе, бұл қасиетті ежелгі Упанишад ( б.з.б. VIII ғ.) жазбаларында көрініс тапқан ерте діни-философиялық дәстүрдің принциптерін қамтыған.
Сақтардың мәдени және әскери қатынастары нәтижесінде буддизмнің кейбір ерекшеліктерімен танысқан деген болжамды жоққа шығара алмаймыз. Алайда, қазіргі кезеңдегі мәліметтер бойынша бұл танысу нәтижесінде сақ дініне буддизмнің негізгі догматтары кіргенін байқамаймыз. Осыған байланысты, буддизм және сақ дінінің ұқсас дүниетанымдық көзқарастары, соның ішінде, түп тамыры жалпы үндіеуропалық бірлік идеясы мен қарама-қарсылық күресі және т.б. [18, 41б]. Н.А. Боковенко мен және басқа да ғалымдармен пазырық дінінің синкреттік мазмұнымен келісуге болады.
Оның маңызды элементтерінің бірі үндіеуропалық мифологиялық түсінік пен шаманизм дүстүрінің кешені болып табылады. Сонымен қоса, пазырық дініндегі шаманизм элементтерін осы құбылыстың мазмұнын қарастыру қажет. Қазіргі таңда осы феноменді әркелкі қарастыру бар [20, 3-10б; 21, 367-371б; 22, 278-285б; және т.б.], бірақ, діннің осы формасы немесе элементін әртүрлі тарихи кезеңдерде көптеген халықтардан табуға болады.
Қазіргі таңда отандық дінтануда шаманизмді діни сенімдердің дамуындағы өзіне дүниетанымдық идеялар мен культтік әрекеттерін қамтыған политеизмнің ерте формасы деп қарастырады [20, 13б]. Шаманизмнің осындай ерекшеліктері арқылы Таулы алтайдағы скиф кезеңінің көшпенділер дініндегі элементтерін анықтау керек. Келесі С.А. Яценко атты ғалым пазырық өнерінің бірқатар образдарын Чжоу дәуіріндегі қытай мифолгиясының кейбір сюжеттерімен салыстырды. Пазырық тайпаларының қытайдың мифологиялық дәстүрі және өнерімен танысу бұл халықтардың қарым-қатынасы нәтижесі ғана емес, сонымен қатар, пазырықтықтардың ата-бабасы Қыйтайдың солтүтік батысында мекендеуі мүмкін деген тұжырым келтіреді [23, 154-158б].
Автордың соңғы ұсыныстарын зерттеушілердің қарсылығына ұшырады. П.И. Шульганың пікірінше, біріншіден, қытайлық заттар (жібек бұйымдар мен айналар) кейінгі қорғандарда пайда болған, екіншіден, қытайлық образдардың көпшілігі қытайлық емес алдыңғы азиялық болып келеді. Ғалымның пікірінше, Алтай мен Шығыс Түркістанның ертескиф кезеңінің өзіндегі байланысы пазырық мәдениетін оңтүстік шығысқа жатқызуға себеп бола алмайды, керісінше, бұл Алтай көшпенділерінің Алдыңғы Азиямен дәстүрлі байланысын білдіреді [24, 710б].
1998 жылы Б.И. Кузнецованың Древний Иран и Тибет. История религии Бон атты кітабы жарық көрді. С.И. Руденконың қазбаларындағы материалдарға сүйене отырып автор басқа да ғалымдардың артынан пазырықтықтарды шығыс-ирандық юечжилермен байланыстырады. Оның пікірінше, діни сенім мен ғұрыптарда Ахеминидтер билігі тұсында Иран жерінде таралған әртүрлі культтер мен түсініктерден тұратын маздаизмнің діни дәстүрлері басым болған деген тұжырымға келеді. Дінтанушының пікірінше, Орта және Орталық Азиядағы көшпенді тайпалардағы маздаизмнің таралуы ахеминидтік кезеңде әсер еткен дейді [25, 263-282б].
Автордың сақ дініндегі үндіиран ықпалының әсеріне қатысты қорытындылары нақтылыққа жақын. Алайда, Б.И. Кузнецовтың бұл жұмыстары ертерек жазылғандықтан осы мәселеге қатысты қазіргі таңдағы ғалымдардың жаңа тұжырымдарын пайдалана алмағаны түсінікті. Қоғам өмірі мен діни және рухани функцияларды орындайтын адамдардар тобын зерттеу жеке проблема болып табылады. Осындай топтағы адамдардың барын зерттеушілер назар аударды алайда, оны жан-жақты зерттеу жүзеге аспады.
Сақтардың дініндегі еске алу мен ғұрыптық құрылыстар ерекше орын алады. Оны зерттеуге С.И. Руденко (1960). С.С. Сорокин (1981), В.Д. Кубарев (1979:1987 и др.), Д.Г. Савинов (1997), Ю.С.Худяков (1996), К.Л. Банников (1996), С.П. Грушин және П.К. Дашковский (Дашковский П.К, Грушин СП., 1998) көңіл бөлген. Осындай жекелеген ескеркіштерді (мысалы, балбалдар), зерттеудегі айырмашылықтар болуы зерттеушілердің жерлеу-ғұрыптық дәстүрде олардың маңызды рөлін жоққа шығармайды. Діни-мифологиялық түсініктермен пазырықтықтардың өнерімен тығыз байланысты. С.И. Руденко мен М.П. Грязновтан кейін ұзақ уақытқа дейін осы бағыттағы зерттеулер жүргізілмеді. Сонымен қатар, көптеген зерттеушілер азда көпте болса осы проблеманың жекелеген аспектілерімен айналысты. (Шер А.Я., 1980; 1998; Членова Н.Л., 1986; Королькова Е.Ф., 1996; Переводчикова Е.В., 1984; 1986; 1994; Бобров В.В., 1976; Баркова Л.Л., 1983; 1984; 1987; 1990; 1995).
Сақ өнерінің шығу тегі туралы сұрақтар С.И. Руденко мен М.П. Грязновтың идеяларының маңында болды. Сонымен қатар, қазіргі таңда тың жұмыстар пайда болды. Кейбір археологтар, мысалы, Н.В. Полосьмак, С.А. Яценколар алдыңғы азиялық мотивтерді ғана емес, ежелгі қытайға да назар аударған (Полосьмак Н.В., 1994, Яценко И.В., 1996 және т.б.). Ғалымдар жекелеген бейнелеу өнерінің образдарының стилистикалық ерекшеліктерін тиянақты зерттеген. (Кубарев В.Д., 1987; 1991; Переводчикова Е.В., 19946, с.116-128; Баркова Л.Л., 1983; 1984 және т.б.).
Осының барлығы болашақта пазырық өнеріне қатысты жинақталған еңбек жазуға септігін тигізетіні анық. Көшпенділердің тасқа салынған өнерін зерттеу жеке проблема болып табылады. В.Д. Кубарев пен Е.П. Маточкин 1992 жылы Петроглифы Алтая атты монографияларында петроглифтердің зерттелу тарихын қысқаша баяндап кеткен.
Б.з.б I мыңжылдықта Еуразия тұрғындарының аң стилі өнерінің семантикасын зерттеу дәстүрлі түрде үш бағытқа немесе концепциялық мазмұны бар идеяларға бөледі: тотемдік, магиялық және мифологиялық теориялар. Бұлай топтастыру шартты түрде. Еуразияның ежелгі көшпенділерінің анимализм табиғатының тотемдік бағыты әскери немесе аң аулаушылық сарындағы бейнелердің магиялық интерпретациясымен байланыстырамыз. Осы бағыттағы зерттеушілердің жұмыстары скиф-сібір аң стилінің семантикасын анализдеу барысында шамандық түсініктер немесе аңшылық мифтерге бағытталған. Бұл зерттеулер аң стилінің шығу тегін қарапайым аңшылық қауымдардың идеялогиясынан іздейді.
Скиф өнері тотемизм мен магияның негізінде пайда болған деген идеяны алғаш рет Н.П. Кондаков ұсынды. Оның пайымдауынша, скиф торевтикасындағы жануарлар бейнесі тотем ретінде болуы мүмкін (бұғы образы, бұқа), әскери эмблема(жолбарыс, грифон), қайтыс болған адамның жаны (құстар бейнесі) [26, 16-31.б]. Еуразия көшпенділерінің дүниетанымындағы териоморфты конценцияны 1931 жылы А. Альфёльди ұсынып, ежелгі көшпенділер анималистік өнерінің интерпретациялау үшін орал-алтай халықтарының мифологиясының сюжеттерін пайдаланған. Олардың тотемдік сенімдері солтүтік ирандықтардың түсініктерімен ұқсас деп есептеді.
Арпалысу сәтіндегі көріністің семантикасын ол финн-угорлардың еркек ата-баба тотемінің (жыртқыш) әйел ата-бабасын (бұғы) аңду сәтіндегі тотемдік мифпен байланыстырған. Осындай бағытты қолдаған Д. Ласло арпалыс сәтіндегі бұғыны екі жыртқыштың шабуыл барысын екі бауырластың аң аулау сәті деп келтіреді. А. Фаркаштың ойынша жануарлардың арпалыс сәттерінде ата-баба тотемінің өлтіру мифтерінің негізгі мақсаты жаңа адамды шығару мен мәдени қажеттіліктерге жету деп түсіндіреді[27]. Й.-Г. Андерсон 1932 жылы аң стилінің идеялық негізі ретінде аңшылық магияны ұсынды. Скиф аң стилі өнері сюжеттерін орал-алтай мифлогиясымен байланыстырудың жақтастары Зауралья, Батыс Сібір және Орталық Азиядағы археологиялық ескерткіштерге мән берген.
XX ғасырдың басында аң стилі өнерінің негізі ретінде тотемизм ежелгі тайпалардың белгілі бір жануардың образдарындағы тотемдік ерекшеліктерді семантикалық тұрғыдан зерттеуде орал-алтай тобына жататын халықтардың этно-лингвистикалық материалдары пайдаланылды. 30-40 жылдардағы кеңестік археологияда аң стилі өнерінің негізі ретінде тотемизм мен магиялық концепцияны В.В. Гольмстен ханым дамытты. Тотемдік белгілер болып табылатын қару-жарақтардағы жануарлар бейнелерінің мақсаты сол бейнедегі магиялық күштер мен тотем-ата-баба көмегі сияқты көзқарастар болған. Оның пікірінше, арпалыск көріністер мен жануарлар күресі бегілі бір қоғамдық топтың тотемдік символы, ал барлық бейнедегі композицияның мақсаты қарсылас топқа оның тотемі арқылы зиян келтіру деп түсіндіреді. Қоғамдық қатынастардың дамуымен бірге сюжеттер мен образдардың идеялық құрамы өзгеріска ұшырайды. В.В. Гольмстен пазырық мәдениетінің өнеріндегі аңның культік образының жалпы дамуындағы белгілі бір сатысы деп қарастырды. Пазырық мәдениеті, оның пікірінше, сананың тотеммен қандық байланысынан алыстап жылқы әбзеліндегі жануарлар бейнесіне ауысу кезеңін көрсетеді[28, 113-117б].
А.Н. Бернштамда сақтардың өнеріндегі арпалыс көріністерін осылай түсіндіреді де, осы ескерткіштердегі рулардың күресі олардың тотемдері арқылы берілген [29, 49б]. С.С. Черниковтің пікірінше, сақ аң стилінде ежелгі тотемизм сарқыншақтары көрініс табады және бұл адамдардың жануарлар бейнелері табиғат күштерімен байланысы туралы түсініктердің пайда болуымен деп түсіндірді. Символ ретінде бұл бейнелер культтік заттарда, соның ішінде ғұрыптық киімде және тайпалық сиқыршы-шамандардың заттарында орнатылды [30, 135б]. H.JI. Членова тагар өнеріндегі жануар бейнелерін тотемдік негізін қарастырды [32, 129б].
XX ғасырдың 70-ші жылдары аң стилі өнерінің тотемдік концепциясын А.Д. Грач қолдап, аң образдары Еуразияның әртүрлі этномәдени аймақтарындағы көшпенділердің бірінші кезекте тотемдік түсініктерін көрсетеді деп тұжырым жасады. А.Д. Грач арпалыс сәтіндегі көріністер сол кездегі рулар немесе әскери-саяси одақтар арасындағы күрестің рулық қауымның құлдырау кезеңіндегі нақты құбылыстардың көрінісі деп қарастырды. А.Д. Грач бойынша аң стилі өнеріндегі сюжеттер жеңіске жеткен жақтың салтанатын, соғыстың апофеозы, мықтының құқығы, атақ пен жеңістің белгісі, ал тотемдік негіздердің бірігуі мен объектілердің магиялық мәні мен скиф-сібір өнерінің сюжеттері осы бейнелердің семантикасының негізіне жатады. [32, 83б]. Скиф өнерінің идеялық мазмұнын тотемизмнің көрінісі ретінде анықтау тұрақты дәстүрге айналған.Зерттеуші А.А. Нейхард отандық скифология тарихнамасына арналған жұмысында аң стилі бірінші кезекте скиф дініндегі тотемизмнің басым болғанын дәлелдейді деп тұжырымдайды.
Скиф-сібір өнері туындыларын интерпретациялаудың көптеген тәжірибелер алғашқы аңшылар мен әскери магиялық тотемизмнің негізінде ұсынылды. Археологтардан басқа Еуразия көшпенділері өнерінің тотемдік және магиялық негізде қарастыру мен қатар Сібір халықтарының мифологиялық жүйесінің шығу тегін этнологтар мен фольклорды зерттеушілерде назар аударды. Мысалы, Солтүстік Азия халықтарының мифологиясын зерттеген түркологтар А.-М. фон Габэн мен Ж.-П. Ру скиф-сібір торевтикасындағы арпалыс сәтіндегі көріністерді әртүрлі тотем болып келген халықтардың күресі немесе магия ретінде шабуылдаған жыртқыш адам-аңшымен теңестірілді, және осы өнер туындысында магиялық маңызы жатырдеп тұжырымдаған.
Басқа зерттеушілер ерте көшпенділер өнерінің магиялық семантикасын аңшылықпен емес, далалық-малшылардың әскери өмірімен байланыстырды. И.В. Яценконың пайымдауынша, аң стилінің магиялық мазмұнының түп тамыры ежелгі тотемдік түсініктермен байланысты, бірақ, бұл өнердің мақсаты жануар бейнелері бар заттардың иесі болған жауынгерді осы жануарлардың атрибуттарын ең бірінші кезекте қару-жарақты безендірген. [33, 131-133б]. К.Ф. Смирнов болса скиф-сібір аң стилінің негізгі магиялық сипатта, ал бейнедегі жануарлар белгілі бір сапаның символы ретінде (қырағылық, мықтылық, жылдамдық пен батылдық) келтіреді [34, 75-88б]. M. Хазанов пен А.И. Шкурко аң стилін қоғамдық, этико-эстетикалық және діни компоненттердің бөлінбеген бірлігі деп анықтады. Оның қоғамдық түп тамыры әскери демократия, ал діни түп тамыры, барлық қоғамға ортақ - магиялық болды.
Мифологиялық бағыттың жақтаушылары негізгі компоненттерді бөліп қарастырушыларды сынға алды. А.П. Смирновтың пікірінше скиф өнері сюжеттеріндегі аң бейнелері адамды жамандықтан сақтайтын және адамға жыртқыш аңның күшін беретін тұмар болған деп ойлайды[34, 80б]. Магиялық концепцияны жақтаушылар скиф өнеріндегі жануар бейнелерін магиямен байланыстыруды жоққа шығармаған, бірақ одан дамыған мифологияның эпикалық сюжеттерін көрген Б.Н. Гракованың пікірін келтіреді [35, 86, 99-100б].
Скиф өнеріндегі сюжеттерді интерпретациялаудың әдістерін нақты зерттеушілердің бірі Г.А. Федоров-Давыдов, аң стиліндегі заттар тұмар ретінде қызмет еткен дейді. Пазырық өнері образдарындағы фантастикалық бейнелерді Г.А. Федоров-Давыдов мұны өте мықты тұмар алу мақсатында жасалған және арпалыс сәтіндегі процес бір жануардың екінші жануарға енуі және оның қажетті бөлшегіне айналуы деп пайымдайды. Табиғатта қосылмайтын жылдам бұғы және мықты жолбарысты біріктіру арқылы аса синтетикалық жанура пайда болды [36, 92б]. Зерттеушінің бейнелер мен олар орналастырылған артефактілермен байланыстыру нәтиже беретін сияқты, алайда аң стиліндегі бейнелерді тек қана тұмарлық функциямен байланыстыру тиімсіз сияқты.
Өткен ғасырдың 70-80 жылдары аң стилі өнерін аңшылық және әскери магия негізінде интерпретациялау әдістері қатты сынға ұшырады, аң стилі семантикасының магиялық теориясын негізінен мифологиялық концепция жақтаушылар қарсы болды. Бейнелеу өнерінің негізі ретінде магияны жалпы сенім жүйесінен бөліп қарастыру негізсіз болды. С.А. Токаревтің анықтамасы бойынша магия көптеген және әртүрлі салттар мен ырымдардың жалпы атауы [37, 72б]. И.М. Дьяконов бойынша магия бұл метонимикалық-ассоциативті әдістердің көмегімен табиғат күштеріне әсер ету амалдары және ойлаудың мифология сияқты қалпын білдіреді.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдардың соңынан бастап скиф-сақ өнерінің семантикасын анализдеу де басқа әдістерді дамытты. Соның ішінде, Д.С. Раевский, Е.Е. Кузьмина сынды ғалымдар аң стилі феноменін магиялық түсініктер арқылы түсіндірудің мүмкін емес екендігін айтты. Д.С. Раевский аң стилі образдарының тек қана магиялық мағынамен байланыстыру дұрыс емес екенін және скиф дінінің даму деңгейіне келмейтінін айтты.
Я.А. Шер ежелгі өнердің семантикасын зерттеудегі әдістерді анықтай келе, соның ішінде Орта және Орталық Азияның тастағы суреттері, мифтік образдар, салттар мен магиялық әрекеттер ғұрыптық-мифологиялық жүйенің құрамдас бөлігі деп пайымдайды. [38, 78б]. Миф әмбебап белгілік жүйе ретінде ғұрыпта пайда болып әлемдік заңдылық туралы түсініктерді тұрақты түрде қамтамасыз ету керек болды. В.Н. Топоровтың пікірінше, осы ғұрыптар бейнелеу өнерінің түп негізі дейді [39, 18 б.]. Е.Е. Кузьмина бір-біріне қарсы болған екі жануардың (жылқы мен түйе) бейнелерін интерпретациялауды авесталық Тиштрии гимнімен және соғды тіліндегі магиялық дуалармен байланыстыруда ұсынды[40, 105-106 б.].
Аң стиліндегі бейнелердің магиялық табиғатын жоққа шығармайтын басқа де зерттеушілер скиф дәуірі өнерінің басты мазмұны болған деген тұжырымға қарсы болды. М.И. Артамоновтың пайымдауынша Еуразия тұрғындарының б.з.б I мыңжылдықта жеткен діни түсініктерінің деңгейінде зооморфты образдар стихиялы құбылыстар образына айналды жануарлар немесе олардың бөлшектерінің образы тұмардың ролін атқарды және әлемді жайлаған жамандық пен жақсылықтың ғарыштық күштерін елестетті. М.И. Артамонов бойынша скиф-сібір әлемінің барлық аумағындағы өнер образдары бастауын Алдыңғы Азия өнерінен алады және ирандық дуалистикалық дүниетанымменбайланысты. Бір жағынан тұмар ретінде болса, екінші жағынан ғарыштық күштің белгісі болды [41, 23 б.].
Ирандық діни дүниетанымға тән және Ежелгі Шығыста көрініс тапқан қарама-қарсы бастаулардың күресі Еуразия даласында жергілікті сенімдер мен тотемдік дәстүрлерге сай өзгеріске ұшырайды, оған мысал ретінде М.И. Артамоновтың пайымдауынша пазырық культтік жылқы маскалары және Пазырық-V қорғанынан табылған киіз кілемдегі бұғы мүйізі бар адам-жыртқыш образын келтіреді.
60-шы жылдардың соңы мен 70-ші жылдардың басында скиф өнері сюжеттерінің семантикасы мәселелері мен оның идеялық негізі туралы әртүрлі бағыттардың өкілдері арасында дискуссияға түсті. Скиф өнері сюжеттерінің семантикасындағы Мифологиялық концепция құрылымдық-семиотикалық бағыттың қалыптасуымен және Н.Я. Марра және оның ізбасарлары дамытқан лингвистикалық постулаттары, соның ішінде И.И. Мещаниновтың кезінде дами түсті. Сонымен қатар скиф-сібір аң стилі мәселелеріне арналған конференция[ Мәскеу,1972], оның материалдары 1976 жылы жарық көрді[Еуразия тұрғындары өнеріндегі скиф-сібір аң стилі,1976], алайда, семантикаға қатысты арнайы жұмыстар жоқтың қасы.
1. 2 Аң стилі семантикасының Мифологиялық концепциясы
Скиф-сақ өнерінің семантикасындағы мифологиялық концепцияның дамуы Д.С. Раевскийдің зерттеулерімен байланысты. Д.С. Раевский скиф-сақ мифологиясы мен өнерінің зерттеулерін одан әрмен дамытты. Ол скиф діни-мифологиялық жүйесін ежелгіиран мифологиясының бір бөлшегі деген тұжырымды ұсынды.
Қайта қалпына келтіруде негізгі дерек ретінде бағалаы культтік ыдыстардағы сюжеттік бейнелердің Д.С. Раевскидің скиф аңызының этногоникалық көрінісі ретінде тұжырымдалды. Сонымен қатар, Д.С. Раевский пікірінше скиф-сақ өнеріндегі зооморфты бейнелер аң образдарының болуын әлем тұтастығының моделін жасаудағы жекелей антроморфты код ретінде сипатталады.
Жемтікті жәукемдеу сәтіндегі көріністер Д.С. Раевскидің пікірінше Еуразия даласының ирантілді көшпелілерінің өмірдің мәңгілік туу мен өлім ауысуларының космологиялық түсініктері және жыртқыштардың жемтікті жәукемдеу обьектілері (шөп қоректі жануарлар) әлемнің тұрақты түрде қайта жаңғыруының басты сипаты деп тұжырымдайды. Д.С. Раевскии өзінің "Модель мира скифской культуры" атты монографиясында скиф мәдениетінің орталық-азиядан шыққаны туралы гипотезаға келіспей отырып нақты лингвистикалық деректерсіз (негізгісі ономастика) скиф типіндегі мәдениетті ирантілді әлемге жатқызуға қарсы болды. Оның тұжырымы бойынша тек қана Солтүстік Қаратеңіз скифтерінің мәдениеті скифтік әлем моделі түсінігін қалпына келтіруде негізгі дерек көзі бола алады деген болжам жасады.
Нақты нәтижелерге жетуде ол скифтердің рухани өмірінің жоғары сатыда болуы, мифологиялық ойлаудың бірізділігі мен нақты Шығыс Еуропадағы скиф ескерткіштерінің этнолингвистикалық анықтау деп білді. Д.С. Раевскийдің ойынша зоологиялық код арқылы бейнелеу өнері мәтіндерін семантикасын оқып білуге мүмкіндік береді деп пайымдады. Алайда, оның скифтік кезеңге дейінгі өнермен генетикалық байланыстыру арқылы скиф мәдениетінің зооморфты өнерінің иконографиялық сызбаларға жүгінуі сенімсіздік тудырады. [42, 109-134б].
Сонымен қатар, мифологиялық түсінікті қалыптастырумен байланысты бейнелеу өнері сюжеттері мен зооморфтық образдардың идеялық интерпретациясын жасау Д.С. Раевскийге скиф мәдениетінің әлем моделін қалпына келтіруде негізгі дерек болды.
Скиф-сақ өнеріндегі аң стилінің мәселлелеріне зерттеуде үлкен үлес қосқан Е.Е. Кузьминаның зерттеулерін жатқызуға болады. Зерттеуші скиф-сібір аң стилін жазуы қалыптаспаған Еуразия халықтарының белгілік жүйесі, яғни, бейнелеу өнерінде ойлау жүйесі, олардың мифологиясы мен фольклорының көрнісі іспеттес. Скиф өнері семантикасын анализдеуге арналған Е.Е. Кузьминаның еңбектері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 САҚ АҢ СТИЛІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тотемдік, магиялық және шамандық концепциялар
1. 2 Аң стилі семантикасының Мифологиялық концепциясы
2 САҚ ӨНЕРІНДЕГІ ЗООМОРФТЫҚ БЕЙНЕЛЕРДІҢ СЕМАНТИКАСЫ
2.1 Бұғы семантикасы
2.2 Арпалыс және аң аулау сәтіндегі көріністер
2.3 Бас киім (құс, бұғы, мүйізді жануарлардың синреттік образдары)
2.4 Петроглифтердегі бейнелер
2.5 Берел мен Шілікті аң құс семантикасы
3 САҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ПОЛИМОРФТЫҚ БЕЙНЕЛЕР
3.1 Таз қара грифон
3.2 Айналардағы фантастикалық жыртқыштар және жәукемдеу сәтіндегі көріністер
3.3 Жерлеу ғұрпы мен жәдігерлер негізінде ежелгі тұрғындардың діни-мифологиялық дүниетанымдарын қайта жаңғырту
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Қазіргі таңдағы археология ғылымының дамуы қарқынында тек қана жазу мәдениеті бар қоғамның дүниетанымдық көзқарастарын жан-жақты анализдеу емес, сонымен қатар, жазба ескерткіштерін қалдырмаған ежелгі қоғамдарды да зерттеуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты, Қазақстан жеріндегі ежелгі тұрғындардың мәдениетін зерттеу тек қана этногенетикалық және хронологиялық сызбалармен шектелмеуге тиіс. Мәдени дәстүрлерді объективті талдау үшін дүниетанымдық мәселені зерттеусіз мүмкін емес. Барлық халықтардың бірінші тарихи дүниетанымдық типі мифология болғаны анық. Миф - бұл білімнің алғашқы формасы емес, ол дүниетанымның ерекше түрі, коллективті өмір мен табиғат құбылыстарын спецификалық образды түсініктер. Мифтерде біз ар-ождандық сананың негізін, қазіргі өнердің барлық түрін, сонымен қатар, өмірдің мәні мен әлем құрылысы туралы философиялық ойларды көреміз.
Б.з.б. бірінші мыңжылдықта Моңғолиядан Дунайға дейін көсіліп жатқан еуразия далаларының ұлы белдеулерінде тірлік кешкен халықтардың өмірінде түбегейлі бетбұрыс болды. Жылқыны қолға үйрету, оны мініске пайдалану, жылқы шаруашылығын дамыту, көшпелі тұрмысқа өту, қола еңбек құралдары мен қару-жарақтарды біртіндеп темірге ауыстырулардың бәрі қоғамдық, экономикалық және саяси салаға түгелдей түбірлі өзгерістер ала келді. Осыған орай рухани мәдениетте, әлеуметтік психологияда, идеология мен құндылықтар жүйесінде тұтасымен тың жаңғыртулар туды.
Ғылымда "скиф-сібір әлемі" деп аталатын бүтін бір тарихи-мәдени қауымды құрған көшпелілердің сансыз зират-обалары, таңбалы тастары, қоныс-тұрақтары, киелі орындары мен ғибадатханалары көп. Антикалық және көне шығыстық мемлекеттермен шектесетін аймақта көшіп жүрген, еуразия даласының халықтары хақында жазба деректерде көптеген мәліметтер ұшырасады.
Тарихтың атасы саналатын Геродот Еділ мен Жайықтың арасын савроматтар мекендегенін жазған. Ал Қазақстан және Орталық Азия жерін сол кезде исседондар, "Алтын қорыған самұрықтар", аргиппейлер, аримаспылар, сақтар, сарматтар, массагеттер, дахтар т.б. ірі көшпелі тайпалар бірлестігі мекен етті. Оңтүстік Сібірден, Моңғолиядан, Шығыс Түркістаннан осы сақ, скиф, саврамат тектес көшпелі тайпалардан қалған ескерткіштер көптеп табылып отыр.
Б.з.б. І мыңжылдықта Еуразияның далалық аймағын жайлаған көптеген көшпенді халықтар - скифтер, сақтар, масагеттер, савроматтар және т.б. көптеген тілі мен атауы бізге беймәлім тайпалар мен халықтар өмір сүрген. Олар бізге грек, рим, парсы, қытай авторларының мәліметі бойынша белгілі болған. Шөбі шүйгін ғаламат кеңістік - тамаша жайылымдық жер, ал тегіс те жайлы рельеф адамдардың қозғалыс қонысына еш кедергі келтірмеді. Осындай табиғат жағдайына қарай мұнда шаруашылықтың ерекше түрі - көшпенді малшылық қалыптасып дамыды. Көшпенділіктің қозғаласы, көші-қон маршруты мен сипаты туралы ғалымдарда әлі талас пікірлер бар, бірақ көшпенді өмірдің мобильділігін ешкім жоққа шығармайды. Осындай көшпенді мәдениеттер Шығыс еуропаның далалық және орманды даласын, Предкавказье, Оңтүстік орал, Арал маңы, бүкіл Қазақстан, Памир, Тянь-Шань мен Саян-Алтайдың кейбір аудандарын, Тува мен Оңтүстік Сібірдің басқа облыстарын алып жатыр. Олардың қауымын скиф түріндегі мәдениет қауымдастығы немесе скиф-сібір дүниесі деп атайды. Ұлы Еуразия даласы өзара тек түрлі көшпелі халықтарды ғана емес сонымен қатар екі дүниені - көшпелілер дүниесі мен отырықшылық өмір салтындағы адамдар дүниесін де байланыстырып өтті. Картаға көз тастасақ далалық аймақтың оңтүстігінде ежелгі егіншілік өркениеттілердің иеліктері орналысқан - батысында Закавказье мен Алдыңғы Азия, шығысында Қытай. Ежелгі Грекиямен де - Қара теңіз жағасындағы грек колониялары арқылы байланысып жатты.
Ерте көшпенділердің қорғандарында бейнелеу өнерінің ең жоғарғы деңгейінде орындалған скиф-сібір аң стилінде жасалған артефактардың мол қоры сақталған. Терең өнертанымдық талдау жасауға болатындай материалдар жинақталған.
Ерте көшпелілер қоғамының дүниетанымдық ерекшеліктерін зерттеу рухани мәдениеттің даму процестерін түсіну ғана емес, сонымен қатар, олардың мәденигенетикалық байланыстарын ашып көрсетуге көмегін береді. Сакральды, еске алу мен жерлеу ескерткіштері материалды мәдениеттің дүниетанымдық аспектісі болып табылады. Дүниетанымның аспектісі болатын археологиялық жәдігерлер бізге дүниетанымның жалпы моделін қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мен өзімнің магистрлік диссертациямды жазу барысында археологиялық деректерді қолдандым. Оның ішінде белгілі археолог ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. Атап айтсақ: К.А. Ақышев, М.П. Грязнов, С.С. Черников, С.И. Руденко, С.С. Сорокин, В.Д. Кубарев, Н.В. Полосьмак, Д.В. Черемисин және т.б. ғалымдар. Сонымен бірге қазіргі кездегі жарияланып жүрген ғылыми журналдар мен оқулықтарды пайдаландым.
К.А. Ақышев өзінің-Искусство и идеология саков (1984 ) Жетісудің көне тарихының көптеген қалтарыс тұстары ашылып, сақ дәуірі ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің тізбесі ғылыми айналымға енгізілді.Әсіресе Есік қорғанынан алтын адамның табылуы еліміздің тарихында әлемдік маңызы бар оқиға болды.Бұл қорғаннан табылған жәдігерлер сақтардың мәдениетің, өңерін, шаруашылығын т.б. факторларды зерттеуде басты құралы болды.Жетісудің ерте темір дәуірі мәдениетің зерттеуге қосқан үлесі өз алдына маңызды мәселе болып табылатыны осыдан анық көрінсе керек, сонымен бірге сақ тайпаларының дүниетанымы, рухани мәдениеті мен әскери-теократиялық идеологиясын жоғары дәрежеде сипаттап берді [1,15-18б]
Тақырыптың зерттелу дәрежесі.
Б.з.б I мыңжылдықта Еуразия тұрғындарының аң стилі өнерінің семантикасын зерттеу дәстүрлі түрде үш бағытқа немесе концепциялық мазмұны бар идеяларға бөледі: тотемдік, магиялық және мифологиялық теориялар. Бұлай топтастыру шартты түрде. Еуразияның ежелгі көшпенділерінің анимализм табиғатының тотемдік бағыты әскери немесе аң аулаушылық сарындағы бейнелердің магиялық интерпретациясымен байланыстырамыз. Осы бағыттағы зерттеушілердің жұмыстары скиф-сібір аң стилінің семантикасын анализдеу барысында шамандық түсініктер немесе аңшылық мифтерге бағытталған. Бұл зерттеулер аң стилінің шығу тегін қарапайым аңшылық қауымдардың идеялогиясынан іздейді.
Көшпенділердің рухани өмірін алғашқы зерттеушілерді бірі С.И. Руденко болды [2]. Антикалық зерттеушілері мен жерлеулердегі жәдігерлерге сүйене отырып ол өлілер мен ата-баба культін, магия, дуалау, құрбандық шалу, қайтыс болған адамдардың денесін бальзамдау, еске алу және тағы басқа діни-культтік әрекеттер мен оған қатысты сенімдер мен түсініктерді атап өтті. С.И. Руденконың бұл тұжырымдары қайта қарауды және нақтылауды қажет ететіндіктен зерттеудің осы бағытының дамуына өз үлесін тигізді. Келесі кезеңдерде аталған мәселе бойынша С.С. Сорокин [3], В.Д. Кубарев[4], А.С. Суразаков [5], Д.Г. Савинов [6], Л.С. Марсадолов [7], Вл.С. Семёнов [8], Н.В. Полосьмак [9] және басқа да ғалымдар зерттеді.
Отандық ғылымда кеңес заманы кезеңінде ежелгі кезеңінің діни және мифологиялық жүйесін зерттеу екінші кезекте тұрған міндет болды және негізгі бағыт мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық процесстерді зерттеу болған. Сонымен қатар, басты методология - тарихи материализм ежелгі және ортағасырлық қоғамдардың рухани мәдениетін толық және жан-жақты зерттеуге мүмкіндік бермеді. Бұл жағдай 80-ші жылдардың ортасынан бастап өзгере бастады. Бұған себеп болған дүниетанымдық көзқарастарды қайта жаңғыртуда жаңа метологияларды кеңінен қолдану болды.
70-ші жылдардың соңында және 80-ші жылдардың басында Еуразия көшпенділерінің рухани мәдениетін зерттеуші ғалымдар Причерномор скифтері, сақтар, пазырықтықтар және осы территориялардағы басқа тайпалардың дүниетанымының негізгі кешенін үнді-ирандық діни-мифологиялық дәстүрге жатады деп тұжырымдады.
Сонымен қоса В.Д. Кубарев скиф-сақ пен пазырық өнерінің архайкалық құбылыстардың (тотемиз қалдықтары, магия, жануарлар культі) қалыптасуы нәтижесінде тұрақты мифологиялық образдардың пайда болуы және де көршілермен мәдени қарым-қатынас (алдыңғы азиялық образдарды сіңіру, скифтік және хунндық ықпалдар) салдары болуы ықтимал [ 10, 136-137б]. Ғалым ежелгі, әсіресе зоологиялық құпияларды ашуда құрылымдық-семиотикалық бағыттың дұрыстығын атай келе Д.С. Раевский мен А.К. Акышевтің осы бағыттағы зерттеудегі жемістерін келтіреді. В.Д. Кубарев жерлеу дәстүрлер көшпенділердің дүниетанымымен байланысты деген басқа да археологтармен бір пікірде.
Сақтардың мифлогиясы жайлы жан-жақты қалпына келтіруді Есік патша қорғаны жәдігерлері негізінде А.К. Акишев жүзеге асырды") [1, 36б]. Митраисттік идеологияны тыңғылықты зерттеген Д. Кэмпбелдің еңбектеріне сүйене отырып зерттеген А.К. Акишев сақ космолгиясының құрамдас бөлігі зооморфты образдар мен сақ мифологемі әлем моделін мұқият анализдеуден өткізді.
Сонымен бірге Н.В. Полосьмак көшпенділерге қытай өркенитінің ықпалы ғана емес, керісінше де, яғни, ежелгі қытай мифологиясына үндіиран мифологиялық сюжеттерінің ықпал еткенін айтады. 1997 жылы Н.В. Полосьмак Пазырық мәдениеті. Дүниетанымдық және мифологиялық түсініктерді жаңғырту атты докторлық диссертациясы осы тақырыптағы ең бірініші жинақталған еңбектердің бірі деп айтса да болады. Диссертацияның негізіне Укок платосында зерттелген қорғандардың материалдары жатады [9, 23б]. Оларды анализдеу мен интерпретациялауда Н.В. Полосьмак әртүрлі жаратылыстану мен гуманитарлық деректер мен мәліметтерді қолданған.
Сақтардың жылқымен бірге жерлеу ғұрпын зерттеген З.С. Самашев сақ дүниетанымын түсінуге үлкен үлес қосты. Сонымен қатар, Ә.Т. Төлеубаевтың Шығыс Қазақстан сақтарының дүниетанымын зерттеуде және Шілікті алтын адамының зерттеулері арқасында Жетісу сақтарының шығыс Қазақстан сақтарымен мәдени байланысын көреміз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Сақтардың дүниетанымының мәденигенетикалық аспектілері арқылы мәдениет генезисі мен этногенезін археологиялық ескерткіштер мен жәдігерлер арқылы ашып көрсету. Сонымен қатар, ежелгі сақ тайпаларының культін, дүниетанымдық дәстүрі мен идеологиясын зерттеу мен қалпына келтіру басты мақсатымыз.
-Қазақстан және оған жапсарлас жерлерді мекен еткен ежелгі тұрғындарының культтік түсініктеріндегі әртүрлі бейнелеу өнері туындыларының мазмұны мен оған байланысты салт-жоралғыларды ашып көрсету;
- зергерлік өнер туындыларын мен жерлеу ескерткіштерін салыстыру анализінің нәтижесі бойынша миф-ритуалдық түсініктерді қайта қалпына келтіру;
-зергерлік өнер туындылары арқылы дүниетанымдық түсініктердің ерекшеліктерін анықтау;
Зерттеу жұмысының нысанына тақырып бойынша архивтік және қазіргі таңда жинақталған археологиялық материалдар мен ерте темір кезеңіне жататын ғылыми еңбектерді зерттеу, сонымен қатар, мифологиялық сюжеттерді, ерте кезеңдегі салттар, ғұрыптар, дүниетанымдық құрылымдар, діни жүйелер.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Сақтар дүниетанымында ерекше орын алатын аң стилінің арнайы зерттелуі.
Зерттеу жұмысының географиялық шеңбері. Магистрлік диссертацияның тақырыбына байланысты зерттеу жұмысының географиялық шеңбері Қазақстан, Ресей, Моңғолия.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
Қазақстандағы ерте темір дәуірі мәдениеттерінің хронологиялары әрқалай. Жетісу өңіріндегі Есік обасы б.з.б. ІҮ ғасырдың аяғы мен ІІІ ғасырға сай келеді, Бесшатыр обасы б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі Түгіскен б.з.б.ІХ-Ү ғғ, Ұйғарақ б.з.б. ҮІ ғ.Шығыс Қазақстан өңіріндегі Шілікті б.з.б. ҮІІ-ҮІ ғғ, Берел б.з.б. Ү-ІХ ғғ.Орталық Қазақстан өңіріндегі Тасмола мәдениеті б.з.б ҮІІ-І ғғ. Жалпы Қазақстандағы ерте темір дәуірінің хронологиясы б.з.б. ІХ-І ғғ қамтиды.
Жұмыстың практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысы сақтардың дүниетанымы жайында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдарды орта мектеп қабырғасында жүргізілетін Ежелгі Қазақстан тарихы пәні және тарих апталықтарында, өлкетану сияқты факультатив сабақтармен ұйымдастырылатын түрлі іс-шараларда пайдалануға болады.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізідері. Диссертацияның методологиялық ұстанымы объективтілік, жүйелілік және тарихилық принциптерге негізделген. Қазба барысында алынған нақты материалдарды зерделеуде ғылыми зерттеудің көпшілікке танымал салыстырмалы талдау, сараптау, салыстыру және жүйелеу секілді әлемдік тарихнамада кеңінен танылған әдістері басшылыққа алынды. Жиналған археологиялық деректерді, дерек көзі ретінде сынау, яғни алғышарттарын, сақталу формалары мен ерекшеліктерін көрсету, олардағы мәліметтерді сыннан өткізу арқылы археологиялық деректердің бейнелену дәрежесін, ақпараттардың шынайлық деңгейімен толықтығын анықтау сияқты теориялық-методологиялық қағидаларға, ғылыми зерттеудің обьективтілік, жалпы ғылыми принціптеріне, арнайы және нақты ғылыми таным заңдылықтары мен методтарына негізделген.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспе, үш бөлімнен қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 САҚ АҢ СТИЛІ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тотемдік, магиялық және шамандық концепциялар
Көшпенділердің рухани өмірін алғашқы зерттеушілерді бірі С.И. Руденко болды (1952; 1953; 1960) [2]. Антикалық зерттеушілері мен жерлеулердегі жәдігерлерге сүйене отырып ол өлілер мен ата-баба культін, магия, дуалау, құрбандық шалу, қайтыс болған адамдардың денесін бальзамдау, еске алу және тағы басқа діни-культтік әрекеттер мен оған қатысты сенімдер мен түсініктерді атап өтті. С.И. Руденконың бұл тұжырымдары қайта қарауды және нақтылауды қажет ететіндіктен зерттеудің осы бағытының дамуына өз үлесін тигізді. Келесі кезеңдерде аталған мәселе бойынша С.С. Сорокин (1978, 1981) [3] , В.Д. Кубарев (1980; 1981; 1987; 1991) [4], А.С. Суразаков (1984; 1986; 1987) [5], Д.Г. Савинов (1994; 1996) [6], Л.С. Марсадолов (1996) [7], Вл.С. Семёнов (1994) [8], Н.В. Полосьмак (1992; 1993; 1994: 1997) [9] және басқа да ғалымдар зерттеді.
Зерттеушілердің негізгі бағыты өнер туындылардағы әртүрлі бейнелеу образдарын анализдеу болды. Өздерінің көзқарастарындағы негізгі тұжырымдарында этнографиялық деректерді кең пайдаланды. Жекелеген жағдайларда кейбір авторлар өз интерпретациясында мәдениетті зерттеуде құрылымдық-семиотикалық әдістерді қолданды. Соған қарамастан, жазба деректерді, салыстырмалы мифология мен осы бағыттағы әртүрлі мектептердің жоспарлары дінтанудағы теоретикалық ұсыныстар толық пайдаланылған жоқ. Қоғам мен жеке адамның мінез-құлқының даму кезеңдерін зерттейтін психология ғылымының жетістіктерін зерттеушілер мүлдем елемеді деседе болады. Мұның барлығы құбылысты субъективті-авторлық түсіндіруге алып келді және ішкі мағынасы мен маңызын толық түсінуге мүмкіндік бермеді.
Отандық ғылымда кеңес заманы кезеңінде ежелгі кезеңінің діни және мифологиялық жүйесін зерттеу екінші кезекте тұрған міндет болды және негізгі бағыт мәдени-тарихи және әлеуметтік-экономикалық процесстерді зерттеу болған. Сонымен қатар, басты методология - тарихи материализм ежелгі және ортағасырлық қоғамдардың рухани мәдениетін толық және жан-жақты зерттеуге мүмкіндік бермеді. Бұл жағдай 80-ші жылдардың ортасынан бастап өзгере бастады. Бұған себеп болған дүниетанымдық көзқарастарды қайта жаңғыртуда жаңа метологияларды кеңінен қолдану болды.
70-ші жылдардың соңында және 80-ші жылдардың басында Еуразия көшпенділерінің рухани мәдениетін зерттеуші ғалымдар Причерномор скифтері, сақтар, пазырықтықтар және осы территориялардағы басқа тайпалардың дүниетанымының негізгі кешенін үнді-ирандық діни-мифологиялық дәстүрге жатады деп тұжырымдады (мысалы, Раевский Д.С, 1977; 1985; Акишев А.К., 1984; Мартынов М.А., 1989; Лепеков Л.А., 1980; Клейн Л.С,.1987; Шеретов Л. И., 1984 и др.).
Бұл жағдайлар сақ тайпаларының дінін толық зерттеуге мүмкіндік туды. Сақтардың сенімі мен мифологиясын қайта жаңғырту мәселелерімен жақсы айналысқан В.Д. Кубарев өзінің екі монографиясының жеке тараулар арнаған. Басқа зерттеушілердің тұжырымдамаларына ол аң стилінің нақты образдарын анализдеу мен бірге этнографиялық, жазба және басқа да деректерді кең қолданды. Ғалымның ойынша Алтайдың ежелгі көшпенді тайпаларының дүниетанымы мен идеологиясын қайта жаңғырту үшін үндіиран мифтері мен түркі халықтарының батырлық эпостарында пайдалану нәтиже береді деп тұжырымдайды [10, 168б].
Сонымен қоса В.Д. Кубарев скиф-сақ пен сақ өнерінің архаикалық құбылыстардың (тотемиз қалдықтары, магия, жануарлар культі) қалыптасуы нәтижесінде тұрақты мифологиялық образдардың пайда болуы және де көршілермен мәдени қарым-қатынас (алдыңғы азиялық образдарды сіңіру, скифтік және хунндық ықпалдар) салдары болуы ықтимал. Ғалым ежелгі, әсіресе зоологиялық құпияларды ашуда құрылымдық-семиотикалық бағыттың дұрыстығын атай келе Д.С. Раевский (1977; 1978; 1985) мен А.К. Акишевтің (1984) осы бағыттағы зерттеудегі жемістерін келтіреді. В.Д. Кубарев жерлеу дәстүрлер көшпенділердің дүниетанымымен байланысты деген басқа да археологтармен бір пікірде.
Ол этнографиялық материалдар негізінде кейбір жерлеу салттарының (жерлеу құрылысы, жерленген адамның қойылуы және т.б.) интерпретациясын келтіреді. Осы жағдайда кеңес кезеңі археологтарының дәстүрлі әдісі болып табылатын археологиялық және этнографиялық деректерді байланыстыра зерттеу көшпенділердің рухани мәдениетін жаңғыртуға өз септігін тигізді. Қозғалған мәселеде Н.В. Полосьмактың зерттеулері ерекше орын алады. Зерттеуші алдымен өз мақаласында артынан Стерегущие золото грифы (ак-алахинские курганы) атты монографиясында көшпенділердің кейбір мифологиялық түсініктерін пазырық өнеріндегі балық пен феникс құсының образдарын интерпретациялау негізінде тұжырымдайды. Оның ойынша осы екі образдар мен оған қатысты мифологиялық түсініктердің пайда болуын пазырық тайпаларының қытай өркениетімен қарым-қатынасынан туындауы мүмкін екенін келтіреді. [11, 90-96б].
Сонымен бірге Н.В. Полосьмак көшпенділерге қытай өркенитінің ықпалы ғана емес, керісінше де, яғни, ежелгі қытай мифологиясына үндіиран мифологиялық сюжеттерінің ықпал еткенін айтады. 1997 жылы Н.В. Полосьмак Пазырық мәдениеті. Дүниетанымдық және мифологиялық түсініктерді жаңғырту атты докторлық диссертациясы осы тақырыптағы ең бірініші жинақталған еңбектердің бірі деп айтса да болады. Диссертацияның негізіне Укок платосында зерттелген қорғандардың материалдары жатады. Оларды анализдеу мен интерпретациялауда Н.В. Полосьмак әртүрлі жаратылыстану мен гуманитарлық деректер мен мәліметтерді қолданған.
Жұмыстың методологиялық негізін отандық этнография мектептерінің дәстүрлі принциптері, француз әлеуметтік мектебі (Л. Леви-Брюль), структурализмнің кейбір принциптері (Ю.М. Лотман) және М. Элиаданың синтездік әдістері құрады. Бұл зерттеушінің пазырықтықтардың рухани мәдениеті туралы тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді. Бірнеше зерттеушілер пазырықтықтардың діни-мифологиялық жүйесінің шығу тегі мен оның компоненттерін анықтауға тырысты. Осылай, 1952 жылы Р. Ханчар олардың дініндегі шаманизмнің кейбір белгілерін көрсетті. Нәтижесінде оны С.С. Сорокин (1978) [12] , Ф.Б. Балонов (1987) [13] , Т.Н. Курочкин (1988; 1992-1994) [14] және тағы басқа да ғалымдар қолдады.
С.С. Сорокин өзінің бір мақаласында, шаманизм - бұл әлемнің құрылысы туралы анимистикалық идеялар мен мифологиялық түсініктердің кешенді үлгісі. Скиф уақытында орманды далалы және Азияға жапсарлас шекарада қалыптасты деген көзқарасты ұсынды. Пазырықтықтар мәдениетіндегі шаманизм белгілерінің дәлелі ретінде, ғалымның ойынша, көшпенділердің жекелеген қорғандарындағы материалдар: музыкалық инструменттер, денедегі суреттер(татуировка), өзіне рахат сезімін тудыратын заттар(қола жаровни, канопля тұқымы және т.б.) фантастикалық жануарлар мүсіндер және басқа да заттар [12, 184-185б] келтіреді.
Осы бағыттағы зерттеулерді басқа да ғалымдар жалғастырды. 1992 жылы Н.Ю. Кузьмин Саян-Алтайдағы шаманизмнің пайда болуы б.з.б 1 мыңжылдықтың басында үндіеуропалық дәстүрлі-мифологиялық жүйесі негізінде қалыптасты деген тұжырымға келеді. Бұл процестер көшіп келген жаңа тұрғындардың жергілікті этникалық топтармен араласқаннан кейін пайда болғанын айтады. Ғалымның ойынша үндіеуропалық және шамандық симбиоздық түсініктер пазырықтық жерлеу ғұрыптарында толық кездеседі[15, 128-130б].
Зерттеуші Г.Н. Курочкин [16, 63б] осы мәселеге байланысты сібір шаманизмнің түп тамыры скифтік деген идеяны ұсынып бұл сібір халықтарының кейбір ғұрыптарын скиф кезеңіне жатқызады. Пазырық қорғанын ол абыздардың топтық қорымы, Алтайда скиф әлемінің сакральды орталығы орналасқан деп қарастыруды ұсынған. Аталған мәселе бойынша 1996 жылы Санкт-Петербург қаласында Скиф дәуіріндегі абыздық пен шаманизм атты халықаралық конференцияның жарыссөзде жалғасты. Осы конференцияға қатысқан ғалымдардың баяндамалары еуразия даласындағы ежелгі көшпенділер дінінің әртүлі аспектілерін қамтыған. Бірнеше жұмыстар пазырықтықтардың діни-мифологиялық түсініктеріне арналған.
Д.В. Черемисин мен А.В. Запорожченконың Пазырық шаманизмі: жәдігерлер мен интерпретациялар атты мақалаларында кейбір зерттеушілердің (Г.Н. Курочкина, С.С Сорокина, Ф.Б. Балонова), пазырық дінінің шамандық идеялары мен аргументтерін жоққа шығарды [17, 30-32б]. Ғалымдардың пікірінше, осындай зерттеудің нәтижесі бейнелеу өнерінің жалпылай талқылау болып табылады. Бұл сібір шаманизмінің жекелеген аспектілері мен археологиялық материалдарының сәйкестігі емес, керісінше, Еуразия көшпенділерінің миф-ғұрыптық кешенін үндіирандық мифология дәстүріндегі контексімен байланыстыру жақсы нәтижелерге жетуге болады деп тұжырымдайды.
Сонымен бірге Д.В. Черемисин мен А.В. Запорожченко пікірінше шаманизмге жақын скифтер мен басқа үндіиран халықтарына элементтердің белгілері, мүмкін, үндіирандық миф-ғұрыптық дәстүрге жатады. Мұндай белгілер зерттеушілердің пікірінше шамандық ғұрыптық кешенінің элементі дейді. Осы конференцияда Н.А. Боковенко Скиф дәуіріндегі Орталық Азия номадтарының діни жүйесін жаңғырту мәселелеріатты мақала жариялады. Ол осы замандағы көшпенділердің діни түсініктер жүйесін шаманизм, буддизмнің солтүстік нұсқасы және зороастризмнің шығыс нұсқасының синтезі деп тұжырымдайды. Жүйенің өзін шартты түрде саян-алтай деп атауды ұсынды [18, 41б].
Н.А. Боковенко сақтардың дініндегі шаманизм мен буддизм элементтерінің белгілерінің дәлелі ретінде күрес және круговороты идеялары бар кішкене пластикаларды келтіреді (Янь-Инь). Н.А. Боковенконың бұл концепциясын бастапқыда кейбір зерттеушілер қолдады [Тишкин А.А , Дашковский П.К.]. Уақыт өте келе концепцияның жекелеген бөлімдеріне күмәндар туа бастады, соның ішінде, пазырықтықтардағы буддизм элементтерінің барына байланысты болды. Тарихи мәліметтер бойынша буддизмнің екі негізгі мектептерінің Орталық Азияға б.з.б. I мыңжылдықта келгенін дәлелдейді( хинаяна және махаяна).
Сонымен қатар, кейбір ғалымдардың пікірінше бұл діннің қалыптасу кезеңін б.з.б II мыңжылдыққа жатқызады. Ф.И. Щербатскийдің пікірінше буддизмнің қалыптасуына Ежелгі Үндістандағы жеті дін-философиялық жүйенің негізінде пайда болды дейді [19, 68б]. Бұл дамуының бастапқы сатысында әркелкі сипатқа ие болды. Атап өтетін тағы бір мәселе, бұл қасиетті ежелгі Упанишад ( б.з.б. VIII ғ.) жазбаларында көрініс тапқан ерте діни-философиялық дәстүрдің принциптерін қамтыған.
Сақтардың мәдени және әскери қатынастары нәтижесінде буддизмнің кейбір ерекшеліктерімен танысқан деген болжамды жоққа шығара алмаймыз. Алайда, қазіргі кезеңдегі мәліметтер бойынша бұл танысу нәтижесінде сақ дініне буддизмнің негізгі догматтары кіргенін байқамаймыз. Осыған байланысты, буддизм және сақ дінінің ұқсас дүниетанымдық көзқарастары, соның ішінде, түп тамыры жалпы үндіеуропалық бірлік идеясы мен қарама-қарсылық күресі және т.б. [18, 41б]. Н.А. Боковенко мен және басқа да ғалымдармен пазырық дінінің синкреттік мазмұнымен келісуге болады.
Оның маңызды элементтерінің бірі үндіеуропалық мифологиялық түсінік пен шаманизм дүстүрінің кешені болып табылады. Сонымен қоса, пазырық дініндегі шаманизм элементтерін осы құбылыстың мазмұнын қарастыру қажет. Қазіргі таңда осы феноменді әркелкі қарастыру бар [20, 3-10б; 21, 367-371б; 22, 278-285б; және т.б.], бірақ, діннің осы формасы немесе элементін әртүрлі тарихи кезеңдерде көптеген халықтардан табуға болады.
Қазіргі таңда отандық дінтануда шаманизмді діни сенімдердің дамуындағы өзіне дүниетанымдық идеялар мен культтік әрекеттерін қамтыған политеизмнің ерте формасы деп қарастырады [20, 13б]. Шаманизмнің осындай ерекшеліктері арқылы Таулы алтайдағы скиф кезеңінің көшпенділер дініндегі элементтерін анықтау керек. Келесі С.А. Яценко атты ғалым пазырық өнерінің бірқатар образдарын Чжоу дәуіріндегі қытай мифолгиясының кейбір сюжеттерімен салыстырды. Пазырық тайпаларының қытайдың мифологиялық дәстүрі және өнерімен танысу бұл халықтардың қарым-қатынасы нәтижесі ғана емес, сонымен қатар, пазырықтықтардың ата-бабасы Қыйтайдың солтүтік батысында мекендеуі мүмкін деген тұжырым келтіреді [23, 154-158б].
Автордың соңғы ұсыныстарын зерттеушілердің қарсылығына ұшырады. П.И. Шульганың пікірінше, біріншіден, қытайлық заттар (жібек бұйымдар мен айналар) кейінгі қорғандарда пайда болған, екіншіден, қытайлық образдардың көпшілігі қытайлық емес алдыңғы азиялық болып келеді. Ғалымның пікірінше, Алтай мен Шығыс Түркістанның ертескиф кезеңінің өзіндегі байланысы пазырық мәдениетін оңтүстік шығысқа жатқызуға себеп бола алмайды, керісінше, бұл Алтай көшпенділерінің Алдыңғы Азиямен дәстүрлі байланысын білдіреді [24, 710б].
1998 жылы Б.И. Кузнецованың Древний Иран и Тибет. История религии Бон атты кітабы жарық көрді. С.И. Руденконың қазбаларындағы материалдарға сүйене отырып автор басқа да ғалымдардың артынан пазырықтықтарды шығыс-ирандық юечжилермен байланыстырады. Оның пікірінше, діни сенім мен ғұрыптарда Ахеминидтер билігі тұсында Иран жерінде таралған әртүрлі культтер мен түсініктерден тұратын маздаизмнің діни дәстүрлері басым болған деген тұжырымға келеді. Дінтанушының пікірінше, Орта және Орталық Азиядағы көшпенді тайпалардағы маздаизмнің таралуы ахеминидтік кезеңде әсер еткен дейді [25, 263-282б].
Автордың сақ дініндегі үндіиран ықпалының әсеріне қатысты қорытындылары нақтылыққа жақын. Алайда, Б.И. Кузнецовтың бұл жұмыстары ертерек жазылғандықтан осы мәселеге қатысты қазіргі таңдағы ғалымдардың жаңа тұжырымдарын пайдалана алмағаны түсінікті. Қоғам өмірі мен діни және рухани функцияларды орындайтын адамдардар тобын зерттеу жеке проблема болып табылады. Осындай топтағы адамдардың барын зерттеушілер назар аударды алайда, оны жан-жақты зерттеу жүзеге аспады.
Сақтардың дініндегі еске алу мен ғұрыптық құрылыстар ерекше орын алады. Оны зерттеуге С.И. Руденко (1960). С.С. Сорокин (1981), В.Д. Кубарев (1979:1987 и др.), Д.Г. Савинов (1997), Ю.С.Худяков (1996), К.Л. Банников (1996), С.П. Грушин және П.К. Дашковский (Дашковский П.К, Грушин СП., 1998) көңіл бөлген. Осындай жекелеген ескеркіштерді (мысалы, балбалдар), зерттеудегі айырмашылықтар болуы зерттеушілердің жерлеу-ғұрыптық дәстүрде олардың маңызды рөлін жоққа шығармайды. Діни-мифологиялық түсініктермен пазырықтықтардың өнерімен тығыз байланысты. С.И. Руденко мен М.П. Грязновтан кейін ұзақ уақытқа дейін осы бағыттағы зерттеулер жүргізілмеді. Сонымен қатар, көптеген зерттеушілер азда көпте болса осы проблеманың жекелеген аспектілерімен айналысты. (Шер А.Я., 1980; 1998; Членова Н.Л., 1986; Королькова Е.Ф., 1996; Переводчикова Е.В., 1984; 1986; 1994; Бобров В.В., 1976; Баркова Л.Л., 1983; 1984; 1987; 1990; 1995).
Сақ өнерінің шығу тегі туралы сұрақтар С.И. Руденко мен М.П. Грязновтың идеяларының маңында болды. Сонымен қатар, қазіргі таңда тың жұмыстар пайда болды. Кейбір археологтар, мысалы, Н.В. Полосьмак, С.А. Яценколар алдыңғы азиялық мотивтерді ғана емес, ежелгі қытайға да назар аударған (Полосьмак Н.В., 1994, Яценко И.В., 1996 және т.б.). Ғалымдар жекелеген бейнелеу өнерінің образдарының стилистикалық ерекшеліктерін тиянақты зерттеген. (Кубарев В.Д., 1987; 1991; Переводчикова Е.В., 19946, с.116-128; Баркова Л.Л., 1983; 1984 және т.б.).
Осының барлығы болашақта пазырық өнеріне қатысты жинақталған еңбек жазуға септігін тигізетіні анық. Көшпенділердің тасқа салынған өнерін зерттеу жеке проблема болып табылады. В.Д. Кубарев пен Е.П. Маточкин 1992 жылы Петроглифы Алтая атты монографияларында петроглифтердің зерттелу тарихын қысқаша баяндап кеткен.
Б.з.б I мыңжылдықта Еуразия тұрғындарының аң стилі өнерінің семантикасын зерттеу дәстүрлі түрде үш бағытқа немесе концепциялық мазмұны бар идеяларға бөледі: тотемдік, магиялық және мифологиялық теориялар. Бұлай топтастыру шартты түрде. Еуразияның ежелгі көшпенділерінің анимализм табиғатының тотемдік бағыты әскери немесе аң аулаушылық сарындағы бейнелердің магиялық интерпретациясымен байланыстырамыз. Осы бағыттағы зерттеушілердің жұмыстары скиф-сібір аң стилінің семантикасын анализдеу барысында шамандық түсініктер немесе аңшылық мифтерге бағытталған. Бұл зерттеулер аң стилінің шығу тегін қарапайым аңшылық қауымдардың идеялогиясынан іздейді.
Скиф өнері тотемизм мен магияның негізінде пайда болған деген идеяны алғаш рет Н.П. Кондаков ұсынды. Оның пайымдауынша, скиф торевтикасындағы жануарлар бейнесі тотем ретінде болуы мүмкін (бұғы образы, бұқа), әскери эмблема(жолбарыс, грифон), қайтыс болған адамның жаны (құстар бейнесі) [26, 16-31.б]. Еуразия көшпенділерінің дүниетанымындағы териоморфты конценцияны 1931 жылы А. Альфёльди ұсынып, ежелгі көшпенділер анималистік өнерінің интерпретациялау үшін орал-алтай халықтарының мифологиясының сюжеттерін пайдаланған. Олардың тотемдік сенімдері солтүтік ирандықтардың түсініктерімен ұқсас деп есептеді.
Арпалысу сәтіндегі көріністің семантикасын ол финн-угорлардың еркек ата-баба тотемінің (жыртқыш) әйел ата-бабасын (бұғы) аңду сәтіндегі тотемдік мифпен байланыстырған. Осындай бағытты қолдаған Д. Ласло арпалыс сәтіндегі бұғыны екі жыртқыштың шабуыл барысын екі бауырластың аң аулау сәті деп келтіреді. А. Фаркаштың ойынша жануарлардың арпалыс сәттерінде ата-баба тотемінің өлтіру мифтерінің негізгі мақсаты жаңа адамды шығару мен мәдени қажеттіліктерге жету деп түсіндіреді[27]. Й.-Г. Андерсон 1932 жылы аң стилінің идеялық негізі ретінде аңшылық магияны ұсынды. Скиф аң стилі өнері сюжеттерін орал-алтай мифлогиясымен байланыстырудың жақтастары Зауралья, Батыс Сібір және Орталық Азиядағы археологиялық ескерткіштерге мән берген.
XX ғасырдың басында аң стилі өнерінің негізі ретінде тотемизм ежелгі тайпалардың белгілі бір жануардың образдарындағы тотемдік ерекшеліктерді семантикалық тұрғыдан зерттеуде орал-алтай тобына жататын халықтардың этно-лингвистикалық материалдары пайдаланылды. 30-40 жылдардағы кеңестік археологияда аң стилі өнерінің негізі ретінде тотемизм мен магиялық концепцияны В.В. Гольмстен ханым дамытты. Тотемдік белгілер болып табылатын қару-жарақтардағы жануарлар бейнелерінің мақсаты сол бейнедегі магиялық күштер мен тотем-ата-баба көмегі сияқты көзқарастар болған. Оның пікірінше, арпалыск көріністер мен жануарлар күресі бегілі бір қоғамдық топтың тотемдік символы, ал барлық бейнедегі композицияның мақсаты қарсылас топқа оның тотемі арқылы зиян келтіру деп түсіндіреді. Қоғамдық қатынастардың дамуымен бірге сюжеттер мен образдардың идеялық құрамы өзгеріска ұшырайды. В.В. Гольмстен пазырық мәдениетінің өнеріндегі аңның культік образының жалпы дамуындағы белгілі бір сатысы деп қарастырды. Пазырық мәдениеті, оның пікірінше, сананың тотеммен қандық байланысынан алыстап жылқы әбзеліндегі жануарлар бейнесіне ауысу кезеңін көрсетеді[28, 113-117б].
А.Н. Бернштамда сақтардың өнеріндегі арпалыс көріністерін осылай түсіндіреді де, осы ескерткіштердегі рулардың күресі олардың тотемдері арқылы берілген [29, 49б]. С.С. Черниковтің пікірінше, сақ аң стилінде ежелгі тотемизм сарқыншақтары көрініс табады және бұл адамдардың жануарлар бейнелері табиғат күштерімен байланысы туралы түсініктердің пайда болуымен деп түсіндірді. Символ ретінде бұл бейнелер культтік заттарда, соның ішінде ғұрыптық киімде және тайпалық сиқыршы-шамандардың заттарында орнатылды [30, 135б]. H.JI. Членова тагар өнеріндегі жануар бейнелерін тотемдік негізін қарастырды [32, 129б].
XX ғасырдың 70-ші жылдары аң стилі өнерінің тотемдік концепциясын А.Д. Грач қолдап, аң образдары Еуразияның әртүрлі этномәдени аймақтарындағы көшпенділердің бірінші кезекте тотемдік түсініктерін көрсетеді деп тұжырым жасады. А.Д. Грач арпалыс сәтіндегі көріністер сол кездегі рулар немесе әскери-саяси одақтар арасындағы күрестің рулық қауымның құлдырау кезеңіндегі нақты құбылыстардың көрінісі деп қарастырды. А.Д. Грач бойынша аң стилі өнеріндегі сюжеттер жеңіске жеткен жақтың салтанатын, соғыстың апофеозы, мықтының құқығы, атақ пен жеңістің белгісі, ал тотемдік негіздердің бірігуі мен объектілердің магиялық мәні мен скиф-сібір өнерінің сюжеттері осы бейнелердің семантикасының негізіне жатады. [32, 83б]. Скиф өнерінің идеялық мазмұнын тотемизмнің көрінісі ретінде анықтау тұрақты дәстүрге айналған.Зерттеуші А.А. Нейхард отандық скифология тарихнамасына арналған жұмысында аң стилі бірінші кезекте скиф дініндегі тотемизмнің басым болғанын дәлелдейді деп тұжырымдайды.
Скиф-сібір өнері туындыларын интерпретациялаудың көптеген тәжірибелер алғашқы аңшылар мен әскери магиялық тотемизмнің негізінде ұсынылды. Археологтардан басқа Еуразия көшпенділері өнерінің тотемдік және магиялық негізде қарастыру мен қатар Сібір халықтарының мифологиялық жүйесінің шығу тегін этнологтар мен фольклорды зерттеушілерде назар аударды. Мысалы, Солтүстік Азия халықтарының мифологиясын зерттеген түркологтар А.-М. фон Габэн мен Ж.-П. Ру скиф-сібір торевтикасындағы арпалыс сәтіндегі көріністерді әртүрлі тотем болып келген халықтардың күресі немесе магия ретінде шабуылдаған жыртқыш адам-аңшымен теңестірілді, және осы өнер туындысында магиялық маңызы жатырдеп тұжырымдаған.
Басқа зерттеушілер ерте көшпенділер өнерінің магиялық семантикасын аңшылықпен емес, далалық-малшылардың әскери өмірімен байланыстырды. И.В. Яценконың пайымдауынша, аң стилінің магиялық мазмұнының түп тамыры ежелгі тотемдік түсініктермен байланысты, бірақ, бұл өнердің мақсаты жануар бейнелері бар заттардың иесі болған жауынгерді осы жануарлардың атрибуттарын ең бірінші кезекте қару-жарақты безендірген. [33, 131-133б]. К.Ф. Смирнов болса скиф-сібір аң стилінің негізгі магиялық сипатта, ал бейнедегі жануарлар белгілі бір сапаның символы ретінде (қырағылық, мықтылық, жылдамдық пен батылдық) келтіреді [34, 75-88б]. M. Хазанов пен А.И. Шкурко аң стилін қоғамдық, этико-эстетикалық және діни компоненттердің бөлінбеген бірлігі деп анықтады. Оның қоғамдық түп тамыры әскери демократия, ал діни түп тамыры, барлық қоғамға ортақ - магиялық болды.
Мифологиялық бағыттың жақтаушылары негізгі компоненттерді бөліп қарастырушыларды сынға алды. А.П. Смирновтың пікірінше скиф өнері сюжеттеріндегі аң бейнелері адамды жамандықтан сақтайтын және адамға жыртқыш аңның күшін беретін тұмар болған деп ойлайды[34, 80б]. Магиялық концепцияны жақтаушылар скиф өнеріндегі жануар бейнелерін магиямен байланыстыруды жоққа шығармаған, бірақ одан дамыған мифологияның эпикалық сюжеттерін көрген Б.Н. Гракованың пікірін келтіреді [35, 86, 99-100б].
Скиф өнеріндегі сюжеттерді интерпретациялаудың әдістерін нақты зерттеушілердің бірі Г.А. Федоров-Давыдов, аң стиліндегі заттар тұмар ретінде қызмет еткен дейді. Пазырық өнері образдарындағы фантастикалық бейнелерді Г.А. Федоров-Давыдов мұны өте мықты тұмар алу мақсатында жасалған және арпалыс сәтіндегі процес бір жануардың екінші жануарға енуі және оның қажетті бөлшегіне айналуы деп пайымдайды. Табиғатта қосылмайтын жылдам бұғы және мықты жолбарысты біріктіру арқылы аса синтетикалық жанура пайда болды [36, 92б]. Зерттеушінің бейнелер мен олар орналастырылған артефактілермен байланыстыру нәтиже беретін сияқты, алайда аң стиліндегі бейнелерді тек қана тұмарлық функциямен байланыстыру тиімсіз сияқты.
Өткен ғасырдың 70-80 жылдары аң стилі өнерін аңшылық және әскери магия негізінде интерпретациялау әдістері қатты сынға ұшырады, аң стилі семантикасының магиялық теориясын негізінен мифологиялық концепция жақтаушылар қарсы болды. Бейнелеу өнерінің негізі ретінде магияны жалпы сенім жүйесінен бөліп қарастыру негізсіз болды. С.А. Токаревтің анықтамасы бойынша магия көптеген және әртүрлі салттар мен ырымдардың жалпы атауы [37, 72б]. И.М. Дьяконов бойынша магия бұл метонимикалық-ассоциативті әдістердің көмегімен табиғат күштеріне әсер ету амалдары және ойлаудың мифология сияқты қалпын білдіреді.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдардың соңынан бастап скиф-сақ өнерінің семантикасын анализдеу де басқа әдістерді дамытты. Соның ішінде, Д.С. Раевский, Е.Е. Кузьмина сынды ғалымдар аң стилі феноменін магиялық түсініктер арқылы түсіндірудің мүмкін емес екендігін айтты. Д.С. Раевский аң стилі образдарының тек қана магиялық мағынамен байланыстыру дұрыс емес екенін және скиф дінінің даму деңгейіне келмейтінін айтты.
Я.А. Шер ежелгі өнердің семантикасын зерттеудегі әдістерді анықтай келе, соның ішінде Орта және Орталық Азияның тастағы суреттері, мифтік образдар, салттар мен магиялық әрекеттер ғұрыптық-мифологиялық жүйенің құрамдас бөлігі деп пайымдайды. [38, 78б]. Миф әмбебап белгілік жүйе ретінде ғұрыпта пайда болып әлемдік заңдылық туралы түсініктерді тұрақты түрде қамтамасыз ету керек болды. В.Н. Топоровтың пікірінше, осы ғұрыптар бейнелеу өнерінің түп негізі дейді [39, 18 б.]. Е.Е. Кузьмина бір-біріне қарсы болған екі жануардың (жылқы мен түйе) бейнелерін интерпретациялауды авесталық Тиштрии гимнімен және соғды тіліндегі магиялық дуалармен байланыстыруда ұсынды[40, 105-106 б.].
Аң стиліндегі бейнелердің магиялық табиғатын жоққа шығармайтын басқа де зерттеушілер скиф дәуірі өнерінің басты мазмұны болған деген тұжырымға қарсы болды. М.И. Артамоновтың пайымдауынша Еуразия тұрғындарының б.з.б I мыңжылдықта жеткен діни түсініктерінің деңгейінде зооморфты образдар стихиялы құбылыстар образына айналды жануарлар немесе олардың бөлшектерінің образы тұмардың ролін атқарды және әлемді жайлаған жамандық пен жақсылықтың ғарыштық күштерін елестетті. М.И. Артамонов бойынша скиф-сібір әлемінің барлық аумағындағы өнер образдары бастауын Алдыңғы Азия өнерінен алады және ирандық дуалистикалық дүниетанымменбайланысты. Бір жағынан тұмар ретінде болса, екінші жағынан ғарыштық күштің белгісі болды [41, 23 б.].
Ирандық діни дүниетанымға тән және Ежелгі Шығыста көрініс тапқан қарама-қарсы бастаулардың күресі Еуразия даласында жергілікті сенімдер мен тотемдік дәстүрлерге сай өзгеріске ұшырайды, оған мысал ретінде М.И. Артамоновтың пайымдауынша пазырық культтік жылқы маскалары және Пазырық-V қорғанынан табылған киіз кілемдегі бұғы мүйізі бар адам-жыртқыш образын келтіреді.
60-шы жылдардың соңы мен 70-ші жылдардың басында скиф өнері сюжеттерінің семантикасы мәселелері мен оның идеялық негізі туралы әртүрлі бағыттардың өкілдері арасында дискуссияға түсті. Скиф өнері сюжеттерінің семантикасындағы Мифологиялық концепция құрылымдық-семиотикалық бағыттың қалыптасуымен және Н.Я. Марра және оның ізбасарлары дамытқан лингвистикалық постулаттары, соның ішінде И.И. Мещаниновтың кезінде дами түсті. Сонымен қатар скиф-сібір аң стилі мәселелеріне арналған конференция[ Мәскеу,1972], оның материалдары 1976 жылы жарық көрді[Еуразия тұрғындары өнеріндегі скиф-сібір аң стилі,1976], алайда, семантикаға қатысты арнайы жұмыстар жоқтың қасы.
1. 2 Аң стилі семантикасының Мифологиялық концепциясы
Скиф-сақ өнерінің семантикасындағы мифологиялық концепцияның дамуы Д.С. Раевскийдің зерттеулерімен байланысты. Д.С. Раевский скиф-сақ мифологиясы мен өнерінің зерттеулерін одан әрмен дамытты. Ол скиф діни-мифологиялық жүйесін ежелгіиран мифологиясының бір бөлшегі деген тұжырымды ұсынды.
Қайта қалпына келтіруде негізгі дерек ретінде бағалаы культтік ыдыстардағы сюжеттік бейнелердің Д.С. Раевскидің скиф аңызының этногоникалық көрінісі ретінде тұжырымдалды. Сонымен қатар, Д.С. Раевский пікірінше скиф-сақ өнеріндегі зооморфты бейнелер аң образдарының болуын әлем тұтастығының моделін жасаудағы жекелей антроморфты код ретінде сипатталады.
Жемтікті жәукемдеу сәтіндегі көріністер Д.С. Раевскидің пікірінше Еуразия даласының ирантілді көшпелілерінің өмірдің мәңгілік туу мен өлім ауысуларының космологиялық түсініктері және жыртқыштардың жемтікті жәукемдеу обьектілері (шөп қоректі жануарлар) әлемнің тұрақты түрде қайта жаңғыруының басты сипаты деп тұжырымдайды. Д.С. Раевскии өзінің "Модель мира скифской культуры" атты монографиясында скиф мәдениетінің орталық-азиядан шыққаны туралы гипотезаға келіспей отырып нақты лингвистикалық деректерсіз (негізгісі ономастика) скиф типіндегі мәдениетті ирантілді әлемге жатқызуға қарсы болды. Оның тұжырымы бойынша тек қана Солтүстік Қаратеңіз скифтерінің мәдениеті скифтік әлем моделі түсінігін қалпына келтіруде негізгі дерек көзі бола алады деген болжам жасады.
Нақты нәтижелерге жетуде ол скифтердің рухани өмірінің жоғары сатыда болуы, мифологиялық ойлаудың бірізділігі мен нақты Шығыс Еуропадағы скиф ескерткіштерінің этнолингвистикалық анықтау деп білді. Д.С. Раевскийдің ойынша зоологиялық код арқылы бейнелеу өнері мәтіндерін семантикасын оқып білуге мүмкіндік береді деп пайымдады. Алайда, оның скифтік кезеңге дейінгі өнермен генетикалық байланыстыру арқылы скиф мәдениетінің зооморфты өнерінің иконографиялық сызбаларға жүгінуі сенімсіздік тудырады. [42, 109-134б].
Сонымен қатар, мифологиялық түсінікті қалыптастырумен байланысты бейнелеу өнері сюжеттері мен зооморфтық образдардың идеялық интерпретациясын жасау Д.С. Раевскийге скиф мәдениетінің әлем моделін қалпына келтіруде негізгі дерек болды.
Скиф-сақ өнеріндегі аң стилінің мәселлелеріне зерттеуде үлкен үлес қосқан Е.Е. Кузьминаның зерттеулерін жатқызуға болады. Зерттеуші скиф-сібір аң стилін жазуы қалыптаспаған Еуразия халықтарының белгілік жүйесі, яғни, бейнелеу өнерінде ойлау жүйесі, олардың мифологиясы мен фольклорының көрнісі іспеттес. Скиф өнері семантикасын анализдеуге арналған Е.Е. Кузьминаның еңбектері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz