Семей қаласының тарихи - сәулет ескерткіштері
Қазақстан Республикасының ғылым және білім Министрлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Солтанбекова А.О.
Семей қаласындағы діни - мекемелер мен тарихи - мәдени ескерткіштер: кеше
және бүгін
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандық 050114 - Тарих
Семей 2012
Қазақстан Республикасының ғылым және білім Министрлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Қорғауға жіберілді
Тарих кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.к., доцент __________ Мұхамеджанова Р.Ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Семей қаласындағы діни - мекемелер мен тарихи - мәдени ескерткіштер: кеше
және бүгін
Мамандығы 050114 - Тарих
Орындаған: Солтанбекова А.О.
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы Жампеисова Л.М.
Семей 2012
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8 б
1-тарау. Семей қаласының тарихи ескерткіштері-аймақ тарихының
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-24 б
1.1 Аймақтық тарих-Отан тарихының бір бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ..9-15 б
1.2 Семей қаласының тарихи-сәулет ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ...15-17 б
1.3 Монументалды ескерткіштер және обелисктер ... ... ... ... ... ... ...17-24 б
2 тарау. Семей қаласының мәдени – діни мекемелері рухани мәдениетінің бір
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...25-48 б
2.1 Семей қаласының оқу орындары. мұражай, театр ғимараттары
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5-35 б
2.2 Семей қаласының мешіттері, славян шіркеулері, еврей синагогасы
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 35-48 б
3-тарау. Экспериментальды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..49-61 б
3.1 Тарих сабағында аймақтық тарихты жобалау технологиясы арқылы оқытудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...49-61 б
3.2 Сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .61-67 б
3.3 Сыныптан тыс
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .67-72 б
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 73- 76 б
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 7-80
б
Қосымшалар
Кіріспе
Өзектілігі: Тарих ғылым және пән ретінде білімнің аса маңызды саласына
жатады. Өйткені ол бүкіл адамзат тарихын, жүріп өткен жолын, жинаған
тәжірибесін баяндайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы біздің еліміздің
азаматтарының тарихи білімін көтеруге ерекше көңіл бөлінуде. Бұл маңызды
істің бастаушысы да, үлгі көрсетушісі де-ел Президенті Н.Ә.Назарбаев.
Оның жариялаған еңбектерінде, жасаған баяндамалары мен сөйлеген
сөздерінде тарихтың маңызы баса көрсетілген.
Тарихты оқу деген Қазақстанның азаматы ғасырлар тоғысында өзінің
арғы-бергі тарихи жолын ой елегінен өткізіп, Кеше кім едік? Бүгін кімбіз?
Ертең кім боламыз? – деген төңіректе ойлансын деген сөз,- деп айтқан еді
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев [38; 34].
Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламасы, мемлекеттік стандарт
жүйесі оқу процесіне көптеген өзгеріс енгізуді қажет етеді. Әсіресе,
оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеттері арқылы шығармашылық
қабілетін дамытуға, жеке тұлғаны тәрбиелеуге баса назар аударылуда. Қайта
құрудағы негізгі өзгерістердің бірі-сол аймақтың, туған өлкенің тарихи
деректерін Қазақстан тарихы сабағында пайдалана оқыту.
Өйткені оқушы өзінің туып-өскен жерін, оның тарихын, ата-бабасын
жақсы білмесе, өз өлкесіне деген сүйіспеншілігі дұрыс қалыптаспайды. 5-
сыныптан бастап оқушы өлке деректерін қызығушылықпен тыңдайды.
Бабаларымыздың бұл өңірге қашан қоныстанғанынан бастап, олардың бүгінгі
ұрпақтарына дейінгі тарихы, өзен-көл, тау, жер, су аттарының қалай
қойылғандығы туралы қызықты деректер оқушы білімін толықтыра түседі. Тіпті
тарих пәніне деген сүйіспеншілігі артады. Тарихи тақырыпқа сай келетін өлке
деректерін мектептегі мұражаймен байланыстырып жүргізу өте тиімді.
Ұлт тарихы-өлке тарихынан бастау алады, сондықтан өлке тарихын
оқытудың маңызы зор.
Біріншіден, бүкіл адамзаттық құндылықты, әлемдік құндылықтар мен
ұлттық құндылықтар құрайтын болса, өлке тарихы сол құндылықтардың бастау
бұлағы. Оқушы өз өлкесінің тарихи тамырларын отандық және әлемдік тарихпен
байланыстыра алғанда ғана тарихтың күре тамырының соңғысына баға бере
алады. Өз өлкесінің тарихын қастерлей білген оқушы, өзге елдің тарихын
құрметтей алады.
Екіншіден, өлке тарихын оқу арқылы ғылыми-зерттеу жұмысына икемделіп,
шығармашылық қабілетін шыңдайды. Өлкеміздегі бұл күнде аңызға айналып
кеткен тарихи оқиғалардың шындығын аңыздан аршып алады.
Білім беру жүйесінің қазіргі мақсат – міндеттері, тарихтан білім
берудің мазмұндылығы, әр тақырыптың маңыздылығы.
Қазіргі еліміздің даму қарқыны мемлекет құрылысының барлық салаларына
әсер етуде. Бүгінгі тәуелсіз еліміздің болашағы мектеп қабырғасында
тәрбиеленіп, ауқымды жан-жақты білім нәрімен сусындаған жас ұрпақтың
тәжірибесіне байланысты. Оқушылардың жаңа тұрғыда дүниетанымдық көзқарасын
байыту, ақыл – ой өрісін жетілдіру, өзіндік ойлау және өмірлік ұстанымын
қалыптастыру мектеп ұстаздарының шеберлігіне, шығармашылық білімділігіне
байланысты.
Жаңа заман талабына сай теориялық білімді игеру мен жаңғырту,
технологиялық үрдістерді үздіксіз қолдану арқылы үйреткенде ғана
оқушылардың алған білімі мен біліктілігі жаңаша да шынайы, нақты
қалыптасады.
Әр уақытта ізденімпаздықпен көрсетілген білім мен біліктіліктің маңызы
өте зор болды. Ендеше, қазіргі өркениет пен ғылыми – техникалық
революцияның қарыштап дамуы, Елбасы Жолдауындағы мемлекет мәртебесінің
дүниежүзілік дода көш ілгері болып, мемлекетті басқарудың электрондық
жүйесін біртіндеп іске асыру өмір талабы деп білсек, тарих пәнін оқытуда
жобалау технологиясының алатын орны да ерекше екенін түсіну қажет.
Демек, бүгінгі таңда жобалау технологиясы арқылы аймақ тарихын оқыту
аса маңызды әрі өзекті мәселелердің бірі деп қарастыруға болады.
Диплом жұмысының мақсаты: аймақтық тарихты мектепте оқытудағы діни-
мекемелер мен тарихи-мәдени ескерткіштердің маңызын, құндылығын айқындап,
оны тарих сабақтарына жобалау технологиясы арқылы енгізу жолдарын көрсете
отырып, оның Отан тарихының құрамдас бөлігі екендігін көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Аймақтық тарихтың-Отан тарихының бір бөлігі болып табылатынын
анықтау;
- Семей қаласының тарихи-сәулет ескерткіштерінің тарихын бір жүйеге
келтіріп, құндылығына тоқталу;
- Монументалды ескерткіштер мен обелисктердің аймақтық тарихта алатын
орнын айқындау;
- Діни мекемелердің Семей қаласының рухани мәдениетінің бір бөлігі
екендігін дәлелдеу;
- Семей қаласындағы оқу орындары, мұражай мен театр тарихының маңызын
ашып көрсету;
- Семей қаласының мешіттері, славян шіркеулері, еврей синагогасы
тарихына тоқтала отырып, олардың қала тарихында алатын орнын ашу;
- Тарих сабағында аймақтық тарихты жобалау технологиясы арқылы
оқытудың тиімділігін көрсету;
- Жобалау технологиясы негізінде жасалған сабақ үлгісі мен сыныптан
тыс жұмыстың ерекшелігін ашу.
Диплом жұмысының дерек көзі: Зерттеу жұмысы кезінде қолданылған
маңызды деректер Семей қаласындағы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысының
қазіргі заман тарихи құжаттарының орталығы) мұрағатынан (ШҚО ҚЗТҚО) алынған
құнды құжаттар. Онда: 596-қор (Семей қаласының шіркеулер тарихынан) [49],
74-қор (Семей қаласының мешіттер тарихынан) [48] қаралып, көптеген деректер
пайдаланылды. Көптеген маңызды мәліметтер негізінен www.dinislam.kz,
www.egemen.kz, http:ruwikipedia.orgwiki,
http:sobory.ruarticleindex.html ?object=15543 сияқты интернет
желілерінен де алынды.
Тарихнамасы: Диплом жұмысының алдына қойған мақсат- міндеттеріне жету
үшін, кең ауқымды зерттеу еңбектері қарастырылды. Өлкетану материалдарын
оқыту және тәрбие үрдісінде қолдану мәселесіне XVII ғасырда Я.А.Коменский,
XVIII-XIX ғасырларда Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоцци, А.Дистервег және өзге
педагогтар көңіл аударған. XVIII ғасырдың екінші жартысында оқытуда өлке
тарихымен байланыстырудың маңыздылығына ғалым М.В.Ломоносов та көңіл бөле
бастады. ХІХ ғасырдағы ғылыми және педагогикалық әдебиеттерде Отантану,
Елтану терминдері қолданыла бастады. Ал Өлкетану термині ХХ ғасырдың
басында пайда болды да, осы ғасырдың 20-30- жылдары кеңінен тарай бастады.
Педагогикалық әдебиеттер тұңғыш рет тарихшы-әдіскер В.Я.
Уланованың Төменгі сыныпта тарихты оқыту еңбегінде және мұғалім И.Н.
Манькованың 1914 жылы мұғалімдер съезіндегі сөйлеген сөзінде кездеседі.
Өлкетану мәселесін мектепте оқыту әдістемесін дамытқан ғалымдар А.А.Вагин,
Н.П.Кузин, Н.П.Милонов, А.Ф.Родин және басқалар болып табылады.
Қазіргі кезеңде Ресейдің тарихтан Мемлекеттік стандартындағы аймақтық
компонентті жүзеге асыру мәселелерімен кеңінен Е.Е. Вяземский, М.А.
Половцева, О.Ю. Стрелова шұғылданады.
Авторлар Ресейдің тарихтан Мемлекеттік білім стандартындағы аймақтық
(ұлттық аймақтық) компонентті оқыту жағдайына талдау жасай отырып, жалпы
тарихи білімнің аймақтық компонентін жүзеге асырудың, ғылыми,
педагогикалық, әдістемелік жобаларын жасауда.
Қазақстанның аймақтық тарихын зерттеуге Орыс Географиялық Қоғамының
Батыс Сібір бөлімінің ғалымдары Янушкевич, Потанин, Ядринцев, Щербина,
Коншин, Михаэлис, Маковецкий, Маевский, Катанаев, Құлжановтар зор үлес
қосты. Жалпы айтқанда, Қазақстанның барлық аймақтары негізінен зерттелген.
Бірақ, Ресей және Қазақстандық тарихнамада Қазақстанның аймақтарына қатысты
жинақталған арнайы еңбектер жоқ. Кейбір еңбектерге тоқталатын болсақ, Н.А.
Абрамовтың, Г.Потаниннің еңбектерінде Қазақстан аймақтарындағы қалалардың
пайда болу мәселелері қаралған. Н.Я. Коншиннің Семей өлкесінің қысқаша
тарихи очеркі [21] еңбегінде өлкедегі қоныстану мәселесі, қазақтар,
казактар мен орыс шаруаларының шаруашылығына сипаттама беріп, патша
өкіметінің әкімшілік реформаларына талдау жасайды. Н.В.Алексеенконың
История Восточного Казахстана в документах и материалах [1] еңбегінде
Шығыс Қазақстан өлкесіндегі демографиялық мәселелер талданады. Ж.Қ.
Қасымбаевтың История города Семипалатинска (1718-1917) [26] еңбегі
негізінен Семей қаласының тарихына арналған.
Семей қаласының тарихы жайында В.Н.Кошляктың Семипалатинск, Три века
истории [19] және Храмы Семипалатинска: прошлое и настоящее [24]
еңбектері аса құнды болып табылады. Автор Семипалатинск, Три века истории
[19] еңбегінде Семей қаласының үш ғасырлық тарихына тоқталса, ал Храмы
Семипалатинска: прошлое и настоящее [24] еңбегінде қаламыздағы шіркеулер
мен храмдардың тарихын ашып көрсетеді.
И.Котлердің Очерки по истории евреев Одессы [23] еңбегі негізінен
Одесса қаласындағы еврейлерге арналса да, ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Семейге қоныстана бастаған еврей халқының діни нанымдары жайында да біршама
құнды мәліметтер алуға мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда Қазақстанның аймақтық тарихымен шұғылданып жүрген
ғалымдар: М.Ғ.Ескендіров, С.Н.Мамытова, Г.М.Ахметова, Г.Т.Мусабалина.
М.Ғ.Ескендіровтың Восток Казахстана: на стыке столетий (вторая половина
ХІХ начало ХХІ вв.) [14] еңбегі революцияға дейінгі және кеңестік дәуір
мен қазіргі кезеңдегі Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихын
салыстырмалы түрде кешенді зерттеуге арналған. С.Н.Мамытова, Г.М.
Ахметованың еңбектерінде тұңғыш рет Шығыс Қазақстандағы сауда- өнеркәсіптік
топтардың қалыптасуы және олардың экономикалық іс-әрекеті мәселелері
қаралған. Г.М. Қарасаев Шығыс Қазақстанды зерттеген орыс ғалымдары мен
саяхатшыларының еңбектерін жинақтап, тұңғыш рет мемлекеттік тілде
жариялады. Г.Т. Мусабалина революцияға дейінгі Шығыс Қазақстанның саяси
тарихын зерттеп, аймақтың саяси дамуының қалыптасуының жаңа тұжырымдамасын
ұсынды.
Аймақ тарихын мектепте оқыту мәселесіне келетін болсақ, көптеген
авторлар тарихты мектепте оқытудың көптеген әдістерін көрсету мақсатында
біршама еңбектер жазған.
Солардың ішінде аса маңызды еңбектер тоқталып өтсек, мәселен, Тұрсын
Х. Мектепте тарихты оқыту әдістемесі [55] оқу құралында тарихты оқыту
әдістемесінің теориялық негіздері жан-жақты қамтылған.
Т.Т.Тұрлығұлдың Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың тоериясы мен
әдістемесі [56] оқу-әдістемелік құралында оқытуды ұйымдастырудың формалары
мен әдістері және оларды жүзеге асыру жолдары қарастырылады.
Е.С.Ысқақовтың Тарих сабағында өлкетану арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеу [65] атты зерттеуде отансүйгіштіктің тарих пәнінен бастау
алатындығы айтылады.
Д.Сарыбаеваның Мектепте тарихи-өлкетану жұмысын ұйымдастыру [45],
Ш.Шымырованың Мектептегі өлкетану жұмысын ұйымдастырудың жолдары мен
тәсілдері [64], З.Алшынбаеваның Мектептегі өлкетану жұмысын
ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері [2] мақалаларында өлкетану жұмысының
ұйымдастыру тәсілдері айқындалады.
Сонымен қатар, Қыдыргелдина Н. Сабақта жергілікті мәліметтерді
пайдалану [27], Матышева Ф. Өлкетану-елтанудың бастауы [36], Арунов М.
Өлкетану-Отан тарихының бір бөлігі [4], Маржатова К. Өлке тарихын оқыту
[37] атты зерттеулерінде өлке тарихына байланысты жан-жақты талдау
жасалады, негізгі мәліметтер нақты деректер арқылы беріледі.
Зерттеу объектісі: Аймақтық компонент-Семей қаласының мәдени, діни
мекемелері.
Зерттеу пәні: Семей қаласындағы діни-мекемелер мен тарихи-мәдени
ескерткіштерге шолу жасай отырып, аймақтық компоненттерді тарих сабақтарына
енгізудің әдіс-тәсілдерін көрсету.
Ғылыми болжам: Семей қаласындағы діни-мекемелер мен тарихи- мәдени
ескерткіштерді Қазақстан тарихы сабақтарында қолданудың маңыздылығын
арттыра түсіп, Отан тарихының құрамдас бөлшегі екендігін көрсетеді.
Аймақтық компоненттер сабаққа деген қызығушылықты арттырып, өлке тарихының
сырларын ашуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жобалау технологиясын
пайдалану оқушылардың өлке тарихын өздігінен зерттеп білуге баулиды.
Зерттеу әдістері мен методологиясы: Қойылған мақсатты жүзеге асыруда
төмендегідей зерттеу әдістері мен көзқарастарды қолдану: саралау, жүйелеу,
талдау, қорытындылау, сипаттау және тәжірибе, құрылымдық, логикалық,
сапалық және жүйелілік.
Хронологиялық шегі: Семей қаласында XVIII – XX ғасырлардағ салынған
мәдени-тарихи және діни мекемелер.
Практикалық маңызы: Қазақстан тарихы пәнін оқыту барысында аймақтық
компоненттерді қолданудың маңызы зор. Себебі, аймақтық тарих- Отан
тарихының бір бөлігі. Сабақта пайдалану Отан тарихына деген қызығушылықты
арттырып, азаматтық тәрбие беру үрдісін жүзеге асыруға мүмкіндік жасайды.
Диплом жұмысы мектеп мұғалімдері мен практикант студенттерге өлке тарихы
бойынша қосымша мәліметтер жинақталған құнды материал болып табылады.
Диплом жұмысының нәтижесін Қазақстан тарихын, аймақтық тарихты оқыту,
арнайы оқу курстарының дәрістерінде қолдануға болады. Сонымен қатар
жұмыстың кейбір бөліктерін ғылыми жұмыстар жазу барысында пайдалануға
мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Кіріспеде
тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, тарихнамасы, зерттеу
объектісі, зерттеу пәні, ғылыми болжам, зерттеу әдістері мен методологиясы,
практикалық маңызы, жұмыстың құрылымы беріледі.
Бірінші тарауда-Семей қаласының тарихи ескерткіштері-аймақ тарихының
көрінісі екендігі айтылады. Қаламыздағы көптеген тарихи сәулет,
монументалды ескерткіштері мен обелисктерінің салыну тарихына қысқаша түрде
шолу, салыстыру, саралау, талдау жұмыстары жасалады.
Екінші тарауда-Семей қаласының мәдени – діни мекемелері рухани
мәдениетінің бір бөлігі екендігі айтылады, қаламыздағы оқу орындары.
мұражай, театр тарихы, мешіттер, славян шіркеулері, еврей синагогасы тарихы
жайында басты мәліметтер нақты деректер негізінде ашып көрсетіледі.
Үшінші тарауда тарих сабағында мәдени-тарихи ескерткіштерді жобалау
технологиясы арқылы оқытудың тиімділігі, сабақ үлгілері, сыныптан тыс жұмыс
беріледі. Сонымен қатар, жобалау технологиясын тарих сабағында қолданудың
тиімділігі анықталып, практикалық тұрғыда дәлелденеді.
Қорытындыда Қазақстан тарихын оқыта отырып, аймақтық компонентерді
пайдаланудың тиімділігін арттыру және де сабақта Отан тарихымен байланысын
айқындап, аймақтың тарихына назар аударту арқылы тақырыптың маңыздылығы
көрсетіледі.
1-тарау. Семей қаласының тарихи ескерткіштері-аймақ тарихының көрінісі
1.1 Аймақтық тарих-Отан тарихының бір бөлігі
Қазақстан Республикасындағы мәдениет саласындағы маңызды бағыт тарихи-
мәдени мұраларымызды сақтау мәселесі болып табылады. Оған ерекше назар
аударылады. Ескерткіштер - төл мәдениетіміздің құндылығы, дәстүрлерімізді
арттырудың және сақтау арқылы өсіп жатқан ұрпақпен байланысы.
Ескерткіштер, мәдени мұраның негізін қалап, өте маңызды әлеуметтік
жүйелерді орындайды. Сонымен қатар, ғылым дамуының негізін қалап,
патриотизм сезімін қалыптастырады, ойлы-тәрбиелі және эстетикалық тәрбиенің
негізін салады. Қазақ халқы, әлем өркениеті қазынасына енген, мәдени
байлықтың иегері. Қазақстан ескерткіштердің саны және әр алуандығына
байланысты Үндістан, Қытай, Жерортатеңіздік мемлекеттерге және Таяу Шығыс
елдеріне бой бермей ашық аспан астындағы өзгеше мұражай. [4; 83]
Көптеп табылған археологиялық қазба мұрағаттары, Қазақстан аймағында
өмір сүрген – сақ, савраматтар, ғұндар, үйсін, қаңлылар (б.ғ.д. бірінші
мыңжылды) кейіннен түріктер, қарлұқтар, оғыздар, қыпшақтар ежелгі
тайпалардың көшпелі мәдениеті мен ер салған-жер игеруші өркениеті дамуының
жоғары деңгейінің дәлелі.
Қазақстанның мәдени мұрасы, оның аймағында өмір сүрген бар халықтардың
құндылығының – 25 мыңнан астам археологиялық, сәулеттің, монументалды өнері
мен тарихи өз үлесін қосқан жылжымас мүліктерін жинаған [8; 24].
Қазақстан мемлекеттік егемендігін алғаннан соң алғашқы қабылдаған
заңдарының бірі Тарихи-мәдени мұраларды қорғау және пайдалану туралы
(1992 жыл шілде) және Тарихи-мәдени мұраларды қорғау және пайдалану туралы
заңнаманы бұзғаны үшін әкімшілік және қылмысты жауапкершілікті күшейту
туралы (1993 қазан) Заңы болды.
Қазақстан Республикасының ынтасы бойынша Әлемдік Жәдігерліктердің
Орталығына екі объектіні енгізді, біріншісі-Қожа Ахмет Яссауи мешіті,
екіншісі-Алматы облысындағы Тамғалы петроглифтер жиынтығы.
Тарихи-мәдени мұраларды қорғау ісіндегі негізгі мақсаттарды жүзеге
асыру үшін Мәдени мұралар 2004-2006 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарлама орындалды.
Оның басты мақсаты: ұлттық мәдениетіне аса маңызы зор тарихи-мәдени
ескерткіштерді қайта жасау, үлкен мәдени мұраны зерттеу үшін бір қалыпты
жүйені құру, соның ішінде фольклор, дәстүр және салт: көпғасырлық
тәжірибесі бар ұлттық әдебиетті және жазбаларын жинақтау, ғылыми
өмірнамалық, ғылыми топтамаларын шығару. Мемлекеттік тілде мәдениет және
әдебиет, ғылыми ойлардың әлемдік дәрежесінің гуманитарлық қорын құру.
Бағдарламаның негізгі тапсырмалары: ежелгі, ортағасырлық қоныстанған
Ақмола облысындағы Бұзық қалашығы, Алматы облыстарындағы Қойлық, Талғар
қалашықтары, Ыссық қорымы, Атырау облысындағы Сарайшық қалашығы, Шығыс
Қазақстан облысындағы Берел, Шілікті қорымы, Жамбыл облысындағы Ақыртас,
Қарағанды облысындағы Айбас-Дарасы мекендері, Кент, Талдысай, Солтүстік
Қазақстан облысындағы Ботай мекені, Оңтүстік Қазақстан олысындағы Жуан-
төбе, Сауран, Созақ, Отырар қалашықтары және тағы басқа аймақтарда
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу.
Бағдарламада басты назар Қазақстандағы тарихи-мәдени ескеркіштердің
жөндеуіне аударылады. Себебі, ұлтымыздың тарихындағы маңызы үлкен
Қазақстандағы көптеген тарихи, мәдени, археологиялық және сәулет
объектілері жедел түрде жөндеуге мұқтаж.
Барлығын назарға ала отырып, Бағдарламаға қайта жөнделетін және
қалпына келтіру қажет Қазақстанның 20-дан астам тарихи-мәдени және сәулет
ескерткіштері енгізілді [6; 6].
Сонымен қатар бағдарламада, өз бастамасын алып жатқан қазақ халқының
мәдени мұрасына маңызы бар мұрағаттардағы тарихи құжаттарды және
әдебиеттерді, жазбаларды жақын және алыс шетелдеріндегі мұрағаттарда ғылыми-
зерттеулерді жүргізу мәселесі қолға алынды.
Мемлекеттік бағдарлама шараларының жоспарына сәйкес, Алматы, Қызылорда
және Солтүстік Қазақстан облыстарында орналасқан тарихи және мәдени
ескерткіштері Жиынтығын дайындау және басып шығару жұмыстары жүргізілуде.
Қазір ұлттық болмысымызда сезініп, біздің де ертеден келе жатқан халық
екенімізді, рухани құндылықтарымызды асқақтата айшықтауда Қазақстан тарихы
пәнінің орны ерекше. Салынған жол, тұрғызылған ғимарат, тіпті ең озық
ғылыми жаңалық саналатын жаңа технологияның өзі жыл сайын тозады, ескіреді,
ал бабаларымыз айтқандай, ешқашан азбайтын, тозбайтын, керісінше уақыт
өткен сайын сан қырынан жарқырап, ұрпақ санасына шүғыла шашатын мәңгі
өлмейтін құдіретті күштің аты - ғылым мен мәдениет. Ендеше сол ата-
бабаларымыздың тарихи – мәдени мұрасын бірлесіп түлетейік деді еліміздің
Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Ұлттық Кеңестің отырысындағы сөзінде.
Қазіргі уақытта жергілікті жер материалдарын сабақта пайдалану
әдістері ерекше назар аударуға тұрарлық жағдай.
Оқылатын материалдың зандылығын ашумен қатар оқушының білімге
құштарлығын оятып, оның шығармашылыкпен жұмыс істеуіне жол салады. Сонымен
бірге өлкетану жұмыстарын пән аралық байланыстарды, дүниені танып білумен
қатар қоғамдық пайдалы қызметпен айналысу міндетін де шешеді [56; 19].
Өлкетану жұмыстарымен айналысу үшін мұғалім оку жоспарына сай зерттеу
объектісін, жұмыс түрі мен әдістерін тандап, оған үнемі басшылық жасайды.
Өлкетану - ғылыми ізденімпаздық қабастайтын, накты жол.
Іздену, оқып үйрену барысында оқушылар белсенділік танытумен қатар
бүтіндей оку материалын меңгереді, білімдерін, танымдық іс-әрекеттерін
күнделікті өмірде пайдаланумен қатар болашақта қажетіне жаратады.
Оқыту үрдісінде өлкетануды 2 жағдайда пайдалану қажет.
1. Оқытуда - өлкетану материалының мәні мен мазмұнын оқу
бағдарламасына сәйкестендіру.
2. Бағдарламадан тыс - мектепшілік тәрбие жоспарының мазмұнымен
үйлестіру.
Жан-жақты зерттелген өлкетану материалдары мұражай қорын толықтырса,
келесі сатыда әрбір оқушының қоғам өміріне араласа алатындай дағдысына да
жетекші бола алады, өйткені жұмыс ұжымдық түрде атқарылады, ортақ қызығатын
істердің пайдалылығы, өз ісінің біреуге қажеттігін сезіне алатын
жауапкершілік қалыптасады [37; 80].
Сабақ өткізу барысында өлкетану материалын пайдалану басшылығына
мыналар алынады:
1. Өзіңдік тарихы жоқ өлке болмайды. Барлық материалдар кездесу,
сұрау, іздеу арқылы еңбекпен жиналады. Сондықтан оларды өте мұхият сақтау
қажет.
2. Міндетгі түрде картотекалар қорына фактілер, цифрлар,
хронологияларды тақырыпқа сай тіркеп отыру керек.
Өлкетану сабақтарының методикалық негізі:
1. Тарих сабақтарыңда адамдар өмірдегі шынайы фактілерді пайдалану
сабақ шеңберіңде ғана емес, оқулықты, кейде толық курсты да қамтып кетуі
мүмкін, ол туған өлкеге деген сүйіспеншілік сезімін оятумен қатар, өз ата-
бабаларын мақтан етуге, яғни адамгершілік сезімін де оятып, Отанға деген
махаббат сезімін де қалыптастырады.
2. Тарихи оқиғалардың дұрыс, бұрысын замана қателіктері мен
жетістіктерін бағалауға үйретуде жергілікті жер туралы материалдың маңызы
зор.
3. Өлке тарихы туралы материалды сабақта пайдаланған мұғалімнің
әңгімесі білімге айрықша сенімділік береді, дәлдік береді, оқушының пәнге
деген қызығушылығын қалыптастырумен қатар, тарихи оқиғаларды жергілікті
фактілермен салыстыру арқылы сол тақырыпты есіңде қалдырады.
4. Материалдарды сабақта пайдалану үрдісі сан алуан. Мысалы бір
фактілерден сабақтың негізгі бөлігін толыктыратын ауқымды суреттеулерге
дейін қамтуға болады [64; 86].
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде әлеуметтік, саяси және жаңа
технологиялық өзгерістер білім мен тәрбие жүйелерінің ісін жаңа сатыға
көтеруде. Осыған орай, қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі жас
ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі
дәстүрлерімен тереңірек таныстыру, соның негізінде жеке тұлғаны
қалыптастырып, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту көзделеді.
Өйткені еліміздің болашағы, оның материалдық және рухани дамуы жас ұрпақтың
білімі мен тәрбиесінің деңгейіне байланысты [55; 138].
Әр жасөспірімнің қалыптасып дамуына өзі күнбе-күн өмірден сезінетін,
еститін, көретін заттары мен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның
ең негізгісі – қазақ халқының ұлттық-мәдени құндылықтары. Қазақ халқының
сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірибесі, танымдық мұрасы, салт-дәстүр,
әдет-ғұрып, аңыз-ертегілері, жұмбақ, мақал-мәтел, өлең-жырлары, ұлттық
ойындары ерекше тәрбиелік мәні бар, баға жетпес асыл қазына.
Мектепте оқытылатын тарих пәнi өзiнiң негiзiн тарих ғылымынан алады,
ал ол ғылымның аса маңызды салаларына жатады. Кез келген өркениеттi,
дамыған елдер өз мемлекетiнiң барлық азматтарын тарихи бiлiммен
қаруландыруға ұмтылады және оны алдымен өз халқының, өз елiнiң тарихын
оқытып үйретуден бастайды [65; 80].
XX ғасырдың 40-50 жылдары Кеңес елiнде, Қазақстан мектептерiнде
тарихты оқытуда соғыс жылдарында КСРО тарихының Кеңес дәуiрiн оқытуға,
әскери-патриоттық, интернационалдық тәрбиеге, елiмiз халықтарының
бостандық, тәуелсiздiк үшiн жүргiзген күресiне, осы жолда халықтар арасында
қалыптасқан ынтымақтастық пен достықты көрсетуге ерекше мән берiлдi.
Жеткіншектерді отансүйгіштік рухта тәрбиелеуде мұғалiмнiң рөлi
көрнектi орын алып отырғаны баршамызға аян. Себебi келешек ұрпақтың
бiлiмдi, тәрбиелi және Отансүйгiш азамат болып шығуы мұғалiмдердiң өнегелi
де өнерлi iсiне байланысты.
Баланың дүниеге көзқарасын, оның сенiмiн, адамгершiлiк қасиеттерiн
тәрбиелеу үдерісiнде, бiлiм беру мен оқыту кездерiнде негiзгi рөлдi мұғалiм
атқарады. Сондықтан да сабақ үстiнде жүрiп жатқан саяси-идеологиялық
бағытты, сол сәтте ешкiм де өзгерте алмайды, себебi сол идеялық бағытты
сабақ үстiнде анықтаушы – мұғалiм. Сабақтың барлық жүйесi ғылыми негiзде
жүргендiктен, оқушының санасы сол тәрбие үдерісiнiң негiзiнде дамиды. Бала
дүниеге белгiлi бiр қалыптасқан сана-сезiммен келмейдi. Себебi сана ең
алдымен – қоғамдық жемiс, сол адамның қоғамдық өмiрiнiң барысында пайда
болып дамиды. Атап айтқанда, баланың және оның санасының қалыптасуы өзi
өмiр сүрiп отырған ортасы мен табиғатқа қатынасы арқылы пайда болады [42;
42].
Оқушының санасы өздiгiнен пайда болмайды, ол тек қана ата-анасы мен
мұғалiмдердiң тәрбиесi арқылы қалыптасады. Сондықтан мұғалiм өз
мамандығының патриоты, ұйытқысы болу керек. Мұғалiм шәкіртті тәрбиелеп,
бiлiм беруде сол оқушы жанының инженерi де, оларға адамгершiлiк қасиеттi
ендiруде мүсiншi. Ол өз iсiнiң шеберi бола отырып, жоғары мәдениеттiлiгiмен
оқушы мен ата-анасының сезiмтал досы болуы керек.
Тәжiрибелi және iсiне шебер мұғалімдер өз тәжiрибесiне сүйене отырып,
өзi оқытатын пәндi бiлiп қана қою жеткiлiксiз екенiн мойындайды. Себебi
мұғалiмдiк мамандықтың ерекшелiгi сол – ол оқушыға пәннiң мазмұнын баяндау
кезiнде ғана тәрбиелiк ықпал жасап қана қоймай, сабақ үстiнде берiлетiн
нұсқау, ақыл-кеңестерге қоса, өзiнiң өнегесi және iс-әрекеттерi арқылы,
жеке басының қасиеттерi негiзiнде оқушыға ықпал жасауы керек.
Мұғалiм оқушы алдында беделдi, өнегелi болса, ондай адам оқушының
ойында мәңгiлiк сақталады. Сондықтан да мұғалiм өзiнiң сол пән бойынша
бiлiмiн дамытып, сабақтың әдiс-тәсiлдерiн арттырумен қатар өзiнiң мiнез-
құлқына, сырт пiшiнiне де ерекше көңiл бөлгенi жөн, себебi оның мектепте,
мектептен тыс кездердегi тәртiбi мен iс-қимылдары жүздеген көздердiң
бақылауынан өтiп жатады [45; 61].
Қоғамды демократияландыру және бiлiм берудегi реформаларды тереңдету
жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкiндiктерiн дамытуда,
адамгершiлiк пен салауатты өмiр салтының берiк негiздерiн қалыптастыруға,
жеке басының дамуы үшiн жағдай жасау арқылы интеллект деңгейін көтеруге
септiгiн тигiзедi.
Қоғамдағы түбегейлi өзгерiстер – бiлiм беру жүйесiнде, соның iшiнде
мектепте Қазақстан тарихынан бiлiм беруде, жастарды азаматтық пен
елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйiспеншiлiкке
тәрбиелеу, жаңа адамды қалыптастыру, дамыту және кәсiби шыңдауға
бағытталған бiлiм алу қажеттiлiгiн жүзеге асыруды талап етедi. Отан тарихын
оқытуда оқушылардың ойлау қабілетін дамыту, олардың бiлiктерi мен
шеберлiктерiн (iскерлiгiн) қалыптастыру, өздiгiнше бiлiм алуға деген
ынтасын арттыру, оны өз тәжiрибесiнде жаңа жағдайларға байланысты қолдана
алу, ой-пiкiрiнiң дербестiгi мен еркiндiгiн кеңейту – өте маңызды мәселелер
болып табылады. Тарихты оқытуда оқушылардың белсендiлiгiн, өздiгiнше
атқаратын ой-еңбегiн арттыруда оқушылардың өздiк жұмысы ерекше орын алады
[31; 19].
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев: Қазақстан тарихын
оқып үйрену, бұл – тәуелсiз Қазақстанның азаматы ғасырлар тоғысында өзiнiң
арғы-бергi тарихи жолын ой елегiнен өткiзiп, Кеше кiм едiк? Бүгiн кiмбiз?
Ертең кiм боламыз? деген төңiректе ойлансын деген болатын. Бұл – әрбiр
азамат туған елiнiң, туған халқының тарихы ешкiмнен де олқы еместiгiн
түсiнсiн деген сөз.
Бұл – әрбiр азамат тарих қойнауына ойша тереңдеу арқылы өзiнiң ата-
бабалары қалдырған осындай кең-байтақ жердiң лайықты мұрагерi болуға
ұмтылсын деген сөз. Қазақстанда тұрақты тұратын адамдардың Отаны –
Қазақстан Республикасы. Адамның жақсы, бақытты өмiр сүруi көп жағдайда
Отанға деген сүйiспеншiлiгiне байланысты. Отанын сүйе бiлген, Отанын
көркейту үшiн аянбай еңбек еткен адамда бәрi де: үй-жай да, құрмет те,
қызмет те, алға жетелейтiн шексiз арман да болады [38; 14].
Отансүйгіштік – адамның өзінің туып-өскен өлкесіне деген
сүйіспеншілігімен қоса, үлкен достық жанұя құрайтын жүзден астам ұлттар мен
ұлыстар мекендеп отырған біздің ұлан-байтақ Отанымызға деген сүйіспеншілік.
Әр адамның Отанға деген сүйіспеншілігі осы жерде тұратын барлық адамдарға
деген достық пен туысқандық сезімімен біртұтас болып табылады. Оқушыларды
қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу нәтижесінде қандай ұлттың өкілі
болмасын өзін біртұтас көп ұлтты мемлекеттің – Қазақстан Республикасының
азаматымын деп сезінеді, Қазақстан Республикасының азаматы болуды өзіне
тиген зор бақыт және үлкен жауапкершілік деп түсінеді. Отанға деген
сүйіспеншілік әрбір оқушының белсенді өмірлік ұстанымымен ұласса ғана іс-
әрекетке айналады. Сондықтан оқушылардың алғашқы әскери даярлық курсының
білімді жақсы меңгеруінің өзі Отанға пайдалы талпынуының белгісі болып
табылады.
Елбасымыз тарихтың маңызы туралы Өркениетті алға бастырар ғылым
десек, соның бірден-бір саласы жас ұрпақты дәл тарихтай отаншылдыққа,
ұлтжаңдылыққа, әділдікке тәрбиелей алмайды - дейді [2; 72].
Өйткені ол бүкіл адамзаттың тарихын, жүріп өткен жолын, жинаған
тәжірибесін баяндайды. Тарихты білу - өзінің, отбасының, әулетінің, туып-
өскен өлкесінің тарихын білуден басталады. Өзінің тегін, оның тарихын
білмеген адам өз халқының тарихин білуге ұмтылмайды. Мұңдай адам басқа
халықтарды, оның тарихын, тілін әдет-ғұрпын кұрметтемейді, сыйлай да
алмайды. Осыңдай жағдай болмау үшін оқушыларды туған өлкенін тарихын
зерттеуге кызықтыру, белсене қатыстыру кажет. Мектепте өлкетану жұмыстарын
жүргізу, жиналған материалдарды тарих сабақтарыңда пайдалану өте маңызды.
Мемлекет атынан қабылданған гуманитарлық білім беру, тарихи сананы
қалыптастыру туралы тұжырымдамаларда көрсетілген негізгі бағыттар тарихты
оқытуға нақты көмек болды. Мектепте тарих пәнін оқытуды жақсартуға
бағытталған маңызды іс-өлкетануды балаларға үйрету болып табылады.
Туған өлке материалы бағдарламадағы негізгі материалға қосымша болып
есептелінеді. Ол ешқашан бағдарлама материалын ауыстыра алмайды. Туған өлке
материалы өтіліп жатқан тақырыпты нақтылау үшін, оқушының өзіне таныс
болған жақын өмірден мысал келтіре отырып, тарих сабағын қызықтыру үшін
пайдаланылады. Сабақ барысында өлкетану тарихын оқытуға көп уақыт бөлуге
болмайды. Сондықтан да сабақтан тыс факультатив сабақта, үйірмеде оқыту
керек. Сабақ барысында Жанпейсованың модульды технологиясын тиімді
пайдалануға болады. Өлкетану материалы таныс болғандықтан, олардың
түсінуіне қиындық келтірмейді [27; 123].
Отансүйгіштікке тәрбиелей отырып, Қазақстан тарихының маңызын
аңғартып, Өлкетану материалдарын пайдаланудың маңызы зор. Аймақтық
компоненттерді оқыта отырып, сабақ барысында оларға тоқталудың мәні ерекше.
Мәселен, Семей қаласындағы діни-мекемелер мен тарихи-мәдени ескерткіштердің
алатын орны ереше. Сабақ барысында аймақтық компоненттерге тоқтала отырып,
олардың маңызын аңғарту бүгінгі маман парызы. Осыған сәйкес, қазіргі таңда
дін тұрғысына көз салғанда Қазақстан Республикасының Конституциясына
толықтырулар мен өзгерістер енгізілуде.
Қорыта келгенде аймақтық тарих туралы материалдар тарих мұғаліміне
сабақ құндылығы мен нақты деректер, цифрлар, кернекіліктер түрінде кемекші
құрал бола алады.
1.2 Семей қаласының тарихи-сәулет ескерткіштері
Семей еліміздің тарихи-мәдени орталығы болғандықтан, бұнда да мәдени
мұралар жүйеленуде. Семей қаласы бекініс ретінде салынғаннан бергі тарихына
көз жүгіртсек, қаламыз көптеген тарихы сәулет ескерткіштерімен
толықтырылған. Қаламызда бой көтерген әрбір тарихи ескерткіштің өзінің жеке
бір тарихы, тарихи маңызы мен ерекшелігі бар. Қазіргі таңда Семей
қаласындағы тарихи сәулет ескерткіштері мемлекет тарапынан өз қамқорлығына
алынған. Осы тармаққа сәйкес Семейдегі тарихи ескерткіштерге тоқталайық.
Семей бекінісі салынған уақытта бой көтерген қаламыздың алғашқы тарихи
сәулет ескерткіші Жәміш қақпасы болып табылады.
1718 жылы І Петрдің жарлығымен Семейден 18 шақырым жерде Семипалатный
қамалының негізі қаланған. Ертіс суының көктемде тұрақты түрде тасуының
салдарынан 60 жылдың ішінде қамалдың орны үш рет ауыстырылған. 1776 жылы
қамал қайтадан биіктеу жерге салынған, сол арада қазір де Семей қаласы тұр.
Соңғы қамал өзеннің оң жақ биіктеу жағасында орналасты, үстіңгі жағы биік
ағаш дуалмен қоршалды, дуалдың асты топырақпен көтерілді. Қамалдың зеңбірек
орналасқан екі бастионы және үш қақпасы болды. Жәміш қақпасы Омбы жақ
бетте, Семипалатинский қақпасы Ертістің тік жағына қарай шықты, ал Усть-
Каменогорский қақпасы-шығыс жағында болды.
Біздің заманымызға дейін осы үш қақпаның біреуі-батыс қақпасы ғана
жетті. Теміржолға дейін баратын жолдың құрылысын жургізуге кедергі жасап
тұрғандықтан, 1970 жылғы қараша айында аталмыш қақпаны Ертіске қарай 50
метрге жылжыту шешілген.
1973 жылы қақпаның орны ауыстырылған. Қамал қақпасы мен қамал
қабырғалары инженер-капитан Г.И. Андреевтің басшылығымен және соның
жобасымен салынған.
ХХ ғасырда сәулет ескерткіші мемлекеттің қорғауына алынып, оған
республикалық ескерткіш санаты берілген. Қақпаның үш үлкен аркалары бар,
төбесі шатырлы, карнизінің түрі қарапайым сурет секілді. Аркасының
қабырғалары жоғары қарай иіліп барып, бір шағын тоннельге айналады.
Батыс қамал қақпасының түрі толық жаңғырудан өткен. Темір қақпалары
құлыппен бекітіледі. Бұрынғы кездегі секілді қамал қақпаларының жанына
лафетке зеңбіректер орнатылған [21; 145].
Бүгінгі күні Жәміш қақпасы (Қосымша А) тек тарихи сәулет ескерткіш
ретінде Абай көшесі бойында тұр. Алайда, бір өкініштісі осы екі жүзден
астам тарихы бар Жәміш қақпасы толық реставрациядан өтпеген.
ХІХ ғасырдан бастап Семей бекінісінде көптеген сәулет ескерткіштері
бой көтере бастады. Солардың бірі 1827 жылдың сәулет ескерткіші Пушкин
көшесіндегі 108 үйде орналасқан Көпес Степановтың (Қосымша Б) бұрынғы үйі
болып табылады.
Көпес Степановтың үйінде 1854 жылғы қарашадан бастап Семей қаласының
прокуроры болып тағайындалған А.Врангель пәтер жалдап тұрған. Революциядан
кейін бұл үйде әр түрлі мемлекеттік мекемелер орналасты. Ғимаратқа кейінгі
уақытта көптеген қосалқы жайлар жамап салынған. Олардың ең ертедегісі 1884
жылға жатады. Көптеген жаңғыртулардан кейін ғимараттың ішкі сызбасы
өзгерген: қазір үй сумен жылытылады, электр жарығы бар. Едені, төбесі,
терезелері мен есіктері ауыстырылған.
Бұл колонналары бар екі қабатты кірпіш ғимарат. Тағаны шойтас,
қабырғалары күйдірілген кірпіштен қаланған, төбесі ағаш, шатыр жабыны-
қаңылтыр. Құрылыстың алаңы 481,2 шаршы метр. Көз мөлшермен үйді үш бөлікке:
орталық бөлікке, сол және оң жақ қанаттарға бөлуге болады. Орталық бөліктің
күмбез тектес әшекей тәмәмдайды. Бірінші қабатта әдеттегі тік бұрышты
формалы 7 терезе бар, ғимараттың сол жақ қанаттарының терезелері де осы
тақылеттес. Екінші қабат терезелердің үстіңгі бөлігі жартылай шеңбер
формасында. Әрбір қабатында үш-үштен терезесі бар ғимараттың сол жақ бөлігі
ғимараттың орталық бөлігіне ұласады. Ғимараттың орталық бөлігіне қарағанда
оң жақ қанаты шамамен 35 градустай бұрышта орналасқан, яғни кейін қарай
қисайтылған. Оң жақ қанатта әрбір қабатта алтыдан терезе бар. Бүкіл
ғимараттың терезелерінің арасында колонналардың кейпін қайталайтын рельефті
жапсырма әшекейлер орнатылған. Ғимарат сыланған және әктелген. Ғимараттың
бүкіл сипатталып отырған бөлігіндегі бірден бір кіретін есік оның оң жақ
қанатында орналасқан [66].
Азамат соғысында қаза тапқандарға арналған таптық күреспен және
революциялық қозғалыспен байланысты ескерткіш 1957 жылғы 6 қарашада
салынды.
1918 жылғы 11-маусымда Семей қаласында контрреволюциялық төңкеріс
болып, нәтижесінде қалада ақ гвардияшылардың диктатурасы орнады. Барлық
жерде большевиктер ғана емес, оларға ниеттестер де тұтқынға алынып, атылып
жатты. Түрмелер лық толды. Әсіресе қалаға атаман Анненковтың тағы
дивизиясы кіргенде тұтқындаулар күшейе түсті. Бірде жергілікті түрмеден
Затон заводының 350 жұмысшысын алып шығып, оларды Кеме жөндеу зауытының
бөгетіне алып барып, айуандықпен өлтірген. Анненковтың қара гусарлары ол
сорсыларға оқты да шығын қылмай, шомполмен ұрып, қылышпен шауып, қанға
бөккен денелерін Ертіске тастаған. Олардың есімдері белгісіз болып калды.
Ұлы Октябрь революциясының 40 жылдығын мерекелеу күндері Кеме жасау зауыты
жұмысшыларының бастамасымен адамдар айуандықпен өлтірілген жерге обелиск
орнатылды. Ол обелиск Семей қаласындағы Затонның сол жақ жағасында, бөгетте
бой көтерген. Обелискінің биіктігі 165 метр. Материалы қола [1; 34].
1975 жылы Абай көшесіндегі 86 үйде орналасқан тарих және сәулет
ескерткіші Қазақстан Компартиясы облыстық комитетінің бұрынғы саяси ағарту
үйі.
Селолар мен ауылдар жыл өткен сайын көркейіп, жақсарып келеді.
Қалалар мен селоларда бүкіл халықтың игілігі болып табылатын көптеген
ансамбльдер, алаңдар, тұрғын кешендер, монументтер, жекелеген ғимараттар
салынуда. Семейдегі Шәкәрім атындағы орталық алаң қаланың әсем орындарының
бірі. Кезінде бұл алаңның саяси-тәрбиелік мәні зор болған. Оның оңтүстік
бөлігінде Кеңестер үйі салынған, шығыс бөлігінде драма театры салынып
жатыр, қарсысында Октябрь кинотеатры бой көтерген. Облыстық партия
комитетінің саяси-ағарту үйі Қазақстан Компартиясы Семей облыстық
комитетінің тапсырысы бойынша Совет (қазіргі Абай) көшесі мен Жданов
(қазіргі Интернациональная) көшелерінің бұрышынан салынған. Мұнда саяси-
бұқаралық жұмыстар жүргізілген. 1993 жылдан бастап саяси-ағарту үйінде Абай
атындағы кітапхана орналасқан. Бұл үш қабатты ғимарат, қабырғалары силикат
кірпіштен қаланған, төбесі каркасты, темір бетонды жабынмен жабылған.
Типтік жобамен салынған бұл ғимаратта екі мәжіліс залы, сабақтар өтетін оқу
бөлмелері және басқа қызмет бөлмелері бар [68].
1.3 Монументалды ескерткіштер және обелисктер
1968 жылы Шәкәрім даңғылында орнатылған Семейдің 250 жылдығына
арналған стелла (Қосымша В) монументальды өнер ескерткіші болып табылады.
Семей қаласының аты Зордшинкинт буддалық монастырінің жеті шатырының
қирандыларынан алынған. 1968 жылы Семейде қаланың негізі қалануының 250
жылдығы тойланды. Осы оқиға құрметіне сол жеті шатыр орналасқан жерге 1972
жылы қаланың негізі қалануының 250 жылдығына орай стелла орнатылды. Авторы-
ленинградтық сәулетші Томич.
Стелланың биіктігі 18 метр. Стелла блоктардан тұрады. Блоктар
керамзит-бетон мен ақ цементті тас сылақтан, оған мәрмәр қиыршықтар қосып
жасалған. Өңделуі-темірбетонды декоративтік торкөздер және қаланың екі мыс
гербі. Семей қаласының гербі конфигурация формалы қалқанда бейнеленген.
Гербтің ортасында Совет социалистік мемлекетінің рәмізі бес тармақты жұлдыз
орналасқан. Жұлдыздың үстінде ашық кітап тұр, ол қаланы ірі мәдениет
орталығы және оқу орындарының ордасы ретінде сипаттайды. Ашық кітаптың сол
жағында қалаға аты берілген 7 шатыр бейнеленген. Оң жағында ашық күн
шұғыласына малынған өнеркәсіп орындарының сұлбасы орналасқан [14; 138].
Абай ескерткіші (Қосымша-Г) Абай алаңында 1972 жылғы қыркүйекте
қойылған. Қазақ халқының ақыны және ағартушысы Абай Құнанбаевтың өмірі мен
шығармашылығы Семей қаласымен тығыз байланысты.
Абай алдымен медреседе, одан кейін орыс училищесінде оқыған. Семейде
Абай Шығыс поэзиясының көрнекті өкілдері: Садидің, Низамидің, Фирдоусидің,
Шәмсидің шығармашылығымен танысты.
Өзінің Жидебайдағы ауылында тұрғанда да Абай Семейде жиі болған. Ол
өзінің жерлесі Анияр Молдабаевтың бұрынғы Загородный көшесіндегі үйінде
апталап тұрған.
Абай қоғамдық кітапханаға жиі барған. Спенсердің, Бокльдің,
Дарвиннің, Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың, Толстойдың, Салтыков-
Щедриннің шығармаларын оқыған және қайталап оқыған. Сондай-ақ
энциклопедиялық сөздіктерді, анықтамалықтар мен атластарды оқып- үйренген.
Ол Лермонтовтың Кинжал, Парус сынды өлеңдерін, Пушкиннің Евгений
Онегиннің тарауларын, Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударған.
Семейде Абай Михаэлиспен, Долгополовпен, Леонтьевпен танысты, ақын
мен саяси жер аударылғандардың арасында тығыз достық қатынас орнады. Өзінің
достарының арқасында Абай барған сайын қала мен ауылдың қоғамдық өміріне
белсене қатысты.
1885 жылы ол мұражайдың қазақ халқының өміріне, тұрмысы мен
дәстүрлеріне арналған бөліміне 60-қа жуық бағалы мұрағаттарды тапсырған.
1886 жылы ақын статистикалық комитеттің әрекет етуші мүшесі, ал 1902 жылдан
бастап Географиялық қоғамның мүше-корреспонденті болады, ол бастауыш білім
беруге қамқорлық жасау қоғамының жұмысына да қатысты [2; 67].
Семей Абай үшін нағыз университет болған. Семей қаласының тұрғындары
өздерінің ұлы жерлесін мақтан етеді, оның аруағын қасиет тұтады. Қалада
Абайдың республикалық мемориалдық музейі бар, облыстық драма театрына,
көшелерге, оқу орындарына ақынның аты берілген.
Қазақстан Коммунисттік партиясы Орталық Комитетінің қаулысымен Семей
қаласында Абай Құнанбаевтың ескерткішін орнату шешілген болатын.
Ескерткіштің авторы-мүсінші Д.Г.Элбакидзе, сәулетшісі Шингарев. Құрылыс
жұмыстарын құрамында Виктор Алексеевич Гусалов, Борис Алексеевич Метелин,
Петр Васильевич Кадыковтар бар бригада жүргізген.
Шәкәрім атындағы паркте орналасқан бауырластар зиратындағы обелиск
тарихи ескерткіш қатарына жатады.
1919 жылғы атылған адамдардың мәйіттері В.Ленин атындағы парктегі
бауырластар зиратына жерленген болатын. 1920 жылы бауырластар зиратында
кірпіштен қаланып, салынған обелиск орнатылды. 1973 жылы бұл обелиск алынып
тасталып, орнына металл мен граниттен жасалған жаңа обелиск орнатылды.
Обелиск авторлары ерлі-зайыпты Гавриловтар болып табылады. Революция
рәміздері ретінде штык пен Ту алынған. Қызыл гранитке жұлдыз ойып салынған,
1919 жыл деген жазу мен қаза тапқандардың аты-жөндері көрсетілген. Штык
пен металл каркас титан беттерінен жасалған. Сұр және қара гранит Алтай
өлкесіндегі кен орнынан жеткізілген. Қызыл гранит Алматыдан әкелінген.
Штыктың биіктігі 11 метр, подиумның көлденеңі 9 метр. Штык қалада Совет
өкіметі қарулы жолмен орнатылғанын бейнелейді. Қызыл тудың биіктігі- 2,80
метр, ұзындығы- 5,2 метр.
1975 жылы қойылған Азамат соғысы және Ұлы Отан соғысы жылдарында тері-
мех бірлестігінен қаза тапқан батырлардың құрметіне қойылған декоративтік-
монументальді қондырғы Тері-мех бірлестігінің әкімшілік ғимаратында
орналасқан.Тері-мех бірлестігі қаладағы ең байырғы кәсіпорындардың бірі.
Ескерткіш осы кәсіпорында жұмыс істеп, артынан Азамат және Ұлы Отан
соғысында қайтыс болған азаматтардың құрметіне қойылған.
Маяковский көшесінде Революция мен азамат соғысының батырларына
орнатылған тарих және монументальды өнер ескерткіші 1977 жылғы 2 қарашада
салынған [36; 112].
1918 жылғы 1 қантарда Семейде РСДРП (большевиктер) комитеті құрылды.
Еңбекшілер қалада Кеңес өкіметінің орнауын құттықтап жатты. Бірақ таяп
қалған ақ гвардия бөлімдерінің қолдауын сезінген контрреволюцияшылдар 1918
жылғы 11 маусымда қалада контрреволюциялық төңкеріс жасады. Қалада ақтардың
терроры басталды, ол атаман Анненков келген соң тіпті күшейді. Қазіргі 352-
353 кварталдар орналасқан тұрғын массивтердің жанынан ол кезде уақытша
Сроственка теміржол айрығы өткен. Міне, осы араға Анненковтың бұйрығы
бойынша ажал вагондары қойылған.
Революцияға қатысқан Семейдің, Павлодардың, Петропавловскінің,
Барнаулдың және басқа қалалардың коммунистері, Қазақстан мен Алтайдың
коммунистері аштық пен суықтан азап тартып, ақ гвардияшылардың өлтіретін
күнін күтіп, осы вагондарда қамалып жатты. Осы вагондарда большевиктерге
жасалған жантүршігерлік оқиғалар туралы көрнекті қазақ жазушысы Сәкен
Сейфуллин өзінің Тар жол, тайғақ кешу атты кітабында жазған болатын.
Күзетшілерден өз туғандары мен туысқандарының тағдырын біле алмай
вагондардың жанында күндіз-түні қолдарында дорбалары бар қарттар мен
балалар, әйелдер мен аналар тұрды. Таң алдында ақ гвардияшылар тұтқындарды
қарағайлы орман жанындағы құмды тақырға апарып атқан. Ажал вагондарында
қаза тапқандардың ішінде қаланың көптеген кәсіпорындарының қызметкерлері
бар болатын. Ажалға басы байланғандардың ішінде әсіресе өнеркәсіпті Затон
ауданының жұмысшылары көп еді. Кейін 183 адам бұрынғы Никольск соборының
скверінде, қазіргі Ленин атындағы паркте жерленді. Ескерткіш революция
құрбандарына, батыр большевиктерге және совет өкіметі мен жұмысшы табының,
кедей шаруалардың ісі жолында өмірін қиғандардың барлығына орнатылған.
Мемориал кешенін орнататын жерді Семей қаласындағы ардагерлер Кеңесі
белгілеген. Тапсырыс беруші қалалық коммуналдық шаруашылық бөлімі. Жобасын
жасағандар: Мокрыхтың басшылығындағы сәулет- жоспарлау бөлімі; Симушкина
басқаратын инженерлік қондырғылар бөлімі; Выходцев жетекшілік еткен электр-
техникалық бөлімі, Семоблпроект мемлекеттік жобалау институты. Мүсіншілер
ленинградтықтар: А.В.Тихомолов, О.С.Клюшкин, О.А.Семченко. сәулетшісі
М.О.Михайлов. ескерткіш 1977 жылғы 2-қарашада ашылған.
Бұл ескерткіш кешеніне ажал вагондары, аза тұтқан үш әйел мен
кернейші кіреді. Кешенді биіктігі 4 метрлік кернейші қызыл армияшының
тұлғасы ашады, ол 9 метрлік тұрғыда орнатылған. Қызыл армияшы кернейші
тұлғасы бұл революция әуенінің, өмірдің өлімді жеңетіндігінің белгісі.
Кернейші керней тартып, Кеңес өкіметінің орнағаны туралы хабар беріп тұр.
Қоладан жасалған белгі созылған екі вагон тұр. Үшінші вагон өзінің
натуралды үлкендігі мөлшерінде қойылған, оның көлемі 4×4×6 метр. Ашық
есіктерден әбден азапталған революционерлер көрінеді. Вагондардың
қабырғаларына:
1. Мәңгі есімізде. Олар барлық болашақ ғасырлардағы бақыт үшін құнын
төледі.
2. Әлемдік революция үшін батыр күрескерлер. Ұрпақтың өлім арқылы
мәңгілікке беттеген сендердің жолдарыңды ұмытпайды,- деген жазулар
жазылған.
Аза тұтқан әйелдер мүсіні бір тұрғыда орнатылған, олардың біреуі
баласын құшақтап тұр. (Биіктігі 4,5 метр).
Материалдары: әктаспен қапталған бетон, беті тегістелген әктастан
жасалған қаптағыш тақталар, мырышталған болат, қорғасын сым, әктас
қиыршықтары [67].
Достоевский көшесіндегі 118 үйде Ш.Уәлиханов пен Ф.М.Достоевскийдің
жұптық ескерткіші (Қосымша Д) орналасқан.
Ш.Уәлиханов пен Ф.М.Достоевский жұптық композициясы Семей қалалық
атқару комитетінің тапсырысы бойынша РСФСР көркемсурет қорының Москвадағы
экспериментальды скульптуралық-өндірістік комбинатында жасалған. Ескерткіш
Мытище қаласындағы зауытта құйылған. Авторы мүсінші Д.Г.Элбакидзе. бұл
ескерткіштің негізіне 1859 жылы Семейде Лейбин фотосалонында түсірілген
фотосурет алынған.
1859 жылы мамыр айында Достоевский Сібірден Ресейге қайтуға рұқсат
алады. Ол жол қағаздарын күтіп жатқанда, Ш.Уәлиханов Қашқариядан қайтып
оралып, Омбыға географиялық жаңалық ашқаны туралы хабар әкеле жатқан
болатын. Омбыға бара жатып, ол Семейдегі өзінің ескі досына соғады, екеуі
қоштасарда суретке түскен [63; 7].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Солтанбекова А.О.
Семей қаласындағы діни - мекемелер мен тарихи - мәдени ескерткіштер: кеше
және бүгін
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандық 050114 - Тарих
Семей 2012
Қазақстан Республикасының ғылым және білім Министрлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Қорғауға жіберілді
Тарих кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.к., доцент __________ Мұхамеджанова Р.Ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Семей қаласындағы діни - мекемелер мен тарихи - мәдени ескерткіштер: кеше
және бүгін
Мамандығы 050114 - Тарих
Орындаған: Солтанбекова А.О.
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы Жампеисова Л.М.
Семей 2012
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8 б
1-тарау. Семей қаласының тарихи ескерткіштері-аймақ тарихының
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-24 б
1.1 Аймақтық тарих-Отан тарихының бір бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ..9-15 б
1.2 Семей қаласының тарихи-сәулет ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ...15-17 б
1.3 Монументалды ескерткіштер және обелисктер ... ... ... ... ... ... ...17-24 б
2 тарау. Семей қаласының мәдени – діни мекемелері рухани мәдениетінің бір
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...25-48 б
2.1 Семей қаласының оқу орындары. мұражай, театр ғимараттары
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5-35 б
2.2 Семей қаласының мешіттері, славян шіркеулері, еврей синагогасы
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 35-48 б
3-тарау. Экспериментальды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..49-61 б
3.1 Тарих сабағында аймақтық тарихты жобалау технологиясы арқылы оқытудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...49-61 б
3.2 Сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .61-67 б
3.3 Сыныптан тыс
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .67-72 б
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 73- 76 б
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 7-80
б
Қосымшалар
Кіріспе
Өзектілігі: Тарих ғылым және пән ретінде білімнің аса маңызды саласына
жатады. Өйткені ол бүкіл адамзат тарихын, жүріп өткен жолын, жинаған
тәжірибесін баяндайды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы біздің еліміздің
азаматтарының тарихи білімін көтеруге ерекше көңіл бөлінуде. Бұл маңызды
істің бастаушысы да, үлгі көрсетушісі де-ел Президенті Н.Ә.Назарбаев.
Оның жариялаған еңбектерінде, жасаған баяндамалары мен сөйлеген
сөздерінде тарихтың маңызы баса көрсетілген.
Тарихты оқу деген Қазақстанның азаматы ғасырлар тоғысында өзінің
арғы-бергі тарихи жолын ой елегінен өткізіп, Кеше кім едік? Бүгін кімбіз?
Ертең кім боламыз? – деген төңіректе ойлансын деген сөз,- деп айтқан еді
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев [38; 34].
Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламасы, мемлекеттік стандарт
жүйесі оқу процесіне көптеген өзгеріс енгізуді қажет етеді. Әсіресе,
оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеттері арқылы шығармашылық
қабілетін дамытуға, жеке тұлғаны тәрбиелеуге баса назар аударылуда. Қайта
құрудағы негізгі өзгерістердің бірі-сол аймақтың, туған өлкенің тарихи
деректерін Қазақстан тарихы сабағында пайдалана оқыту.
Өйткені оқушы өзінің туып-өскен жерін, оның тарихын, ата-бабасын
жақсы білмесе, өз өлкесіне деген сүйіспеншілігі дұрыс қалыптаспайды. 5-
сыныптан бастап оқушы өлке деректерін қызығушылықпен тыңдайды.
Бабаларымыздың бұл өңірге қашан қоныстанғанынан бастап, олардың бүгінгі
ұрпақтарына дейінгі тарихы, өзен-көл, тау, жер, су аттарының қалай
қойылғандығы туралы қызықты деректер оқушы білімін толықтыра түседі. Тіпті
тарих пәніне деген сүйіспеншілігі артады. Тарихи тақырыпқа сай келетін өлке
деректерін мектептегі мұражаймен байланыстырып жүргізу өте тиімді.
Ұлт тарихы-өлке тарихынан бастау алады, сондықтан өлке тарихын
оқытудың маңызы зор.
Біріншіден, бүкіл адамзаттық құндылықты, әлемдік құндылықтар мен
ұлттық құндылықтар құрайтын болса, өлке тарихы сол құндылықтардың бастау
бұлағы. Оқушы өз өлкесінің тарихи тамырларын отандық және әлемдік тарихпен
байланыстыра алғанда ғана тарихтың күре тамырының соңғысына баға бере
алады. Өз өлкесінің тарихын қастерлей білген оқушы, өзге елдің тарихын
құрметтей алады.
Екіншіден, өлке тарихын оқу арқылы ғылыми-зерттеу жұмысына икемделіп,
шығармашылық қабілетін шыңдайды. Өлкеміздегі бұл күнде аңызға айналып
кеткен тарихи оқиғалардың шындығын аңыздан аршып алады.
Білім беру жүйесінің қазіргі мақсат – міндеттері, тарихтан білім
берудің мазмұндылығы, әр тақырыптың маңыздылығы.
Қазіргі еліміздің даму қарқыны мемлекет құрылысының барлық салаларына
әсер етуде. Бүгінгі тәуелсіз еліміздің болашағы мектеп қабырғасында
тәрбиеленіп, ауқымды жан-жақты білім нәрімен сусындаған жас ұрпақтың
тәжірибесіне байланысты. Оқушылардың жаңа тұрғыда дүниетанымдық көзқарасын
байыту, ақыл – ой өрісін жетілдіру, өзіндік ойлау және өмірлік ұстанымын
қалыптастыру мектеп ұстаздарының шеберлігіне, шығармашылық білімділігіне
байланысты.
Жаңа заман талабына сай теориялық білімді игеру мен жаңғырту,
технологиялық үрдістерді үздіксіз қолдану арқылы үйреткенде ғана
оқушылардың алған білімі мен біліктілігі жаңаша да шынайы, нақты
қалыптасады.
Әр уақытта ізденімпаздықпен көрсетілген білім мен біліктіліктің маңызы
өте зор болды. Ендеше, қазіргі өркениет пен ғылыми – техникалық
революцияның қарыштап дамуы, Елбасы Жолдауындағы мемлекет мәртебесінің
дүниежүзілік дода көш ілгері болып, мемлекетті басқарудың электрондық
жүйесін біртіндеп іске асыру өмір талабы деп білсек, тарих пәнін оқытуда
жобалау технологиясының алатын орны да ерекше екенін түсіну қажет.
Демек, бүгінгі таңда жобалау технологиясы арқылы аймақ тарихын оқыту
аса маңызды әрі өзекті мәселелердің бірі деп қарастыруға болады.
Диплом жұмысының мақсаты: аймақтық тарихты мектепте оқытудағы діни-
мекемелер мен тарихи-мәдени ескерткіштердің маңызын, құндылығын айқындап,
оны тарих сабақтарына жобалау технологиясы арқылы енгізу жолдарын көрсете
отырып, оның Отан тарихының құрамдас бөлігі екендігін көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Аймақтық тарихтың-Отан тарихының бір бөлігі болып табылатынын
анықтау;
- Семей қаласының тарихи-сәулет ескерткіштерінің тарихын бір жүйеге
келтіріп, құндылығына тоқталу;
- Монументалды ескерткіштер мен обелисктердің аймақтық тарихта алатын
орнын айқындау;
- Діни мекемелердің Семей қаласының рухани мәдениетінің бір бөлігі
екендігін дәлелдеу;
- Семей қаласындағы оқу орындары, мұражай мен театр тарихының маңызын
ашып көрсету;
- Семей қаласының мешіттері, славян шіркеулері, еврей синагогасы
тарихына тоқтала отырып, олардың қала тарихында алатын орнын ашу;
- Тарих сабағында аймақтық тарихты жобалау технологиясы арқылы
оқытудың тиімділігін көрсету;
- Жобалау технологиясы негізінде жасалған сабақ үлгісі мен сыныптан
тыс жұмыстың ерекшелігін ашу.
Диплом жұмысының дерек көзі: Зерттеу жұмысы кезінде қолданылған
маңызды деректер Семей қаласындағы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысының
қазіргі заман тарихи құжаттарының орталығы) мұрағатынан (ШҚО ҚЗТҚО) алынған
құнды құжаттар. Онда: 596-қор (Семей қаласының шіркеулер тарихынан) [49],
74-қор (Семей қаласының мешіттер тарихынан) [48] қаралып, көптеген деректер
пайдаланылды. Көптеген маңызды мәліметтер негізінен www.dinislam.kz,
www.egemen.kz, http:ruwikipedia.orgwiki,
http:sobory.ruarticleindex.html ?object=15543 сияқты интернет
желілерінен де алынды.
Тарихнамасы: Диплом жұмысының алдына қойған мақсат- міндеттеріне жету
үшін, кең ауқымды зерттеу еңбектері қарастырылды. Өлкетану материалдарын
оқыту және тәрбие үрдісінде қолдану мәселесіне XVII ғасырда Я.А.Коменский,
XVIII-XIX ғасырларда Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоцци, А.Дистервег және өзге
педагогтар көңіл аударған. XVIII ғасырдың екінші жартысында оқытуда өлке
тарихымен байланыстырудың маңыздылығына ғалым М.В.Ломоносов та көңіл бөле
бастады. ХІХ ғасырдағы ғылыми және педагогикалық әдебиеттерде Отантану,
Елтану терминдері қолданыла бастады. Ал Өлкетану термині ХХ ғасырдың
басында пайда болды да, осы ғасырдың 20-30- жылдары кеңінен тарай бастады.
Педагогикалық әдебиеттер тұңғыш рет тарихшы-әдіскер В.Я.
Уланованың Төменгі сыныпта тарихты оқыту еңбегінде және мұғалім И.Н.
Манькованың 1914 жылы мұғалімдер съезіндегі сөйлеген сөзінде кездеседі.
Өлкетану мәселесін мектепте оқыту әдістемесін дамытқан ғалымдар А.А.Вагин,
Н.П.Кузин, Н.П.Милонов, А.Ф.Родин және басқалар болып табылады.
Қазіргі кезеңде Ресейдің тарихтан Мемлекеттік стандартындағы аймақтық
компонентті жүзеге асыру мәселелерімен кеңінен Е.Е. Вяземский, М.А.
Половцева, О.Ю. Стрелова шұғылданады.
Авторлар Ресейдің тарихтан Мемлекеттік білім стандартындағы аймақтық
(ұлттық аймақтық) компонентті оқыту жағдайына талдау жасай отырып, жалпы
тарихи білімнің аймақтық компонентін жүзеге асырудың, ғылыми,
педагогикалық, әдістемелік жобаларын жасауда.
Қазақстанның аймақтық тарихын зерттеуге Орыс Географиялық Қоғамының
Батыс Сібір бөлімінің ғалымдары Янушкевич, Потанин, Ядринцев, Щербина,
Коншин, Михаэлис, Маковецкий, Маевский, Катанаев, Құлжановтар зор үлес
қосты. Жалпы айтқанда, Қазақстанның барлық аймақтары негізінен зерттелген.
Бірақ, Ресей және Қазақстандық тарихнамада Қазақстанның аймақтарына қатысты
жинақталған арнайы еңбектер жоқ. Кейбір еңбектерге тоқталатын болсақ, Н.А.
Абрамовтың, Г.Потаниннің еңбектерінде Қазақстан аймақтарындағы қалалардың
пайда болу мәселелері қаралған. Н.Я. Коншиннің Семей өлкесінің қысқаша
тарихи очеркі [21] еңбегінде өлкедегі қоныстану мәселесі, қазақтар,
казактар мен орыс шаруаларының шаруашылығына сипаттама беріп, патша
өкіметінің әкімшілік реформаларына талдау жасайды. Н.В.Алексеенконың
История Восточного Казахстана в документах и материалах [1] еңбегінде
Шығыс Қазақстан өлкесіндегі демографиялық мәселелер талданады. Ж.Қ.
Қасымбаевтың История города Семипалатинска (1718-1917) [26] еңбегі
негізінен Семей қаласының тарихына арналған.
Семей қаласының тарихы жайында В.Н.Кошляктың Семипалатинск, Три века
истории [19] және Храмы Семипалатинска: прошлое и настоящее [24]
еңбектері аса құнды болып табылады. Автор Семипалатинск, Три века истории
[19] еңбегінде Семей қаласының үш ғасырлық тарихына тоқталса, ал Храмы
Семипалатинска: прошлое и настоящее [24] еңбегінде қаламыздағы шіркеулер
мен храмдардың тарихын ашып көрсетеді.
И.Котлердің Очерки по истории евреев Одессы [23] еңбегі негізінен
Одесса қаласындағы еврейлерге арналса да, ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Семейге қоныстана бастаған еврей халқының діни нанымдары жайында да біршама
құнды мәліметтер алуға мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда Қазақстанның аймақтық тарихымен шұғылданып жүрген
ғалымдар: М.Ғ.Ескендіров, С.Н.Мамытова, Г.М.Ахметова, Г.Т.Мусабалина.
М.Ғ.Ескендіровтың Восток Казахстана: на стыке столетий (вторая половина
ХІХ начало ХХІ вв.) [14] еңбегі революцияға дейінгі және кеңестік дәуір
мен қазіргі кезеңдегі Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихын
салыстырмалы түрде кешенді зерттеуге арналған. С.Н.Мамытова, Г.М.
Ахметованың еңбектерінде тұңғыш рет Шығыс Қазақстандағы сауда- өнеркәсіптік
топтардың қалыптасуы және олардың экономикалық іс-әрекеті мәселелері
қаралған. Г.М. Қарасаев Шығыс Қазақстанды зерттеген орыс ғалымдары мен
саяхатшыларының еңбектерін жинақтап, тұңғыш рет мемлекеттік тілде
жариялады. Г.Т. Мусабалина революцияға дейінгі Шығыс Қазақстанның саяси
тарихын зерттеп, аймақтың саяси дамуының қалыптасуының жаңа тұжырымдамасын
ұсынды.
Аймақ тарихын мектепте оқыту мәселесіне келетін болсақ, көптеген
авторлар тарихты мектепте оқытудың көптеген әдістерін көрсету мақсатында
біршама еңбектер жазған.
Солардың ішінде аса маңызды еңбектер тоқталып өтсек, мәселен, Тұрсын
Х. Мектепте тарихты оқыту әдістемесі [55] оқу құралында тарихты оқыту
әдістемесінің теориялық негіздері жан-жақты қамтылған.
Т.Т.Тұрлығұлдың Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың тоериясы мен
әдістемесі [56] оқу-әдістемелік құралында оқытуды ұйымдастырудың формалары
мен әдістері және оларды жүзеге асыру жолдары қарастырылады.
Е.С.Ысқақовтың Тарих сабағында өлкетану арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеу [65] атты зерттеуде отансүйгіштіктің тарих пәнінен бастау
алатындығы айтылады.
Д.Сарыбаеваның Мектепте тарихи-өлкетану жұмысын ұйымдастыру [45],
Ш.Шымырованың Мектептегі өлкетану жұмысын ұйымдастырудың жолдары мен
тәсілдері [64], З.Алшынбаеваның Мектептегі өлкетану жұмысын
ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері [2] мақалаларында өлкетану жұмысының
ұйымдастыру тәсілдері айқындалады.
Сонымен қатар, Қыдыргелдина Н. Сабақта жергілікті мәліметтерді
пайдалану [27], Матышева Ф. Өлкетану-елтанудың бастауы [36], Арунов М.
Өлкетану-Отан тарихының бір бөлігі [4], Маржатова К. Өлке тарихын оқыту
[37] атты зерттеулерінде өлке тарихына байланысты жан-жақты талдау
жасалады, негізгі мәліметтер нақты деректер арқылы беріледі.
Зерттеу объектісі: Аймақтық компонент-Семей қаласының мәдени, діни
мекемелері.
Зерттеу пәні: Семей қаласындағы діни-мекемелер мен тарихи-мәдени
ескерткіштерге шолу жасай отырып, аймақтық компоненттерді тарих сабақтарына
енгізудің әдіс-тәсілдерін көрсету.
Ғылыми болжам: Семей қаласындағы діни-мекемелер мен тарихи- мәдени
ескерткіштерді Қазақстан тарихы сабақтарында қолданудың маңыздылығын
арттыра түсіп, Отан тарихының құрамдас бөлшегі екендігін көрсетеді.
Аймақтық компоненттер сабаққа деген қызығушылықты арттырып, өлке тарихының
сырларын ашуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жобалау технологиясын
пайдалану оқушылардың өлке тарихын өздігінен зерттеп білуге баулиды.
Зерттеу әдістері мен методологиясы: Қойылған мақсатты жүзеге асыруда
төмендегідей зерттеу әдістері мен көзқарастарды қолдану: саралау, жүйелеу,
талдау, қорытындылау, сипаттау және тәжірибе, құрылымдық, логикалық,
сапалық және жүйелілік.
Хронологиялық шегі: Семей қаласында XVIII – XX ғасырлардағ салынған
мәдени-тарихи және діни мекемелер.
Практикалық маңызы: Қазақстан тарихы пәнін оқыту барысында аймақтық
компоненттерді қолданудың маңызы зор. Себебі, аймақтық тарих- Отан
тарихының бір бөлігі. Сабақта пайдалану Отан тарихына деген қызығушылықты
арттырып, азаматтық тәрбие беру үрдісін жүзеге асыруға мүмкіндік жасайды.
Диплом жұмысы мектеп мұғалімдері мен практикант студенттерге өлке тарихы
бойынша қосымша мәліметтер жинақталған құнды материал болып табылады.
Диплом жұмысының нәтижесін Қазақстан тарихын, аймақтық тарихты оқыту,
арнайы оқу курстарының дәрістерінде қолдануға болады. Сонымен қатар
жұмыстың кейбір бөліктерін ғылыми жұмыстар жазу барысында пайдалануға
мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Кіріспеде
тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, тарихнамасы, зерттеу
объектісі, зерттеу пәні, ғылыми болжам, зерттеу әдістері мен методологиясы,
практикалық маңызы, жұмыстың құрылымы беріледі.
Бірінші тарауда-Семей қаласының тарихи ескерткіштері-аймақ тарихының
көрінісі екендігі айтылады. Қаламыздағы көптеген тарихи сәулет,
монументалды ескерткіштері мен обелисктерінің салыну тарихына қысқаша түрде
шолу, салыстыру, саралау, талдау жұмыстары жасалады.
Екінші тарауда-Семей қаласының мәдени – діни мекемелері рухани
мәдениетінің бір бөлігі екендігі айтылады, қаламыздағы оқу орындары.
мұражай, театр тарихы, мешіттер, славян шіркеулері, еврей синагогасы тарихы
жайында басты мәліметтер нақты деректер негізінде ашып көрсетіледі.
Үшінші тарауда тарих сабағында мәдени-тарихи ескерткіштерді жобалау
технологиясы арқылы оқытудың тиімділігі, сабақ үлгілері, сыныптан тыс жұмыс
беріледі. Сонымен қатар, жобалау технологиясын тарих сабағында қолданудың
тиімділігі анықталып, практикалық тұрғыда дәлелденеді.
Қорытындыда Қазақстан тарихын оқыта отырып, аймақтық компонентерді
пайдаланудың тиімділігін арттыру және де сабақта Отан тарихымен байланысын
айқындап, аймақтың тарихына назар аударту арқылы тақырыптың маңыздылығы
көрсетіледі.
1-тарау. Семей қаласының тарихи ескерткіштері-аймақ тарихының көрінісі
1.1 Аймақтық тарих-Отан тарихының бір бөлігі
Қазақстан Республикасындағы мәдениет саласындағы маңызды бағыт тарихи-
мәдени мұраларымызды сақтау мәселесі болып табылады. Оған ерекше назар
аударылады. Ескерткіштер - төл мәдениетіміздің құндылығы, дәстүрлерімізді
арттырудың және сақтау арқылы өсіп жатқан ұрпақпен байланысы.
Ескерткіштер, мәдени мұраның негізін қалап, өте маңызды әлеуметтік
жүйелерді орындайды. Сонымен қатар, ғылым дамуының негізін қалап,
патриотизм сезімін қалыптастырады, ойлы-тәрбиелі және эстетикалық тәрбиенің
негізін салады. Қазақ халқы, әлем өркениеті қазынасына енген, мәдени
байлықтың иегері. Қазақстан ескерткіштердің саны және әр алуандығына
байланысты Үндістан, Қытай, Жерортатеңіздік мемлекеттерге және Таяу Шығыс
елдеріне бой бермей ашық аспан астындағы өзгеше мұражай. [4; 83]
Көптеп табылған археологиялық қазба мұрағаттары, Қазақстан аймағында
өмір сүрген – сақ, савраматтар, ғұндар, үйсін, қаңлылар (б.ғ.д. бірінші
мыңжылды) кейіннен түріктер, қарлұқтар, оғыздар, қыпшақтар ежелгі
тайпалардың көшпелі мәдениеті мен ер салған-жер игеруші өркениеті дамуының
жоғары деңгейінің дәлелі.
Қазақстанның мәдени мұрасы, оның аймағында өмір сүрген бар халықтардың
құндылығының – 25 мыңнан астам археологиялық, сәулеттің, монументалды өнері
мен тарихи өз үлесін қосқан жылжымас мүліктерін жинаған [8; 24].
Қазақстан мемлекеттік егемендігін алғаннан соң алғашқы қабылдаған
заңдарының бірі Тарихи-мәдени мұраларды қорғау және пайдалану туралы
(1992 жыл шілде) және Тарихи-мәдени мұраларды қорғау және пайдалану туралы
заңнаманы бұзғаны үшін әкімшілік және қылмысты жауапкершілікті күшейту
туралы (1993 қазан) Заңы болды.
Қазақстан Республикасының ынтасы бойынша Әлемдік Жәдігерліктердің
Орталығына екі объектіні енгізді, біріншісі-Қожа Ахмет Яссауи мешіті,
екіншісі-Алматы облысындағы Тамғалы петроглифтер жиынтығы.
Тарихи-мәдени мұраларды қорғау ісіндегі негізгі мақсаттарды жүзеге
асыру үшін Мәдени мұралар 2004-2006 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарлама орындалды.
Оның басты мақсаты: ұлттық мәдениетіне аса маңызы зор тарихи-мәдени
ескерткіштерді қайта жасау, үлкен мәдени мұраны зерттеу үшін бір қалыпты
жүйені құру, соның ішінде фольклор, дәстүр және салт: көпғасырлық
тәжірибесі бар ұлттық әдебиетті және жазбаларын жинақтау, ғылыми
өмірнамалық, ғылыми топтамаларын шығару. Мемлекеттік тілде мәдениет және
әдебиет, ғылыми ойлардың әлемдік дәрежесінің гуманитарлық қорын құру.
Бағдарламаның негізгі тапсырмалары: ежелгі, ортағасырлық қоныстанған
Ақмола облысындағы Бұзық қалашығы, Алматы облыстарындағы Қойлық, Талғар
қалашықтары, Ыссық қорымы, Атырау облысындағы Сарайшық қалашығы, Шығыс
Қазақстан облысындағы Берел, Шілікті қорымы, Жамбыл облысындағы Ақыртас,
Қарағанды облысындағы Айбас-Дарасы мекендері, Кент, Талдысай, Солтүстік
Қазақстан облысындағы Ботай мекені, Оңтүстік Қазақстан олысындағы Жуан-
төбе, Сауран, Созақ, Отырар қалашықтары және тағы басқа аймақтарда
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу.
Бағдарламада басты назар Қазақстандағы тарихи-мәдени ескеркіштердің
жөндеуіне аударылады. Себебі, ұлтымыздың тарихындағы маңызы үлкен
Қазақстандағы көптеген тарихи, мәдени, археологиялық және сәулет
объектілері жедел түрде жөндеуге мұқтаж.
Барлығын назарға ала отырып, Бағдарламаға қайта жөнделетін және
қалпына келтіру қажет Қазақстанның 20-дан астам тарихи-мәдени және сәулет
ескерткіштері енгізілді [6; 6].
Сонымен қатар бағдарламада, өз бастамасын алып жатқан қазақ халқының
мәдени мұрасына маңызы бар мұрағаттардағы тарихи құжаттарды және
әдебиеттерді, жазбаларды жақын және алыс шетелдеріндегі мұрағаттарда ғылыми-
зерттеулерді жүргізу мәселесі қолға алынды.
Мемлекеттік бағдарлама шараларының жоспарына сәйкес, Алматы, Қызылорда
және Солтүстік Қазақстан облыстарында орналасқан тарихи және мәдени
ескерткіштері Жиынтығын дайындау және басып шығару жұмыстары жүргізілуде.
Қазір ұлттық болмысымызда сезініп, біздің де ертеден келе жатқан халық
екенімізді, рухани құндылықтарымызды асқақтата айшықтауда Қазақстан тарихы
пәнінің орны ерекше. Салынған жол, тұрғызылған ғимарат, тіпті ең озық
ғылыми жаңалық саналатын жаңа технологияның өзі жыл сайын тозады, ескіреді,
ал бабаларымыз айтқандай, ешқашан азбайтын, тозбайтын, керісінше уақыт
өткен сайын сан қырынан жарқырап, ұрпақ санасына шүғыла шашатын мәңгі
өлмейтін құдіретті күштің аты - ғылым мен мәдениет. Ендеше сол ата-
бабаларымыздың тарихи – мәдени мұрасын бірлесіп түлетейік деді еліміздің
Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Ұлттық Кеңестің отырысындағы сөзінде.
Қазіргі уақытта жергілікті жер материалдарын сабақта пайдалану
әдістері ерекше назар аударуға тұрарлық жағдай.
Оқылатын материалдың зандылығын ашумен қатар оқушының білімге
құштарлығын оятып, оның шығармашылыкпен жұмыс істеуіне жол салады. Сонымен
бірге өлкетану жұмыстарын пән аралық байланыстарды, дүниені танып білумен
қатар қоғамдық пайдалы қызметпен айналысу міндетін де шешеді [56; 19].
Өлкетану жұмыстарымен айналысу үшін мұғалім оку жоспарына сай зерттеу
объектісін, жұмыс түрі мен әдістерін тандап, оған үнемі басшылық жасайды.
Өлкетану - ғылыми ізденімпаздық қабастайтын, накты жол.
Іздену, оқып үйрену барысында оқушылар белсенділік танытумен қатар
бүтіндей оку материалын меңгереді, білімдерін, танымдық іс-әрекеттерін
күнделікті өмірде пайдаланумен қатар болашақта қажетіне жаратады.
Оқыту үрдісінде өлкетануды 2 жағдайда пайдалану қажет.
1. Оқытуда - өлкетану материалының мәні мен мазмұнын оқу
бағдарламасына сәйкестендіру.
2. Бағдарламадан тыс - мектепшілік тәрбие жоспарының мазмұнымен
үйлестіру.
Жан-жақты зерттелген өлкетану материалдары мұражай қорын толықтырса,
келесі сатыда әрбір оқушының қоғам өміріне араласа алатындай дағдысына да
жетекші бола алады, өйткені жұмыс ұжымдық түрде атқарылады, ортақ қызығатын
істердің пайдалылығы, өз ісінің біреуге қажеттігін сезіне алатын
жауапкершілік қалыптасады [37; 80].
Сабақ өткізу барысында өлкетану материалын пайдалану басшылығына
мыналар алынады:
1. Өзіңдік тарихы жоқ өлке болмайды. Барлық материалдар кездесу,
сұрау, іздеу арқылы еңбекпен жиналады. Сондықтан оларды өте мұхият сақтау
қажет.
2. Міндетгі түрде картотекалар қорына фактілер, цифрлар,
хронологияларды тақырыпқа сай тіркеп отыру керек.
Өлкетану сабақтарының методикалық негізі:
1. Тарих сабақтарыңда адамдар өмірдегі шынайы фактілерді пайдалану
сабақ шеңберіңде ғана емес, оқулықты, кейде толық курсты да қамтып кетуі
мүмкін, ол туған өлкеге деген сүйіспеншілік сезімін оятумен қатар, өз ата-
бабаларын мақтан етуге, яғни адамгершілік сезімін де оятып, Отанға деген
махаббат сезімін де қалыптастырады.
2. Тарихи оқиғалардың дұрыс, бұрысын замана қателіктері мен
жетістіктерін бағалауға үйретуде жергілікті жер туралы материалдың маңызы
зор.
3. Өлке тарихы туралы материалды сабақта пайдаланған мұғалімнің
әңгімесі білімге айрықша сенімділік береді, дәлдік береді, оқушының пәнге
деген қызығушылығын қалыптастырумен қатар, тарихи оқиғаларды жергілікті
фактілермен салыстыру арқылы сол тақырыпты есіңде қалдырады.
4. Материалдарды сабақта пайдалану үрдісі сан алуан. Мысалы бір
фактілерден сабақтың негізгі бөлігін толыктыратын ауқымды суреттеулерге
дейін қамтуға болады [64; 86].
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде әлеуметтік, саяси және жаңа
технологиялық өзгерістер білім мен тәрбие жүйелерінің ісін жаңа сатыға
көтеруде. Осыған орай, қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі жас
ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі
дәстүрлерімен тереңірек таныстыру, соның негізінде жеке тұлғаны
қалыптастырып, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту көзделеді.
Өйткені еліміздің болашағы, оның материалдық және рухани дамуы жас ұрпақтың
білімі мен тәрбиесінің деңгейіне байланысты [55; 138].
Әр жасөспірімнің қалыптасып дамуына өзі күнбе-күн өмірден сезінетін,
еститін, көретін заттары мен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның
ең негізгісі – қазақ халқының ұлттық-мәдени құндылықтары. Қазақ халқының
сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірибесі, танымдық мұрасы, салт-дәстүр,
әдет-ғұрып, аңыз-ертегілері, жұмбақ, мақал-мәтел, өлең-жырлары, ұлттық
ойындары ерекше тәрбиелік мәні бар, баға жетпес асыл қазына.
Мектепте оқытылатын тарих пәнi өзiнiң негiзiн тарих ғылымынан алады,
ал ол ғылымның аса маңызды салаларына жатады. Кез келген өркениеттi,
дамыған елдер өз мемлекетiнiң барлық азматтарын тарихи бiлiммен
қаруландыруға ұмтылады және оны алдымен өз халқының, өз елiнiң тарихын
оқытып үйретуден бастайды [65; 80].
XX ғасырдың 40-50 жылдары Кеңес елiнде, Қазақстан мектептерiнде
тарихты оқытуда соғыс жылдарында КСРО тарихының Кеңес дәуiрiн оқытуға,
әскери-патриоттық, интернационалдық тәрбиеге, елiмiз халықтарының
бостандық, тәуелсiздiк үшiн жүргiзген күресiне, осы жолда халықтар арасында
қалыптасқан ынтымақтастық пен достықты көрсетуге ерекше мән берiлдi.
Жеткіншектерді отансүйгіштік рухта тәрбиелеуде мұғалiмнiң рөлi
көрнектi орын алып отырғаны баршамызға аян. Себебi келешек ұрпақтың
бiлiмдi, тәрбиелi және Отансүйгiш азамат болып шығуы мұғалiмдердiң өнегелi
де өнерлi iсiне байланысты.
Баланың дүниеге көзқарасын, оның сенiмiн, адамгершiлiк қасиеттерiн
тәрбиелеу үдерісiнде, бiлiм беру мен оқыту кездерiнде негiзгi рөлдi мұғалiм
атқарады. Сондықтан да сабақ үстiнде жүрiп жатқан саяси-идеологиялық
бағытты, сол сәтте ешкiм де өзгерте алмайды, себебi сол идеялық бағытты
сабақ үстiнде анықтаушы – мұғалiм. Сабақтың барлық жүйесi ғылыми негiзде
жүргендiктен, оқушының санасы сол тәрбие үдерісiнiң негiзiнде дамиды. Бала
дүниеге белгiлi бiр қалыптасқан сана-сезiммен келмейдi. Себебi сана ең
алдымен – қоғамдық жемiс, сол адамның қоғамдық өмiрiнiң барысында пайда
болып дамиды. Атап айтқанда, баланың және оның санасының қалыптасуы өзi
өмiр сүрiп отырған ортасы мен табиғатқа қатынасы арқылы пайда болады [42;
42].
Оқушының санасы өздiгiнен пайда болмайды, ол тек қана ата-анасы мен
мұғалiмдердiң тәрбиесi арқылы қалыптасады. Сондықтан мұғалiм өз
мамандығының патриоты, ұйытқысы болу керек. Мұғалiм шәкіртті тәрбиелеп,
бiлiм беруде сол оқушы жанының инженерi де, оларға адамгершiлiк қасиеттi
ендiруде мүсiншi. Ол өз iсiнiң шеберi бола отырып, жоғары мәдениеттiлiгiмен
оқушы мен ата-анасының сезiмтал досы болуы керек.
Тәжiрибелi және iсiне шебер мұғалімдер өз тәжiрибесiне сүйене отырып,
өзi оқытатын пәндi бiлiп қана қою жеткiлiксiз екенiн мойындайды. Себебi
мұғалiмдiк мамандықтың ерекшелiгi сол – ол оқушыға пәннiң мазмұнын баяндау
кезiнде ғана тәрбиелiк ықпал жасап қана қоймай, сабақ үстiнде берiлетiн
нұсқау, ақыл-кеңестерге қоса, өзiнiң өнегесi және iс-әрекеттерi арқылы,
жеке басының қасиеттерi негiзiнде оқушыға ықпал жасауы керек.
Мұғалiм оқушы алдында беделдi, өнегелi болса, ондай адам оқушының
ойында мәңгiлiк сақталады. Сондықтан да мұғалiм өзiнiң сол пән бойынша
бiлiмiн дамытып, сабақтың әдiс-тәсiлдерiн арттырумен қатар өзiнiң мiнез-
құлқына, сырт пiшiнiне де ерекше көңiл бөлгенi жөн, себебi оның мектепте,
мектептен тыс кездердегi тәртiбi мен iс-қимылдары жүздеген көздердiң
бақылауынан өтiп жатады [45; 61].
Қоғамды демократияландыру және бiлiм берудегi реформаларды тереңдету
жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкiндiктерiн дамытуда,
адамгершiлiк пен салауатты өмiр салтының берiк негiздерiн қалыптастыруға,
жеке басының дамуы үшiн жағдай жасау арқылы интеллект деңгейін көтеруге
септiгiн тигiзедi.
Қоғамдағы түбегейлi өзгерiстер – бiлiм беру жүйесiнде, соның iшiнде
мектепте Қазақстан тарихынан бiлiм беруде, жастарды азаматтық пен
елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйiспеншiлiкке
тәрбиелеу, жаңа адамды қалыптастыру, дамыту және кәсiби шыңдауға
бағытталған бiлiм алу қажеттiлiгiн жүзеге асыруды талап етедi. Отан тарихын
оқытуда оқушылардың ойлау қабілетін дамыту, олардың бiлiктерi мен
шеберлiктерiн (iскерлiгiн) қалыптастыру, өздiгiнше бiлiм алуға деген
ынтасын арттыру, оны өз тәжiрибесiнде жаңа жағдайларға байланысты қолдана
алу, ой-пiкiрiнiң дербестiгi мен еркiндiгiн кеңейту – өте маңызды мәселелер
болып табылады. Тарихты оқытуда оқушылардың белсендiлiгiн, өздiгiнше
атқаратын ой-еңбегiн арттыруда оқушылардың өздiк жұмысы ерекше орын алады
[31; 19].
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев: Қазақстан тарихын
оқып үйрену, бұл – тәуелсiз Қазақстанның азаматы ғасырлар тоғысында өзiнiң
арғы-бергi тарихи жолын ой елегiнен өткiзiп, Кеше кiм едiк? Бүгiн кiмбiз?
Ертең кiм боламыз? деген төңiректе ойлансын деген болатын. Бұл – әрбiр
азамат туған елiнiң, туған халқының тарихы ешкiмнен де олқы еместiгiн
түсiнсiн деген сөз.
Бұл – әрбiр азамат тарих қойнауына ойша тереңдеу арқылы өзiнiң ата-
бабалары қалдырған осындай кең-байтақ жердiң лайықты мұрагерi болуға
ұмтылсын деген сөз. Қазақстанда тұрақты тұратын адамдардың Отаны –
Қазақстан Республикасы. Адамның жақсы, бақытты өмiр сүруi көп жағдайда
Отанға деген сүйiспеншiлiгiне байланысты. Отанын сүйе бiлген, Отанын
көркейту үшiн аянбай еңбек еткен адамда бәрi де: үй-жай да, құрмет те,
қызмет те, алға жетелейтiн шексiз арман да болады [38; 14].
Отансүйгіштік – адамның өзінің туып-өскен өлкесіне деген
сүйіспеншілігімен қоса, үлкен достық жанұя құрайтын жүзден астам ұлттар мен
ұлыстар мекендеп отырған біздің ұлан-байтақ Отанымызға деген сүйіспеншілік.
Әр адамның Отанға деген сүйіспеншілігі осы жерде тұратын барлық адамдарға
деген достық пен туысқандық сезімімен біртұтас болып табылады. Оқушыларды
қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу нәтижесінде қандай ұлттың өкілі
болмасын өзін біртұтас көп ұлтты мемлекеттің – Қазақстан Республикасының
азаматымын деп сезінеді, Қазақстан Республикасының азаматы болуды өзіне
тиген зор бақыт және үлкен жауапкершілік деп түсінеді. Отанға деген
сүйіспеншілік әрбір оқушының белсенді өмірлік ұстанымымен ұласса ғана іс-
әрекетке айналады. Сондықтан оқушылардың алғашқы әскери даярлық курсының
білімді жақсы меңгеруінің өзі Отанға пайдалы талпынуының белгісі болып
табылады.
Елбасымыз тарихтың маңызы туралы Өркениетті алға бастырар ғылым
десек, соның бірден-бір саласы жас ұрпақты дәл тарихтай отаншылдыққа,
ұлтжаңдылыққа, әділдікке тәрбиелей алмайды - дейді [2; 72].
Өйткені ол бүкіл адамзаттың тарихын, жүріп өткен жолын, жинаған
тәжірибесін баяндайды. Тарихты білу - өзінің, отбасының, әулетінің, туып-
өскен өлкесінің тарихын білуден басталады. Өзінің тегін, оның тарихын
білмеген адам өз халқының тарихин білуге ұмтылмайды. Мұңдай адам басқа
халықтарды, оның тарихын, тілін әдет-ғұрпын кұрметтемейді, сыйлай да
алмайды. Осыңдай жағдай болмау үшін оқушыларды туған өлкенін тарихын
зерттеуге кызықтыру, белсене қатыстыру кажет. Мектепте өлкетану жұмыстарын
жүргізу, жиналған материалдарды тарих сабақтарыңда пайдалану өте маңызды.
Мемлекет атынан қабылданған гуманитарлық білім беру, тарихи сананы
қалыптастыру туралы тұжырымдамаларда көрсетілген негізгі бағыттар тарихты
оқытуға нақты көмек болды. Мектепте тарих пәнін оқытуды жақсартуға
бағытталған маңызды іс-өлкетануды балаларға үйрету болып табылады.
Туған өлке материалы бағдарламадағы негізгі материалға қосымша болып
есептелінеді. Ол ешқашан бағдарлама материалын ауыстыра алмайды. Туған өлке
материалы өтіліп жатқан тақырыпты нақтылау үшін, оқушының өзіне таныс
болған жақын өмірден мысал келтіре отырып, тарих сабағын қызықтыру үшін
пайдаланылады. Сабақ барысында өлкетану тарихын оқытуға көп уақыт бөлуге
болмайды. Сондықтан да сабақтан тыс факультатив сабақта, үйірмеде оқыту
керек. Сабақ барысында Жанпейсованың модульды технологиясын тиімді
пайдалануға болады. Өлкетану материалы таныс болғандықтан, олардың
түсінуіне қиындық келтірмейді [27; 123].
Отансүйгіштікке тәрбиелей отырып, Қазақстан тарихының маңызын
аңғартып, Өлкетану материалдарын пайдаланудың маңызы зор. Аймақтық
компоненттерді оқыта отырып, сабақ барысында оларға тоқталудың мәні ерекше.
Мәселен, Семей қаласындағы діни-мекемелер мен тарихи-мәдени ескерткіштердің
алатын орны ереше. Сабақ барысында аймақтық компоненттерге тоқтала отырып,
олардың маңызын аңғарту бүгінгі маман парызы. Осыған сәйкес, қазіргі таңда
дін тұрғысына көз салғанда Қазақстан Республикасының Конституциясына
толықтырулар мен өзгерістер енгізілуде.
Қорыта келгенде аймақтық тарих туралы материалдар тарих мұғаліміне
сабақ құндылығы мен нақты деректер, цифрлар, кернекіліктер түрінде кемекші
құрал бола алады.
1.2 Семей қаласының тарихи-сәулет ескерткіштері
Семей еліміздің тарихи-мәдени орталығы болғандықтан, бұнда да мәдени
мұралар жүйеленуде. Семей қаласы бекініс ретінде салынғаннан бергі тарихына
көз жүгіртсек, қаламыз көптеген тарихы сәулет ескерткіштерімен
толықтырылған. Қаламызда бой көтерген әрбір тарихи ескерткіштің өзінің жеке
бір тарихы, тарихи маңызы мен ерекшелігі бар. Қазіргі таңда Семей
қаласындағы тарихи сәулет ескерткіштері мемлекет тарапынан өз қамқорлығына
алынған. Осы тармаққа сәйкес Семейдегі тарихи ескерткіштерге тоқталайық.
Семей бекінісі салынған уақытта бой көтерген қаламыздың алғашқы тарихи
сәулет ескерткіші Жәміш қақпасы болып табылады.
1718 жылы І Петрдің жарлығымен Семейден 18 шақырым жерде Семипалатный
қамалының негізі қаланған. Ертіс суының көктемде тұрақты түрде тасуының
салдарынан 60 жылдың ішінде қамалдың орны үш рет ауыстырылған. 1776 жылы
қамал қайтадан биіктеу жерге салынған, сол арада қазір де Семей қаласы тұр.
Соңғы қамал өзеннің оң жақ биіктеу жағасында орналасты, үстіңгі жағы биік
ағаш дуалмен қоршалды, дуалдың асты топырақпен көтерілді. Қамалдың зеңбірек
орналасқан екі бастионы және үш қақпасы болды. Жәміш қақпасы Омбы жақ
бетте, Семипалатинский қақпасы Ертістің тік жағына қарай шықты, ал Усть-
Каменогорский қақпасы-шығыс жағында болды.
Біздің заманымызға дейін осы үш қақпаның біреуі-батыс қақпасы ғана
жетті. Теміржолға дейін баратын жолдың құрылысын жургізуге кедергі жасап
тұрғандықтан, 1970 жылғы қараша айында аталмыш қақпаны Ертіске қарай 50
метрге жылжыту шешілген.
1973 жылы қақпаның орны ауыстырылған. Қамал қақпасы мен қамал
қабырғалары инженер-капитан Г.И. Андреевтің басшылығымен және соның
жобасымен салынған.
ХХ ғасырда сәулет ескерткіші мемлекеттің қорғауына алынып, оған
республикалық ескерткіш санаты берілген. Қақпаның үш үлкен аркалары бар,
төбесі шатырлы, карнизінің түрі қарапайым сурет секілді. Аркасының
қабырғалары жоғары қарай иіліп барып, бір шағын тоннельге айналады.
Батыс қамал қақпасының түрі толық жаңғырудан өткен. Темір қақпалары
құлыппен бекітіледі. Бұрынғы кездегі секілді қамал қақпаларының жанына
лафетке зеңбіректер орнатылған [21; 145].
Бүгінгі күні Жәміш қақпасы (Қосымша А) тек тарихи сәулет ескерткіш
ретінде Абай көшесі бойында тұр. Алайда, бір өкініштісі осы екі жүзден
астам тарихы бар Жәміш қақпасы толық реставрациядан өтпеген.
ХІХ ғасырдан бастап Семей бекінісінде көптеген сәулет ескерткіштері
бой көтере бастады. Солардың бірі 1827 жылдың сәулет ескерткіші Пушкин
көшесіндегі 108 үйде орналасқан Көпес Степановтың (Қосымша Б) бұрынғы үйі
болып табылады.
Көпес Степановтың үйінде 1854 жылғы қарашадан бастап Семей қаласының
прокуроры болып тағайындалған А.Врангель пәтер жалдап тұрған. Революциядан
кейін бұл үйде әр түрлі мемлекеттік мекемелер орналасты. Ғимаратқа кейінгі
уақытта көптеген қосалқы жайлар жамап салынған. Олардың ең ертедегісі 1884
жылға жатады. Көптеген жаңғыртулардан кейін ғимараттың ішкі сызбасы
өзгерген: қазір үй сумен жылытылады, электр жарығы бар. Едені, төбесі,
терезелері мен есіктері ауыстырылған.
Бұл колонналары бар екі қабатты кірпіш ғимарат. Тағаны шойтас,
қабырғалары күйдірілген кірпіштен қаланған, төбесі ағаш, шатыр жабыны-
қаңылтыр. Құрылыстың алаңы 481,2 шаршы метр. Көз мөлшермен үйді үш бөлікке:
орталық бөлікке, сол және оң жақ қанаттарға бөлуге болады. Орталық бөліктің
күмбез тектес әшекей тәмәмдайды. Бірінші қабатта әдеттегі тік бұрышты
формалы 7 терезе бар, ғимараттың сол жақ қанаттарының терезелері де осы
тақылеттес. Екінші қабат терезелердің үстіңгі бөлігі жартылай шеңбер
формасында. Әрбір қабатында үш-үштен терезесі бар ғимараттың сол жақ бөлігі
ғимараттың орталық бөлігіне ұласады. Ғимараттың орталық бөлігіне қарағанда
оң жақ қанаты шамамен 35 градустай бұрышта орналасқан, яғни кейін қарай
қисайтылған. Оң жақ қанатта әрбір қабатта алтыдан терезе бар. Бүкіл
ғимараттың терезелерінің арасында колонналардың кейпін қайталайтын рельефті
жапсырма әшекейлер орнатылған. Ғимарат сыланған және әктелген. Ғимараттың
бүкіл сипатталып отырған бөлігіндегі бірден бір кіретін есік оның оң жақ
қанатында орналасқан [66].
Азамат соғысында қаза тапқандарға арналған таптық күреспен және
революциялық қозғалыспен байланысты ескерткіш 1957 жылғы 6 қарашада
салынды.
1918 жылғы 11-маусымда Семей қаласында контрреволюциялық төңкеріс
болып, нәтижесінде қалада ақ гвардияшылардың диктатурасы орнады. Барлық
жерде большевиктер ғана емес, оларға ниеттестер де тұтқынға алынып, атылып
жатты. Түрмелер лық толды. Әсіресе қалаға атаман Анненковтың тағы
дивизиясы кіргенде тұтқындаулар күшейе түсті. Бірде жергілікті түрмеден
Затон заводының 350 жұмысшысын алып шығып, оларды Кеме жөндеу зауытының
бөгетіне алып барып, айуандықпен өлтірген. Анненковтың қара гусарлары ол
сорсыларға оқты да шығын қылмай, шомполмен ұрып, қылышпен шауып, қанға
бөккен денелерін Ертіске тастаған. Олардың есімдері белгісіз болып калды.
Ұлы Октябрь революциясының 40 жылдығын мерекелеу күндері Кеме жасау зауыты
жұмысшыларының бастамасымен адамдар айуандықпен өлтірілген жерге обелиск
орнатылды. Ол обелиск Семей қаласындағы Затонның сол жақ жағасында, бөгетте
бой көтерген. Обелискінің биіктігі 165 метр. Материалы қола [1; 34].
1975 жылы Абай көшесіндегі 86 үйде орналасқан тарих және сәулет
ескерткіші Қазақстан Компартиясы облыстық комитетінің бұрынғы саяси ағарту
үйі.
Селолар мен ауылдар жыл өткен сайын көркейіп, жақсарып келеді.
Қалалар мен селоларда бүкіл халықтың игілігі болып табылатын көптеген
ансамбльдер, алаңдар, тұрғын кешендер, монументтер, жекелеген ғимараттар
салынуда. Семейдегі Шәкәрім атындағы орталық алаң қаланың әсем орындарының
бірі. Кезінде бұл алаңның саяси-тәрбиелік мәні зор болған. Оның оңтүстік
бөлігінде Кеңестер үйі салынған, шығыс бөлігінде драма театры салынып
жатыр, қарсысында Октябрь кинотеатры бой көтерген. Облыстық партия
комитетінің саяси-ағарту үйі Қазақстан Компартиясы Семей облыстық
комитетінің тапсырысы бойынша Совет (қазіргі Абай) көшесі мен Жданов
(қазіргі Интернациональная) көшелерінің бұрышынан салынған. Мұнда саяси-
бұқаралық жұмыстар жүргізілген. 1993 жылдан бастап саяси-ағарту үйінде Абай
атындағы кітапхана орналасқан. Бұл үш қабатты ғимарат, қабырғалары силикат
кірпіштен қаланған, төбесі каркасты, темір бетонды жабынмен жабылған.
Типтік жобамен салынған бұл ғимаратта екі мәжіліс залы, сабақтар өтетін оқу
бөлмелері және басқа қызмет бөлмелері бар [68].
1.3 Монументалды ескерткіштер және обелисктер
1968 жылы Шәкәрім даңғылында орнатылған Семейдің 250 жылдығына
арналған стелла (Қосымша В) монументальды өнер ескерткіші болып табылады.
Семей қаласының аты Зордшинкинт буддалық монастырінің жеті шатырының
қирандыларынан алынған. 1968 жылы Семейде қаланың негізі қалануының 250
жылдығы тойланды. Осы оқиға құрметіне сол жеті шатыр орналасқан жерге 1972
жылы қаланың негізі қалануының 250 жылдығына орай стелла орнатылды. Авторы-
ленинградтық сәулетші Томич.
Стелланың биіктігі 18 метр. Стелла блоктардан тұрады. Блоктар
керамзит-бетон мен ақ цементті тас сылақтан, оған мәрмәр қиыршықтар қосып
жасалған. Өңделуі-темірбетонды декоративтік торкөздер және қаланың екі мыс
гербі. Семей қаласының гербі конфигурация формалы қалқанда бейнеленген.
Гербтің ортасында Совет социалистік мемлекетінің рәмізі бес тармақты жұлдыз
орналасқан. Жұлдыздың үстінде ашық кітап тұр, ол қаланы ірі мәдениет
орталығы және оқу орындарының ордасы ретінде сипаттайды. Ашық кітаптың сол
жағында қалаға аты берілген 7 шатыр бейнеленген. Оң жағында ашық күн
шұғыласына малынған өнеркәсіп орындарының сұлбасы орналасқан [14; 138].
Абай ескерткіші (Қосымша-Г) Абай алаңында 1972 жылғы қыркүйекте
қойылған. Қазақ халқының ақыны және ағартушысы Абай Құнанбаевтың өмірі мен
шығармашылығы Семей қаласымен тығыз байланысты.
Абай алдымен медреседе, одан кейін орыс училищесінде оқыған. Семейде
Абай Шығыс поэзиясының көрнекті өкілдері: Садидің, Низамидің, Фирдоусидің,
Шәмсидің шығармашылығымен танысты.
Өзінің Жидебайдағы ауылында тұрғанда да Абай Семейде жиі болған. Ол
өзінің жерлесі Анияр Молдабаевтың бұрынғы Загородный көшесіндегі үйінде
апталап тұрған.
Абай қоғамдық кітапханаға жиі барған. Спенсердің, Бокльдің,
Дарвиннің, Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың, Толстойдың, Салтыков-
Щедриннің шығармаларын оқыған және қайталап оқыған. Сондай-ақ
энциклопедиялық сөздіктерді, анықтамалықтар мен атластарды оқып- үйренген.
Ол Лермонтовтың Кинжал, Парус сынды өлеңдерін, Пушкиннің Евгений
Онегиннің тарауларын, Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударған.
Семейде Абай Михаэлиспен, Долгополовпен, Леонтьевпен танысты, ақын
мен саяси жер аударылғандардың арасында тығыз достық қатынас орнады. Өзінің
достарының арқасында Абай барған сайын қала мен ауылдың қоғамдық өміріне
белсене қатысты.
1885 жылы ол мұражайдың қазақ халқының өміріне, тұрмысы мен
дәстүрлеріне арналған бөліміне 60-қа жуық бағалы мұрағаттарды тапсырған.
1886 жылы ақын статистикалық комитеттің әрекет етуші мүшесі, ал 1902 жылдан
бастап Географиялық қоғамның мүше-корреспонденті болады, ол бастауыш білім
беруге қамқорлық жасау қоғамының жұмысына да қатысты [2; 67].
Семей Абай үшін нағыз университет болған. Семей қаласының тұрғындары
өздерінің ұлы жерлесін мақтан етеді, оның аруағын қасиет тұтады. Қалада
Абайдың республикалық мемориалдық музейі бар, облыстық драма театрына,
көшелерге, оқу орындарына ақынның аты берілген.
Қазақстан Коммунисттік партиясы Орталық Комитетінің қаулысымен Семей
қаласында Абай Құнанбаевтың ескерткішін орнату шешілген болатын.
Ескерткіштің авторы-мүсінші Д.Г.Элбакидзе, сәулетшісі Шингарев. Құрылыс
жұмыстарын құрамында Виктор Алексеевич Гусалов, Борис Алексеевич Метелин,
Петр Васильевич Кадыковтар бар бригада жүргізген.
Шәкәрім атындағы паркте орналасқан бауырластар зиратындағы обелиск
тарихи ескерткіш қатарына жатады.
1919 жылғы атылған адамдардың мәйіттері В.Ленин атындағы парктегі
бауырластар зиратына жерленген болатын. 1920 жылы бауырластар зиратында
кірпіштен қаланып, салынған обелиск орнатылды. 1973 жылы бұл обелиск алынып
тасталып, орнына металл мен граниттен жасалған жаңа обелиск орнатылды.
Обелиск авторлары ерлі-зайыпты Гавриловтар болып табылады. Революция
рәміздері ретінде штык пен Ту алынған. Қызыл гранитке жұлдыз ойып салынған,
1919 жыл деген жазу мен қаза тапқандардың аты-жөндері көрсетілген. Штык
пен металл каркас титан беттерінен жасалған. Сұр және қара гранит Алтай
өлкесіндегі кен орнынан жеткізілген. Қызыл гранит Алматыдан әкелінген.
Штыктың биіктігі 11 метр, подиумның көлденеңі 9 метр. Штык қалада Совет
өкіметі қарулы жолмен орнатылғанын бейнелейді. Қызыл тудың биіктігі- 2,80
метр, ұзындығы- 5,2 метр.
1975 жылы қойылған Азамат соғысы және Ұлы Отан соғысы жылдарында тері-
мех бірлестігінен қаза тапқан батырлардың құрметіне қойылған декоративтік-
монументальді қондырғы Тері-мех бірлестігінің әкімшілік ғимаратында
орналасқан.Тері-мех бірлестігі қаладағы ең байырғы кәсіпорындардың бірі.
Ескерткіш осы кәсіпорында жұмыс істеп, артынан Азамат және Ұлы Отан
соғысында қайтыс болған азаматтардың құрметіне қойылған.
Маяковский көшесінде Революция мен азамат соғысының батырларына
орнатылған тарих және монументальды өнер ескерткіші 1977 жылғы 2 қарашада
салынған [36; 112].
1918 жылғы 1 қантарда Семейде РСДРП (большевиктер) комитеті құрылды.
Еңбекшілер қалада Кеңес өкіметінің орнауын құттықтап жатты. Бірақ таяп
қалған ақ гвардия бөлімдерінің қолдауын сезінген контрреволюцияшылдар 1918
жылғы 11 маусымда қалада контрреволюциялық төңкеріс жасады. Қалада ақтардың
терроры басталды, ол атаман Анненков келген соң тіпті күшейді. Қазіргі 352-
353 кварталдар орналасқан тұрғын массивтердің жанынан ол кезде уақытша
Сроственка теміржол айрығы өткен. Міне, осы араға Анненковтың бұйрығы
бойынша ажал вагондары қойылған.
Революцияға қатысқан Семейдің, Павлодардың, Петропавловскінің,
Барнаулдың және басқа қалалардың коммунистері, Қазақстан мен Алтайдың
коммунистері аштық пен суықтан азап тартып, ақ гвардияшылардың өлтіретін
күнін күтіп, осы вагондарда қамалып жатты. Осы вагондарда большевиктерге
жасалған жантүршігерлік оқиғалар туралы көрнекті қазақ жазушысы Сәкен
Сейфуллин өзінің Тар жол, тайғақ кешу атты кітабында жазған болатын.
Күзетшілерден өз туғандары мен туысқандарының тағдырын біле алмай
вагондардың жанында күндіз-түні қолдарында дорбалары бар қарттар мен
балалар, әйелдер мен аналар тұрды. Таң алдында ақ гвардияшылар тұтқындарды
қарағайлы орман жанындағы құмды тақырға апарып атқан. Ажал вагондарында
қаза тапқандардың ішінде қаланың көптеген кәсіпорындарының қызметкерлері
бар болатын. Ажалға басы байланғандардың ішінде әсіресе өнеркәсіпті Затон
ауданының жұмысшылары көп еді. Кейін 183 адам бұрынғы Никольск соборының
скверінде, қазіргі Ленин атындағы паркте жерленді. Ескерткіш революция
құрбандарына, батыр большевиктерге және совет өкіметі мен жұмысшы табының,
кедей шаруалардың ісі жолында өмірін қиғандардың барлығына орнатылған.
Мемориал кешенін орнататын жерді Семей қаласындағы ардагерлер Кеңесі
белгілеген. Тапсырыс беруші қалалық коммуналдық шаруашылық бөлімі. Жобасын
жасағандар: Мокрыхтың басшылығындағы сәулет- жоспарлау бөлімі; Симушкина
басқаратын инженерлік қондырғылар бөлімі; Выходцев жетекшілік еткен электр-
техникалық бөлімі, Семоблпроект мемлекеттік жобалау институты. Мүсіншілер
ленинградтықтар: А.В.Тихомолов, О.С.Клюшкин, О.А.Семченко. сәулетшісі
М.О.Михайлов. ескерткіш 1977 жылғы 2-қарашада ашылған.
Бұл ескерткіш кешеніне ажал вагондары, аза тұтқан үш әйел мен
кернейші кіреді. Кешенді биіктігі 4 метрлік кернейші қызыл армияшының
тұлғасы ашады, ол 9 метрлік тұрғыда орнатылған. Қызыл армияшы кернейші
тұлғасы бұл революция әуенінің, өмірдің өлімді жеңетіндігінің белгісі.
Кернейші керней тартып, Кеңес өкіметінің орнағаны туралы хабар беріп тұр.
Қоладан жасалған белгі созылған екі вагон тұр. Үшінші вагон өзінің
натуралды үлкендігі мөлшерінде қойылған, оның көлемі 4×4×6 метр. Ашық
есіктерден әбден азапталған революционерлер көрінеді. Вагондардың
қабырғаларына:
1. Мәңгі есімізде. Олар барлық болашақ ғасырлардағы бақыт үшін құнын
төледі.
2. Әлемдік революция үшін батыр күрескерлер. Ұрпақтың өлім арқылы
мәңгілікке беттеген сендердің жолдарыңды ұмытпайды,- деген жазулар
жазылған.
Аза тұтқан әйелдер мүсіні бір тұрғыда орнатылған, олардың біреуі
баласын құшақтап тұр. (Биіктігі 4,5 метр).
Материалдары: әктаспен қапталған бетон, беті тегістелген әктастан
жасалған қаптағыш тақталар, мырышталған болат, қорғасын сым, әктас
қиыршықтары [67].
Достоевский көшесіндегі 118 үйде Ш.Уәлиханов пен Ф.М.Достоевскийдің
жұптық ескерткіші (Қосымша Д) орналасқан.
Ш.Уәлиханов пен Ф.М.Достоевский жұптық композициясы Семей қалалық
атқару комитетінің тапсырысы бойынша РСФСР көркемсурет қорының Москвадағы
экспериментальды скульптуралық-өндірістік комбинатында жасалған. Ескерткіш
Мытище қаласындағы зауытта құйылған. Авторы мүсінші Д.Г.Элбакидзе. бұл
ескерткіштің негізіне 1859 жылы Семейде Лейбин фотосалонында түсірілген
фотосурет алынған.
1859 жылы мамыр айында Достоевский Сібірден Ресейге қайтуға рұқсат
алады. Ол жол қағаздарын күтіп жатқанда, Ш.Уәлиханов Қашқариядан қайтып
оралып, Омбыға географиялық жаңалық ашқаны туралы хабар әкеле жатқан
болатын. Омбыға бара жатып, ол Семейдегі өзінің ескі досына соғады, екеуі
қоштасарда суретке түскен [63; 7].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz