Солтүстік Үндістанда Моғолдар билігінің орнауы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 3
1. III – XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯДА ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА
БАСТАУЫ.
1.1 III – V ғасырлардағы Солтүстік Үндістанның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..6
1.2 Гупттар державасы. Декандағы
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен
сауда ... ... ... ... ... ... ... . ... .10
2. XI – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҮНДІСТАН.
2.1 XI – XIV ғасырлардағы Үндістан. Дели сұлтанатының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
2.2 Алаут – ут – дин Хилжаның патшалық
құруы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .15
2.3 XIV – XVI ғасырлардағы Бахмани және Виджаянагар мемлекеттері ... .18
3. ИНДИЯ ҰЛЫ МОҒОЛДАР БИЛІГІ КЕЗІНДЕ.
3.1 Оңтүстік Үндістанға еуропалықтардың
келуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..23
3.2 Солтүстік Үндістанда Моғолдар билігінің
орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.3 Акбардың
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...38
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе.
Өзектілігі:Әр қоғамның әлеуметтік – экономикалық және мәдени – рухани
дамуына сай оқытудың теориясы мен әдістемесі өзгеріп отырады. Қазіргі
кезедегі қоғамның жағдайы, оның даму тенденциялары мектепте тарихты
оқытуды, өзгертуді талап ететінін өмір көрсетіп отыр. Оны біз жүргізіліп
жатқан реформалардан, оқыту технологияларының жаңаруынан көреміз.
Оқушылардың танымдық қызметі тарихи білімдерді қалыптастырудың тұтастығына
және шығармашылықпен қолдана білуіне бағытталады. Тарих пәнінің тәрбиелік
мүмкіндігі мол. Өйткені ол адамзат баласына ғасырлар бойы жинаған
тәжірибесін баяндайды. .
Ертедегі және классикалық орта ғасыр тарихының өзекті проблемасы
тарихи материализм тұрғысынан алып қарағанда, тұтас бүкіл дүние жүзілік
тарихи дәуірдің барлық қоғамдық қатынастарының белгілі құрылымын тудыратын
өндіріс әдісі ретіндегі феодализмнің тууы мен мәнін ашып көрсету болып
табылады.
VI–XVII ғасырларда Үндістан көптеген мемлекеттердің – князьдықтардың
жиынтығы түрінде болған, бұл мемлекеттер өзара экономикалық тұрғыдан
байланысы жоқ болатын, тек соғыс кездерінде ғана ірі князьдықтардың (Харши
империясы мен Гупта империясы) маңында бірігетін. Бұл кезеңдегі үнді
мемлекеттері монархиялық басқару нысанында болған, оларды махараджа – басты
князь басқарған. Махараджаға кеңесшілері – монтри паришад көмектесетін.
Мемлекеттік аппаратта маңызды орынды әскерлер мен салық жинаушылар
иеленетін болған.
Гупта және Харши империялары провинцияларға (деша, бухти) бөлінген еді,
оларды шекаралық облыстардың басшылары (гонтри) мен патша өкілдері
(упарика) басқаратын. Провинциялар округтарға (вишая) бөлінген. Ең төменгі
аумақтық бірлік болып селолық қауым табылған, оның басында староста –
граминк тұрған.
Феодалдық Үндістанның құқықтық жүйесіне мұсылман құқығы көптеген өзгерістер
әкелген, бұл құқық елге мұсылмандық жаулап алушылардың жорықтарының
нәтижесінде енген. Үндістанда мұсылман үстемдігі орнатылғаннан кейін,
жергілікті құқық – дхармашастрдың қолдану саласы адамдар арасындағы таралу
шегі және қоғамдық қатынастарда таралу шегіне қарай қысқартылған. Дінге
тікелей қатысы бар деген қатынастардың барлығы: неке және отбасылық,
мұрагерлік және діни қызметпен байланысты қатынастар мұсылман адамға
қатысты болса мұсылман құқығымен, ал индусқа қатысты болса индус құқығымен
реттелетін болған. Дәл осы кезеңде нормалары жаңа жағдайларға икемделген,
қазіргі кездегі Үндістанда да индуизм дініне сенушілерге де қатысты әрекет
ететін құқықтың персоналдық жүйесі, яғни, үнді құқығының жүйесі қалыптасты.
Тарихнамалық зерттелу деңгейі: Ерте ортағасырлық үнді қауымы туралы
мәліметтер VII ғасырда Бана деген жазушы қалдырған “Харшачарите” деген
шығармада сақталған. Ол әр үйдің өзінің астық қоймасы болғандығын, үй
ауласы қоршалатындығын баяндайды. Үйдің айналасы бау–бақша болған. Үйдің
қасындағы усадьбадан басқа жер жыл сайын қайта бөлініп отырған. Бана: “көп
жер ну тоғайлы болғандықтан күріш егіп, қырман жасалатын жерлер жыл сайын
қайта бөлініп отыратын. Бірақ әр жыл сайын таластартыс, дау – дамай болып
отыратын,” – дейді. Бананың шығармасында бейнеленген ауыл күріш пен
мақтадан басқа көкөніс пен қант тростнигін өсіретін. Шаруалар сонымен қатар
қосымша аңшылықпен айналысатын. Қауымның иелегіндегі тоғайдан жабайы жеміс
– жидек теретін.
Храмдар өз иеліктерін жерлер сатып алу арқылы немесе ашаршылық жылдары
өсімқорлық операциялары арқылы ұлғайтып отырған. X – XI ғасырларда ірі жер
иеліктері бар храмдар Катхъявар жарты аралығындағы Сомнатха, Индияның
оңтүстігіндегі Мадура болған. Князьдар мен храмдарда басқа қауымның байып
алған өкілдері де феодалдарға айнала бастады. Князьдар әскери қызмет
атқарғандарға да жер үлесін бөліп отырды. Бұл туралы біз Сюан Цзанның
қалдырған жазбаларынан білеміз. Ол былай дейді: “Губернаторлар, кеңесшілер,
сот чиновниктері мен қызметкерлер жер үлесін алып, соның түсімімен күн
көреді”.
Бабыр әлемді жаулап алушы, қолбасшы атақтарымен қатар, өлеңдердің авторы
ретінде де белгілі болған. Ұлы Моғолдар империясының негізін салушы
энциклопедиялық "Бабыр намэ" шығармасының авторы. "Бабыр намэ" тек тарихи
ғана емес, әдеби шығарма да болып табылады. Кітап 1526 - 1530 жылдары
шағатай (ол кезде түріктің әдеби тілі) тілінде жазылған. Кітапта Орта Азия,
Афганистан, Пәкістан, Үндістан халықтарының тарихына, этнографиясына,
географиясына байланысты және XV -XVI ғасырларда Дешті Қыпшақты мекендеген
ру, тайпаларға байланысты да мәліметтер береді.
Абуфазыл өзінің “Аин – Ий - Акбари” деген еңбегінде 1577 жылы 1 манн
(400 гр) бидай Аграда–50 дам, Алахабадта 62 дам, Аудта–44 дам, Делиде – 56
дам, Мальвада 75 дам тұратын дейді.
Индиядағы XVI ғасырдағы өзгерістер ұлы ақын Тулси Дастын атақты “Рамайяна”
деген поэмасында көрініс тапты. Поэманың сюжеті оқырманды ежелгі замандарға
апармақ болғанымен ақын өзі өмір сүрген XVI ғасырдағы Үнді қоғамын
суреттейді. Поэмада ең алдымен ақша билігінің өсуі, брахмандардың шықбермес
шығайбайлығы, қытырмылығы мен дүниеқоңыздығы суреттелді. Ақшасы көп адам
шыққан тегімен мәдениеттілігіні қармастан–ақ құрметке ие болып,
маңғазданды. Ал ақшасы аз тектілер сый–құрметтен айырылды. Поэмада касталар
арасындағы шек жойылып, құрып бара жатыр, халықтық адамгершілік қасиеті
азғындап кетті деген сарын бар.
Курс жұмысымның хронологиясы: 1 кезең–Солтүстік Үндістан (V–VI–VII
ғ.ғ.) мен Оңтүстік Үндістандағы (VI – VII – XIV ғ.ғ.) ертефеодалдық
қатынастар. Ірі империялар – Гупта империясы (IV – V ғ.ғ.) мен Харши
империясы (VII ғ.) бірқатар ұсақ феодалдық князьдықтарға бөлінді;
2 кезең – дамыған феодализм (XIII ғ. – XVI ғ. бірінші жартысы), бұл
кезде Үндістанда ірі феодалдық мемлекеттер қалыптаса бастады: алдымен Дели
сұлтандығы (XIII ғ.), содан кейін Ұлы Моғолдар империясы (XVI ғ. басы);
3 кезең – кейінгі феодализм кезеңі (XVI – XVIII ғ.ғ.). қамтиды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері: Орта ғасырлардағы Үндістанда
феодалдық қатыныстардың қалыптасуын, Дели сұлтанатының құрылуы мен жерге
феодалдық меншіктің мәселелерін ашып көрсету. Ұлы Моғолдар билігі
кезеңіндегі Үндістан және Акбардын реформаларын қарастыру.
Зерттеу әдісі:Курс жұмысын жазу барысында жинау, жүйелеу, сараптама
жасау, талдау, ізденіс әдістері қолданылды.
Курс жұмысымның құрылымы: Курс жұмысым кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады. Кіріспеде таңдап алынған тақырыбымнын маңыздылығын
дәлелдеуге, курс жұмыстың мақсаты – міндеттерін ашып көрсетуге басты назар
аудардым.
Бірінші тарауда Солтүстік Үндістанның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы туралы деректерге, зерттеулерге шолу жасадым. Гуптар державасы мен
Декандағы жағдай негіздерін ашып көрсетуге тырыстым. Бұл тарауда сонымен
қатар Ортағасырлық Үндістан қалалары, қолөнері мен саудасы баяндадым.
Екінші тарауда Дели сұлтандығының құрылуы мен Бахмани және
Виджаянагар мемлекеттері жайлы баяндаладым.
Үшінші тарауда Оңтүстік Үндістанға еуропалықтардың келуі мен Солтүстік
Үндістанда Моғолдар билігінің орнауы жайлы қарастырдым.
Курс жұмысым осы үш тарауда баяндалған мәселелерден туындайтын
қорытындымен аяқталады.
Курс жұмысымның соңында пайдаланылған деректер мен зерттеу
еңбектерінің тізімі келтірілген.
1. III - XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҮНДІСТАНДА ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА
БАСТАУЫ.
1.1 III – V ғасырлардағы Солтүстік Үндістанның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы.
Нарбадда өзені мен Виндхи тауларынан солтүстікке қарай жатқан жерлер
Солтүстік Үндістан, ал олардан оңтүстікке қарай жатқан жерлер –
Декан”дакхин” – оңтүстікдеп бөлінеді. Бұл жерлерде көптеген тайпалар
тұрды. Олардың тілдерінде біраз ерекшеліктер болды. Тайпалар дамудың
әртүрлі сатысында еді: біреулері алғашқы қауымдық құрылыста болса, енді
біреулері құл иеленушілік құрылыста, келесі біреулері – феодалдық қоғамға
аяқ басқан еді.[1;18]
Cолтүстік Үндістанда дәнді дақылдар, жеміс–жидек, май алынатын,
қабығынан жіп жасалатын өсімдіктер өсірілді.
Малдың да көптеген түрлері өсірілді. Тау – кен кәсібі дамыды: мысалы,
алтын, темір, т.б. металдар өндірілді. Металды өңдеу ісі, жоғары дәрежеде
дамыды. Делидің маңындағы V ғасырдың басында қойылған, әлі күнге дейін сол
баяғы қалпында сақталған биіктігі 6,7 м., диаметрі 0,4 м., жазуы бар,
ешқандай коррозияға берілмейтін колонна металлургтерді таңқалдырып келеді.
Ертеректе тек қолөнерінде қолданылған темірден жасалған еңбек
құрал–саймандары V–VI ғасырларда жер өңдеу ісінде де кеңінен пайдаланыла
бастады.[1;25]
Өндіргіш күштердің жетілуінің тағы бір көрсеткіші – құрылыс ісі болды.
Бұрынғы ғибадатханалар мен т.б. қоғамдық үйлердің негізгі құрылыс материалы
болып келген ағаш енді таспен, кірпішпен алмастырыла бастады. Жаңа ғасырдың
басында тастан салынған құрылыстар тек тас өңдеушілердің шеберлігін ғана
емес, олардың өңдеу құрал–жабдықтарының жоғары дәрежеде жетілгендігін де
көрсетеді.[4;254]
Осы кезде Үндістанның атақты үңгір храмдары, яғни басынан аяғына дейін тек
тастан қашап салынған будда храмдары өмірге келді. Сондай құрылыстың бір
үлгісі – Анджанттағы будда вихрасы. Көне құл иеленуші қоғамның мәдени
орталықтарында әртүрлі кесіп: зергерлік, қару – жарақтық, гончарлық, тері,
ағаш өңдеу, тоқу – орын алған. Әсіресе, тоқу кәсібі жоғары дәрежеде
дамыды.[27;168]
Көптеген археологиялық қазба материалдары: тиындар, әдеби шығармалар
Үндістанда сыртқы сауданың да дамығандығын көрсетеді. Үндістанның Риммен
саудасы сонау I – II ғасырларда – ақ кеңінен қанат жайған болатын. Рим
Үндістаннан тәтті тағамдар, бояу, иіс су, үлбіреген мата алып тұрды. Ол
тауарлар үщін Рим Үндістанға алтын, шыны, ыдыс – аяқтар, қорғасын, шарап,
құлдар беріп отырды. IV ғасырдан бастап бұл сауда Византия қолына көшті.
Үнді көпестері батыста Аденге, шығыста – Бирмаға, Үнді – Қытайға, Ява мен
Суматраға дейін барып, сауда жасады. Қытаймен тек сауда байланысы ғана
емес, діни байланыс та орнады.[16;256]
Үнділік буддистер буддизм әдебиетін санскрит тілінен қытай тіліне аударуға
көмектесті. Үндістер сауданы құрғақта да кеңінен жүргізді. Археологиялық
қазба материалдары Индияның Орта Азиямен де байланысты болғандығын
көрсетеді. Әдеби, жазба ескерткіштер бұл кезде үндінің ауыл шаруашылығы
қауымында үлкен отбасыларының шағын, жеке отбасыларына бөліну процесі
күшейгендігін көрсетеді. Бұрын үлкен отбасының басшысы өлгеннен кейін де
бөлінуге тыйым салынатын болса, енді жаңа дәуірдегі брахман заңы бойынша
ондай отбасының басшысы тірі кезінде де бөлінуіне рұқсат беріле
бастады.[4;58]
Мұндай ірі отбасыларының кішігірім жеке–жеке отбасыларына бөлшектенуі
үнділік ауыл шаруашылығы қауымындағы мүлік теңсіздігін туғызып, жікке
бөлінуді тездетті. Кейбір қауым мүшелері өз үлестерін сатып жіберді. Қауым
ол үлестің келімсектерге өтіп кетпеуін қадағалап отырды. Бұл туралы бізге
сақталып жеткен “Артхашастра” деп аталған саясат туралы трактаттан білеміз.
Оның авторы б.з.д. IVғасырда өмір сүрген Каутилья. Ол трактат бойынша қауым
мүшесі жерін сатуға ерікті болды.Бірақ ол жерді сатып алуға ең алдымен оның
өз туыстары құқылы болды, тіпті болмаса тек сол қауымның басқа мүшесі ала
алатын.[5;245]
Трактатта “даса” деген құлдардың жаңа түрі туралы айтылады. Бұл жерін сатып
жіберіп, қарызға белшесінен батқаннан кейін басқа біреуге құлдыққа
жалдануға мәжбүр болған, жолы болмаған бұрынғы тек құқылы қауім
мүшесі.[5;257]
“Артхашастрадан” біз патша иелегінде құлдар мен қатар майда жалгерлер де
болғанын білеміз. Халық өте тығыз орналасқан жерлерден еріктілерді патша
иелігіне көшіретін, басқа патшалықтан қоныс аударғысы келетіндер
шақырылатын. Мұндай ұсақ жалгерлер патшаға өнімнің жартысына жуығын беріп
тұратын. Қажет болса патша ондай қоныс аударушыларға материалдық көмек
көрсететін: мал, тұқым, ақша беретін. Жалгерлер патша чиновниктерінің
бақылауында болатын. Патша бос жатқан жерлерді сатуға да, жалгерлерге
беруге де құқылы болды.[2;48]
Сөйтіп, жаңа дәуірде ірі жер иелері өз шаруашылықтарын прогрессивті негізде
жүргізе бастады. Құлдар еңбегі тиімді болмады. Сондықтан жер иелері оларға
өз шаруашылығын жүргізетін үлес бөліп берді. Ол үлес үшін құлдар жер иесіне
жұмыс істеп беретін немесе өнімнің белгілі бір мөлшерін беретін. Сонымен,
құлдық қоғамда қанаудың феодалдық қоғамға тән түрі кеңінен қолданыла
бастады.[5;49]
Үндістанның VI – XI ғасырлардағы әлеуметтік – экономикалық құрылысы. Құл
иеленуші қоғаммен тығыз байланыстағы тайпалардың әлеуметтік – экономикалық
дамуы жоғары болды. Оларда алғашқы қауымдық құрылыс тез ыдырады. Декан
тайпалараның ішінде аұсүйектер тобы бөлініп шыға бастады. Тайпа
көсемдерінің рөлі арта түсті. Тайпалар арасындағы қақтығыстар, олардың
бірін – бірі бағындыруы күшейді.[4;165]
Жер иесі – феодалдың билігі өз қарамағындағы басыбайлы немесе толық
құқылы емес шаруаларға тарады. Олар феодалдардың жерінде ұсақ шаруашылықпен
айналысып, феодалға жер рентасын төлеп отырды. Декан князьдықтарындағы ең
ірі жер иелері – махараджаларұлы князьдарболды. Князьдар бос жатқан
жерлер мен қауым жерлерінің біраз бөлігін күшпен тартып алу арқылы
өздерінің жер иеліктерін құрастырды. XI ғасырдан бізге жеткен бір мәлімет
мынаны хабарлайды: “Оңтүстіктегі бір князь өз көршілерінің жерін жаулап
алған соң ол жердің бұрынғы иелерін қуып шығып, оған өз шаруаларын көшірді.
Сөйтіп, 1900 ауыл құрған. Ол жерді өте мұқият бөліп, көшіп келгендердің
қанша салық төлейтіндігін белгіленген”.
Сақталған князь грамоталары қауым жерінде бос жатқан жерлер князьдікі болып
есептелгендігін хабарлайды. Ол жерлер “раджа жері” деп аталған. Князьдардың
қауымға тиісті жерде де үлесі болды. Оны сол қауымның шаруалары өңдейтін.
Храмдар мен монастырлар да ірі жер иелері болды. Князьдар храмдарға көп
жерлерді жомарттықпен сыйлап отырған. Мысалы, XI ғасырда “Батыс Декандағы
бір князь храм мен дінбасыларына 1400 село мен деревня сыйлаған”, - дейді
бізге жеткен князь грамоталары.[5;186]
Храмдар өз иеліктерін жерлер сатып алу арқылы немесе ашаршылық жылдары
өсімқорлық операциялары арқылы ұлғайтып отырған. X – XI ғасырларда ірі жер
иеліктері бар храмдар Катхъявар жарты аралығындағы Сомнатха, Үндістанның
оңтүстігіндегі Мадура болған. Князьдар мен храмдарда басқа қауымның байып
алған өкілдері де феодалдарға айнала бастады. Князьдар әскери қызмет
атқарғандарға да жер үлесін бөліп отырды. Бұл туралы біз Сюан Цзанның
қалдырған жазбаларынан білеміз. Ол былай дейді:“Губернаторлар, кеңесшілер,
сот чиновниктері мен қызметкерлер жер үлесін алып, соның түсімімен күн
көреді”.[1;110]
Үндістанда қызмет орны әкеден балаға көшіп отырдынегізінен. Сол
себепті қызметі үшін берілетін жерлер де атадан балаға қала беретін. Әскери
міндеткерлігі үшін де жер берілетін. Сол жері үшін оның иесі жасақшыларымен
князь шақырған кезде жиналып келуі керек болды. Егер келмей қалса, жерді
князь қайта алып қоюға құқылы. Мұндай жер беру жүйесі әсіресе Гуджаратта,
Мальвада, Раджпутан мен Джамна – Ганга өзендері маңында кең өріс алды.
Сөйтіп, Үндістанның бір аудандарында феодалдық қатынастар мен таптар дамып,
жетіле түсті, ал енді бір аудандарда жаңадан қалыптасып жатты. Феодалдар
өздерінің таптық артықшылықтарын иұрагерлікке заң жолымен бекітіп,
феодалдық қоғамның билеуші, үстем сословиесіне айналды. Феодалдардың қауым
жерін басып алулары бейбіт жолмен жүргізілмеді. Қауым мүшелері феодалдарға
қарсы күресіп бақты. Бірақ әлсіз қауым мүшелері жеңіліс тауып
отырды.[3;256]
Ерте ортағасырлық үнді қауымы туралы мәліметтер VII ғасырда Бана деген
жазушы қалдырған “Харшачарите” деген шығармада сақталған. Ол әр үйдің
өзінің астық қоймасы болғандығын, үй ауласы қоршалатындығын баяндайды.
Үйдің айналасы бау–бақша болған. Үйдің қасындағы усадьбадан басқа жер жыл
сайын қайта бөлініп отырған. Бана: “көп жер ну тоғайлы болғандықтан күріш
егіп, қырман жасалатын жерлер жыл сайын қайта бөлініп отыратын. Бірақ әр
жыл сайын таластартыс, дау – дамай болып отыратын,” – дейді. Бананың
шығармасында бейнеленген ауыл күріш пен мақтадан басқа көкөніс пен қант
тростнигін өсіретін. Шаруалар сонымен қатар қосымша аңшылықпен айналысатын.
Қауымның иелегіндегі тоғайдан жабайы жеміс – жидек теретін.[10;156]
Жер иеленуші қауым ыдыс–аяқ, құрал–сайман жасайтын ұста, шаштараз, кір
жуушы, қарауыл, мүрабсушы, тері өңдеушілерді жалдап ұстайтын. Бірнеше
деревнядан тұратын үлкен қауым зергерлер мен тас кесушілер жалдайтын. Өз
еңбектері үшін олар қауымнан азық – түлік алып отыратын. Әрбір қауым мүшесі
сол жалдамалы шеберлер үшін астық өнімінің белгілі бір мөлшерін бөліп беріп
отыратын. Кейбір қолөнершілер натуралдық жалақысына қоса қауымнан кішігірім
жер үлесін алып, үрімбұтағына мұраға қалдырып отыратын. Қауымның
старостасы, хатшысы, қазысы, балгер – болжаушысыастрологболды. Соңғысы
жұлдызнама құрастырып, әр жұмыс үшін сәтті күнді анықтайтын, брахмандар мен
қауымның қадірлі адамдарының балаларын оқытатын. Староста, хатшы,
астрологтар мен мұғалімдер қауымнан натуралды жалақы алды. Олардың
жалақыларының мөлшері қолөнершілердің жалақыларынан едәуір көп болды.
Оларға жер үлесі көп берілді.[6;49]
Сонымен қауымның халқының қатары үнемі келімсіктермен толықтырылып
отырды. Әртүрлі себептермен өз жерлерінен қашып, басқа қауым арасына келіп
паналаған келімсектер бара – бара сол қауымға сіңіп кетіп, тең праволы
мүшесі болып шығатын. Үлес алып, оны мұрагерлікке қалдырып отыратын. Бірақ
олардың қауім жерінен түсетінөнімдітабысты бөлісуге құқысы болмады. Тең
праволы қауым мүшелерінің арасындағы мүлік теңсіздігінің дамуы бірте –
бірте қауымдағы демократияны әлсірете бастады. Бұл теңсіздік өскен сайын
қауым мәселелелерін шешу жалпы жиналыстан әулеттер басшыларының,
кейін–селолық панчаяттың“бестің” кеңесіқолына көшті. Ал панчаятта шешуші
рөльді староста мен оның көмекшісі–селолық писарьхатшыатқарды.[9;254]
1.2 Гупттар державасы. Декандағы жағдай.
IV ғасырда Солтүстік Үндістан Магадхалық ақсүйектердің қол астына бірікті.
320 жылы Магадхадағы өкімет билігі Гупта әулетінің өкілі Чандрагуптаның320
– 340қолына тиді. Оның баласы Самудрагуптаның340 – 380тұсында Гупттар
билігі Батыс Бенгалиядан Пендажбқа дейінгі аралықтағы Солтүстік Үндістанға
таралды.
Ұланғайыр Гупттар державасын басқару үшін күшті әкімшілік және әскери
аппарат құрылды. Ондай аппарат тек астана Паталипутрада ғана емес, басқа
маңызды қалалар мен елді мекендерде де құрылды. V ғасырдың ортасында
халықтың салыққа деген наразылығы көтеріліске әкеп соқты. Державадан батыс
облыстар бөлініп шығып, тәуелсіз мемлекетке айналды. 458 жылы гупттар өз
державасын көшпелі гунн – эфталиттер шабуылынан қорғап қалды. Бірақ V
ғасырдың аяғына қарай, Будхагупта тұсында гунн – эфталиттер гуптталарға
қарсы қатты соққы беріп, батыстағы Мальва, Гуджарат, т.б. бірқатар
облыстарды алды.[8;46]
Гупттар тек Магадхты ғана ұстап қалды. Эфталиттер Шакала қаласын өз
астанасына айналдырды. Эфталиттер езгісі елді ауыр күйзеліске ұшыратты. Ол
езгі үнділіктерді көтеріліске шығарды. 528 жылы гупттар басшысы Баладитья
Орталық Үндістандағы Мандасордың басшысы Яшодхарманмен одақтаса отырып,
эфталиттерді талқандады. Эфталиттер қуылды. Бурақ бұл күрес Гупттар
мемлекетін өте қатты әлсіретті. Ішкі талас–тартыстар тоқтамады.Ақыры, VI
ғасырдың аяғында Гупттар мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.[6;145]
Гупттар державасы құлағаннан кейін Декан аумағында бірнеше ұсақ,
дербес князьдықтар құрылды. Олардың ішіндегі ең ірілері жарты аралдың
оңтүстік батысындағы Чера, Қиыр оңтүстіктегі Пандья, Оңтүстік шығыстағы
Чола және шығыстағы Андхра болды. Деканның солтүстік батысында скиф
әулетінен шыққан басшылар құрған кішігірім мемлекет болды. Бұл
князьдықтардың кейбіреулерінде бұрынғы ақсүйектер билігі сақталып қалды.
Басқаларын төменгі сословие – шудра мен вайшилерден шыққандар немесе
Үндістанға басып кірген тайпалар өкілдері басқарды. Деканның біраз
князьдықтарында жергілікті әскери аристократиядан шыққан өкілдер билігі
орнады. Декан елдерінде Солтүстік Үндістандағыдай құл иенушілікпен қатар
алғашқы қауымдық қатынастар да сақталды.[3;289]
Сонымен археологиялық мәліметтер мен әдеби ескерткіштерден Декан
патшалықтарының I – III ғасырларда Риммен қызу сауда – саттық жүргізіп
тұрғандығы белгілі. Деканның теңіз жағалауларынан табылған тиындар соның
айғағы. Бұл аймақ тәтті жеміс – жедіктерге бай болған. Деканның ішкі аймағы
адам кіре алмайтын тоғай еді. Деканда негізінен мал өсіріп, аң аулаумен
шұғылданатын тайпалар тұрды. Бұл тайпалар құлиенушіліктен соншалықты алыс
тұрған жоқ. Олар мен Деканның егіншілікпен айналысатын құл иеленуші
халықтары арасында тығыз қатынас болған.[6;562]
1.3Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен сауда.
Ерте орта ғасырлардың басында Деканда да бірнеше ұсақ феодалдық
князьдықтар пайда болды. Олардың ішіндегі үлкен рөл атқарғандары – астанасы
Канчи қаласы болған Паллдар князьдығы мен астанасы Ватапиқазіргі
Бадамиқаласы болған Чалукилер князьдығы болды. Табысты соғыстардың
нәтижесінде Паллавтар қазіргі Тамил халқы қоныстанған аумақты, ал Чалукилер
II Пулакешин тұсында маратхи, телугу және жартылай каннара халқы орналасқан
аумақтарды жаулап алды.[5;40]
Чалукилер өз қолдарында бүкіл батысДекан жағалауын ұстады. Бұл жақта
Индияның Батыспен теңіз саудасын жүргізетін басты порттары орналасты.
Тарихи деректер VII ғасырдан бастап Чалукилер мен Паллавтар арасында
тынымсыз соғыс жүргізілгенін хабарлайды. Соғыс кезінде азып – тозған қауым
мүшелері бақуатты жер иелері – феодалдардың жеңіл олжасына айналып отырды.
Феодалдар олардың жерлерін баспы алып, өздерінің басыбайлы шаруаларына
айналдыратын. Кейбір қауым мүшелері соғыс жүріп жатқан жердегі үлесін өз
еркімен тастап, қашып кететін. Сөйтіп, басқа жақтағы бір феодалға немесе
дінбасыларына барып паналап, солардың басыбайлы шаруаларына айналатын.
Көптеген паллавтар мен чалукилік феодалдар соғыс кезінде байыған үстіне
байи түсіп, өз сюзерендеріне қарсы шыға бастады. Олармен соғыста алдымен
Чалукилер, кейін – Паллавтар жеңілді. IX ғасырдың ортасында иелігі қазіргі
Берарда болған Раштракуттер деген феодалдар Чалукилерді құлатып, X ғасырдың
аяғына дейін билікті қолдарында ұстады. IX ғасырдың екінші жартысында Чола
деген феодалдар Паллавтарды құлатты.[4;56]
Араб жазушыларының айтуынша, Раштракуттер мемлекеті сол кездегі
Индияның ең күшті мемлекеті болды. Раштракуттер көрші Декан князьдарымен,
шығыста – чалукилермен және чолалармен, канаудждың пратихараларымен, сондай
– ақ өз вассалдарымен соғысып отырды. X ғасырда, III Кришна тұсында,
Раштракуттер Деканның қиыр оңтүстігінде ірі жеңістерге жетті. Олар бір
кезде Цейлоннан да алым – салық жинап тұрды. Тынымсыз соғысттар
Раштракуттерді әлсіретті. Оны чалукилер пайдаланып қалды. Раштракуттер
жеңіліп, чалукилер билігі орнады. Чалукилердің әскери қуаты IX ғасырдың
ортасында өте жоғары дәрежеге жетті. Осы кезде олар Мальваның басшысын өз
вассалына айналдырып, Солтүстік Үндістанға қарақшылық жорық жасады.
Чалукилер Канауджды алып, онан соң шығысқа бет бұрды. Қазіргі Ассамға дейін
жетті. Чалукилер Деканның батысын XII ғасырдың басына дейін қолдарында
ұстады.[3;65]
Чалукилер мемлекеттің бір мезгілде Деканның оңтүстігінде Чолалар
мемлекеті құрылды. Оның аумағы, әсіресе I Раджендраның1016– 1044тұсында
әлдеқайда ұлғайды. Раджендарының сәтті соғыстарының нәтижесінде Чола
Державасы Оңтүстік Үндістандағы тамиль жерлерін, Бенгал шығанағы жағалауын
өзіне қаратып алды. Үлкен флотының күшімен Раджендра Цейлонды, Никобар және
Андаман араларын басып алды. Ранджендраның мұрагерлері XI ғасыр бойы
Чалукилермен жиі – жиі соғысып отырды. Бұл соғыстар XII ғасырда Чолалар
билігін әлсіретті. Халық көтерілістері, сектанттар қозғалысы, феодалдар
қуатының өсіп, олардың бүліктерінің жиілеуі – осының бәрі Чолалар
державасын құлатып тынды.
Чалукилер, Раштракуттер, Чолалар патшалары елді ұлы князь тектерінен шыққан
және сарай маңындағы жоғарғы сановниктерден тұратын кеңес арқылы басқарды.
Кеңестің бір мүшесі бас министр болды. Ол махапрадан деген титул алатын.
Патшаның ең жақын көмекшісі, әрі мұрагері – оның баласы болатын. Мемлекет
облыстарға бөлінді. Облыстар мен округтердің көлемі әртүрлі болды. Облыс
басшыларының билігі де зор еді. Олардың өз әскерлері, салық жинау
аппараттары болды, облысты басқаруда толық автономиялы болды. Олардың
тәуелділігінің белгісі–сюзереніне салық төлеуі болды. Сондай – ақ олар
жерді сюзереннің рұқсатынсыз үлестіріп бере алмады.[13;95]
Князь қазынасына түсетін феодалдық оброкты жинайтын адамдар өлгенде
олардың бұл қызметін балалары жалғастыратын. Жақсы қызметі үшін жер сыйлау
кең етек алды. Ондай жерлер көбінесе феодалдық оброктан босатылатын.
Деканда қолөнері мен сауда жақсы дамыған қалалар көп болды. Олардың
ең ірілері, әрине, астаналар мен әкімшілік орталықтары, теңіз
жағалауларындағы портты қалалар, қасиетті храмдар маңындағы елді мекендер
болды. Қолөнері алуан түрлі болды. Конкан жағалауындағы Барангал, Танджер,
Пайтхан және басқа қалаларда тоқыма өнеркәсібі жоғары дәрежеде дамыды.
Малабар жағасында кокос пальмасынан май өндіріп, циновка тоқыды, арқан
есті. Қазіргі Майсұр аумағындағы қолөнершілер піл сүйегінен қымбат бұйымдар
жасады. Қазіргі Хайдарабадта, Майсұрда, Мадрас штатының аумағында алтын,
алмас, т.б. асыл тастар, мыс пен темір көптеп өндірілді. Сол себепті бұл
жерлерде зергерлік, әшекей бұйымдар шығару кең өріс алды. Сондай – ақ қару-
жарақ, ыдыс – аяқ та көптеп жасалды. Әр қалада тері өңдеушілер, одан аяқ
киім тігушілер, тартпа, жүген жасаушылар жеткілікті болды. Тас қалаушылар,
құрылысшы жұмысшылар да жеткілікті еді.[15;56]
Соныменқолөнершілер мен саудагерлердің “шрени” деген ұйымы болды. Ол
кәсіптік каста іспеттес еді. Кейде бұл ұйым бірнеше касталарды біріктірді.
Шренидің басында старейшина немесе бірнеше старейшинадан құрылған кеңес
тұрды. Шрени органдарының шешімін оның мүшелері қайда жүрсе де бұлжытпай
орындауға тиісті болды. IX ғасырда бір сауда шрениенің 300 қалада өз өкілі
болды. Қалаларды князь тағайындайтын воевода басқарды. Ол қаланы полиция
бастығымен, көпестер шрениенің өкілімен бірлесе отырып басқарды.[25;57]
II. XI – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҮНДІСТАН.
2.1 XI – XIV ғасырлардағы Үндістан. Дели сұлтанатының құрылуы.
XI ғасырдың аяғына қарай Үндістан экономикасы өз дамуында елеулі
жетістіктерге жетті. Ауыл шаруашылығында әртүрлі дақылдар өсірілді. Ганг
өзенінің шығысында негізінен күріш егілді. Бенгалия мен Вихардан батысқа
қарай күріш орнына бидай өсіру кең өріс алды. Раджастхандағы негізгі
дақылдар қара бидай мен тары болды. Дәнді дақылдармен қоса бір жерде бұршақ
тұқымдастар да егілетін. Шағын учаскелер май алатын зығыр,
сезамкунжутсияқты өсімдіктеріне бөлінетін. Бенгалияда кендір мен мақта да
өсірілді. Ылғалды жерлерде қант құрақтары, бояу алынатын өсімдіктер
өсірілді. Ганг алқабының ылғалды жерлерінен жылына екі мәрте өнім жиналып
отырды. Ал батыстағы ылғалы жеткіліксіз, суғару жүйесі жоқ жерлерден өнім
бір – ақ рет жиналды.[9;46]
Раджастхан, Пенджаб, Синд жяәне Белуджистан аудандарында мал
шаруашылығы басым болды. Өзен, көлдері жоқ жерлерде қауым мүшелері қолдан
құдықтар қазып, байламалар жасады. Cу оңай шығатын жерлерде әр үйдің немесе
екі – үш үйдің жеке меншік құдықтары болды. Су тереңнен қиын шығатын жерде
құдықтар аз қазылды: ондай жердегі құдықты бүкіл қауым бірлесе қазып,
бірлесе пайдаланған. Ал байламалар оны тұрғызған қауымның немесе феодалдың
меншігі болды.
XIIғасырға қарай Солтүстік Үндістанға бұрыннан келе жатқан қалалар
өсіп, кеңейіп қана қойған жоқ, сонымен қатар көптеген жаңа қалалар да пайда
болды.Бұл қалалар бұрынғысынша негізінен Үндістанның феодалдық князьдерінің
астанасы болды. Олардың ішіндегі ірілері өзен – көлдердің жағасындағы,
үлкен жолдың бойындағы, теңіз жағалауларындағы қалалар болды. Ол қалалар
қолөнерінің және сауданың орталықтары болды, жергілікті феодалға, сондай –
ақ қалаға жақын жердегі феодалдарға қызмет көрсетті.[4;23]
Солтүстік Үндістан бірнеше князьдықтарға бөлінді. Олардың ішіндегі
ірілері Джамна – Ганга өзендерінің Қанаудждан Бенареске дейінгі жерінің
иесі Раджпуттық Ғахарварлар әулеті, Аджер мен Делиді иемденген Чаухандар
әулеті, Банделкханды иемденген Манделдер әулеті, Бихардағы Палдар,
Бенгалиядағы Сендер әулеті болды. XIIғасырдың екінші жартысында олардың
арасында Ганг өзенінің алқабы үшін ұзақ күрес жүрді.XIIғасырдың 80
жылдарында Притхва князі Чаухан Чанделдер әулетіне соққы беріп, Қанаудждың
билеушісі Гахарварға қауіп төндірді.Бірақ бұл қырқысуды шет ел басқыншылығы
тоқтатты.[5;130]
Солтүстік Үндістанның саяси бытыраңқылығы мен Раджпут князьдарының
жиі–жиі өзара қыоқысуларын Газни мемлекетінің басшысы Махмуд пайдаланып
қалды. Бұл мемлекет Иранның шығысында, Үндістанның батыс шекарасында
құрылған болатын. 1001 жылы Махмұд Үндістанға жорық жасады. Оның әскері
Джамна – Ганг өзендерінің алқабын, бай Анхилвар князьдігінқазіргі
Гуджараттаталқандап, тонады. Үндістанға жасалған әр жорық Газни
мемлекетіне әжептәуір табыс түсіріп тұрды: храмдар мен князьдардың
сарайларында ғасырлар бойы жиналған қазыналар, мыңдаған құлдар әкелінетін.
Газни мемлекетінің астанасы Газни қаласы Индиядан әкелінген құлдардың
қолымен салынған зәулім сарайлардан тұратын. Ол сарайларды асыл тастармен,
қымбат металмен безендіріп, салтанатқа бөлеген де сол құлдыққа салынған
Үнді қолөнерші тұтқындары болатын. Газни патшалығының Үндістанға
жорықтарының нәтижесінде Қанаудж мемлекеті жойылды.[25;120]
1175 жылы Шихаб–ат–дин Мұхаммед сұлтанның әскері Пенджабқа басып
кірді. Қалған Үнді князьдары алауыздықты тастап, бірігуге мәжбүр болды.
1191 жылы біріккен Үнді әскерлерін басқарған князь Притхви РаджаАджмир мен
Делидің князіШихат–ат–дин Гуридің әскерлерін жеңді. Бірақ, келесі 1192
жылы жеңіліп қалды. Притхви Раджа соғыста қаза тапты. Шихаб–ат–дин Аджмирды
басып алды. Бірақ Притхви Раджаның баласы князь болып қала берді. Ол тек
Шихаб–ад–динге тәуелді екендігін мойындап, вассалы ретінде салық төлеп
тұратын болды. Өзі Газниге қайтып, Шихаб – ад – дин Гури түркі тұқымынан
шыққан әскери қолбасшы Кутуб Аддин Айбекті Үндістанға наместник етіп
қалдырды. Айбек солтүстік Үндістанды жаулап алуды онан әрі жалғастырды.
1193 жылы ол Делиді алды, оны өзінің астанасына айналдырды. 90 – жылдардың
аяғында Айбек Бихар мен Бенгалияны да басып алды. Бұл жақтағы Палдар мен
Сендер князьдықтары жойылды. Бүкіл Солтүстік Үндістанда түрік, ауған, тәжік
феодалдарының билігі орнады.[14;54]
1206 жылы Шихаб – ад – динМұхаммед Гуриөлген соң оның Солтүстік
Үндістанның наместниктері Газнидің жаңа патшасын мойындаудан бас тартты.
Солтүстік Индиядағы наместниктер Кутуб – Ад – дин Айбектің қол асытан
бірігіп, соның билігін ғана мойындады. Газни мемлекетінен бөлінген мұсылман
феодалдары Дели сұлтанатын құрды. Айбектің қол астына біріккен наместниктер
бара – бара бір – бірімен соғысып, сұлтанат әлсіреді. Осы жағдайды Үнді
князьдары пайдаланып қалуға тырысты. Олар тәуелсіздіктерін қалпына келтіре
бастады. Осындай жағдайда мұсылман наместниктердің көпшілігі қайтадан
Айбектің төңірегіне топтасып, біріккісі келмеген облыстарды күшпен қосып
алды. Сөйтіп, Дели Сұлтандығы нығая түсті. Бірақ 1221 ж. Пенджабқа Хорезм
шахы Джелал – ад – динді қуып келген монғолдар баспы кірді. Шыңғыс ханның
әскері батыс Пенджабты талан – таражға ұшыратып, кейін қайтты.[5;54]
1241 жылы моңғолдар тағы да Шығыс Пенджабқа басып кірді. Осы жерден
Делиге шабуыл ұйымдастыра бастады. Монғол шапқыншылығына қарсы жергілікті
феодалдар бір орталыққа бағындырылған мемлекетті нығайтуға бет бұрды. Дели
сұлтандығы 1206 – 1526 жж. өмір сүрді. Оны XVғасырдың ортасына дейін түрік
халықының өкілдері, XVғасырдың ортасынан – ауғандық Лоди басқарды.[6;265]
Дели сұлтанатындағы жерге феодалдық меншіктің түрлері.Дели
сұлтанатында жер мемлекеттің меншігі болып табылды. Жерді беру, оның салық
мөлшерін анықтау мәселелері сұлтан билігінде болды. Әрбір жеке феодалға
сұлтан мемлекеттік рентадан үлес алуға грамота беретін. Cұлтанның жекелеген
феодалдарға рента салық үлесін алып беретін жерлері үш категорияға
бөлінді.[8;51]
1. Ихта. Бұл әскер басшыларына берілетін жер үлесі. Ол үлес уақытша
берілді. Үлес әкеден балаға мұра ретінде берілмеді. Үлестің мөлшері әскер
басының атақ лауазымына, соған сай ұстайтын әскерінің санына қарай
белгіленді. Үлестен түскен табыстың оннан бір немесе ең азы– жиырмадан
бірі әскер басына қалатын. Сол табысқа әскер басы – феодал атты әскер
ұстауы тиіс болды. Сұлтан шақыра қалған кезде өзі қаруландырылған
әскерімен келуі тиіс болды. Ихтаның мөлшері әскери феодалдың атақ шені
өскен сайын ұлғая түсетін.
2. Инам және вакф.Инам дін басыларының, оқымыстыларының, молдаларының жер
үлесі. Инам әкеден балаға мұра ретінде қала беретін. Вакф – мешіттер мен
медреселердің жері болды. Ол мекемелер жабылып қалса, жер қайтадан
мемлекет қарамағына көшетін.
3. Заминдалар. Заминдалар деген жергілікті үнді феодалдары. Олар өз
қарамағындағы шаруалардан жер салығын жинап алып үкіметке өткізетін. Өз
жалақысы ретінде жиналған салықтың белгілі бір мөлшерін алып қалатын.
Заминдарлар әскери міндеткерлік атқарған жоқ. Олар өз қарамағындағы
жерлерді басқа біреулерге сыйлауға, үлестірілуге, кеңейтуге құқылы болды.
Заминдалар жері де әкеден балаға мұра ретінде қалып отыратын. Бірақ
мемлекеттің қажет болған жағдайда жерді алып қоюға құқы болды.[1;120]
Сонымен үкімет ешқашан Заминдарлар жерін тартып алмаған. Феодалдарға
таратылып бермеген жерлер тікелей мемлекет меншігі болып қала берді, ол
жерлер “халисэ” деп аталды. Сонымен қатар “мүлік” деп аталған жекеменшік
жерлер де болған.
2.2 Алаут – ут – дин Хилжаның патшалық құруы және Мұхаммед Тоғылық
империясы.
Илтутмыш өлген соң Дели сұлтанатында төңкерістер кезі басталды. Үкімет
билігі үшін күшті ақсүйектер арасында күрес қыза түсті. Бұл күресте 1245
жылы талантты ел басшысы Илтутмыштың қызы Разия қаза тапты. Одан кейін екі
сұлтан бірінен соң бірі өлді. Ақыры 1245 жылы маликтер үкімет басына
Илтутмыштың немересін отырғызды. Бұл әлсіз сұлтан кезінде іс жүзіндегі
үкімет басшысы Гияс–уд–дин Балбан болды. Ол ақыры кәмелетке жетпеген жас
сұлтанды у беріп өлтірді. Өзін сұлтан деп жариялап, мемлекетті 1265 жылдан
1287 жылға дейін басқарды.[1;98]
Ол өлген соң қайтадан сарай төңкерістері басталды. Ол төңкерістер үкімет
басына Ала–уд–дин Хильжа сұлтан келген соң ғана тоқтады. Бұл сұлтан 1296 –
1316 жылдар аралығында билік құрды. Үкімет билігін қолына алысымен Ала – уд
– дин күшті әскер құрды. Тек өзінің жеке басын қорғайтын жетпіс мыңдық атты
әскері болды. Сол әскердің күшімен феодалдар арасындағы алауыздықты,
олардың үкіметке қарсы шығу пиғылдарын су сепкендей жым қылды.[27;49]
Ол әскермен қатар бір–бірінен тәуелсіз үш түрлі тыншылар мен
жазалаушылар мекемелерін құрды. Ірі ақсүйектердің, князьдердің бір – біріне
қонаққа баруына тыйым салды. Үкіметке қарсы пікір айтушылар қатаң
жазаланды. Тіпті өлім жазасына кесілді. Ала–уд–дин өлген соң түрмелерден он
жеті мыңнан астам жазықсыз адамдар босатылды. Ала – уд – дин арпа –
бидайға, күріш пен бұршақ дақылдарына тұрақты баға енгізді. Нанның бағасын
үкімет өзі белгіледі. Ол өте төмен баға болды. Бірақ, барлық жерде тек сол
бағамен сатылатын болды. Қазынаға түсімді көбейту үшін егістік жер қайтадан
есепке алынды. Ал жер салығының мөлшері жерден түсетін өнімнің жартысына
дейін ұлғайды. Тарихи хрониканың авторы Барани салық жинаушылардың
қаталдығын ашына жазды.[25;58]
Оның айтуынша үкімет халықтың артық азық–түлігін өзі белгілеген арзан
бағамен сыпырып алып отырған. Бұл арзан бағамен тартып алынатын астық үлкен
армияны ұстау үшін жұмсалып жатты. Ала–уд–дин енгізген тәртіптер
экономиканы құлдыратты. Бірақ біраз уақыт алдағы мақсатқа жету үшін пайдалы
болды. Мемлекеттің барлық ресурстарын қорғаныс қабілетін нығайтуға жұмсау
алғаш өзін - өзі ақтады. Үкімет Солтүстік–батыс шекарадағы армияны
нығайтып, монғолдарға бірнеше ауыр соққы берілді.
1308 жылы Деканға жорық басталды. Бұл жорықтың басшысы Малик Гафур
ерекше ерлік көрсетті. Ол барлық Декан жарты аралын басып алды. Жаулап
алынған жердің елдері контрибуция ретінде патша қоймаларында жиналған
байлықтарын, үш ж.з жауынгер пілдерін, жиырма мың жылқы беріп, салық төлеп
тұруға міндеттенді. Ала –уд – дин ихта иелерінің әскери міндеткерлеріне
қатаң бақылау орнатты. Жауынгерлерді қаруландыру соншалықты қиын іс болған
жоқ. Ол кездегі қару – жарақ қарапайым еді. Қылыш, семсер, найза, қалқан,
оққа толы дорбасымен садақ. Мұндай қару – жарақ әркімде болуға тиіс еді.
Сондықтан ихта иесі оларға көп шығынданбайтын.[11;69]
Ең басты шығын ат болды.Атты әскер сол кездегі соғыстың құдыретті күші
болатын. Ал Индия жағдайында жылқы жақсы тұқым бермейді. Ондағы туған
жылқылар бірте – бірте жылқылық қасиетін жоғалтады. Сол себепті Үнді
мемлекеттері әскери соғыс қажеттіктері үшін Орта Азия мен Арабиядан,
Ауғанстан мен Ираннан жыл сайын он мың жылқы сатып алып отырды. Бірақ
соғыстың бұл негізгі күші өте қымбатқа түсетін. Сондықтан ихта иелері
мүмкіндігінше жылқы сатып алмай, әскери мекемені алдап соғуға тырысты. Бұл
зиянкестікпен күресу үшін Ала – уд – дин Үнді тарихында бірінші рет жылқыны
таңбалауды енгізді. Байқауларда ихта иесінің отряд саны ғана тексеріліп
қойған жоқ, сонымен қатар таңбасы арқылы аттың кімдікі екені де
тексерілді[14;214].
Ала – уд – дин тұсында үкімет билігінің орталықтандырылуы, бір
қолға шоғырлануы өзінің ең жоғарғы шыңына жетті. Әрбір ірі феодалдың
өзімсінуі түбірімен жоғалды. Орталық Үкіметтің рұқсат, нұсқауынсыз
жергілікті басшылар өз еріктерімен әрекет ете алмайтын болды. Ала – уд –
дин өте қу, айлакер, іскер ұйымдастырушы, батыл да тапқыр қолбасшыболды. Өз
мақсатына жету үшін ешнәрседен тыйынбайтын.[4;65]
Ала–уд–диннің мұндай қатал орталықтандыру саясаты алғаш біраз тиімді
болғанымен оның ақырғы жемісі өте ащы болды. Экономика ауыр дағдарысқа
ұшырады. Сондықтан да Ала–уд–дин өлісімен оның орнатқан тәртібі толығымен
жойылды[9;120]
Сұлтанаттың экономикалық жандануы Мұхаммед Тоғалақтың1325–1321
патшалық құруы кезінде басталды. Ол таққа өз әкесі Гияс–уд–дин Тоғалақты ым
– жымсыз өлтірген соң отырды. Бенгалияға сәтті жорықтан соң әскердің
салтанатты шеруі өткізілді. Сол шеру кезінде жауынгер пілдер Гияс – уд –
дин отырған шатырды құлатып кетеді. Патша құлаған шатырдың астында қалып,
қайтыс болады. Бұл кезге қарай Мұхаммед Тоғалақ тәжірибелі қолбасшы,
саясаткер болып қалыптаса бастаған еді. Ол тарихта екінші Ескендір, яғни
Александр Македонский ретінде қалуды армандады. Алғаш оның бұл арманы
орындалатын сияқты болып көрінді. Ала – уд – дин өлген соң сұлтанаттан
бөлініп кеткен жерлерді ол бірінен соң бірін қайтадан қосып ала бастады. Ол
Ала–уд–дин тұсындағы Дели сұлтандығын онан сайын кеңейтіп, бүкіл Индияны
дерлік өзінің қол астына бағындырды. Бұл Дели сұлтандығының аумағының ең
үлкен кезі болды. Мұндай жеңісті жорықтар тек соғыс қимылдары үшін ғана
емес, сондай – ақ басып алынған жерлерді бағыныштылыққа ұстау үшін де көп
қаржы мен әскерді қажет етті. Сол себепті Мұхамет Тоғалақ Ала–уд–диннің
салық саясатын қайталауға мәжбүр болды.[6;98]
Ол саясат шаруаларды, жалпы халық шаруашылығын күйзеліске ұшырата
бастады. Салықты ұлғайтумен қатар Мұхаммед Тоғалақ ихта иелерін нығайтуға
тырысты. Олар қайтадан қатал бақылауға алынды. Өз иеліктеріндегі жерден
түсетін табыстың оннан бірін өздеріне алып қалуға рұқсат берілді. Аттарды
таңбалау қайтадан енгізілді. Жеңістер жалғасып жатқанда халық Мұхаммед
Тоғалақтың мұндай өзгерістеріне шыдады. Соғыс тоқталысымен феодалдар ол
жаңа тәртіптерге бағынбауға тырысты.
Тоғалақтың патшалық құруындағы сәтсіздіктің негізгі екі себебі болды.
Біріншісі: астананы елдің дәл ортасына орналасқан Девагири деген қалаға
көшіруі болды. Ол қаланың атын Дәулет – Абад деп өзгертті. Қанша қаржы
шығындап, зәулім сарайлар салғанымен жаңа қала саяси өмір орталығына
айналмады. Патша басқа қалаға көшкенімен Делиде қалып қойған мықтылар ел
тағдырын шешуде бұрынғы ықпалынан айырылмайды. Ақыры Тоғалақ бірнеше жылдан
соң Делиге қайта көшуге мәжбүр болды.[3;43]
Тоғалақтың екінші сәтсіздігі – ақша реформасына байланысты болды. Ол
алтын – күміс монеталарды мыстан жасалған монетамен ауыстырды. Алтын
монетаның құны сол мыстан жасалған монетада көрсетілетін: “он алтындық”,
“жүз алтындық” деп. Мұндай монеталар көбейіп кетті. Әр үй монета сарайына
айналды. Бара – бара мұндай ақшаның құны балшықтың құнымен бірдей болып
қалды. Монета көбейгенімен мемлекеттік қазына қаңырап бос қалды. Тоғалақ
ызаға булыға отырып, бұрынғы ақша жүйесіне қайта көшіге жарлық шығарды.
Қазынаны қайта толтыру үшін Тоғалақ алым – салықтарды өсірді.[5;214]
Ол халық наразылығын туғызып, көтерілістер басталды. 1339 жылы
Бенгалия, бір екі жылдан соң Декан жарты аралы Дели сұлтандығынан бөлініп
шығып, тәуелсіздігін жариялады. Осындай қиын – қыстау кезде таққа Фироз –
Шах Тоғалақ1351 – 1398отырды. Ол ихта иеліктерін жекеменшікке айналдыруға
рұқсат беріп, феодалдарға біраз жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Шаруалар
жағдайын жақсартуға да көңіл бөлді. Әскерге бөлінетін қаржы қысқартылды.
Делидің Солтүстік – батысында Джамна мен Сатледж арасында канал салына
бастады. Жылына екі рет егін егіп, жинауға мүмкіндік туды. Бір қарыс жер
бос қалмайтын болды. Сөйтіп, ауыл шаруашылығы жандана бастады.[6;254]
XIVғасырдың аяғында феодалдық өзара қырқысулар жаңа қарқын
алды.Сұлтанаттан Мальва, Гуджарат, Хандеш бөлініп шықты. Осындай жағдайда
1398 жылы Солтүстік Үндістанға Тимур әскерлері басып кірді. Ол Делиді алды.
Қаланы талқандап, талан – таражға салып, олжаларын алып, Тимур Орта Азияға
қайтып кетті. Осыдан кейін Дели сұлтандығы қайтып оңала алмады. Сейіттер
тұқымы сұлтандық құрған1414 – 1451жылдары Дели сұлтандығы Делидің өзінен
басқа шығыс Пенджабты ғана қамтыды. XV ғасырдың ортасында Делидегі үкімет
билігін Афгандық Лоди Бахлул кландары басып алды.[1;68]
Оның арғы аталары Үндістанға XIV ғасырдың аяғында қоңыс аударған
болатын. Оның жиырма мыңдық әскері ауғандықтардан құрылған болатын. Бахлул
Лоди 1451 – 1489 жылдар аралығында патшалық құрды. Ал оның тұқымы Делиде
1526 жылға дейін билік құрды. Соңғы сұлтан Ибрайым Лоди орталық өкіметті
нығайтуға тырысты. Ол сарай қызметкерлерін қатаң тәртіп бойынша ұстады.
Олар ұлы тақсырдың малайы деп саналды. Мұндай менмендік сарай
қызметкерлерінің, ірі ақсүйек феодалдардың наразылығын туғызып, биліктің
құлауына себеп болды. 1526 жылы Индияны Бабыр басып алып, ұлы монғолдар
тұқымының билігін орнатты.[6;74]
2.3 XIV – XVI ғасырлардағы Бахмани және Виджаянагар мемлекеттері.
1347 жылы деканда Бахмани мемлекеті құрылды. Оны иктадалар мен
сұлтанат наместниктері құрды. Олар Бахмани деген жергілікті ірі икталарды
шах деп жариялады. Бұл мемлекетте, Дели сұлтандығындай, феодалдық жер
иеленудің негізгі екі түрі болды. Бірі әскери бенефиций, екіншісі–
мемлекеттік қызметке байланысты емес бұрынғы индус феодалдарының мұрагерлік
жекеменшігі. Бахмани шахтарының ең күштілерінің өзі де жеке дара билеуші
бола алмады. Билік негізінен ірі иктадалар мен облыс бастықтары–тарафдарлар
қолында болды. Әсіресе тарафдарлар күшті болды. Олардың өз әскерлері
болды.[2;65]
Бахмани мемлекетіндегі саяси жағдайдың бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 3
1. III – XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИНДИЯДА ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА
БАСТАУЫ.
1.1 III – V ғасырлардағы Солтүстік Үндістанның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..6
1.2 Гупттар державасы. Декандағы
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен
сауда ... ... ... ... ... ... ... . ... .10
2. XI – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҮНДІСТАН.
2.1 XI – XIV ғасырлардағы Үндістан. Дели сұлтанатының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
2.2 Алаут – ут – дин Хилжаның патшалық
құруы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .15
2.3 XIV – XVI ғасырлардағы Бахмани және Виджаянагар мемлекеттері ... .18
3. ИНДИЯ ҰЛЫ МОҒОЛДАР БИЛІГІ КЕЗІНДЕ.
3.1 Оңтүстік Үндістанға еуропалықтардың
келуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..23
3.2 Солтүстік Үндістанда Моғолдар билігінің
орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.3 Акбардың
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...38
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе.
Өзектілігі:Әр қоғамның әлеуметтік – экономикалық және мәдени – рухани
дамуына сай оқытудың теориясы мен әдістемесі өзгеріп отырады. Қазіргі
кезедегі қоғамның жағдайы, оның даму тенденциялары мектепте тарихты
оқытуды, өзгертуді талап ететінін өмір көрсетіп отыр. Оны біз жүргізіліп
жатқан реформалардан, оқыту технологияларының жаңаруынан көреміз.
Оқушылардың танымдық қызметі тарихи білімдерді қалыптастырудың тұтастығына
және шығармашылықпен қолдана білуіне бағытталады. Тарих пәнінің тәрбиелік
мүмкіндігі мол. Өйткені ол адамзат баласына ғасырлар бойы жинаған
тәжірибесін баяндайды. .
Ертедегі және классикалық орта ғасыр тарихының өзекті проблемасы
тарихи материализм тұрғысынан алып қарағанда, тұтас бүкіл дүние жүзілік
тарихи дәуірдің барлық қоғамдық қатынастарының белгілі құрылымын тудыратын
өндіріс әдісі ретіндегі феодализмнің тууы мен мәнін ашып көрсету болып
табылады.
VI–XVII ғасырларда Үндістан көптеген мемлекеттердің – князьдықтардың
жиынтығы түрінде болған, бұл мемлекеттер өзара экономикалық тұрғыдан
байланысы жоқ болатын, тек соғыс кездерінде ғана ірі князьдықтардың (Харши
империясы мен Гупта империясы) маңында бірігетін. Бұл кезеңдегі үнді
мемлекеттері монархиялық басқару нысанында болған, оларды махараджа – басты
князь басқарған. Махараджаға кеңесшілері – монтри паришад көмектесетін.
Мемлекеттік аппаратта маңызды орынды әскерлер мен салық жинаушылар
иеленетін болған.
Гупта және Харши империялары провинцияларға (деша, бухти) бөлінген еді,
оларды шекаралық облыстардың басшылары (гонтри) мен патша өкілдері
(упарика) басқаратын. Провинциялар округтарға (вишая) бөлінген. Ең төменгі
аумақтық бірлік болып селолық қауым табылған, оның басында староста –
граминк тұрған.
Феодалдық Үндістанның құқықтық жүйесіне мұсылман құқығы көптеген өзгерістер
әкелген, бұл құқық елге мұсылмандық жаулап алушылардың жорықтарының
нәтижесінде енген. Үндістанда мұсылман үстемдігі орнатылғаннан кейін,
жергілікті құқық – дхармашастрдың қолдану саласы адамдар арасындағы таралу
шегі және қоғамдық қатынастарда таралу шегіне қарай қысқартылған. Дінге
тікелей қатысы бар деген қатынастардың барлығы: неке және отбасылық,
мұрагерлік және діни қызметпен байланысты қатынастар мұсылман адамға
қатысты болса мұсылман құқығымен, ал индусқа қатысты болса индус құқығымен
реттелетін болған. Дәл осы кезеңде нормалары жаңа жағдайларға икемделген,
қазіргі кездегі Үндістанда да индуизм дініне сенушілерге де қатысты әрекет
ететін құқықтың персоналдық жүйесі, яғни, үнді құқығының жүйесі қалыптасты.
Тарихнамалық зерттелу деңгейі: Ерте ортағасырлық үнді қауымы туралы
мәліметтер VII ғасырда Бана деген жазушы қалдырған “Харшачарите” деген
шығармада сақталған. Ол әр үйдің өзінің астық қоймасы болғандығын, үй
ауласы қоршалатындығын баяндайды. Үйдің айналасы бау–бақша болған. Үйдің
қасындағы усадьбадан басқа жер жыл сайын қайта бөлініп отырған. Бана: “көп
жер ну тоғайлы болғандықтан күріш егіп, қырман жасалатын жерлер жыл сайын
қайта бөлініп отыратын. Бірақ әр жыл сайын таластартыс, дау – дамай болып
отыратын,” – дейді. Бананың шығармасында бейнеленген ауыл күріш пен
мақтадан басқа көкөніс пен қант тростнигін өсіретін. Шаруалар сонымен қатар
қосымша аңшылықпен айналысатын. Қауымның иелегіндегі тоғайдан жабайы жеміс
– жидек теретін.
Храмдар өз иеліктерін жерлер сатып алу арқылы немесе ашаршылық жылдары
өсімқорлық операциялары арқылы ұлғайтып отырған. X – XI ғасырларда ірі жер
иеліктері бар храмдар Катхъявар жарты аралығындағы Сомнатха, Индияның
оңтүстігіндегі Мадура болған. Князьдар мен храмдарда басқа қауымның байып
алған өкілдері де феодалдарға айнала бастады. Князьдар әскери қызмет
атқарғандарға да жер үлесін бөліп отырды. Бұл туралы біз Сюан Цзанның
қалдырған жазбаларынан білеміз. Ол былай дейді: “Губернаторлар, кеңесшілер,
сот чиновниктері мен қызметкерлер жер үлесін алып, соның түсімімен күн
көреді”.
Бабыр әлемді жаулап алушы, қолбасшы атақтарымен қатар, өлеңдердің авторы
ретінде де белгілі болған. Ұлы Моғолдар империясының негізін салушы
энциклопедиялық "Бабыр намэ" шығармасының авторы. "Бабыр намэ" тек тарихи
ғана емес, әдеби шығарма да болып табылады. Кітап 1526 - 1530 жылдары
шағатай (ол кезде түріктің әдеби тілі) тілінде жазылған. Кітапта Орта Азия,
Афганистан, Пәкістан, Үндістан халықтарының тарихына, этнографиясына,
географиясына байланысты және XV -XVI ғасырларда Дешті Қыпшақты мекендеген
ру, тайпаларға байланысты да мәліметтер береді.
Абуфазыл өзінің “Аин – Ий - Акбари” деген еңбегінде 1577 жылы 1 манн
(400 гр) бидай Аграда–50 дам, Алахабадта 62 дам, Аудта–44 дам, Делиде – 56
дам, Мальвада 75 дам тұратын дейді.
Индиядағы XVI ғасырдағы өзгерістер ұлы ақын Тулси Дастын атақты “Рамайяна”
деген поэмасында көрініс тапты. Поэманың сюжеті оқырманды ежелгі замандарға
апармақ болғанымен ақын өзі өмір сүрген XVI ғасырдағы Үнді қоғамын
суреттейді. Поэмада ең алдымен ақша билігінің өсуі, брахмандардың шықбермес
шығайбайлығы, қытырмылығы мен дүниеқоңыздығы суреттелді. Ақшасы көп адам
шыққан тегімен мәдениеттілігіні қармастан–ақ құрметке ие болып,
маңғазданды. Ал ақшасы аз тектілер сый–құрметтен айырылды. Поэмада касталар
арасындағы шек жойылып, құрып бара жатыр, халықтық адамгершілік қасиеті
азғындап кетті деген сарын бар.
Курс жұмысымның хронологиясы: 1 кезең–Солтүстік Үндістан (V–VI–VII
ғ.ғ.) мен Оңтүстік Үндістандағы (VI – VII – XIV ғ.ғ.) ертефеодалдық
қатынастар. Ірі империялар – Гупта империясы (IV – V ғ.ғ.) мен Харши
империясы (VII ғ.) бірқатар ұсақ феодалдық князьдықтарға бөлінді;
2 кезең – дамыған феодализм (XIII ғ. – XVI ғ. бірінші жартысы), бұл
кезде Үндістанда ірі феодалдық мемлекеттер қалыптаса бастады: алдымен Дели
сұлтандығы (XIII ғ.), содан кейін Ұлы Моғолдар империясы (XVI ғ. басы);
3 кезең – кейінгі феодализм кезеңі (XVI – XVIII ғ.ғ.). қамтиды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері: Орта ғасырлардағы Үндістанда
феодалдық қатыныстардың қалыптасуын, Дели сұлтанатының құрылуы мен жерге
феодалдық меншіктің мәселелерін ашып көрсету. Ұлы Моғолдар билігі
кезеңіндегі Үндістан және Акбардын реформаларын қарастыру.
Зерттеу әдісі:Курс жұмысын жазу барысында жинау, жүйелеу, сараптама
жасау, талдау, ізденіс әдістері қолданылды.
Курс жұмысымның құрылымы: Курс жұмысым кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады. Кіріспеде таңдап алынған тақырыбымнын маңыздылығын
дәлелдеуге, курс жұмыстың мақсаты – міндеттерін ашып көрсетуге басты назар
аудардым.
Бірінші тарауда Солтүстік Үндістанның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы туралы деректерге, зерттеулерге шолу жасадым. Гуптар державасы мен
Декандағы жағдай негіздерін ашып көрсетуге тырыстым. Бұл тарауда сонымен
қатар Ортағасырлық Үндістан қалалары, қолөнері мен саудасы баяндадым.
Екінші тарауда Дели сұлтандығының құрылуы мен Бахмани және
Виджаянагар мемлекеттері жайлы баяндаладым.
Үшінші тарауда Оңтүстік Үндістанға еуропалықтардың келуі мен Солтүстік
Үндістанда Моғолдар билігінің орнауы жайлы қарастырдым.
Курс жұмысым осы үш тарауда баяндалған мәселелерден туындайтын
қорытындымен аяқталады.
Курс жұмысымның соңында пайдаланылған деректер мен зерттеу
еңбектерінің тізімі келтірілген.
1. III - XI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҮНДІСТАНДА ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСА
БАСТАУЫ.
1.1 III – V ғасырлардағы Солтүстік Үндістанның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы.
Нарбадда өзені мен Виндхи тауларынан солтүстікке қарай жатқан жерлер
Солтүстік Үндістан, ал олардан оңтүстікке қарай жатқан жерлер –
Декан”дакхин” – оңтүстікдеп бөлінеді. Бұл жерлерде көптеген тайпалар
тұрды. Олардың тілдерінде біраз ерекшеліктер болды. Тайпалар дамудың
әртүрлі сатысында еді: біреулері алғашқы қауымдық құрылыста болса, енді
біреулері құл иеленушілік құрылыста, келесі біреулері – феодалдық қоғамға
аяқ басқан еді.[1;18]
Cолтүстік Үндістанда дәнді дақылдар, жеміс–жидек, май алынатын,
қабығынан жіп жасалатын өсімдіктер өсірілді.
Малдың да көптеген түрлері өсірілді. Тау – кен кәсібі дамыды: мысалы,
алтын, темір, т.б. металдар өндірілді. Металды өңдеу ісі, жоғары дәрежеде
дамыды. Делидің маңындағы V ғасырдың басында қойылған, әлі күнге дейін сол
баяғы қалпында сақталған биіктігі 6,7 м., диаметрі 0,4 м., жазуы бар,
ешқандай коррозияға берілмейтін колонна металлургтерді таңқалдырып келеді.
Ертеректе тек қолөнерінде қолданылған темірден жасалған еңбек
құрал–саймандары V–VI ғасырларда жер өңдеу ісінде де кеңінен пайдаланыла
бастады.[1;25]
Өндіргіш күштердің жетілуінің тағы бір көрсеткіші – құрылыс ісі болды.
Бұрынғы ғибадатханалар мен т.б. қоғамдық үйлердің негізгі құрылыс материалы
болып келген ағаш енді таспен, кірпішпен алмастырыла бастады. Жаңа ғасырдың
басында тастан салынған құрылыстар тек тас өңдеушілердің шеберлігін ғана
емес, олардың өңдеу құрал–жабдықтарының жоғары дәрежеде жетілгендігін де
көрсетеді.[4;254]
Осы кезде Үндістанның атақты үңгір храмдары, яғни басынан аяғына дейін тек
тастан қашап салынған будда храмдары өмірге келді. Сондай құрылыстың бір
үлгісі – Анджанттағы будда вихрасы. Көне құл иеленуші қоғамның мәдени
орталықтарында әртүрлі кесіп: зергерлік, қару – жарақтық, гончарлық, тері,
ағаш өңдеу, тоқу – орын алған. Әсіресе, тоқу кәсібі жоғары дәрежеде
дамыды.[27;168]
Көптеген археологиялық қазба материалдары: тиындар, әдеби шығармалар
Үндістанда сыртқы сауданың да дамығандығын көрсетеді. Үндістанның Риммен
саудасы сонау I – II ғасырларда – ақ кеңінен қанат жайған болатын. Рим
Үндістаннан тәтті тағамдар, бояу, иіс су, үлбіреген мата алып тұрды. Ол
тауарлар үщін Рим Үндістанға алтын, шыны, ыдыс – аяқтар, қорғасын, шарап,
құлдар беріп отырды. IV ғасырдан бастап бұл сауда Византия қолына көшті.
Үнді көпестері батыста Аденге, шығыста – Бирмаға, Үнді – Қытайға, Ява мен
Суматраға дейін барып, сауда жасады. Қытаймен тек сауда байланысы ғана
емес, діни байланыс та орнады.[16;256]
Үнділік буддистер буддизм әдебиетін санскрит тілінен қытай тіліне аударуға
көмектесті. Үндістер сауданы құрғақта да кеңінен жүргізді. Археологиялық
қазба материалдары Индияның Орта Азиямен де байланысты болғандығын
көрсетеді. Әдеби, жазба ескерткіштер бұл кезде үндінің ауыл шаруашылығы
қауымында үлкен отбасыларының шағын, жеке отбасыларына бөліну процесі
күшейгендігін көрсетеді. Бұрын үлкен отбасының басшысы өлгеннен кейін де
бөлінуге тыйым салынатын болса, енді жаңа дәуірдегі брахман заңы бойынша
ондай отбасының басшысы тірі кезінде де бөлінуіне рұқсат беріле
бастады.[4;58]
Мұндай ірі отбасыларының кішігірім жеке–жеке отбасыларына бөлшектенуі
үнділік ауыл шаруашылығы қауымындағы мүлік теңсіздігін туғызып, жікке
бөлінуді тездетті. Кейбір қауым мүшелері өз үлестерін сатып жіберді. Қауым
ол үлестің келімсектерге өтіп кетпеуін қадағалап отырды. Бұл туралы бізге
сақталып жеткен “Артхашастра” деп аталған саясат туралы трактаттан білеміз.
Оның авторы б.з.д. IVғасырда өмір сүрген Каутилья. Ол трактат бойынша қауым
мүшесі жерін сатуға ерікті болды.Бірақ ол жерді сатып алуға ең алдымен оның
өз туыстары құқылы болды, тіпті болмаса тек сол қауымның басқа мүшесі ала
алатын.[5;245]
Трактатта “даса” деген құлдардың жаңа түрі туралы айтылады. Бұл жерін сатып
жіберіп, қарызға белшесінен батқаннан кейін басқа біреуге құлдыққа
жалдануға мәжбүр болған, жолы болмаған бұрынғы тек құқылы қауім
мүшесі.[5;257]
“Артхашастрадан” біз патша иелегінде құлдар мен қатар майда жалгерлер де
болғанын білеміз. Халық өте тығыз орналасқан жерлерден еріктілерді патша
иелігіне көшіретін, басқа патшалықтан қоныс аударғысы келетіндер
шақырылатын. Мұндай ұсақ жалгерлер патшаға өнімнің жартысына жуығын беріп
тұратын. Қажет болса патша ондай қоныс аударушыларға материалдық көмек
көрсететін: мал, тұқым, ақша беретін. Жалгерлер патша чиновниктерінің
бақылауында болатын. Патша бос жатқан жерлерді сатуға да, жалгерлерге
беруге де құқылы болды.[2;48]
Сөйтіп, жаңа дәуірде ірі жер иелері өз шаруашылықтарын прогрессивті негізде
жүргізе бастады. Құлдар еңбегі тиімді болмады. Сондықтан жер иелері оларға
өз шаруашылығын жүргізетін үлес бөліп берді. Ол үлес үшін құлдар жер иесіне
жұмыс істеп беретін немесе өнімнің белгілі бір мөлшерін беретін. Сонымен,
құлдық қоғамда қанаудың феодалдық қоғамға тән түрі кеңінен қолданыла
бастады.[5;49]
Үндістанның VI – XI ғасырлардағы әлеуметтік – экономикалық құрылысы. Құл
иеленуші қоғаммен тығыз байланыстағы тайпалардың әлеуметтік – экономикалық
дамуы жоғары болды. Оларда алғашқы қауымдық құрылыс тез ыдырады. Декан
тайпалараның ішінде аұсүйектер тобы бөлініп шыға бастады. Тайпа
көсемдерінің рөлі арта түсті. Тайпалар арасындағы қақтығыстар, олардың
бірін – бірі бағындыруы күшейді.[4;165]
Жер иесі – феодалдың билігі өз қарамағындағы басыбайлы немесе толық
құқылы емес шаруаларға тарады. Олар феодалдардың жерінде ұсақ шаруашылықпен
айналысып, феодалға жер рентасын төлеп отырды. Декан князьдықтарындағы ең
ірі жер иелері – махараджаларұлы князьдарболды. Князьдар бос жатқан
жерлер мен қауым жерлерінің біраз бөлігін күшпен тартып алу арқылы
өздерінің жер иеліктерін құрастырды. XI ғасырдан бізге жеткен бір мәлімет
мынаны хабарлайды: “Оңтүстіктегі бір князь өз көршілерінің жерін жаулап
алған соң ол жердің бұрынғы иелерін қуып шығып, оған өз шаруаларын көшірді.
Сөйтіп, 1900 ауыл құрған. Ол жерді өте мұқият бөліп, көшіп келгендердің
қанша салық төлейтіндігін белгіленген”.
Сақталған князь грамоталары қауым жерінде бос жатқан жерлер князьдікі болып
есептелгендігін хабарлайды. Ол жерлер “раджа жері” деп аталған. Князьдардың
қауымға тиісті жерде де үлесі болды. Оны сол қауымның шаруалары өңдейтін.
Храмдар мен монастырлар да ірі жер иелері болды. Князьдар храмдарға көп
жерлерді жомарттықпен сыйлап отырған. Мысалы, XI ғасырда “Батыс Декандағы
бір князь храм мен дінбасыларына 1400 село мен деревня сыйлаған”, - дейді
бізге жеткен князь грамоталары.[5;186]
Храмдар өз иеліктерін жерлер сатып алу арқылы немесе ашаршылық жылдары
өсімқорлық операциялары арқылы ұлғайтып отырған. X – XI ғасырларда ірі жер
иеліктері бар храмдар Катхъявар жарты аралығындағы Сомнатха, Үндістанның
оңтүстігіндегі Мадура болған. Князьдар мен храмдарда басқа қауымның байып
алған өкілдері де феодалдарға айнала бастады. Князьдар әскери қызмет
атқарғандарға да жер үлесін бөліп отырды. Бұл туралы біз Сюан Цзанның
қалдырған жазбаларынан білеміз. Ол былай дейді:“Губернаторлар, кеңесшілер,
сот чиновниктері мен қызметкерлер жер үлесін алып, соның түсімімен күн
көреді”.[1;110]
Үндістанда қызмет орны әкеден балаға көшіп отырдынегізінен. Сол
себепті қызметі үшін берілетін жерлер де атадан балаға қала беретін. Әскери
міндеткерлігі үшін де жер берілетін. Сол жері үшін оның иесі жасақшыларымен
князь шақырған кезде жиналып келуі керек болды. Егер келмей қалса, жерді
князь қайта алып қоюға құқылы. Мұндай жер беру жүйесі әсіресе Гуджаратта,
Мальвада, Раджпутан мен Джамна – Ганга өзендері маңында кең өріс алды.
Сөйтіп, Үндістанның бір аудандарында феодалдық қатынастар мен таптар дамып,
жетіле түсті, ал енді бір аудандарда жаңадан қалыптасып жатты. Феодалдар
өздерінің таптық артықшылықтарын иұрагерлікке заң жолымен бекітіп,
феодалдық қоғамның билеуші, үстем сословиесіне айналды. Феодалдардың қауым
жерін басып алулары бейбіт жолмен жүргізілмеді. Қауым мүшелері феодалдарға
қарсы күресіп бақты. Бірақ әлсіз қауым мүшелері жеңіліс тауып
отырды.[3;256]
Ерте ортағасырлық үнді қауымы туралы мәліметтер VII ғасырда Бана деген
жазушы қалдырған “Харшачарите” деген шығармада сақталған. Ол әр үйдің
өзінің астық қоймасы болғандығын, үй ауласы қоршалатындығын баяндайды.
Үйдің айналасы бау–бақша болған. Үйдің қасындағы усадьбадан басқа жер жыл
сайын қайта бөлініп отырған. Бана: “көп жер ну тоғайлы болғандықтан күріш
егіп, қырман жасалатын жерлер жыл сайын қайта бөлініп отыратын. Бірақ әр
жыл сайын таластартыс, дау – дамай болып отыратын,” – дейді. Бананың
шығармасында бейнеленген ауыл күріш пен мақтадан басқа көкөніс пен қант
тростнигін өсіретін. Шаруалар сонымен қатар қосымша аңшылықпен айналысатын.
Қауымның иелегіндегі тоғайдан жабайы жеміс – жидек теретін.[10;156]
Жер иеленуші қауым ыдыс–аяқ, құрал–сайман жасайтын ұста, шаштараз, кір
жуушы, қарауыл, мүрабсушы, тері өңдеушілерді жалдап ұстайтын. Бірнеше
деревнядан тұратын үлкен қауым зергерлер мен тас кесушілер жалдайтын. Өз
еңбектері үшін олар қауымнан азық – түлік алып отыратын. Әрбір қауым мүшесі
сол жалдамалы шеберлер үшін астық өнімінің белгілі бір мөлшерін бөліп беріп
отыратын. Кейбір қолөнершілер натуралдық жалақысына қоса қауымнан кішігірім
жер үлесін алып, үрімбұтағына мұраға қалдырып отыратын. Қауымның
старостасы, хатшысы, қазысы, балгер – болжаушысыастрологболды. Соңғысы
жұлдызнама құрастырып, әр жұмыс үшін сәтті күнді анықтайтын, брахмандар мен
қауымның қадірлі адамдарының балаларын оқытатын. Староста, хатшы,
астрологтар мен мұғалімдер қауымнан натуралды жалақы алды. Олардың
жалақыларының мөлшері қолөнершілердің жалақыларынан едәуір көп болды.
Оларға жер үлесі көп берілді.[6;49]
Сонымен қауымның халқының қатары үнемі келімсіктермен толықтырылып
отырды. Әртүрлі себептермен өз жерлерінен қашып, басқа қауым арасына келіп
паналаған келімсектер бара – бара сол қауымға сіңіп кетіп, тең праволы
мүшесі болып шығатын. Үлес алып, оны мұрагерлікке қалдырып отыратын. Бірақ
олардың қауім жерінен түсетінөнімдітабысты бөлісуге құқысы болмады. Тең
праволы қауым мүшелерінің арасындағы мүлік теңсіздігінің дамуы бірте –
бірте қауымдағы демократияны әлсірете бастады. Бұл теңсіздік өскен сайын
қауым мәселелелерін шешу жалпы жиналыстан әулеттер басшыларының,
кейін–селолық панчаяттың“бестің” кеңесіқолына көшті. Ал панчаятта шешуші
рөльді староста мен оның көмекшісі–селолық писарьхатшыатқарды.[9;254]
1.2 Гупттар державасы. Декандағы жағдай.
IV ғасырда Солтүстік Үндістан Магадхалық ақсүйектердің қол астына бірікті.
320 жылы Магадхадағы өкімет билігі Гупта әулетінің өкілі Чандрагуптаның320
– 340қолына тиді. Оның баласы Самудрагуптаның340 – 380тұсында Гупттар
билігі Батыс Бенгалиядан Пендажбқа дейінгі аралықтағы Солтүстік Үндістанға
таралды.
Ұланғайыр Гупттар державасын басқару үшін күшті әкімшілік және әскери
аппарат құрылды. Ондай аппарат тек астана Паталипутрада ғана емес, басқа
маңызды қалалар мен елді мекендерде де құрылды. V ғасырдың ортасында
халықтың салыққа деген наразылығы көтеріліске әкеп соқты. Державадан батыс
облыстар бөлініп шығып, тәуелсіз мемлекетке айналды. 458 жылы гупттар өз
державасын көшпелі гунн – эфталиттер шабуылынан қорғап қалды. Бірақ V
ғасырдың аяғына қарай, Будхагупта тұсында гунн – эфталиттер гуптталарға
қарсы қатты соққы беріп, батыстағы Мальва, Гуджарат, т.б. бірқатар
облыстарды алды.[8;46]
Гупттар тек Магадхты ғана ұстап қалды. Эфталиттер Шакала қаласын өз
астанасына айналдырды. Эфталиттер езгісі елді ауыр күйзеліске ұшыратты. Ол
езгі үнділіктерді көтеріліске шығарды. 528 жылы гупттар басшысы Баладитья
Орталық Үндістандағы Мандасордың басшысы Яшодхарманмен одақтаса отырып,
эфталиттерді талқандады. Эфталиттер қуылды. Бурақ бұл күрес Гупттар
мемлекетін өте қатты әлсіретті. Ішкі талас–тартыстар тоқтамады.Ақыры, VI
ғасырдың аяғында Гупттар мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.[6;145]
Гупттар державасы құлағаннан кейін Декан аумағында бірнеше ұсақ,
дербес князьдықтар құрылды. Олардың ішіндегі ең ірілері жарты аралдың
оңтүстік батысындағы Чера, Қиыр оңтүстіктегі Пандья, Оңтүстік шығыстағы
Чола және шығыстағы Андхра болды. Деканның солтүстік батысында скиф
әулетінен шыққан басшылар құрған кішігірім мемлекет болды. Бұл
князьдықтардың кейбіреулерінде бұрынғы ақсүйектер билігі сақталып қалды.
Басқаларын төменгі сословие – шудра мен вайшилерден шыққандар немесе
Үндістанға басып кірген тайпалар өкілдері басқарды. Деканның біраз
князьдықтарында жергілікті әскери аристократиядан шыққан өкілдер билігі
орнады. Декан елдерінде Солтүстік Үндістандағыдай құл иенушілікпен қатар
алғашқы қауымдық қатынастар да сақталды.[3;289]
Сонымен археологиялық мәліметтер мен әдеби ескерткіштерден Декан
патшалықтарының I – III ғасырларда Риммен қызу сауда – саттық жүргізіп
тұрғандығы белгілі. Деканның теңіз жағалауларынан табылған тиындар соның
айғағы. Бұл аймақ тәтті жеміс – жедіктерге бай болған. Деканның ішкі аймағы
адам кіре алмайтын тоғай еді. Деканда негізінен мал өсіріп, аң аулаумен
шұғылданатын тайпалар тұрды. Бұл тайпалар құлиенушіліктен соншалықты алыс
тұрған жоқ. Олар мен Деканның егіншілікпен айналысатын құл иеленуші
халықтары арасында тығыз қатынас болған.[6;562]
1.3Ортағасырлық Үнді қалалары, қолөнері мен сауда.
Ерте орта ғасырлардың басында Деканда да бірнеше ұсақ феодалдық
князьдықтар пайда болды. Олардың ішіндегі үлкен рөл атқарғандары – астанасы
Канчи қаласы болған Паллдар князьдығы мен астанасы Ватапиқазіргі
Бадамиқаласы болған Чалукилер князьдығы болды. Табысты соғыстардың
нәтижесінде Паллавтар қазіргі Тамил халқы қоныстанған аумақты, ал Чалукилер
II Пулакешин тұсында маратхи, телугу және жартылай каннара халқы орналасқан
аумақтарды жаулап алды.[5;40]
Чалукилер өз қолдарында бүкіл батысДекан жағалауын ұстады. Бұл жақта
Индияның Батыспен теңіз саудасын жүргізетін басты порттары орналасты.
Тарихи деректер VII ғасырдан бастап Чалукилер мен Паллавтар арасында
тынымсыз соғыс жүргізілгенін хабарлайды. Соғыс кезінде азып – тозған қауым
мүшелері бақуатты жер иелері – феодалдардың жеңіл олжасына айналып отырды.
Феодалдар олардың жерлерін баспы алып, өздерінің басыбайлы шаруаларына
айналдыратын. Кейбір қауым мүшелері соғыс жүріп жатқан жердегі үлесін өз
еркімен тастап, қашып кететін. Сөйтіп, басқа жақтағы бір феодалға немесе
дінбасыларына барып паналап, солардың басыбайлы шаруаларына айналатын.
Көптеген паллавтар мен чалукилік феодалдар соғыс кезінде байыған үстіне
байи түсіп, өз сюзерендеріне қарсы шыға бастады. Олармен соғыста алдымен
Чалукилер, кейін – Паллавтар жеңілді. IX ғасырдың ортасында иелігі қазіргі
Берарда болған Раштракуттер деген феодалдар Чалукилерді құлатып, X ғасырдың
аяғына дейін билікті қолдарында ұстады. IX ғасырдың екінші жартысында Чола
деген феодалдар Паллавтарды құлатты.[4;56]
Араб жазушыларының айтуынша, Раштракуттер мемлекеті сол кездегі
Индияның ең күшті мемлекеті болды. Раштракуттер көрші Декан князьдарымен,
шығыста – чалукилермен және чолалармен, канаудждың пратихараларымен, сондай
– ақ өз вассалдарымен соғысып отырды. X ғасырда, III Кришна тұсында,
Раштракуттер Деканның қиыр оңтүстігінде ірі жеңістерге жетті. Олар бір
кезде Цейлоннан да алым – салық жинап тұрды. Тынымсыз соғысттар
Раштракуттерді әлсіретті. Оны чалукилер пайдаланып қалды. Раштракуттер
жеңіліп, чалукилер билігі орнады. Чалукилердің әскери қуаты IX ғасырдың
ортасында өте жоғары дәрежеге жетті. Осы кезде олар Мальваның басшысын өз
вассалына айналдырып, Солтүстік Үндістанға қарақшылық жорық жасады.
Чалукилер Канауджды алып, онан соң шығысқа бет бұрды. Қазіргі Ассамға дейін
жетті. Чалукилер Деканның батысын XII ғасырдың басына дейін қолдарында
ұстады.[3;65]
Чалукилер мемлекеттің бір мезгілде Деканның оңтүстігінде Чолалар
мемлекеті құрылды. Оның аумағы, әсіресе I Раджендраның1016– 1044тұсында
әлдеқайда ұлғайды. Раджендарының сәтті соғыстарының нәтижесінде Чола
Державасы Оңтүстік Үндістандағы тамиль жерлерін, Бенгал шығанағы жағалауын
өзіне қаратып алды. Үлкен флотының күшімен Раджендра Цейлонды, Никобар және
Андаман араларын басып алды. Ранджендраның мұрагерлері XI ғасыр бойы
Чалукилермен жиі – жиі соғысып отырды. Бұл соғыстар XII ғасырда Чолалар
билігін әлсіретті. Халық көтерілістері, сектанттар қозғалысы, феодалдар
қуатының өсіп, олардың бүліктерінің жиілеуі – осының бәрі Чолалар
державасын құлатып тынды.
Чалукилер, Раштракуттер, Чолалар патшалары елді ұлы князь тектерінен шыққан
және сарай маңындағы жоғарғы сановниктерден тұратын кеңес арқылы басқарды.
Кеңестің бір мүшесі бас министр болды. Ол махапрадан деген титул алатын.
Патшаның ең жақын көмекшісі, әрі мұрагері – оның баласы болатын. Мемлекет
облыстарға бөлінді. Облыстар мен округтердің көлемі әртүрлі болды. Облыс
басшыларының билігі де зор еді. Олардың өз әскерлері, салық жинау
аппараттары болды, облысты басқаруда толық автономиялы болды. Олардың
тәуелділігінің белгісі–сюзереніне салық төлеуі болды. Сондай – ақ олар
жерді сюзереннің рұқсатынсыз үлестіріп бере алмады.[13;95]
Князь қазынасына түсетін феодалдық оброкты жинайтын адамдар өлгенде
олардың бұл қызметін балалары жалғастыратын. Жақсы қызметі үшін жер сыйлау
кең етек алды. Ондай жерлер көбінесе феодалдық оброктан босатылатын.
Деканда қолөнері мен сауда жақсы дамыған қалалар көп болды. Олардың
ең ірілері, әрине, астаналар мен әкімшілік орталықтары, теңіз
жағалауларындағы портты қалалар, қасиетті храмдар маңындағы елді мекендер
болды. Қолөнері алуан түрлі болды. Конкан жағалауындағы Барангал, Танджер,
Пайтхан және басқа қалаларда тоқыма өнеркәсібі жоғары дәрежеде дамыды.
Малабар жағасында кокос пальмасынан май өндіріп, циновка тоқыды, арқан
есті. Қазіргі Майсұр аумағындағы қолөнершілер піл сүйегінен қымбат бұйымдар
жасады. Қазіргі Хайдарабадта, Майсұрда, Мадрас штатының аумағында алтын,
алмас, т.б. асыл тастар, мыс пен темір көптеп өндірілді. Сол себепті бұл
жерлерде зергерлік, әшекей бұйымдар шығару кең өріс алды. Сондай – ақ қару-
жарақ, ыдыс – аяқ та көптеп жасалды. Әр қалада тері өңдеушілер, одан аяқ
киім тігушілер, тартпа, жүген жасаушылар жеткілікті болды. Тас қалаушылар,
құрылысшы жұмысшылар да жеткілікті еді.[15;56]
Соныменқолөнершілер мен саудагерлердің “шрени” деген ұйымы болды. Ол
кәсіптік каста іспеттес еді. Кейде бұл ұйым бірнеше касталарды біріктірді.
Шренидің басында старейшина немесе бірнеше старейшинадан құрылған кеңес
тұрды. Шрени органдарының шешімін оның мүшелері қайда жүрсе де бұлжытпай
орындауға тиісті болды. IX ғасырда бір сауда шрениенің 300 қалада өз өкілі
болды. Қалаларды князь тағайындайтын воевода басқарды. Ол қаланы полиция
бастығымен, көпестер шрениенің өкілімен бірлесе отырып басқарды.[25;57]
II. XI – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҮНДІСТАН.
2.1 XI – XIV ғасырлардағы Үндістан. Дели сұлтанатының құрылуы.
XI ғасырдың аяғына қарай Үндістан экономикасы өз дамуында елеулі
жетістіктерге жетті. Ауыл шаруашылығында әртүрлі дақылдар өсірілді. Ганг
өзенінің шығысында негізінен күріш егілді. Бенгалия мен Вихардан батысқа
қарай күріш орнына бидай өсіру кең өріс алды. Раджастхандағы негізгі
дақылдар қара бидай мен тары болды. Дәнді дақылдармен қоса бір жерде бұршақ
тұқымдастар да егілетін. Шағын учаскелер май алатын зығыр,
сезамкунжутсияқты өсімдіктеріне бөлінетін. Бенгалияда кендір мен мақта да
өсірілді. Ылғалды жерлерде қант құрақтары, бояу алынатын өсімдіктер
өсірілді. Ганг алқабының ылғалды жерлерінен жылына екі мәрте өнім жиналып
отырды. Ал батыстағы ылғалы жеткіліксіз, суғару жүйесі жоқ жерлерден өнім
бір – ақ рет жиналды.[9;46]
Раджастхан, Пенджаб, Синд жяәне Белуджистан аудандарында мал
шаруашылығы басым болды. Өзен, көлдері жоқ жерлерде қауым мүшелері қолдан
құдықтар қазып, байламалар жасады. Cу оңай шығатын жерлерде әр үйдің немесе
екі – үш үйдің жеке меншік құдықтары болды. Су тереңнен қиын шығатын жерде
құдықтар аз қазылды: ондай жердегі құдықты бүкіл қауым бірлесе қазып,
бірлесе пайдаланған. Ал байламалар оны тұрғызған қауымның немесе феодалдың
меншігі болды.
XIIғасырға қарай Солтүстік Үндістанға бұрыннан келе жатқан қалалар
өсіп, кеңейіп қана қойған жоқ, сонымен қатар көптеген жаңа қалалар да пайда
болды.Бұл қалалар бұрынғысынша негізінен Үндістанның феодалдық князьдерінің
астанасы болды. Олардың ішіндегі ірілері өзен – көлдердің жағасындағы,
үлкен жолдың бойындағы, теңіз жағалауларындағы қалалар болды. Ол қалалар
қолөнерінің және сауданың орталықтары болды, жергілікті феодалға, сондай –
ақ қалаға жақын жердегі феодалдарға қызмет көрсетті.[4;23]
Солтүстік Үндістан бірнеше князьдықтарға бөлінді. Олардың ішіндегі
ірілері Джамна – Ганга өзендерінің Қанаудждан Бенареске дейінгі жерінің
иесі Раджпуттық Ғахарварлар әулеті, Аджер мен Делиді иемденген Чаухандар
әулеті, Банделкханды иемденген Манделдер әулеті, Бихардағы Палдар,
Бенгалиядағы Сендер әулеті болды. XIIғасырдың екінші жартысында олардың
арасында Ганг өзенінің алқабы үшін ұзақ күрес жүрді.XIIғасырдың 80
жылдарында Притхва князі Чаухан Чанделдер әулетіне соққы беріп, Қанаудждың
билеушісі Гахарварға қауіп төндірді.Бірақ бұл қырқысуды шет ел басқыншылығы
тоқтатты.[5;130]
Солтүстік Үндістанның саяси бытыраңқылығы мен Раджпут князьдарының
жиі–жиі өзара қыоқысуларын Газни мемлекетінің басшысы Махмуд пайдаланып
қалды. Бұл мемлекет Иранның шығысында, Үндістанның батыс шекарасында
құрылған болатын. 1001 жылы Махмұд Үндістанға жорық жасады. Оның әскері
Джамна – Ганг өзендерінің алқабын, бай Анхилвар князьдігінқазіргі
Гуджараттаталқандап, тонады. Үндістанға жасалған әр жорық Газни
мемлекетіне әжептәуір табыс түсіріп тұрды: храмдар мен князьдардың
сарайларында ғасырлар бойы жиналған қазыналар, мыңдаған құлдар әкелінетін.
Газни мемлекетінің астанасы Газни қаласы Индиядан әкелінген құлдардың
қолымен салынған зәулім сарайлардан тұратын. Ол сарайларды асыл тастармен,
қымбат металмен безендіріп, салтанатқа бөлеген де сол құлдыққа салынған
Үнді қолөнерші тұтқындары болатын. Газни патшалығының Үндістанға
жорықтарының нәтижесінде Қанаудж мемлекеті жойылды.[25;120]
1175 жылы Шихаб–ат–дин Мұхаммед сұлтанның әскері Пенджабқа басып
кірді. Қалған Үнді князьдары алауыздықты тастап, бірігуге мәжбүр болды.
1191 жылы біріккен Үнді әскерлерін басқарған князь Притхви РаджаАджмир мен
Делидің князіШихат–ат–дин Гуридің әскерлерін жеңді. Бірақ, келесі 1192
жылы жеңіліп қалды. Притхви Раджа соғыста қаза тапты. Шихаб–ат–дин Аджмирды
басып алды. Бірақ Притхви Раджаның баласы князь болып қала берді. Ол тек
Шихаб–ад–динге тәуелді екендігін мойындап, вассалы ретінде салық төлеп
тұратын болды. Өзі Газниге қайтып, Шихаб – ад – дин Гури түркі тұқымынан
шыққан әскери қолбасшы Кутуб Аддин Айбекті Үндістанға наместник етіп
қалдырды. Айбек солтүстік Үндістанды жаулап алуды онан әрі жалғастырды.
1193 жылы ол Делиді алды, оны өзінің астанасына айналдырды. 90 – жылдардың
аяғында Айбек Бихар мен Бенгалияны да басып алды. Бұл жақтағы Палдар мен
Сендер князьдықтары жойылды. Бүкіл Солтүстік Үндістанда түрік, ауған, тәжік
феодалдарының билігі орнады.[14;54]
1206 жылы Шихаб – ад – динМұхаммед Гуриөлген соң оның Солтүстік
Үндістанның наместниктері Газнидің жаңа патшасын мойындаудан бас тартты.
Солтүстік Индиядағы наместниктер Кутуб – Ад – дин Айбектің қол асытан
бірігіп, соның билігін ғана мойындады. Газни мемлекетінен бөлінген мұсылман
феодалдары Дели сұлтанатын құрды. Айбектің қол астына біріккен наместниктер
бара – бара бір – бірімен соғысып, сұлтанат әлсіреді. Осы жағдайды Үнді
князьдары пайдаланып қалуға тырысты. Олар тәуелсіздіктерін қалпына келтіре
бастады. Осындай жағдайда мұсылман наместниктердің көпшілігі қайтадан
Айбектің төңірегіне топтасып, біріккісі келмеген облыстарды күшпен қосып
алды. Сөйтіп, Дели Сұлтандығы нығая түсті. Бірақ 1221 ж. Пенджабқа Хорезм
шахы Джелал – ад – динді қуып келген монғолдар баспы кірді. Шыңғыс ханның
әскері батыс Пенджабты талан – таражға ұшыратып, кейін қайтты.[5;54]
1241 жылы моңғолдар тағы да Шығыс Пенджабқа басып кірді. Осы жерден
Делиге шабуыл ұйымдастыра бастады. Монғол шапқыншылығына қарсы жергілікті
феодалдар бір орталыққа бағындырылған мемлекетті нығайтуға бет бұрды. Дели
сұлтандығы 1206 – 1526 жж. өмір сүрді. Оны XVғасырдың ортасына дейін түрік
халықының өкілдері, XVғасырдың ортасынан – ауғандық Лоди басқарды.[6;265]
Дели сұлтанатындағы жерге феодалдық меншіктің түрлері.Дели
сұлтанатында жер мемлекеттің меншігі болып табылды. Жерді беру, оның салық
мөлшерін анықтау мәселелері сұлтан билігінде болды. Әрбір жеке феодалға
сұлтан мемлекеттік рентадан үлес алуға грамота беретін. Cұлтанның жекелеген
феодалдарға рента салық үлесін алып беретін жерлері үш категорияға
бөлінді.[8;51]
1. Ихта. Бұл әскер басшыларына берілетін жер үлесі. Ол үлес уақытша
берілді. Үлес әкеден балаға мұра ретінде берілмеді. Үлестің мөлшері әскер
басының атақ лауазымына, соған сай ұстайтын әскерінің санына қарай
белгіленді. Үлестен түскен табыстың оннан бір немесе ең азы– жиырмадан
бірі әскер басына қалатын. Сол табысқа әскер басы – феодал атты әскер
ұстауы тиіс болды. Сұлтан шақыра қалған кезде өзі қаруландырылған
әскерімен келуі тиіс болды. Ихтаның мөлшері әскери феодалдың атақ шені
өскен сайын ұлғая түсетін.
2. Инам және вакф.Инам дін басыларының, оқымыстыларының, молдаларының жер
үлесі. Инам әкеден балаға мұра ретінде қала беретін. Вакф – мешіттер мен
медреселердің жері болды. Ол мекемелер жабылып қалса, жер қайтадан
мемлекет қарамағына көшетін.
3. Заминдалар. Заминдалар деген жергілікті үнді феодалдары. Олар өз
қарамағындағы шаруалардан жер салығын жинап алып үкіметке өткізетін. Өз
жалақысы ретінде жиналған салықтың белгілі бір мөлшерін алып қалатын.
Заминдарлар әскери міндеткерлік атқарған жоқ. Олар өз қарамағындағы
жерлерді басқа біреулерге сыйлауға, үлестірілуге, кеңейтуге құқылы болды.
Заминдалар жері де әкеден балаға мұра ретінде қалып отыратын. Бірақ
мемлекеттің қажет болған жағдайда жерді алып қоюға құқы болды.[1;120]
Сонымен үкімет ешқашан Заминдарлар жерін тартып алмаған. Феодалдарға
таратылып бермеген жерлер тікелей мемлекет меншігі болып қала берді, ол
жерлер “халисэ” деп аталды. Сонымен қатар “мүлік” деп аталған жекеменшік
жерлер де болған.
2.2 Алаут – ут – дин Хилжаның патшалық құруы және Мұхаммед Тоғылық
империясы.
Илтутмыш өлген соң Дели сұлтанатында төңкерістер кезі басталды. Үкімет
билігі үшін күшті ақсүйектер арасында күрес қыза түсті. Бұл күресте 1245
жылы талантты ел басшысы Илтутмыштың қызы Разия қаза тапты. Одан кейін екі
сұлтан бірінен соң бірі өлді. Ақыры 1245 жылы маликтер үкімет басына
Илтутмыштың немересін отырғызды. Бұл әлсіз сұлтан кезінде іс жүзіндегі
үкімет басшысы Гияс–уд–дин Балбан болды. Ол ақыры кәмелетке жетпеген жас
сұлтанды у беріп өлтірді. Өзін сұлтан деп жариялап, мемлекетті 1265 жылдан
1287 жылға дейін басқарды.[1;98]
Ол өлген соң қайтадан сарай төңкерістері басталды. Ол төңкерістер үкімет
басына Ала–уд–дин Хильжа сұлтан келген соң ғана тоқтады. Бұл сұлтан 1296 –
1316 жылдар аралығында билік құрды. Үкімет билігін қолына алысымен Ала – уд
– дин күшті әскер құрды. Тек өзінің жеке басын қорғайтын жетпіс мыңдық атты
әскері болды. Сол әскердің күшімен феодалдар арасындағы алауыздықты,
олардың үкіметке қарсы шығу пиғылдарын су сепкендей жым қылды.[27;49]
Ол әскермен қатар бір–бірінен тәуелсіз үш түрлі тыншылар мен
жазалаушылар мекемелерін құрды. Ірі ақсүйектердің, князьдердің бір – біріне
қонаққа баруына тыйым салды. Үкіметке қарсы пікір айтушылар қатаң
жазаланды. Тіпті өлім жазасына кесілді. Ала–уд–дин өлген соң түрмелерден он
жеті мыңнан астам жазықсыз адамдар босатылды. Ала – уд – дин арпа –
бидайға, күріш пен бұршақ дақылдарына тұрақты баға енгізді. Нанның бағасын
үкімет өзі белгіледі. Ол өте төмен баға болды. Бірақ, барлық жерде тек сол
бағамен сатылатын болды. Қазынаға түсімді көбейту үшін егістік жер қайтадан
есепке алынды. Ал жер салығының мөлшері жерден түсетін өнімнің жартысына
дейін ұлғайды. Тарихи хрониканың авторы Барани салық жинаушылардың
қаталдығын ашына жазды.[25;58]
Оның айтуынша үкімет халықтың артық азық–түлігін өзі белгілеген арзан
бағамен сыпырып алып отырған. Бұл арзан бағамен тартып алынатын астық үлкен
армияны ұстау үшін жұмсалып жатты. Ала–уд–дин енгізген тәртіптер
экономиканы құлдыратты. Бірақ біраз уақыт алдағы мақсатқа жету үшін пайдалы
болды. Мемлекеттің барлық ресурстарын қорғаныс қабілетін нығайтуға жұмсау
алғаш өзін - өзі ақтады. Үкімет Солтүстік–батыс шекарадағы армияны
нығайтып, монғолдарға бірнеше ауыр соққы берілді.
1308 жылы Деканға жорық басталды. Бұл жорықтың басшысы Малик Гафур
ерекше ерлік көрсетті. Ол барлық Декан жарты аралын басып алды. Жаулап
алынған жердің елдері контрибуция ретінде патша қоймаларында жиналған
байлықтарын, үш ж.з жауынгер пілдерін, жиырма мың жылқы беріп, салық төлеп
тұруға міндеттенді. Ала –уд – дин ихта иелерінің әскери міндеткерлеріне
қатаң бақылау орнатты. Жауынгерлерді қаруландыру соншалықты қиын іс болған
жоқ. Ол кездегі қару – жарақ қарапайым еді. Қылыш, семсер, найза, қалқан,
оққа толы дорбасымен садақ. Мұндай қару – жарақ әркімде болуға тиіс еді.
Сондықтан ихта иесі оларға көп шығынданбайтын.[11;69]
Ең басты шығын ат болды.Атты әскер сол кездегі соғыстың құдыретті күші
болатын. Ал Индия жағдайында жылқы жақсы тұқым бермейді. Ондағы туған
жылқылар бірте – бірте жылқылық қасиетін жоғалтады. Сол себепті Үнді
мемлекеттері әскери соғыс қажеттіктері үшін Орта Азия мен Арабиядан,
Ауғанстан мен Ираннан жыл сайын он мың жылқы сатып алып отырды. Бірақ
соғыстың бұл негізгі күші өте қымбатқа түсетін. Сондықтан ихта иелері
мүмкіндігінше жылқы сатып алмай, әскери мекемені алдап соғуға тырысты. Бұл
зиянкестікпен күресу үшін Ала – уд – дин Үнді тарихында бірінші рет жылқыны
таңбалауды енгізді. Байқауларда ихта иесінің отряд саны ғана тексеріліп
қойған жоқ, сонымен қатар таңбасы арқылы аттың кімдікі екені де
тексерілді[14;214].
Ала – уд – дин тұсында үкімет билігінің орталықтандырылуы, бір
қолға шоғырлануы өзінің ең жоғарғы шыңына жетті. Әрбір ірі феодалдың
өзімсінуі түбірімен жоғалды. Орталық Үкіметтің рұқсат, нұсқауынсыз
жергілікті басшылар өз еріктерімен әрекет ете алмайтын болды. Ала – уд –
дин өте қу, айлакер, іскер ұйымдастырушы, батыл да тапқыр қолбасшыболды. Өз
мақсатына жету үшін ешнәрседен тыйынбайтын.[4;65]
Ала–уд–диннің мұндай қатал орталықтандыру саясаты алғаш біраз тиімді
болғанымен оның ақырғы жемісі өте ащы болды. Экономика ауыр дағдарысқа
ұшырады. Сондықтан да Ала–уд–дин өлісімен оның орнатқан тәртібі толығымен
жойылды[9;120]
Сұлтанаттың экономикалық жандануы Мұхаммед Тоғалақтың1325–1321
патшалық құруы кезінде басталды. Ол таққа өз әкесі Гияс–уд–дин Тоғалақты ым
– жымсыз өлтірген соң отырды. Бенгалияға сәтті жорықтан соң әскердің
салтанатты шеруі өткізілді. Сол шеру кезінде жауынгер пілдер Гияс – уд –
дин отырған шатырды құлатып кетеді. Патша құлаған шатырдың астында қалып,
қайтыс болады. Бұл кезге қарай Мұхаммед Тоғалақ тәжірибелі қолбасшы,
саясаткер болып қалыптаса бастаған еді. Ол тарихта екінші Ескендір, яғни
Александр Македонский ретінде қалуды армандады. Алғаш оның бұл арманы
орындалатын сияқты болып көрінді. Ала – уд – дин өлген соң сұлтанаттан
бөлініп кеткен жерлерді ол бірінен соң бірін қайтадан қосып ала бастады. Ол
Ала–уд–дин тұсындағы Дели сұлтандығын онан сайын кеңейтіп, бүкіл Индияны
дерлік өзінің қол астына бағындырды. Бұл Дели сұлтандығының аумағының ең
үлкен кезі болды. Мұндай жеңісті жорықтар тек соғыс қимылдары үшін ғана
емес, сондай – ақ басып алынған жерлерді бағыныштылыққа ұстау үшін де көп
қаржы мен әскерді қажет етті. Сол себепті Мұхамет Тоғалақ Ала–уд–диннің
салық саясатын қайталауға мәжбүр болды.[6;98]
Ол саясат шаруаларды, жалпы халық шаруашылығын күйзеліске ұшырата
бастады. Салықты ұлғайтумен қатар Мұхаммед Тоғалақ ихта иелерін нығайтуға
тырысты. Олар қайтадан қатал бақылауға алынды. Өз иеліктеріндегі жерден
түсетін табыстың оннан бірін өздеріне алып қалуға рұқсат берілді. Аттарды
таңбалау қайтадан енгізілді. Жеңістер жалғасып жатқанда халық Мұхаммед
Тоғалақтың мұндай өзгерістеріне шыдады. Соғыс тоқталысымен феодалдар ол
жаңа тәртіптерге бағынбауға тырысты.
Тоғалақтың патшалық құруындағы сәтсіздіктің негізгі екі себебі болды.
Біріншісі: астананы елдің дәл ортасына орналасқан Девагири деген қалаға
көшіруі болды. Ол қаланың атын Дәулет – Абад деп өзгертті. Қанша қаржы
шығындап, зәулім сарайлар салғанымен жаңа қала саяси өмір орталығына
айналмады. Патша басқа қалаға көшкенімен Делиде қалып қойған мықтылар ел
тағдырын шешуде бұрынғы ықпалынан айырылмайды. Ақыры Тоғалақ бірнеше жылдан
соң Делиге қайта көшуге мәжбүр болды.[3;43]
Тоғалақтың екінші сәтсіздігі – ақша реформасына байланысты болды. Ол
алтын – күміс монеталарды мыстан жасалған монетамен ауыстырды. Алтын
монетаның құны сол мыстан жасалған монетада көрсетілетін: “он алтындық”,
“жүз алтындық” деп. Мұндай монеталар көбейіп кетті. Әр үй монета сарайына
айналды. Бара – бара мұндай ақшаның құны балшықтың құнымен бірдей болып
қалды. Монета көбейгенімен мемлекеттік қазына қаңырап бос қалды. Тоғалақ
ызаға булыға отырып, бұрынғы ақша жүйесіне қайта көшіге жарлық шығарды.
Қазынаны қайта толтыру үшін Тоғалақ алым – салықтарды өсірді.[5;214]
Ол халық наразылығын туғызып, көтерілістер басталды. 1339 жылы
Бенгалия, бір екі жылдан соң Декан жарты аралы Дели сұлтандығынан бөлініп
шығып, тәуелсіздігін жариялады. Осындай қиын – қыстау кезде таққа Фироз –
Шах Тоғалақ1351 – 1398отырды. Ол ихта иеліктерін жекеменшікке айналдыруға
рұқсат беріп, феодалдарға біраз жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Шаруалар
жағдайын жақсартуға да көңіл бөлді. Әскерге бөлінетін қаржы қысқартылды.
Делидің Солтүстік – батысында Джамна мен Сатледж арасында канал салына
бастады. Жылына екі рет егін егіп, жинауға мүмкіндік туды. Бір қарыс жер
бос қалмайтын болды. Сөйтіп, ауыл шаруашылығы жандана бастады.[6;254]
XIVғасырдың аяғында феодалдық өзара қырқысулар жаңа қарқын
алды.Сұлтанаттан Мальва, Гуджарат, Хандеш бөлініп шықты. Осындай жағдайда
1398 жылы Солтүстік Үндістанға Тимур әскерлері басып кірді. Ол Делиді алды.
Қаланы талқандап, талан – таражға салып, олжаларын алып, Тимур Орта Азияға
қайтып кетті. Осыдан кейін Дели сұлтандығы қайтып оңала алмады. Сейіттер
тұқымы сұлтандық құрған1414 – 1451жылдары Дели сұлтандығы Делидің өзінен
басқа шығыс Пенджабты ғана қамтыды. XV ғасырдың ортасында Делидегі үкімет
билігін Афгандық Лоди Бахлул кландары басып алды.[1;68]
Оның арғы аталары Үндістанға XIV ғасырдың аяғында қоңыс аударған
болатын. Оның жиырма мыңдық әскері ауғандықтардан құрылған болатын. Бахлул
Лоди 1451 – 1489 жылдар аралығында патшалық құрды. Ал оның тұқымы Делиде
1526 жылға дейін билік құрды. Соңғы сұлтан Ибрайым Лоди орталық өкіметті
нығайтуға тырысты. Ол сарай қызметкерлерін қатаң тәртіп бойынша ұстады.
Олар ұлы тақсырдың малайы деп саналды. Мұндай менмендік сарай
қызметкерлерінің, ірі ақсүйек феодалдардың наразылығын туғызып, биліктің
құлауына себеп болды. 1526 жылы Индияны Бабыр басып алып, ұлы монғолдар
тұқымының билігін орнатты.[6;74]
2.3 XIV – XVI ғасырлардағы Бахмани және Виджаянагар мемлекеттері.
1347 жылы деканда Бахмани мемлекеті құрылды. Оны иктадалар мен
сұлтанат наместниктері құрды. Олар Бахмани деген жергілікті ірі икталарды
шах деп жариялады. Бұл мемлекетте, Дели сұлтандығындай, феодалдық жер
иеленудің негізгі екі түрі болды. Бірі әскери бенефиций, екіншісі–
мемлекеттік қызметке байланысты емес бұрынғы индус феодалдарының мұрагерлік
жекеменшігі. Бахмани шахтарының ең күштілерінің өзі де жеке дара билеуші
бола алмады. Билік негізінен ірі иктадалар мен облыс бастықтары–тарафдарлар
қолында болды. Әсіресе тарафдарлар күшті болды. Олардың өз әскерлері
болды.[2;65]
Бахмани мемлекетіндегі саяси жағдайдың бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz