XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси тарихы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-17
І ХVІ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .18-70
1. 1 XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... 18-34
1. 2 Хақназар хан және ХVI ғасырдың екінші жартысындағы мемлекеттің нығаюы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34-51
1. 3 Қазақ хандығының Хақназар хан тұсында қайта өрлеуі (ХҮІ ғасырдың 50-70 жылдары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1-70
II ХАҚНАЗАР ХАН ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТАҚЫРЫБЫН МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ..71-97
2.1 Орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқытудың әдістемесі ... ... ... ..71-83
2.2 Хақназар хан тұсындағы Қазақ хандығы тақырыбын оқытудың әдістемелік сабақ жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83-97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98- 100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .101-105
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік тізгінін өз қолына алып, егеменді ел болғаннан бері өткен дәуірдегі тарихын сол кездің шындығына сай жазуға әбден мүмкіндік туды.
Жүздеген жылдық империялық қанау елімізді есеңгіретіп, халқымыздың тұтастығын ту-талақай етіп келді. Тарихта Ресей империясының озбырлығына қазақ сияқты ұрынған халық кемде-кем. Ата-бабаларымыздың ұрпаққа қалдырған жеріне, табиғат силаған асыл қазыналарымызға қызыққандар, қазақтарды мәңгүрт жасап, бұрынғы құлдық психологиядан арылмауын көздегендер, ең алдымен өз айласын жас ұрпақтың санасын улаудан бастағаны белгілі. Тарих тағылымына жүгінсек, Ресей империясының отаршылдық саясатының нәтижесінде кең байтақ қазақ жеріне келімсектер әр түрлі сылтаумен жымысқыланып еніп, әбден сіңісіп, жайлап алған еді. Осылай ұзақ жылдар бойы ассимиляция арқылы ұлттарды өзіне сіңіру, тіпті жоқ қылу саясаты жүргізіліп, славян ғұрпы мен мәдениеті таңылды.
Тоталитаризмнің мөртабаны идеологиялық жағынан қазақ жері қайдан басталды дегенді жадымыздан мүлде өшіргендей еді. Кәрі тарихымызға, оның қатпар-қатпар қойнауына көз салсаңыз сайын даласы мен айдынды шалқар көліне көз алартушылар қай заманда да аз болған жоқ. Қазақ қазақ болғалы, қабырғалы жұрт атанып қанат жайғалы қан майдан үркіншіліктен көз ашқан емес. Әйтеуір, тәңір жарылқап, коммунистік қоғам күйреп, шаңырағы ортасына түсті. Отаршылдардың ұзақ жылдар бойғы зорлық-зомбылығы, өзіміздің ата тарихымыз бойымызда шектеулік пен шындыққа қарсы иммунитет қалыптастырғандай. Қыпшақ деген халықтық атымызға - адамзат баласы, яки әлемдегі күллі адамдардың тегі бір деген философиялық мән бар.
Алайда мағлұматы жоқ еуропалықтардың ойынша бұлардың бәрі көшпенді деген бір-ақ сөзбен бағаланды. Бұл олардың түздіктерге шығарған үкімі сияқты болды. Ал, қыпшақтар іргетасы берік, табанды да тағанды халық бөжелермен, күркелі арбалармен, күймелермен көшіп жүргенде жаңа жерлерді игеріп, қоныс етуді көкседі. Бұл олардың қолынан келді де. Қоныстану дегеніміздің өзі бір жерге келіп тамыр жайып, сонда қалып қою.
Кеңес өкіметіне дейінгі тарихнамада қазақ мемлекеттілігінің мәні мен саяси формасы туралы мәселе біртұтас, мызғымас Ресей империясының позициясы тұрғысынан қаралып келді. Бірінші Петрдің жарлығын қалтқысыз жүзеге асыру барысында жер-жердегі патша әкімшіліктеріне: Мұсылмандардың ым-жымын білдірмей, мүмкіндігінше көзін құрта беру керек, - деген нұсқау берілді [48]. Соған сәйкес көптеген ресейлік ғалымдар қазақ халқын түрік, моңғол және басқа халықтар тайпаларының одақтасуынан пайда болды деп есептеп, оның арғы-бергі тарихына, мемлекеттік құрылымына мән бермеді.
Ресейлік ұлыдержавалықты көксеуші қайсібір ғалымдар еуроцентристердің шығыс халықтарының екінші сорттылығы туралы ескі идеямен қарулануда. Әлемдік өркениет тарихындағы қазақтардың орнын айқындай келіп, Ш.Ш. Уәлиханов қайсы бір Батыс ғалымдарының халқымыз туралы дөрекі әрі мал тектес тағылар деген сандырағына аяусыз соққы берген болатын.
Империялық саясат тұсында Алтайдан Атырауға көсіліп жатқан қазақ даласын бөліп ал да билей бер пиғылы үстемдік еткені сөзсіз. Өткенімізді, оңымыз бен солымызды танып, өткен тарихымызды бұрынғы еуроцентристік, ұлыдержавалық қоқыстардан ептеп тазартып жатырмыз. Қазақтар мекендеген ұлы далада бұрын сақ, ғұн, түркі, қарахан, моңғол мемлекеттері болғандығы ақиқат. Ұлан-байтақ даламызда мемлекеттікқұрылымдар, қағанаттар Еуропадан ерте пайда болды деп айтуымызға негіз қаланды. Сонымен, жылдар бойы тоқырау шырмауына шырмалып келген Қазақстан тарих ғылымы ескі концепцияларды серпіп тастап, ақтаңдақтар ақиқатын ашып жазуда. Әрине, Қазақстан тарих ғылымында күрмеуі көп мәселе жетерлік. Солардың бірі Қазақ мемлекеттілігі мәселесі.
Қазақ халқының, мемлекеттілігінің тарихи тәжірибесін объективтік шындық тұрғысынан зерделеу қоғамдық-саяси дамудың жолын дұрыс таңдап алуда да ерекше маңызды рөл атқарады. Ол тек мемлекеттіліктің іргетасының бірі болып табылатын қазақстандық патриотизмді тәрбиелеу үшін ғана емес, сонымен бірге тәуелсіздігіміздің қазіргі таңдағы ахуалы мен сипатын, республиканың дамуының болашағын анықтау үшін аса қажет. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының үшінші сессиясында жасаған баяндамасында: Бұдан бұрынғы кезде қазақтардың мемлекеттілігі болмағаны туралы алуан түрлі сыпсың пікірлерге елеулі түрде тосқауыл қою қажет... өз мемлекетіміздің бастауын іздеуде жазылған және жазылмаған деректер бойынша осы күнге дейін адасып жүргенімізде өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие беру туралы қалай әңгіме айтпақпыз? Міне, тарих ғылымының кезек күттірмес міндеттерінің өзі осындай, - деп көрсетті [11].
Мәселенің зерттелу деңгейі.
XVI ғасырдағы қазақтар, қазақ ұлысы туралы деректер орыс деректемелерінде де сақталған. XVI ғ. соңындағы қазақ-орыс қатынастарына қатысты бірнеше құжаттар бар, олардың соңғылары 1595 жылмен мерзімделеді.
Отандық зерттеушілер арасында ХҮІ ғасыр тарихын арабтық, парсылық т.б. тың деректермен ұштастыра зерттеп жүрген ғалымдарымыздың бірінші қатарына тарих ғылымдарының докторы Меруерт Әбусейітова екені белгілі.
М. Әбусейітовадан басқа да зерттеушілеріміз ХҮІ ғасыр тарихына соның інішде 1538-1580 жылдар аралығында Қазақ мемлекетінің тізгінін қолына алған Алаш ханы Хақназар (Ақназар) турасында өз зерттеулерімен тұжырымдарын ұсынып жүрген ғалым Қ. Салғараұлын да айтуға болады.
Ал кейініректегі мұрағат деректерінде жекелеген мәселер, қазақтардың
әлеуметтік құрылысы, тұрмысы, шаруашылықтың жекелеген салаларына қатысты деректер сақталған. Негізінен толық ақпаратты статистикалық тізімдемелерден, күнделіктерден, орыс елшілерінің баяндамаларынан, саяхатшылар жазбаларынан аламыз. Бұл құжаттар мен материалдар арнайы жинақ болып шықты. Олар қазақ хандығының сыртқы саяси және ішкі өмірі жайындағы маңызды деректерді береді.
Қазақтар жайындағы бірінші әдеби хабарламалар қатарына 1627 жылы құрастырылған Үлкен Сызба Кітап негізгі тарихи-географиялық деректеме болып табылады. Кітап XVII ғ. басында қызмет етті, іс жүзінде әскери мақсатқа арналған. Сызба географиялық картаны елестетеді. Өкінішке орай бізге кітап сызба карта түрінде ғана жетті, бұл сызбаларда Мәскеу мемлекетінің түпкір-түпкіріне баратын құрлық және су жолдары көрсетілген. Үлкен Сызба кітаптың бізге дейін бірнеше тізімдері жетті. Бұл жұмысты зерттеуші К.Н. Сербина, мұны 38 тізімге бөліп көрсеткен. Алайда бұл кітап тізімі зерттеуші айтқаннан көбірек сияқты, бұл кітап бірнеше мәрте жазылды және кеңінен қарастырылды. Сонымен қоса бұл кітап XVI - XVIII ғасырда әскери тұрғыда ғана емес, географиялық құжат та болып саналды. Бұл кітапта Қазақ ордасының жерлері және оған көршілес халықтар - ноғайлар мен жоңғарлар жерлері көрсетілген. Мұны зерттегеннен кейін мұндағы қазақ даласы және Орта Азия өзен аралықтары жайлы мәліметтердің молдығын айта келе: Үлкен сызба кітабымен қысқаша танысқанда, Орал маңы даласының географиялық атауларының нақты көрсетілгендігін айтады [8].
П.И. Рычков Орынбор тарихы еңбегінде көптеген қызықты мәліметтер береді: мұнда, этнографиялық мәліметтермен қоса қазақ жүздерінің рулық тайпалық құрылысы және тарап орналасуы, қазақ халқының шығу тегі туралы аңыздар, қалмақтар туралы, башқұрттар, қарақалпақтар, қазақ көшпелілерінің орналасқан жерлері жайлы құнды мәліметтер бар. Қазақ хандығының құрылуы тарихы кезеңі бойынша П.П. Румянцевтің еңбегінде маңызды мәліметтер бар. Орыс-бұқар, хивин, парсы тауар қатынастары (мұнда негізінен қазақтармен жәрмеңке - базар саудасы ерекше көрсетіледі) жөніндегі дерек XVI және XVII ғасырлардағы Парсы, Орта Азия мемлекеттеріндегі орыс елшілерінің Статистикалық тізімінде және шет елдік саяхатшылар С. Герберштейннің, А. Джениксонның және т.б. күнделіктерінде кездеседі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстіңде дамып келеді. Еліміздің тарихында алар орны аса маңызды тарихи кезеңдерді қарастыруда Президент Н.Ә. Назарбаевтың Тарих толқынында кітабы тарихшы ғалымдардың қазіргі замандағы Отан тарихын зерттеп білудегі игі істеріне жаңа серпіліс, ерекше рух береді. Бүгінде Қазақ мемлекетінің қатпарлы тарихын қайтадан ой елегінен өткізіп, жаңаша пайымдау маңызды [1].
Кеңес өкіметі жылдарындағы тарихи-партиялық тарихнамада бұл мәселелерге байланысты еңбектер партия қандай идеологиялық және саяси қағидаларды басшылыққа алды, соған икемделініп жазылды. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің "Тарих толқынында" деген кітабында:
"Тоталитаризм ұлттық тарихтың қалың-қалың қабаттарына кереметтей бір зұлымдық әдісті қарсы қойды -- ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды тасқынын тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады" деп, әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында ұлттық тарихтың бұрмалай жазылып, санамызды коммунистік идеологиямен уландырғанын атап өткен еді.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеу ісін сол кездегі қазақ зиялыларының өздері бастап берген болатын. Біз қарастырып отырған Қазақ мемлекетінің үшінші өрлеу кезеңі, яғни Тәуекел хан кезеңіндегі, сонымен қоса қазақ ұлтының арғы, бергі тарихын қамтыған Т. Рысқұловтың сол кездегі кеңестік билік жандайшаптарының қазақ ұлтының тарихын жоғалту, тарихи өткені жоқ халық ретінде түп тұқиянымен бодандық қамытын кидіруге бағытталған солақай саясат кезінде, ұлт зилыларының көзін жою іс-әрекеттері тұсында қағаз бетіне түсіріліп баспаға әзірленіп тұрған Қазақстан тарихы еңбегі Қазақ мемлекетінің өткен тарихын танып, зерттеп білуде аса құнды еңбектердің қатарында еді. Өкінішке орай патшалық биліктің тікелей мұрагерлері саналатын кеңестік тоталитарлық жүйе бұған мүмкіндік бермеді.
Өкінішке орай кеңестік тарихнамада ортағасырлардағы қазақ мемлекетінің тарихы біржақты жазылды. Ресейлік дерекнама мен тарихнама жазбаша деректерге басымдық беріп, ауызша тарихты зерттеу назардан тыс қалды. Тәуелсіздік жылдарында шыққан отандық зерттеулер де жоқ емес. Әсіресе, шығыстанушылар ауызша деректердің ақпараттық маңызын ашуға тырысып келеді. Қазақтың ауызша тарихы жазба деректері тамаша толықтырып отыратындығы дәлелденді. Ал, аңыз-әңгімелер негізінде бұрмаланып, жасырын ақпаратты деректердің көпшілігі шындыққа сай келмейді. Мұны тек тілдерді жетік меңгерген кәсіби мамандар ғана ажыратып береді.
Соңғы жылдары Қазақ хандығы тарихынан отандық зерттеулер саны артты. Олар кеңестік шығыстанушылардың еңбектерін басшылыққа алып, шығыс (парсы, араб, қытай, түрік) және батыс (ағылшын, неміс, француз) тілдерінде жазылған түпнұсқалық деректер мен тарихнамалық ізденістерді талдауға көшті. Ғылыми нәтижелері де бар.
Қарастырып отырған кезеңіміздің хронологиялық шегі Қазақ елін Алаш ханы атанған Хақназар (Ақназар) хан билеген 1538-1580 жылдар болғанымен, ғылыми зерттеулерде негізгі концепция түп тамырын Қазақ хандығынан алады. Сондықтан да Хақназар ханға қатысты байыптау Қазақ мемлекеттілігінің Хақназар ханға дейінгі және сол кезең (билік құрған уақыт), одан кейінгі кезең тұрғысынан қарастырылады. Себебі тарихи санада бір тұтас Қазақ хандығы деген ұғым тұр, сондай-ақ кеңестік идеология шырмауында қамалып қалған Қазақстан тарихында Қазақ хандығы, оның мемлекеттілігі ұғымын тәуелсіз санада қалыптастыру жатыр.
Қазақ хандығының зерттелу мәселелері бойынша ізденістер академиялық шығыстану мектебінің жетістіктері мен оның белгілі өкілдері Х.Д. Френ, В.В. Вельяминов-Зернов, И.Н. Березин, Н.И. Веселовский, В.В. Радлов, б.В. Бартольд есімдерімен тығыз байланысты. Қазақ және түркі тілдес халықтардың тарихына қатысты шығыс деректерін, сол арқылы қазақ этногенезі және қазақ хандығының құрылуы мен өрлеу, құлдырау тарихын зерттеуде А.Ю. Якубовский, А.Н. Бернштам, С.П. Толстов, Б.Я. Владимирцов секілді ғалымдар да көп еңбек сіңірді. Олардың түркологияға қосқан ғылыми үлесі кезінде өз замандастары тарапынан да, кейінгі уақыттағы орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы мен этногенезі мәселелерімен шұғылданған оқымыстылар тарапынан да жоғары бағаға ие болды.
Проблеманың нақтылы зерттелуі мен оның тарихнамасы өзара байланысты екендігі белгілі. Сондықтан да қазақ халқының қалыптасуы мен оның мемлекеттілігінің құрылуы туралы еңбектерге кейбір шолулар, талдаулар мен сын пікірлер өткен ғасырдың 20-шы жылдары баспа бетін көрген А.П. Чулошниковтың Очерки по истории казах-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен атты еңбегімен байланысты жарық көрді [8]. Бұл еңбегінде автор қазақ тарихын басқа түрік халықтарының халықтарының тарихымен байланыстыра қарау жөніндегі оң методологиялық тұжырым жасады. Вопросы о порисхождении киргиской народности в исторической науке и народное киргизские придания как источник дальнейшего его изучение деген мақаласында тарихи аңыздар мен қазақ шежірелерін дерек көзі ретінде пайдалануды ұсынады. Ғалымның бұл ізденістері Қазақстан тарихнамасында өз ізін қалдырғанымен, оның еңбектерінде біршама қателіктерге де жол берілгендігін кейінгі зерттеушіле айтып жүр. Олардың қатарында гографиялық факторға басым мән берушілік, қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктеушілікті жоққа шығару жатады.
30-шы жылдары С. Асфендияров қазақ халқының шығу тегі, рулық құрамы туралы мәселе қойды. Осыдан кейін қазақ халқының қалыптасуымен оның мемлекеттілігінің құрылуы жөніндегі тақырып ұлтшылдыққа қарсы науқан жылдарында мүлдем ұмытыла бастады. 1946 жылдың 28-29 қазанында КСРО Ғылым Академиясының тарих және философия бөлімінің сессиясында баяндама жасаған П.П. Иванов та қазақ хандығының құрылуы кезеңін аттап өтіп, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының XVI-XIX ғасырлардағы тарихын зерттеу міндеттеріне ғана тоқталады. Әсіресе, 1951 ж. Правда газетінде жарияланған За марксистско-ленинское освещение вопросов истории Казахстана деген атышулы мақала мен осы негізде 1951 ж. 10 сәуірде қабылданған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің қаулысынан кейін аталмыш тақырыптарды зерттеуге қысым күшейе түсті.
Қазақ этногенезі мен Қазақ хандығы тарихын таптық көзқарас тұрғысынан зерттеуге ұмтылушылық қазақ қоғамындағы қатынастар сипаты мәселесіне әкеп тіреп, мұның өзі көптеген жылдарға ұласқан ғылыми айтыстар мен жорамалдарға жол ашты. Солардың бірі ретінде отандық тарихнамада 40-50 жылдары М.П. Вяткин, С.В. Юшков, С.Л. Фукстың араларында орын алған пікір таластарды айтуға болады. Олар қазақ мемлекеттілігінің экономикалық және әлеуметтік негізі, саяси формасы туралы ой өрбітті.
Осы кезеңде республика Ғылым Академиясының тарих, археология және этнография институтында Қазақстан тарихын зерттеудің негізгі бағыттары анықталып, олардың қатарында қазақ этногенезі мен мемлекеттілігі тақырыбы аталынды [11]. Академияның ғылыми сессиясында қазақ халқының құрылуы туралы Х.М. Әділгерееваның баяндамасы тыңдалды. Кейін баяндама толықтырылып, Ғылым Академиясының Жаршысында жарияланды. Мақалады қыпшақ және қазақ тілдерінің жақындығы, моңғол шапқыншылығының қазақ халқының қалыптасуы мен қазақ мемлекеттілігінің құрылуына ықпалы қарастырылды.
Бұл мәселелер төңірегіндегі автор көзқарастары сол кезеңдегі тарих ғылымының даму деңгейін айқын көрсетті.
Тарих ғылымының дамуына серпіліс берерлік тарихнамалық, теориялық-методологиялық ізденістер болмады, негізінен бұл бағыттағы әрекеттер рецензиялар, пікірлер және шолулармен шектелді. Мұның себебі тарихнамалық зерттеудің деректік негіздерінің дамымауында, 1917 жылға дейінгі қазақ қоғамында патриархалдық-феодалдық қатынастардың үстем болуы сияқты қайшылықты пікірдің орын алуында еді.
1957 ж. М. Ақынжановтың Об этногенезе казахского народа атты еңбегі жарық көрді. Оны К. Ақышев, С. Ибрагимов және Е. Агеева сәтсіз монография деп бағалады. Рецензияда жұмыстың басты кемшіліктері ретінде қазақ этногенезін зерттеуде тектік шежіренің рөлін асыра бағалаушылық, жазба деректердің аз пайдаланылуы, қыпшақтар мен наймандардың тілдік атрибуциясын дұрыс анықтамау, қазақ этногенезі процесінде оғыз бірлестігінің үлесін жоққа шығарушылық атап көрсетілді. Еңбектің қазақ халқының қалыптасу жолдары мен кезеңдері жөнінде жасалынған тұжырымдары да мойындалмады. Мұнан кейін бұл тақырыпқа ешкім тереңдеп бармады.
Қазақ мемлекеттілігінің құрылуы жөнінде де арнайы ізденістер қолға алынбады. Осыған байланысты бұл екі проблема бойынша тарихи танымның қорлануын қарастырған зерттеулердің болмауы өзінен-өзі түсінікті. Жарық көрген еңбектердің көпшілігінде тарихнамалық талдау берілмеді, тарихшылардың қайшылықты мәселелерге, өзінен бұрынғы авторлардың зерттеу әдістеріне баға беруге батылы бармады. Тек 50-ші жылдардың аяқ кезінен ғана кейбір тарихнамалық ізденістер көріне бастады.
Қазақстан тарихы, қазақ халқы мен оның мемлекеттілігі туралы тарихи таным-түсінік республикамызда ған емес, одан тыс жерлерде де қалыптасқандығын ескеру қажет. Осы себепті жұмыс орта Азиядағы ноғай, башқұрт, тағы басқа түрік тілдес халықтардың шығу тегі мен мемлекеттілігі туралы еңбектер де зерттеу нысанымыздан тыс қалмады. Кейбір методологиялық мәселелер мен концепциялық тұжырымдар тұрғысынан КСРО-да тарих ғылымының даму тарихы туралы очерктердің жарық көруі республикада тарихнамалық саланың алға басуына ықпал жасады.
Қазақ хандығы тарихнамасының құрамды бөліктерінің бірі осы тақырыпқа тікелей, не жанама қатысы бар жеке ғалымдардың өмірі мен шығармашылығына арналған шолулар мен талдау мақалалар болып табылады. Орыс шығыстану ғылымының көрнекті өкілдері қатарына жататын, сонымен қатар қазақ термині, Орта Азия мен Қазақстанның ортағасырлық тарихының басқа да проблемалары, мұсылман хроникалары туралы еңбектердің авторы А.Н. Самойлович туралы Б.В. Луниннің, ортағасырлық Қазақстан тарихы мен хронологиясын зерттеуге ұланғайыр еңбек сіңірген көрнекті шығыстанушы В.В. Бартольдтің ғылыми мұрасы жөнінде К.М. Байпақов пен Б.Е. Көмековтің мақалалары жарияланды. Соңғы еңбекте ғалымның көшпелі социумда мемлекеттіліктің пайда болуының алғы шарттары жөніндегі пікірлеріне баға беріліп, оның бұл мәселе бойынша тарихи концепциясының В.Я. Владимирцов, А.Н. Бернштам және А.Ю. Якубовскийдің еңбектерінде жалғасын тапқандығы туралы тұжырым жасалған.
Кеңес дәуірі кезінде қазақ хандығы тарихнамасының кейбір мәселелері Г.Ф. Дахшлейгер, Б.А. Төлепбаев, М.Қ. Қозыбаев, Т.И. Сұлтановтың еңбектерінде қарастырылды. Оларда қазақ хандығының құрылуы, мерзімі, сипаты мен алғышарттары мәселелері сол кезеңдегі идеологиялық, методологиялық ұстанымдар шеңберінде көрініс тапты. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарынынан бастап Қазақстанның саяси дербестікке қол жеткізуі өзінің өткен тарихын жан-жақты да терең зерделеуге, мәдени құндылықтары мен мемлекеттілік тарихын танып білуге мол мүмкіндіктер туғызды. Бұл өз кезегінде қазақ халқын дүниежүзілік тарихи процестің субъектісі ретінде қарастырып, оның тарихындағы мемлекеттілік дәстүр мен сабақтастық мәселелерін қоюға жол ашты. М.Қ. Қозыбаев, Т.И. Сұлтанов, К.А. Пищулина, М.Қ. Әбусейітова, Б.Е. Көмеков, Ж.О. Артықбаевтың зерттеулерінде қазақ хандығының құрылуы және дамуы жөнінде тарихи ой-пікірдің қалыптасуының негізгі кезеңдері, аталмыш проблемаға қазақ зиялыларының көзқарасы Ш.Т. Омарбековтың кандидаттық диссертациясында сөз болды. М.Қ. Қозыбаев Қазақ хандығы тарихнамасында әлі де болса ақтаңдақ проблемалар баршылығына назар аударып, бұл мемлекеттің құрылуының шешуші алғы шарттары ретінде мына факторларды ескеруді ұсынды: 1) Қазақстан жеріндегі түркі тілді тайпалардың саяси және ішкі әлеуметтік - экономикалық дамуы; 2) Қазақ хандығының құрылуының Еуразия сахарасында дәл осындай орталықтандырылған мемлекеттік құрылымдардың пайда болған кезіне сәйкес келуі; 3) XIV-XV ғасырлардың аралығында қыпшақ этносының бөлшектелінуі, одан бірнеше халықтардың бөлініп шығып, өздерінің ұлттық мемлекеттерінің іргетасын қалады.
Қоғам дамуына көзқарастардың түбірлі өзгерістерге ұшырауы, таптық принциптерге иек артқан методологиядан жаңа танымдық теорияларға ауысу барысында Қазақ мемлекеттілігі жөнінде тарихнамада қайшылықты пікірлердің де болуы өтпелі кезеңге тән сана дағдарысының көрінісі деп білеміз. Оған кейбір авторлардың әлі де болса аталмыш проблеманы көшпелі феодализм, көшпелі мемлекеттілік теориялары тұрғысынан түсіндіруге тырысушылығы, Қазақстан аумағындағы этногенетикалық процестер мен мемлекеттілік дәстүрдің тарихи сабақтастық сипатын жоққа шығаруға әрекеттенуі, Қазақ халқының түркілік болмысын, дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесін бұрмалап көрсетуге бейімділік танытуы дәлел бола алады.
Мұндай көзқарастар Ж.О. Артықбаевтың Қазақ мемлекеті: сипаты, құрылымы және қызметі деген XVIII ғасыр материалдары бойынша жазылған тарихнамалық мақаласында орынды сынға алынды. Осы күнге дейін қазақ тарихына қалам тартқан ғалымдар халқымыздың өткен жолынан мемлекет деген ғаламат маңызды құбылысты тани алмай келеді. XV-XVIII ғ. аралығында өмір сүрген Қазақ хандығы туралы жазылған азды-көпті зерттеулерде мемлекет деген атау қолданылмаған, оның ішкі және сыртқы құпиясы, құрылымдық қасиеті, өзге мемлекеттерге қарағанда өз ерекшеліктері туралы дәлелді тұжырым жоқ дей келіп, С. Плетнева, Г. Марков, Н. Масанов, И. Ерофеева секілді тарихшылардың түсінігі бойынша көшпелілер тек шаруашылық қауым болып қана өмір сүреді, саяси конъюктураның сәті түскенде ғана әскери-көшпелі қауым құрайды (яғни империя) деген тұжырымның ғылыми негізсіздігіне уәж айтады.
Б.Е. Көмеков, С. Жолдасбайұлы, Б. Кәрібаев еңбектерінде де Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеуде орын алып келе жатқан жаңсақ пікірлер мен фактологиялық қателіктерге назар аударылған және тарихи шындықты қалпына келтіруге бағытталған нақтылы тұжырымдарды баяндалған.
Қазақ хандығының құрылуы және оның этникалық, әлеуметтік, саяси алғышарттары, қазақ халқының қалыптасу процесінде негізгі этникалық ұйытқы болған ошақтар мен мемлекеттік құрылымдар, осы және басқа да мәселелерге арналған түрлі шолулар, рецензиялар жарық көрді. Мұндай сипаттағы ізденістер де тақырыптың зерттелу деңгейін көрсетеді. Қазақ хандығының құрылу тарихының деректік негіздері түбегейлі зерттелді.
Қазақ халқының аяулы жазушы тарихшысы Мұхтар Мағауиннің де дәл осы кезең бойынша ғылыми байыптау еңбектері және көркем тарихи шығармалары да бар. М. Мағауин Қазақ тарихының әліппесі [30] атты деректі толғамында Қазақ Ордасының түп тамырын сонау Алтын Орда, Ақ Орда, Көк Орда заманынан бері алып келе жатқан тағдыр-талайын мүлде тың таным, соны көзқарас тұрғысынан байыптап, осы уақытқа дейін кеңес тарихшылары теріс жазып келген Қазақ елінің ерлікке толы тарихына мүлде жаңа концепциямен баға береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. ХVI ғасырдағы Қазақ мемлекетінің нығайып, гүлденуіне өлшеусіз үлес қосқан Қазақ хандарының бірі Хақназар хан билік құрған кезеңдегі Қазақ елінің ішкі және сыртқы саяси жағдайы мен ХҮІ ғасырда қазақ қоғамында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайына талдау жасау. Сондай-ақ осы кезеңдегі Хақназар ханның жүздік негізді (үш жүз) қалыптастыруы туралы зерттеулерге талдау жасау. Қазақ хандығының Қасым ханнан кейінгі өрлеу кезеңіне және Алаштың Алаша ханы атанған Хақназар (Ақназар) ханның тұлғалық қасиеттеріне тарихи баға беру. Хақназар ханның Қазақ ұлты алдындағы тарихи қызметіне талдау жасау зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Қазақ хандығын Хақназар хан билеген кезеңінің ішкі саяси және сыртқы саяси саласын, мазмұны мен көзқарастар эволюциясы аясын кең көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:
Ноғай мырзалары мен Қазақ ханы Хақназардың арасындағы қарым-қатынасқа талдау жасау;
XVI ғ. 60 жылдарындағы Қазақ хандығының сыртқы саясаттағы негізгі бағыттарына талдау жасау;
Ноғай Ордасы, Сібір жұрты, Ресей патшалығы сияқты елдердің Қазақ хандығымен саяси қатынасындағы кейбір ерекшеліктерге тарихи-саяси көзқарас тұрғысынан баға беру;
Алаша хан, Алаш ханы ұғымдарына байланысты тұжырымдарды, зерттеулерді зерделеу;
Хақназар ханның тұлға ретіндегі бейнесіне, оның мемлекет ісін жүргізудегі дипломатиялық шеберлігіне талдау жасау
Зерттеу объектісі. 1538 - 1580 жылдар аралығында Қазақ хандығын билеген Хақназар хан және хандықтың ішкі және сыртқы саясаты.
Зерттеу пәні. ХVI ғ. Қазақ хандығына, дәлірек айтсақ 1538 - 1580 жылдар аралығында билік еткен Қазақ Ордасының билеушісі Хақназар ханға қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау әдістерді қолдану арқылы сабақ үстінде оқушылардың ойлау қабілетін дамтытып, сабақ сапасын арттыруға үлес қосады.
Ғылыми болжам. Қазақстан тарихында бүгінгі таңда Қазақ хандығының және отан тарихының ақтаңдақ беттері тарихын тәуелсіздік тұрғысынынан тұжырымдау тәуелсіздік алған 1991 жылдан бері аса өзекті мәселелер қатарында болғаны белгілі. Қарастырып отырған мәселеміз бойынша бүкіл халық болып үлес қосу, соның ішінде жоғары оқу орындарында оқитын және отан тарихына жаны ашитын болашақ қазақ елінің тарихын тұжырымдап, бірізді жазушы тарихшылар сындарлы зерттеулер жүргізуі, оны ұлттық мақсат пен мүддені және жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре отырып іске асыру аталған тақырыптың ғылыми болжамын құрайды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзегіне айналып отырған мәселе бойынша пайдаланылған әдебиеттер мен мерзімді басылымдар негізінде жасалған кейбір теориялық тұжырымдарың, қорытындылары мен ізденіс нәтижелерін Қазақ хандығын екінші күйзеліс жылдарынан алып шығып, қазақ елінің бүгінгі аумақтық шекарасын қалыптастыруға, ұлттың мерейін халықаралық деңгейге асқақтатқан қазақ ханы Тәуекел ханның қазақ елі алдындағы қайраткерлігіне және қазақ халқының саяси дипломатиялық байланыстарының жандануына байланысты жазылатын оқулықтарға және мектеп, жоғары оқу орындарында арнайы дәрістерге, қосымша курстарға пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. XVI ғасырдың 1538 -1580 жылдары аралығы.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ХVІ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ
1.1 XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси тарихы
XV ғасыр Қазақстанның этносаяси дамуына үлкен бетбұрыс әкелді. Осы ғасырдың 60-жылдары ортасында Жетісу жерінде Ақ Орда мемлекетінің атақты билеушісі Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек хандар қазақ халқының ұлттық мемлекетін қайта қалпына келтірді. XIII-XV ғасырларда қазақ даласының негізгі бөлігін қамтыған Ақ Орданың заңды мұрагері болып табылатын бұл мемлекет тарихи әдебиетте Қазақ хандығы деген атау алды. Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан мен көршілес аумақтарда моңғол дәуірінен кейінгі уақытта жүрілген этносаяси және әлеуметтік-экономикалық процестердің заңды қорытындысы болып табылады. Бұл - жергілікті ру-тайпалардың ортақ тілі, ұқсас антропологиялық нышандары және белгілі бір мәдени-шаруашылық жүргізу үлгісі (МШҮ), этникалық аумағы тұрақталып, қазақтың біртұтас этнос ретінде қалыптасуының аяқталуы еді. Қазақ халқының бір мемлекет құрамында бірігуі уақыт сұранысы, ортағасырлық Қазақстанның тарихи дамуының заңды талабы болды. Қазақ хандығы 146566 ж. шамасында Жетісудың батыс бөлігіндегі, Шу алқабындағы Қозыбасы деген жерде шаңырақ көтерді. Оны Жошы ханның үлкен ұлы Орда Еженнің ұрпағы Орыс ханнан тарайтын әулет басқарды.
XV ғасырдың 70-ші жылдары қазақ билеушілері өздерінің ата жұрты Шығыс Қыпшақ даласы мен Түркістан алқабы (Сырдарияның төменгі және ортаңғы ағысы) үшін күрес бастады. Сонымен қатар бұл қазақ халқының барлық бөліктерін біріктіру үшін жүргізілген күрес еді. Олардың басты қарсыласы Жошының бесінші ұлы Шайбанның ұрпақтары болды.
Қайта құрылған Қазақ мемлекетінің алғашқы билеушілері Керей мен Жәнібек хандар бастаған бұл күресті олардың мұрагерлері Бұрындық хан мен Қасым хан сәтті жалғастыра білді.
Әкесі қайтыс болғаннан кейін (147374 жылдар шамасында) билікке келген Керей ханның ұлы Бұрындық бұл күресте үлкен жетістіктерге жетті. Оның жүргізген саяси, әскери іс-әрекеттерінің арқасында қазақтардың қолына Шығыс Қыпшақ даласының едәуір бөлігі мен Түркістанның солтүстік бөлігі (Созақ, Сығанақ, Сауран және т.б. қалалар) өтті. Бұл жерлердің Қазақ мемлекетінің құрамына енуі оның саяси және экономикалық жағдайын нығайтты. Жергілікті, Орта жүз қазақтарынын құралған қыпшақ, арғын, керей, найман және т.б. ру-тайпалар Қазақ хандығы құрамындағы этникалық топтармен қосылуға мүмкіндік алды [12; 401].
Түркістан қалаларының экономикалық, әскери стратегиялық мүмкіндіктеріне және адам ресурстарына сүйенген қазақ билеушілері мемлекет шекарасын Шығыс Қыпшақ даласына одан әрі кеңейте бастады.
Шибан ұрпақтарын басқарған Мұхаммед Шайбани XV ғ. соңында өз билігін Түркістанның оңтүстік бөлігінде ғана сақтап қалды. XV-XVI ғ. Шебінде ол осы қалаларға арқа сүйеп, Орта Азияны (Мәуереннахрды) жаулап алды да, сол жерде Шибан әулеті мемлекетін құрды.
Осының нәтижесінде Әбілқайыр ұрпақтары Шығыс Қыпшақ даласын мүлдем тастап, қарамағындағы бірнеше көшпелі тайпалармен Орта Азияға қоныс аударды. Мамандардың есептеуінше, XVI ғ. басында қазақ даласынан ауа көшкен халықтың саны 240-360 мыңға дейін жетті. Осы топ Орта Азияда жергілікті халықтың ішіне сіңіп кетсе де, барған ортасында өзбек этносаяси атауын сақтап қалды. Сөйтіп XVI ғ. басында қазақ және өзбек атаулары өздеріне ғана тән мағынаға ие болды. Шығыс Қыпшақ даласы мен Түркістанның басым бөлігінде Орыс хан ұрпақтарының билігі қайта орнап, осы жерге қазақтар ие болды.
Сонымен қатар осы кезеңде қазақ билеушілері мемлекеттің аумағын оңтүстік-шығысқа қарай кеңейте түсті. XV-XVI ғ. шебінде Моғолстан мемлекеті ыдырап, өлкенің жергілікті халқы өз этнотоптарымен қосыла бастады. Керей мен Жәнібек хандар алғаш көшіп келген жылдары басталған этникалық негізгі ортақ қазақ топтарының бір мемлекет шаңырағы астына бас қосу процесі үлкен қарқынмен жалғасты. Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағындағы (Жетісу өңірлері) қазақтың Ұлы жүзінің ру-тайпалары (жалайыр, дулат, қаңлы және т.б.) Орыс хан ұрпақтарының билігін мойындап, олардың жерлері Қазақ хандығының құрамына енді. Бұл өлкенің бүкіл этносаяси тарихы барысында ғасырлар бойы дайындалған заңды құбылыс еді [12; 401].
XV ғ. соңы - XVI ғасыр басында Қазақ мемлекеті құрамына қазіргі Батыс Қазақстан жерінің үлкен аумағы да енді. Бұл Ноғай Ордасы билеушілері Едіге би ұрпақтарымен табан тірескен күрес нәтижесінде жүзеге асты. Бұрындық ханның билік құрған соңғы жылдарында Қазақ мемлекетінің шекарасы батыста Жайық өзеніне жетті. Бірер уақыт бойы Ноғай Ордасының астанасы болған Сарайшық қаласы Қазақ хандығы құрамына қосылды. Едіге би ұрпақтары Мұса, Жаңбыршылардың қол астында болған, кейін қазақтың Кіші жүзіне кірген, алшын, кереит, тама қатарлы тайпалар қазақ хандығының билігін мойындап, өзінің тегі бір, Ұлы жүз және Орта жүз қазақтарымен қауышты.
XVI ғасыр басында Қазақ мемлекеті мен Шибан әулеті мемлекеттерінің қарым-қатынастары қайта шиеленісті. Осы кезеңде Мұхаммед Шайбани хан қазақ иеліктеріне төрт мәрте (1504, 150708, 15089, 150910 ж.) әскери жорық жасады. Өзінің жаулап алушы жасақтарында ол Қазақ мемлекетін талқандап, Шығыс Қыпшақ даласында Шибан әулетінің билігін қайта орнатуды көздеді. Оны осы әулеттің тарихшылары Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани және Абдаллах Балхидің жазбалары айқын көрсетеді [12; 402].
Осы жорықтардың ең үлкені және Мұхаммед Шайбани хан үшін ең табыстысы 1509 жылдың басында ұйымдастырылған жорық болды. Оның барысында Шибан әулеті әскерлері қазақтарды үлкен күйзеліске ұшыратты. Ең ауыр шығынға ұшыраған Жәнібек ханның ұлдары Жаныс және Таныс сұлтандар басқарған қазақ топтары болды. Мұхаммед Шайбани хан әскері қазақтардың мыңдаған малы мен он мыңдаған киіз үйлерін бар мүлкімен қоса олжалады. Көптеген қазақ жау қолына тұтқынға түсіп, кейін құлға айналды. Алайда Мұхаммед Шайбани хан жорықта алға қойған ең басты мақсатына жете алмады. Қазақ хандығы негізгі күштерін сақтап қалды. Жау жабысының тұяғы бас билеуші Бұрындық ханның және Жәнібек ханның ұлы құдіретті сұлтан Қасымның ұлыстары аумағына жете алған жоқ.
150910 ж. шамасында Қазақ мемлекетінің басында өзгерістер болды. Жасы келіп қартайып, Мұхаммед Шайбани ханның тонаушы жорықтарына тосқауыл қоя алмаған Бұрындықтың ел ішінде беделі түсті. Халық өзінің өнерлі саясаткер, дарында қолбасшы екенін көрсеткен Қасым ханның маңына топтаса бастады да, Бұрындықта хан деген атынан өзге ештеңе қалмады. Саяси қызметі аяқталған Бұрындық хан 1512 ж. соңында қазақ даласын тастап, Михр Сұлтан атты қызы тұратын Самарқанға көшті. Осыдан кейін Бұрындық Отанына қайтып оралмай, жат жерде дүние салды [12; 402].
Сөйтіп 1509 жылдың екінші жартысында мемлекеттің бас билігі іс жүзінде Қасым ханның қолына өтті. Оның билік басына келуі Қазақ хандығының саяси жағдайына, ең алдымен, Шибан әулеті мемлекетімен жүргізген күрес барысына кейбір өзгерістер әкелді. Қазақтың жаңа ханының басты мақсаты мемлекеттің оңтүстігін Шибан әулеті шапқыншылығынан қорғап қалу болды.
150910 жылдың қысында Мұхаммед Шайбани хан әскері қазақ жеріне қайта баса көктеп кірді. Бұл жорықтың арнайы Қасым ханның жеке иелігіне бағытталғандығы Шибан ұрпақтарының Қазақ мемлекетіндегі ішкі саяси өзгерістер жайында жақсы хабардар болғандығын көрсетеді. Шибан әулеті үшін жорық сәтті басталып, олардың әскері Ұлытауға дейін еш қарсылықсыз өтті. Бұл жерде олар қазақ ханының ордасын басып алып, талан-таражға ұшыратты. Алайда тез арада әскерін ұйымдастыра білген Қасым хан өзбек әскерін күйрете жеңіп, Мұхаммед Шайбанидің басқыншылық ниетіне тартымды тойтарыс берді. Осыдан кейін күресте басымдылық Қазақ мемлекеті жағына ауысты.
Бұл сәтсіздік Мұхаммед Шайбанидың жеке басының тағдырына да әсер етті. Жеңілістен бойын билей алмай жатып, ол сол жылдың күзінде Сефеви әулеті (Қызылбас) мемлекетінің билеушісі Исмаил шахқа қарсы жорық ұйымдастырып, сол шайқаста қаза тапты.
Осыдан кейінгі Орта Азияда қалыптасқан тұрақсыз жағдай қазақ хандарына өз билігін Түркістан мен Шығыс Қыпшақ даласында нығайта түсуіне өз әсерін тигізді. Қасым хан 1510-1513 жылдары жүргізген әскери және дипломатиялық іс-қимылдары нәтижесінде Түркістан қалалары, оның оңтүстік шекарасындағы Сайрамға дейінгі жерлер Қазақ мемлекеті құрамына қайта қосылды.
Осы жылдары Орта Азия тарихында және бір маңызды оқиға болды. 1512 ж. екінші жартысында қазіргі Қазақстан жерінен Орта Азияға өзбектердің және бір үлкен тобы көшті. Оларды да Шибан ұрпақтары, Бүрке сұлтан ұлдары Елбарыс пен Жолбарыс басқарды. Бұл Шығыс Қыпшақ даласында күшейіп келе жатқан қазақтардың қысымына шыдамаған Шибан әулетінің соңғы ұрпақтары болатын. Олар Исмаил шах тағайындаған адамдардан Хорезмді тартып алып, сол жерде өз мемлекетін құрды. Сөйтіп Орта Азияда Шибан әулетінің екі бірдей саяси құрылымы пайда болды. Оның бірін Әбілхайыр хан ұрпақтары, екіншісін Бүрке сұлтан ұрпақтары басқарды [12; 403].
Осының нәтижесінде XVI ғ. 20-шы жылдарының басында Қасым хан Орда Ежен әулеті билігін Қазақстанның оңтүстік жерлеріне, қала орталықтарында қайта қалпына келтірді. Бұл Қазақ мемлекетінің күш-қуатын одан ары арттырып, қазақтардың өз аумағында түбегейлі орнығуына негіз болды. Қазақ хандарының қажырлы саясаты арқасында қазақ халқы Шығыс Қыпшақ даласы мен Түркістанның басым бөлігінің жеке дара иесіне айналды.
Қазақ мемлекетінің күш-қуатының арта түсуі Шибан әулетіне қарсы әскери одақ құруға үміттенген Шағатай ұрпағы Сұлтан Саид хан тарапынан қызығушылық туғызды.
Моғолстан мемлекеті құлағаннан кейін, оның аумағында Шағатай ұрпақтарының билігін сақтап қалуға бағытталған бірнеше әрекеттері сәтсіз аяқталғаннан кейін, Сұлтан Саид хан біраз уақыт жат жерде жүріп, Моғолстанға әмір Темір ұрпағы Захир ад-Дин Бабырмен бірге қайтып оралған еді. Ол өзінің бұрынғы отанында кейбір моғол тайпаларының, ең алдымен, дулат басшыларының көмегін алып, біртіндеп бұрын Моғолстанға қараған кейбір жерлерде өз билігін орнатты [12; 404].
1513 ж. Қасым хан Шибан ұрпағы Сүйінші Қожа хан билеп тұрған Ташкентті жаулап алуға әрекет жасады. Бірақ қазақ қолы бұл жолы қаланы ала алмады.
Қасым ханның Ташкентке жорыққа шыққаны туралы хабар алған Сұлтан Саид хан да осы қалаға жедел аттанып кетті. Алайда жол үстінде ол қазақтардың шегінгені туралы хабар алды. Шибан ұрпағымен жалғыз шайқасуға батылы бармаған Сұлтан Саид хан өз иелігіне қайтуға мәжбүр болды. Алайда ол өзбектерге қарсы қазақтармен әскери одақ құру үмітін жоғалтпады. Сол себепті 1513 ж. жазында ол Қасым ханға, Жетісуға жол жүріп кетті. Қасым хан оны Шу өзені бойындағы көшпелі ордасында қабылдады. Екі ханның кездесуі ілтипатты, достық жағдайда өткенімен, қазақ билеушісі моғол ханының Шибан әулетіне қарсы бірлесіп жорық жасайық деген ұсынысын қабылдамады. Ол өз шешімін тұрмыстық қажеттіліктермен түсіндірді. Шындығында, кемеңгер Қасым хан аймақтағы саяси жағдайдың өзгергендігін есепке алса керек.
XVI ғ. басында жүргізілген екі майдан (Сефеви әулеті мен Қазақ хандығына қарсы) Шибан әулеті мемлекетін әлсіретіп жіберді. Осы әулеттің басшысы Ұбайдаллах хан Захир ад-Дин Бабыр мен оны қолдап отырған Исмаил шахқа ауыр соққы берген еді, алайда бұл шайқас соңғы шайқас бола алмайтындығын ол жақсы сезінді. Сол себепті осы кезеңде Шибан ұрпақтары өздерінің солтүстіктегі қуатты көршілестері қазақтармен бейбіт келісім жасауға мүдделі болды. Қазақ ханы мен Шибан ұрпағының басшылары келісім-шартқа отырып, оны әулетаралық некемен бекітті. Қасым ханның қыздарының бірі Ұбайдаллахқа тұрмысқа шықты [12; 404].
Осы келісім шеңберінде Қазақ хандығы мен Шибан әулеті мемлекеті билеушілері бірлесе 1514 ж. Исмаил шахқа қарсы жорық ұйымдастырды. Ол сәтсіз аяқталып, қазақ пен өзбек біріккен күші жеңіліске ұшырады.
Осыдан көп ұзамай Қазақ хандығының оңтүстік-шығыс шекарасында бұл аумақтың бұдан кейінгі дамуына әсер еткен маңызды оқиға болды. 1514 жылы көктемде моғол ханы Сұлтан Саид қазақтардың билігіндегі Жетісуды тастап кетуге мәжбүр болды. Ол бес мыңға жуық әскермен Шығыс Түркістанға (Қашғарияға) басып кіріп, жергілікті билеушілерді, дулат әмірлерін бағындырып, осы жерде өз мемлекетін құрды. Орталығы Жаркент қаласы болып табылатын осы саяси құрылым тарихи әдеиетте Моғол мемлекеті (Моғолия) деген атау алды.
Шибан әулетімен келісімге келгеннен кейін Қасым хан батыста Ноғай Ордасына қарсы күресін бастады. 151516 ж. Едіге ұрпақтары қазақ билеушілерінің барлық назарын оңтүстікке, Шибан әулеті мемлекетіне ауғанын пайдаланып, Сарайшық қаласын қайтарып алып, Қазақстанның батыс бөлігінде өз билігін қайта орнатқан еді. 1519-1521 ж. әскери қимылдар нәтижесінде Қасым хан Қазақ хандығының құрамына бұл аумақтарды қайта қосып қана қоймай, ноғай ру-тайпаларына ауыр соққы беріп, оларды Еділ өзенінің арғы жағына қуып шықты. Сөйтіп Сарайшықта қазақ билігі қайта орнады. Ноғай Ордасының құрамында болған қазақ тайпалары Қасым ханның билігін мойындап, Қазақ хандығына кірді. Сөйтіп қазақтардың этникалық тағы бір тобы өз туыстарына қосылып, мемлекет шекарасы батыста Еділге дейін етек жайды [20; 67].
Қасым ханның сыртқы саясатының батыс бағытының күшеюі Қазақ мемлекетінің дипломатиялық байланыстарын кеңейтті. Қазақ хандығы осы жылдары батыс елдермен алғашқы дипломатиялық қатынастар орнатты. Мұрағат құжаттарында оның Орыс (Мәскеу) мемлекеті және Қырым хандығымен байланыста болғаны жайында мәліметтер бар.
Қазақ мемлекетінің шекарасы осы кезде оңтүстік-шығыста Жетісудың басым бөлігін, Қаратал мен Аягөз өзендерінің бойы, солтүстік-батыста Еділ өзенін, солтүстікте және солтүстік-шығыста Ұлытау мен Балқаш көлі маңынан өтіп, оңтүстігінде Сырдарияның оң жағалауына жетіп, Түркістан қалаларының егінжай аймақтарын қамтыды.
Сонымен Қасым ханның билік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-17
І ХVІ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .18-70
1. 1 XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... 18-34
1. 2 Хақназар хан және ХVI ғасырдың екінші жартысындағы мемлекеттің нығаюы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34-51
1. 3 Қазақ хандығының Хақназар хан тұсында қайта өрлеуі (ХҮІ ғасырдың 50-70 жылдары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1-70
II ХАҚНАЗАР ХАН ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТАҚЫРЫБЫН МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ..71-97
2.1 Орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқытудың әдістемесі ... ... ... ..71-83
2.2 Хақназар хан тұсындағы Қазақ хандығы тақырыбын оқытудың әдістемелік сабақ жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83-97
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98- 100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .101-105
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік тізгінін өз қолына алып, егеменді ел болғаннан бері өткен дәуірдегі тарихын сол кездің шындығына сай жазуға әбден мүмкіндік туды.
Жүздеген жылдық империялық қанау елімізді есеңгіретіп, халқымыздың тұтастығын ту-талақай етіп келді. Тарихта Ресей империясының озбырлығына қазақ сияқты ұрынған халық кемде-кем. Ата-бабаларымыздың ұрпаққа қалдырған жеріне, табиғат силаған асыл қазыналарымызға қызыққандар, қазақтарды мәңгүрт жасап, бұрынғы құлдық психологиядан арылмауын көздегендер, ең алдымен өз айласын жас ұрпақтың санасын улаудан бастағаны белгілі. Тарих тағылымына жүгінсек, Ресей империясының отаршылдық саясатының нәтижесінде кең байтақ қазақ жеріне келімсектер әр түрлі сылтаумен жымысқыланып еніп, әбден сіңісіп, жайлап алған еді. Осылай ұзақ жылдар бойы ассимиляция арқылы ұлттарды өзіне сіңіру, тіпті жоқ қылу саясаты жүргізіліп, славян ғұрпы мен мәдениеті таңылды.
Тоталитаризмнің мөртабаны идеологиялық жағынан қазақ жері қайдан басталды дегенді жадымыздан мүлде өшіргендей еді. Кәрі тарихымызға, оның қатпар-қатпар қойнауына көз салсаңыз сайын даласы мен айдынды шалқар көліне көз алартушылар қай заманда да аз болған жоқ. Қазақ қазақ болғалы, қабырғалы жұрт атанып қанат жайғалы қан майдан үркіншіліктен көз ашқан емес. Әйтеуір, тәңір жарылқап, коммунистік қоғам күйреп, шаңырағы ортасына түсті. Отаршылдардың ұзақ жылдар бойғы зорлық-зомбылығы, өзіміздің ата тарихымыз бойымызда шектеулік пен шындыққа қарсы иммунитет қалыптастырғандай. Қыпшақ деген халықтық атымызға - адамзат баласы, яки әлемдегі күллі адамдардың тегі бір деген философиялық мән бар.
Алайда мағлұматы жоқ еуропалықтардың ойынша бұлардың бәрі көшпенді деген бір-ақ сөзбен бағаланды. Бұл олардың түздіктерге шығарған үкімі сияқты болды. Ал, қыпшақтар іргетасы берік, табанды да тағанды халық бөжелермен, күркелі арбалармен, күймелермен көшіп жүргенде жаңа жерлерді игеріп, қоныс етуді көкседі. Бұл олардың қолынан келді де. Қоныстану дегеніміздің өзі бір жерге келіп тамыр жайып, сонда қалып қою.
Кеңес өкіметіне дейінгі тарихнамада қазақ мемлекеттілігінің мәні мен саяси формасы туралы мәселе біртұтас, мызғымас Ресей империясының позициясы тұрғысынан қаралып келді. Бірінші Петрдің жарлығын қалтқысыз жүзеге асыру барысында жер-жердегі патша әкімшіліктеріне: Мұсылмандардың ым-жымын білдірмей, мүмкіндігінше көзін құрта беру керек, - деген нұсқау берілді [48]. Соған сәйкес көптеген ресейлік ғалымдар қазақ халқын түрік, моңғол және басқа халықтар тайпаларының одақтасуынан пайда болды деп есептеп, оның арғы-бергі тарихына, мемлекеттік құрылымына мән бермеді.
Ресейлік ұлыдержавалықты көксеуші қайсібір ғалымдар еуроцентристердің шығыс халықтарының екінші сорттылығы туралы ескі идеямен қарулануда. Әлемдік өркениет тарихындағы қазақтардың орнын айқындай келіп, Ш.Ш. Уәлиханов қайсы бір Батыс ғалымдарының халқымыз туралы дөрекі әрі мал тектес тағылар деген сандырағына аяусыз соққы берген болатын.
Империялық саясат тұсында Алтайдан Атырауға көсіліп жатқан қазақ даласын бөліп ал да билей бер пиғылы үстемдік еткені сөзсіз. Өткенімізді, оңымыз бен солымызды танып, өткен тарихымызды бұрынғы еуроцентристік, ұлыдержавалық қоқыстардан ептеп тазартып жатырмыз. Қазақтар мекендеген ұлы далада бұрын сақ, ғұн, түркі, қарахан, моңғол мемлекеттері болғандығы ақиқат. Ұлан-байтақ даламызда мемлекеттікқұрылымдар, қағанаттар Еуропадан ерте пайда болды деп айтуымызға негіз қаланды. Сонымен, жылдар бойы тоқырау шырмауына шырмалып келген Қазақстан тарих ғылымы ескі концепцияларды серпіп тастап, ақтаңдақтар ақиқатын ашып жазуда. Әрине, Қазақстан тарих ғылымында күрмеуі көп мәселе жетерлік. Солардың бірі Қазақ мемлекеттілігі мәселесі.
Қазақ халқының, мемлекеттілігінің тарихи тәжірибесін объективтік шындық тұрғысынан зерделеу қоғамдық-саяси дамудың жолын дұрыс таңдап алуда да ерекше маңызды рөл атқарады. Ол тек мемлекеттіліктің іргетасының бірі болып табылатын қазақстандық патриотизмді тәрбиелеу үшін ғана емес, сонымен бірге тәуелсіздігіміздің қазіргі таңдағы ахуалы мен сипатын, республиканың дамуының болашағын анықтау үшін аса қажет. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының үшінші сессиясында жасаған баяндамасында: Бұдан бұрынғы кезде қазақтардың мемлекеттілігі болмағаны туралы алуан түрлі сыпсың пікірлерге елеулі түрде тосқауыл қою қажет... өз мемлекетіміздің бастауын іздеуде жазылған және жазылмаған деректер бойынша осы күнге дейін адасып жүргенімізде өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие беру туралы қалай әңгіме айтпақпыз? Міне, тарих ғылымының кезек күттірмес міндеттерінің өзі осындай, - деп көрсетті [11].
Мәселенің зерттелу деңгейі.
XVI ғасырдағы қазақтар, қазақ ұлысы туралы деректер орыс деректемелерінде де сақталған. XVI ғ. соңындағы қазақ-орыс қатынастарына қатысты бірнеше құжаттар бар, олардың соңғылары 1595 жылмен мерзімделеді.
Отандық зерттеушілер арасында ХҮІ ғасыр тарихын арабтық, парсылық т.б. тың деректермен ұштастыра зерттеп жүрген ғалымдарымыздың бірінші қатарына тарих ғылымдарының докторы Меруерт Әбусейітова екені белгілі.
М. Әбусейітовадан басқа да зерттеушілеріміз ХҮІ ғасыр тарихына соның інішде 1538-1580 жылдар аралығында Қазақ мемлекетінің тізгінін қолына алған Алаш ханы Хақназар (Ақназар) турасында өз зерттеулерімен тұжырымдарын ұсынып жүрген ғалым Қ. Салғараұлын да айтуға болады.
Ал кейініректегі мұрағат деректерінде жекелеген мәселер, қазақтардың
әлеуметтік құрылысы, тұрмысы, шаруашылықтың жекелеген салаларына қатысты деректер сақталған. Негізінен толық ақпаратты статистикалық тізімдемелерден, күнделіктерден, орыс елшілерінің баяндамаларынан, саяхатшылар жазбаларынан аламыз. Бұл құжаттар мен материалдар арнайы жинақ болып шықты. Олар қазақ хандығының сыртқы саяси және ішкі өмірі жайындағы маңызды деректерді береді.
Қазақтар жайындағы бірінші әдеби хабарламалар қатарына 1627 жылы құрастырылған Үлкен Сызба Кітап негізгі тарихи-географиялық деректеме болып табылады. Кітап XVII ғ. басында қызмет етті, іс жүзінде әскери мақсатқа арналған. Сызба географиялық картаны елестетеді. Өкінішке орай бізге кітап сызба карта түрінде ғана жетті, бұл сызбаларда Мәскеу мемлекетінің түпкір-түпкіріне баратын құрлық және су жолдары көрсетілген. Үлкен Сызба кітаптың бізге дейін бірнеше тізімдері жетті. Бұл жұмысты зерттеуші К.Н. Сербина, мұны 38 тізімге бөліп көрсеткен. Алайда бұл кітап тізімі зерттеуші айтқаннан көбірек сияқты, бұл кітап бірнеше мәрте жазылды және кеңінен қарастырылды. Сонымен қоса бұл кітап XVI - XVIII ғасырда әскери тұрғыда ғана емес, географиялық құжат та болып саналды. Бұл кітапта Қазақ ордасының жерлері және оған көршілес халықтар - ноғайлар мен жоңғарлар жерлері көрсетілген. Мұны зерттегеннен кейін мұндағы қазақ даласы және Орта Азия өзен аралықтары жайлы мәліметтердің молдығын айта келе: Үлкен сызба кітабымен қысқаша танысқанда, Орал маңы даласының географиялық атауларының нақты көрсетілгендігін айтады [8].
П.И. Рычков Орынбор тарихы еңбегінде көптеген қызықты мәліметтер береді: мұнда, этнографиялық мәліметтермен қоса қазақ жүздерінің рулық тайпалық құрылысы және тарап орналасуы, қазақ халқының шығу тегі туралы аңыздар, қалмақтар туралы, башқұрттар, қарақалпақтар, қазақ көшпелілерінің орналасқан жерлері жайлы құнды мәліметтер бар. Қазақ хандығының құрылуы тарихы кезеңі бойынша П.П. Румянцевтің еңбегінде маңызды мәліметтер бар. Орыс-бұқар, хивин, парсы тауар қатынастары (мұнда негізінен қазақтармен жәрмеңке - базар саудасы ерекше көрсетіледі) жөніндегі дерек XVI және XVII ғасырлардағы Парсы, Орта Азия мемлекеттеріндегі орыс елшілерінің Статистикалық тізімінде және шет елдік саяхатшылар С. Герберштейннің, А. Джениксонның және т.б. күнделіктерінде кездеседі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстіңде дамып келеді. Еліміздің тарихында алар орны аса маңызды тарихи кезеңдерді қарастыруда Президент Н.Ә. Назарбаевтың Тарих толқынында кітабы тарихшы ғалымдардың қазіргі замандағы Отан тарихын зерттеп білудегі игі істеріне жаңа серпіліс, ерекше рух береді. Бүгінде Қазақ мемлекетінің қатпарлы тарихын қайтадан ой елегінен өткізіп, жаңаша пайымдау маңызды [1].
Кеңес өкіметі жылдарындағы тарихи-партиялық тарихнамада бұл мәселелерге байланысты еңбектер партия қандай идеологиялық және саяси қағидаларды басшылыққа алды, соған икемделініп жазылды. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің "Тарих толқынында" деген кітабында:
"Тоталитаризм ұлттық тарихтың қалың-қалың қабаттарына кереметтей бір зұлымдық әдісті қарсы қойды -- ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды тасқынын тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады" деп, әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында ұлттық тарихтың бұрмалай жазылып, санамызды коммунистік идеологиямен уландырғанын атап өткен еді.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеу ісін сол кездегі қазақ зиялыларының өздері бастап берген болатын. Біз қарастырып отырған Қазақ мемлекетінің үшінші өрлеу кезеңі, яғни Тәуекел хан кезеңіндегі, сонымен қоса қазақ ұлтының арғы, бергі тарихын қамтыған Т. Рысқұловтың сол кездегі кеңестік билік жандайшаптарының қазақ ұлтының тарихын жоғалту, тарихи өткені жоқ халық ретінде түп тұқиянымен бодандық қамытын кидіруге бағытталған солақай саясат кезінде, ұлт зилыларының көзін жою іс-әрекеттері тұсында қағаз бетіне түсіріліп баспаға әзірленіп тұрған Қазақстан тарихы еңбегі Қазақ мемлекетінің өткен тарихын танып, зерттеп білуде аса құнды еңбектердің қатарында еді. Өкінішке орай патшалық биліктің тікелей мұрагерлері саналатын кеңестік тоталитарлық жүйе бұған мүмкіндік бермеді.
Өкінішке орай кеңестік тарихнамада ортағасырлардағы қазақ мемлекетінің тарихы біржақты жазылды. Ресейлік дерекнама мен тарихнама жазбаша деректерге басымдық беріп, ауызша тарихты зерттеу назардан тыс қалды. Тәуелсіздік жылдарында шыққан отандық зерттеулер де жоқ емес. Әсіресе, шығыстанушылар ауызша деректердің ақпараттық маңызын ашуға тырысып келеді. Қазақтың ауызша тарихы жазба деректері тамаша толықтырып отыратындығы дәлелденді. Ал, аңыз-әңгімелер негізінде бұрмаланып, жасырын ақпаратты деректердің көпшілігі шындыққа сай келмейді. Мұны тек тілдерді жетік меңгерген кәсіби мамандар ғана ажыратып береді.
Соңғы жылдары Қазақ хандығы тарихынан отандық зерттеулер саны артты. Олар кеңестік шығыстанушылардың еңбектерін басшылыққа алып, шығыс (парсы, араб, қытай, түрік) және батыс (ағылшын, неміс, француз) тілдерінде жазылған түпнұсқалық деректер мен тарихнамалық ізденістерді талдауға көшті. Ғылыми нәтижелері де бар.
Қарастырып отырған кезеңіміздің хронологиялық шегі Қазақ елін Алаш ханы атанған Хақназар (Ақназар) хан билеген 1538-1580 жылдар болғанымен, ғылыми зерттеулерде негізгі концепция түп тамырын Қазақ хандығынан алады. Сондықтан да Хақназар ханға қатысты байыптау Қазақ мемлекеттілігінің Хақназар ханға дейінгі және сол кезең (билік құрған уақыт), одан кейінгі кезең тұрғысынан қарастырылады. Себебі тарихи санада бір тұтас Қазақ хандығы деген ұғым тұр, сондай-ақ кеңестік идеология шырмауында қамалып қалған Қазақстан тарихында Қазақ хандығы, оның мемлекеттілігі ұғымын тәуелсіз санада қалыптастыру жатыр.
Қазақ хандығының зерттелу мәселелері бойынша ізденістер академиялық шығыстану мектебінің жетістіктері мен оның белгілі өкілдері Х.Д. Френ, В.В. Вельяминов-Зернов, И.Н. Березин, Н.И. Веселовский, В.В. Радлов, б.В. Бартольд есімдерімен тығыз байланысты. Қазақ және түркі тілдес халықтардың тарихына қатысты шығыс деректерін, сол арқылы қазақ этногенезі және қазақ хандығының құрылуы мен өрлеу, құлдырау тарихын зерттеуде А.Ю. Якубовский, А.Н. Бернштам, С.П. Толстов, Б.Я. Владимирцов секілді ғалымдар да көп еңбек сіңірді. Олардың түркологияға қосқан ғылыми үлесі кезінде өз замандастары тарапынан да, кейінгі уақыттағы орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы мен этногенезі мәселелерімен шұғылданған оқымыстылар тарапынан да жоғары бағаға ие болды.
Проблеманың нақтылы зерттелуі мен оның тарихнамасы өзара байланысты екендігі белгілі. Сондықтан да қазақ халқының қалыптасуы мен оның мемлекеттілігінің құрылуы туралы еңбектерге кейбір шолулар, талдаулар мен сын пікірлер өткен ғасырдың 20-шы жылдары баспа бетін көрген А.П. Чулошниковтың Очерки по истории казах-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен атты еңбегімен байланысты жарық көрді [8]. Бұл еңбегінде автор қазақ тарихын басқа түрік халықтарының халықтарының тарихымен байланыстыра қарау жөніндегі оң методологиялық тұжырым жасады. Вопросы о порисхождении киргиской народности в исторической науке и народное киргизские придания как источник дальнейшего его изучение деген мақаласында тарихи аңыздар мен қазақ шежірелерін дерек көзі ретінде пайдалануды ұсынады. Ғалымның бұл ізденістері Қазақстан тарихнамасында өз ізін қалдырғанымен, оның еңбектерінде біршама қателіктерге де жол берілгендігін кейінгі зерттеушіле айтып жүр. Олардың қатарында гографиялық факторға басым мән берушілік, қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктеушілікті жоққа шығару жатады.
30-шы жылдары С. Асфендияров қазақ халқының шығу тегі, рулық құрамы туралы мәселе қойды. Осыдан кейін қазақ халқының қалыптасуымен оның мемлекеттілігінің құрылуы жөніндегі тақырып ұлтшылдыққа қарсы науқан жылдарында мүлдем ұмытыла бастады. 1946 жылдың 28-29 қазанында КСРО Ғылым Академиясының тарих және философия бөлімінің сессиясында баяндама жасаған П.П. Иванов та қазақ хандығының құрылуы кезеңін аттап өтіп, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының XVI-XIX ғасырлардағы тарихын зерттеу міндеттеріне ғана тоқталады. Әсіресе, 1951 ж. Правда газетінде жарияланған За марксистско-ленинское освещение вопросов истории Казахстана деген атышулы мақала мен осы негізде 1951 ж. 10 сәуірде қабылданған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің қаулысынан кейін аталмыш тақырыптарды зерттеуге қысым күшейе түсті.
Қазақ этногенезі мен Қазақ хандығы тарихын таптық көзқарас тұрғысынан зерттеуге ұмтылушылық қазақ қоғамындағы қатынастар сипаты мәселесіне әкеп тіреп, мұның өзі көптеген жылдарға ұласқан ғылыми айтыстар мен жорамалдарға жол ашты. Солардың бірі ретінде отандық тарихнамада 40-50 жылдары М.П. Вяткин, С.В. Юшков, С.Л. Фукстың араларында орын алған пікір таластарды айтуға болады. Олар қазақ мемлекеттілігінің экономикалық және әлеуметтік негізі, саяси формасы туралы ой өрбітті.
Осы кезеңде республика Ғылым Академиясының тарих, археология және этнография институтында Қазақстан тарихын зерттеудің негізгі бағыттары анықталып, олардың қатарында қазақ этногенезі мен мемлекеттілігі тақырыбы аталынды [11]. Академияның ғылыми сессиясында қазақ халқының құрылуы туралы Х.М. Әділгерееваның баяндамасы тыңдалды. Кейін баяндама толықтырылып, Ғылым Академиясының Жаршысында жарияланды. Мақалады қыпшақ және қазақ тілдерінің жақындығы, моңғол шапқыншылығының қазақ халқының қалыптасуы мен қазақ мемлекеттілігінің құрылуына ықпалы қарастырылды.
Бұл мәселелер төңірегіндегі автор көзқарастары сол кезеңдегі тарих ғылымының даму деңгейін айқын көрсетті.
Тарих ғылымының дамуына серпіліс берерлік тарихнамалық, теориялық-методологиялық ізденістер болмады, негізінен бұл бағыттағы әрекеттер рецензиялар, пікірлер және шолулармен шектелді. Мұның себебі тарихнамалық зерттеудің деректік негіздерінің дамымауында, 1917 жылға дейінгі қазақ қоғамында патриархалдық-феодалдық қатынастардың үстем болуы сияқты қайшылықты пікірдің орын алуында еді.
1957 ж. М. Ақынжановтың Об этногенезе казахского народа атты еңбегі жарық көрді. Оны К. Ақышев, С. Ибрагимов және Е. Агеева сәтсіз монография деп бағалады. Рецензияда жұмыстың басты кемшіліктері ретінде қазақ этногенезін зерттеуде тектік шежіренің рөлін асыра бағалаушылық, жазба деректердің аз пайдаланылуы, қыпшақтар мен наймандардың тілдік атрибуциясын дұрыс анықтамау, қазақ этногенезі процесінде оғыз бірлестігінің үлесін жоққа шығарушылық атап көрсетілді. Еңбектің қазақ халқының қалыптасу жолдары мен кезеңдері жөнінде жасалынған тұжырымдары да мойындалмады. Мұнан кейін бұл тақырыпқа ешкім тереңдеп бармады.
Қазақ мемлекеттілігінің құрылуы жөнінде де арнайы ізденістер қолға алынбады. Осыған байланысты бұл екі проблема бойынша тарихи танымның қорлануын қарастырған зерттеулердің болмауы өзінен-өзі түсінікті. Жарық көрген еңбектердің көпшілігінде тарихнамалық талдау берілмеді, тарихшылардың қайшылықты мәселелерге, өзінен бұрынғы авторлардың зерттеу әдістеріне баға беруге батылы бармады. Тек 50-ші жылдардың аяқ кезінен ғана кейбір тарихнамалық ізденістер көріне бастады.
Қазақстан тарихы, қазақ халқы мен оның мемлекеттілігі туралы тарихи таным-түсінік республикамызда ған емес, одан тыс жерлерде де қалыптасқандығын ескеру қажет. Осы себепті жұмыс орта Азиядағы ноғай, башқұрт, тағы басқа түрік тілдес халықтардың шығу тегі мен мемлекеттілігі туралы еңбектер де зерттеу нысанымыздан тыс қалмады. Кейбір методологиялық мәселелер мен концепциялық тұжырымдар тұрғысынан КСРО-да тарих ғылымының даму тарихы туралы очерктердің жарық көруі республикада тарихнамалық саланың алға басуына ықпал жасады.
Қазақ хандығы тарихнамасының құрамды бөліктерінің бірі осы тақырыпқа тікелей, не жанама қатысы бар жеке ғалымдардың өмірі мен шығармашылығына арналған шолулар мен талдау мақалалар болып табылады. Орыс шығыстану ғылымының көрнекті өкілдері қатарына жататын, сонымен қатар қазақ термині, Орта Азия мен Қазақстанның ортағасырлық тарихының басқа да проблемалары, мұсылман хроникалары туралы еңбектердің авторы А.Н. Самойлович туралы Б.В. Луниннің, ортағасырлық Қазақстан тарихы мен хронологиясын зерттеуге ұланғайыр еңбек сіңірген көрнекті шығыстанушы В.В. Бартольдтің ғылыми мұрасы жөнінде К.М. Байпақов пен Б.Е. Көмековтің мақалалары жарияланды. Соңғы еңбекте ғалымның көшпелі социумда мемлекеттіліктің пайда болуының алғы шарттары жөніндегі пікірлеріне баға беріліп, оның бұл мәселе бойынша тарихи концепциясының В.Я. Владимирцов, А.Н. Бернштам және А.Ю. Якубовскийдің еңбектерінде жалғасын тапқандығы туралы тұжырым жасалған.
Кеңес дәуірі кезінде қазақ хандығы тарихнамасының кейбір мәселелері Г.Ф. Дахшлейгер, Б.А. Төлепбаев, М.Қ. Қозыбаев, Т.И. Сұлтановтың еңбектерінде қарастырылды. Оларда қазақ хандығының құрылуы, мерзімі, сипаты мен алғышарттары мәселелері сол кезеңдегі идеологиялық, методологиялық ұстанымдар шеңберінде көрініс тапты. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарынынан бастап Қазақстанның саяси дербестікке қол жеткізуі өзінің өткен тарихын жан-жақты да терең зерделеуге, мәдени құндылықтары мен мемлекеттілік тарихын танып білуге мол мүмкіндіктер туғызды. Бұл өз кезегінде қазақ халқын дүниежүзілік тарихи процестің субъектісі ретінде қарастырып, оның тарихындағы мемлекеттілік дәстүр мен сабақтастық мәселелерін қоюға жол ашты. М.Қ. Қозыбаев, Т.И. Сұлтанов, К.А. Пищулина, М.Қ. Әбусейітова, Б.Е. Көмеков, Ж.О. Артықбаевтың зерттеулерінде қазақ хандығының құрылуы және дамуы жөнінде тарихи ой-пікірдің қалыптасуының негізгі кезеңдері, аталмыш проблемаға қазақ зиялыларының көзқарасы Ш.Т. Омарбековтың кандидаттық диссертациясында сөз болды. М.Қ. Қозыбаев Қазақ хандығы тарихнамасында әлі де болса ақтаңдақ проблемалар баршылығына назар аударып, бұл мемлекеттің құрылуының шешуші алғы шарттары ретінде мына факторларды ескеруді ұсынды: 1) Қазақстан жеріндегі түркі тілді тайпалардың саяси және ішкі әлеуметтік - экономикалық дамуы; 2) Қазақ хандығының құрылуының Еуразия сахарасында дәл осындай орталықтандырылған мемлекеттік құрылымдардың пайда болған кезіне сәйкес келуі; 3) XIV-XV ғасырлардың аралығында қыпшақ этносының бөлшектелінуі, одан бірнеше халықтардың бөлініп шығып, өздерінің ұлттық мемлекеттерінің іргетасын қалады.
Қоғам дамуына көзқарастардың түбірлі өзгерістерге ұшырауы, таптық принциптерге иек артқан методологиядан жаңа танымдық теорияларға ауысу барысында Қазақ мемлекеттілігі жөнінде тарихнамада қайшылықты пікірлердің де болуы өтпелі кезеңге тән сана дағдарысының көрінісі деп білеміз. Оған кейбір авторлардың әлі де болса аталмыш проблеманы көшпелі феодализм, көшпелі мемлекеттілік теориялары тұрғысынан түсіндіруге тырысушылығы, Қазақстан аумағындағы этногенетикалық процестер мен мемлекеттілік дәстүрдің тарихи сабақтастық сипатын жоққа шығаруға әрекеттенуі, Қазақ халқының түркілік болмысын, дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесін бұрмалап көрсетуге бейімділік танытуы дәлел бола алады.
Мұндай көзқарастар Ж.О. Артықбаевтың Қазақ мемлекеті: сипаты, құрылымы және қызметі деген XVIII ғасыр материалдары бойынша жазылған тарихнамалық мақаласында орынды сынға алынды. Осы күнге дейін қазақ тарихына қалам тартқан ғалымдар халқымыздың өткен жолынан мемлекет деген ғаламат маңызды құбылысты тани алмай келеді. XV-XVIII ғ. аралығында өмір сүрген Қазақ хандығы туралы жазылған азды-көпті зерттеулерде мемлекет деген атау қолданылмаған, оның ішкі және сыртқы құпиясы, құрылымдық қасиеті, өзге мемлекеттерге қарағанда өз ерекшеліктері туралы дәлелді тұжырым жоқ дей келіп, С. Плетнева, Г. Марков, Н. Масанов, И. Ерофеева секілді тарихшылардың түсінігі бойынша көшпелілер тек шаруашылық қауым болып қана өмір сүреді, саяси конъюктураның сәті түскенде ғана әскери-көшпелі қауым құрайды (яғни империя) деген тұжырымның ғылыми негізсіздігіне уәж айтады.
Б.Е. Көмеков, С. Жолдасбайұлы, Б. Кәрібаев еңбектерінде де Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеуде орын алып келе жатқан жаңсақ пікірлер мен фактологиялық қателіктерге назар аударылған және тарихи шындықты қалпына келтіруге бағытталған нақтылы тұжырымдарды баяндалған.
Қазақ хандығының құрылуы және оның этникалық, әлеуметтік, саяси алғышарттары, қазақ халқының қалыптасу процесінде негізгі этникалық ұйытқы болған ошақтар мен мемлекеттік құрылымдар, осы және басқа да мәселелерге арналған түрлі шолулар, рецензиялар жарық көрді. Мұндай сипаттағы ізденістер де тақырыптың зерттелу деңгейін көрсетеді. Қазақ хандығының құрылу тарихының деректік негіздері түбегейлі зерттелді.
Қазақ халқының аяулы жазушы тарихшысы Мұхтар Мағауиннің де дәл осы кезең бойынша ғылыми байыптау еңбектері және көркем тарихи шығармалары да бар. М. Мағауин Қазақ тарихының әліппесі [30] атты деректі толғамында Қазақ Ордасының түп тамырын сонау Алтын Орда, Ақ Орда, Көк Орда заманынан бері алып келе жатқан тағдыр-талайын мүлде тың таным, соны көзқарас тұрғысынан байыптап, осы уақытқа дейін кеңес тарихшылары теріс жазып келген Қазақ елінің ерлікке толы тарихына мүлде жаңа концепциямен баға береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. ХVI ғасырдағы Қазақ мемлекетінің нығайып, гүлденуіне өлшеусіз үлес қосқан Қазақ хандарының бірі Хақназар хан билік құрған кезеңдегі Қазақ елінің ішкі және сыртқы саяси жағдайы мен ХҮІ ғасырда қазақ қоғамында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайына талдау жасау. Сондай-ақ осы кезеңдегі Хақназар ханның жүздік негізді (үш жүз) қалыптастыруы туралы зерттеулерге талдау жасау. Қазақ хандығының Қасым ханнан кейінгі өрлеу кезеңіне және Алаштың Алаша ханы атанған Хақназар (Ақназар) ханның тұлғалық қасиеттеріне тарихи баға беру. Хақназар ханның Қазақ ұлты алдындағы тарихи қызметіне талдау жасау зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Қазақ хандығын Хақназар хан билеген кезеңінің ішкі саяси және сыртқы саяси саласын, мазмұны мен көзқарастар эволюциясы аясын кең көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:
Ноғай мырзалары мен Қазақ ханы Хақназардың арасындағы қарым-қатынасқа талдау жасау;
XVI ғ. 60 жылдарындағы Қазақ хандығының сыртқы саясаттағы негізгі бағыттарына талдау жасау;
Ноғай Ордасы, Сібір жұрты, Ресей патшалығы сияқты елдердің Қазақ хандығымен саяси қатынасындағы кейбір ерекшеліктерге тарихи-саяси көзқарас тұрғысынан баға беру;
Алаша хан, Алаш ханы ұғымдарына байланысты тұжырымдарды, зерттеулерді зерделеу;
Хақназар ханның тұлға ретіндегі бейнесіне, оның мемлекет ісін жүргізудегі дипломатиялық шеберлігіне талдау жасау
Зерттеу объектісі. 1538 - 1580 жылдар аралығында Қазақ хандығын билеген Хақназар хан және хандықтың ішкі және сыртқы саясаты.
Зерттеу пәні. ХVI ғ. Қазақ хандығына, дәлірек айтсақ 1538 - 1580 жылдар аралығында билік еткен Қазақ Ордасының билеушісі Хақназар ханға қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау әдістерді қолдану арқылы сабақ үстінде оқушылардың ойлау қабілетін дамтытып, сабақ сапасын арттыруға үлес қосады.
Ғылыми болжам. Қазақстан тарихында бүгінгі таңда Қазақ хандығының және отан тарихының ақтаңдақ беттері тарихын тәуелсіздік тұрғысынынан тұжырымдау тәуелсіздік алған 1991 жылдан бері аса өзекті мәселелер қатарында болғаны белгілі. Қарастырып отырған мәселеміз бойынша бүкіл халық болып үлес қосу, соның ішінде жоғары оқу орындарында оқитын және отан тарихына жаны ашитын болашақ қазақ елінің тарихын тұжырымдап, бірізді жазушы тарихшылар сындарлы зерттеулер жүргізуі, оны ұлттық мақсат пен мүддені және жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре отырып іске асыру аталған тақырыптың ғылыми болжамын құрайды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзегіне айналып отырған мәселе бойынша пайдаланылған әдебиеттер мен мерзімді басылымдар негізінде жасалған кейбір теориялық тұжырымдарың, қорытындылары мен ізденіс нәтижелерін Қазақ хандығын екінші күйзеліс жылдарынан алып шығып, қазақ елінің бүгінгі аумақтық шекарасын қалыптастыруға, ұлттың мерейін халықаралық деңгейге асқақтатқан қазақ ханы Тәуекел ханның қазақ елі алдындағы қайраткерлігіне және қазақ халқының саяси дипломатиялық байланыстарының жандануына байланысты жазылатын оқулықтарға және мектеп, жоғары оқу орындарында арнайы дәрістерге, қосымша курстарға пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. XVI ғасырдың 1538 -1580 жылдары аралығы.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ХVІ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ
1.1 XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси тарихы
XV ғасыр Қазақстанның этносаяси дамуына үлкен бетбұрыс әкелді. Осы ғасырдың 60-жылдары ортасында Жетісу жерінде Ақ Орда мемлекетінің атақты билеушісі Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек хандар қазақ халқының ұлттық мемлекетін қайта қалпына келтірді. XIII-XV ғасырларда қазақ даласының негізгі бөлігін қамтыған Ақ Орданың заңды мұрагері болып табылатын бұл мемлекет тарихи әдебиетте Қазақ хандығы деген атау алды. Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан мен көршілес аумақтарда моңғол дәуірінен кейінгі уақытта жүрілген этносаяси және әлеуметтік-экономикалық процестердің заңды қорытындысы болып табылады. Бұл - жергілікті ру-тайпалардың ортақ тілі, ұқсас антропологиялық нышандары және белгілі бір мәдени-шаруашылық жүргізу үлгісі (МШҮ), этникалық аумағы тұрақталып, қазақтың біртұтас этнос ретінде қалыптасуының аяқталуы еді. Қазақ халқының бір мемлекет құрамында бірігуі уақыт сұранысы, ортағасырлық Қазақстанның тарихи дамуының заңды талабы болды. Қазақ хандығы 146566 ж. шамасында Жетісудың батыс бөлігіндегі, Шу алқабындағы Қозыбасы деген жерде шаңырақ көтерді. Оны Жошы ханның үлкен ұлы Орда Еженнің ұрпағы Орыс ханнан тарайтын әулет басқарды.
XV ғасырдың 70-ші жылдары қазақ билеушілері өздерінің ата жұрты Шығыс Қыпшақ даласы мен Түркістан алқабы (Сырдарияның төменгі және ортаңғы ағысы) үшін күрес бастады. Сонымен қатар бұл қазақ халқының барлық бөліктерін біріктіру үшін жүргізілген күрес еді. Олардың басты қарсыласы Жошының бесінші ұлы Шайбанның ұрпақтары болды.
Қайта құрылған Қазақ мемлекетінің алғашқы билеушілері Керей мен Жәнібек хандар бастаған бұл күресті олардың мұрагерлері Бұрындық хан мен Қасым хан сәтті жалғастыра білді.
Әкесі қайтыс болғаннан кейін (147374 жылдар шамасында) билікке келген Керей ханның ұлы Бұрындық бұл күресте үлкен жетістіктерге жетті. Оның жүргізген саяси, әскери іс-әрекеттерінің арқасында қазақтардың қолына Шығыс Қыпшақ даласының едәуір бөлігі мен Түркістанның солтүстік бөлігі (Созақ, Сығанақ, Сауран және т.б. қалалар) өтті. Бұл жерлердің Қазақ мемлекетінің құрамына енуі оның саяси және экономикалық жағдайын нығайтты. Жергілікті, Орта жүз қазақтарынын құралған қыпшақ, арғын, керей, найман және т.б. ру-тайпалар Қазақ хандығы құрамындағы этникалық топтармен қосылуға мүмкіндік алды [12; 401].
Түркістан қалаларының экономикалық, әскери стратегиялық мүмкіндіктеріне және адам ресурстарына сүйенген қазақ билеушілері мемлекет шекарасын Шығыс Қыпшақ даласына одан әрі кеңейте бастады.
Шибан ұрпақтарын басқарған Мұхаммед Шайбани XV ғ. соңында өз билігін Түркістанның оңтүстік бөлігінде ғана сақтап қалды. XV-XVI ғ. Шебінде ол осы қалаларға арқа сүйеп, Орта Азияны (Мәуереннахрды) жаулап алды да, сол жерде Шибан әулеті мемлекетін құрды.
Осының нәтижесінде Әбілқайыр ұрпақтары Шығыс Қыпшақ даласын мүлдем тастап, қарамағындағы бірнеше көшпелі тайпалармен Орта Азияға қоныс аударды. Мамандардың есептеуінше, XVI ғ. басында қазақ даласынан ауа көшкен халықтың саны 240-360 мыңға дейін жетті. Осы топ Орта Азияда жергілікті халықтың ішіне сіңіп кетсе де, барған ортасында өзбек этносаяси атауын сақтап қалды. Сөйтіп XVI ғ. басында қазақ және өзбек атаулары өздеріне ғана тән мағынаға ие болды. Шығыс Қыпшақ даласы мен Түркістанның басым бөлігінде Орыс хан ұрпақтарының билігі қайта орнап, осы жерге қазақтар ие болды.
Сонымен қатар осы кезеңде қазақ билеушілері мемлекеттің аумағын оңтүстік-шығысқа қарай кеңейте түсті. XV-XVI ғ. шебінде Моғолстан мемлекеті ыдырап, өлкенің жергілікті халқы өз этнотоптарымен қосыла бастады. Керей мен Жәнібек хандар алғаш көшіп келген жылдары басталған этникалық негізгі ортақ қазақ топтарының бір мемлекет шаңырағы астына бас қосу процесі үлкен қарқынмен жалғасты. Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағындағы (Жетісу өңірлері) қазақтың Ұлы жүзінің ру-тайпалары (жалайыр, дулат, қаңлы және т.б.) Орыс хан ұрпақтарының билігін мойындап, олардың жерлері Қазақ хандығының құрамына енді. Бұл өлкенің бүкіл этносаяси тарихы барысында ғасырлар бойы дайындалған заңды құбылыс еді [12; 401].
XV ғ. соңы - XVI ғасыр басында Қазақ мемлекеті құрамына қазіргі Батыс Қазақстан жерінің үлкен аумағы да енді. Бұл Ноғай Ордасы билеушілері Едіге би ұрпақтарымен табан тірескен күрес нәтижесінде жүзеге асты. Бұрындық ханның билік құрған соңғы жылдарында Қазақ мемлекетінің шекарасы батыста Жайық өзеніне жетті. Бірер уақыт бойы Ноғай Ордасының астанасы болған Сарайшық қаласы Қазақ хандығы құрамына қосылды. Едіге би ұрпақтары Мұса, Жаңбыршылардың қол астында болған, кейін қазақтың Кіші жүзіне кірген, алшын, кереит, тама қатарлы тайпалар қазақ хандығының билігін мойындап, өзінің тегі бір, Ұлы жүз және Орта жүз қазақтарымен қауышты.
XVI ғасыр басында Қазақ мемлекеті мен Шибан әулеті мемлекеттерінің қарым-қатынастары қайта шиеленісті. Осы кезеңде Мұхаммед Шайбани хан қазақ иеліктеріне төрт мәрте (1504, 150708, 15089, 150910 ж.) әскери жорық жасады. Өзінің жаулап алушы жасақтарында ол Қазақ мемлекетін талқандап, Шығыс Қыпшақ даласында Шибан әулетінің билігін қайта орнатуды көздеді. Оны осы әулеттің тарихшылары Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани және Абдаллах Балхидің жазбалары айқын көрсетеді [12; 402].
Осы жорықтардың ең үлкені және Мұхаммед Шайбани хан үшін ең табыстысы 1509 жылдың басында ұйымдастырылған жорық болды. Оның барысында Шибан әулеті әскерлері қазақтарды үлкен күйзеліске ұшыратты. Ең ауыр шығынға ұшыраған Жәнібек ханның ұлдары Жаныс және Таныс сұлтандар басқарған қазақ топтары болды. Мұхаммед Шайбани хан әскері қазақтардың мыңдаған малы мен он мыңдаған киіз үйлерін бар мүлкімен қоса олжалады. Көптеген қазақ жау қолына тұтқынға түсіп, кейін құлға айналды. Алайда Мұхаммед Шайбани хан жорықта алға қойған ең басты мақсатына жете алмады. Қазақ хандығы негізгі күштерін сақтап қалды. Жау жабысының тұяғы бас билеуші Бұрындық ханның және Жәнібек ханның ұлы құдіретті сұлтан Қасымның ұлыстары аумағына жете алған жоқ.
150910 ж. шамасында Қазақ мемлекетінің басында өзгерістер болды. Жасы келіп қартайып, Мұхаммед Шайбани ханның тонаушы жорықтарына тосқауыл қоя алмаған Бұрындықтың ел ішінде беделі түсті. Халық өзінің өнерлі саясаткер, дарында қолбасшы екенін көрсеткен Қасым ханның маңына топтаса бастады да, Бұрындықта хан деген атынан өзге ештеңе қалмады. Саяси қызметі аяқталған Бұрындық хан 1512 ж. соңында қазақ даласын тастап, Михр Сұлтан атты қызы тұратын Самарқанға көшті. Осыдан кейін Бұрындық Отанына қайтып оралмай, жат жерде дүние салды [12; 402].
Сөйтіп 1509 жылдың екінші жартысында мемлекеттің бас билігі іс жүзінде Қасым ханның қолына өтті. Оның билік басына келуі Қазақ хандығының саяси жағдайына, ең алдымен, Шибан әулеті мемлекетімен жүргізген күрес барысына кейбір өзгерістер әкелді. Қазақтың жаңа ханының басты мақсаты мемлекеттің оңтүстігін Шибан әулеті шапқыншылығынан қорғап қалу болды.
150910 жылдың қысында Мұхаммед Шайбани хан әскері қазақ жеріне қайта баса көктеп кірді. Бұл жорықтың арнайы Қасым ханның жеке иелігіне бағытталғандығы Шибан ұрпақтарының Қазақ мемлекетіндегі ішкі саяси өзгерістер жайында жақсы хабардар болғандығын көрсетеді. Шибан әулеті үшін жорық сәтті басталып, олардың әскері Ұлытауға дейін еш қарсылықсыз өтті. Бұл жерде олар қазақ ханының ордасын басып алып, талан-таражға ұшыратты. Алайда тез арада әскерін ұйымдастыра білген Қасым хан өзбек әскерін күйрете жеңіп, Мұхаммед Шайбанидің басқыншылық ниетіне тартымды тойтарыс берді. Осыдан кейін күресте басымдылық Қазақ мемлекеті жағына ауысты.
Бұл сәтсіздік Мұхаммед Шайбанидың жеке басының тағдырына да әсер етті. Жеңілістен бойын билей алмай жатып, ол сол жылдың күзінде Сефеви әулеті (Қызылбас) мемлекетінің билеушісі Исмаил шахқа қарсы жорық ұйымдастырып, сол шайқаста қаза тапты.
Осыдан кейінгі Орта Азияда қалыптасқан тұрақсыз жағдай қазақ хандарына өз билігін Түркістан мен Шығыс Қыпшақ даласында нығайта түсуіне өз әсерін тигізді. Қасым хан 1510-1513 жылдары жүргізген әскери және дипломатиялық іс-қимылдары нәтижесінде Түркістан қалалары, оның оңтүстік шекарасындағы Сайрамға дейінгі жерлер Қазақ мемлекеті құрамына қайта қосылды.
Осы жылдары Орта Азия тарихында және бір маңызды оқиға болды. 1512 ж. екінші жартысында қазіргі Қазақстан жерінен Орта Азияға өзбектердің және бір үлкен тобы көшті. Оларды да Шибан ұрпақтары, Бүрке сұлтан ұлдары Елбарыс пен Жолбарыс басқарды. Бұл Шығыс Қыпшақ даласында күшейіп келе жатқан қазақтардың қысымына шыдамаған Шибан әулетінің соңғы ұрпақтары болатын. Олар Исмаил шах тағайындаған адамдардан Хорезмді тартып алып, сол жерде өз мемлекетін құрды. Сөйтіп Орта Азияда Шибан әулетінің екі бірдей саяси құрылымы пайда болды. Оның бірін Әбілхайыр хан ұрпақтары, екіншісін Бүрке сұлтан ұрпақтары басқарды [12; 403].
Осының нәтижесінде XVI ғ. 20-шы жылдарының басында Қасым хан Орда Ежен әулеті билігін Қазақстанның оңтүстік жерлеріне, қала орталықтарында қайта қалпына келтірді. Бұл Қазақ мемлекетінің күш-қуатын одан ары арттырып, қазақтардың өз аумағында түбегейлі орнығуына негіз болды. Қазақ хандарының қажырлы саясаты арқасында қазақ халқы Шығыс Қыпшақ даласы мен Түркістанның басым бөлігінің жеке дара иесіне айналды.
Қазақ мемлекетінің күш-қуатының арта түсуі Шибан әулетіне қарсы әскери одақ құруға үміттенген Шағатай ұрпағы Сұлтан Саид хан тарапынан қызығушылық туғызды.
Моғолстан мемлекеті құлағаннан кейін, оның аумағында Шағатай ұрпақтарының билігін сақтап қалуға бағытталған бірнеше әрекеттері сәтсіз аяқталғаннан кейін, Сұлтан Саид хан біраз уақыт жат жерде жүріп, Моғолстанға әмір Темір ұрпағы Захир ад-Дин Бабырмен бірге қайтып оралған еді. Ол өзінің бұрынғы отанында кейбір моғол тайпаларының, ең алдымен, дулат басшыларының көмегін алып, біртіндеп бұрын Моғолстанға қараған кейбір жерлерде өз билігін орнатты [12; 404].
1513 ж. Қасым хан Шибан ұрпағы Сүйінші Қожа хан билеп тұрған Ташкентті жаулап алуға әрекет жасады. Бірақ қазақ қолы бұл жолы қаланы ала алмады.
Қасым ханның Ташкентке жорыққа шыққаны туралы хабар алған Сұлтан Саид хан да осы қалаға жедел аттанып кетті. Алайда жол үстінде ол қазақтардың шегінгені туралы хабар алды. Шибан ұрпағымен жалғыз шайқасуға батылы бармаған Сұлтан Саид хан өз иелігіне қайтуға мәжбүр болды. Алайда ол өзбектерге қарсы қазақтармен әскери одақ құру үмітін жоғалтпады. Сол себепті 1513 ж. жазында ол Қасым ханға, Жетісуға жол жүріп кетті. Қасым хан оны Шу өзені бойындағы көшпелі ордасында қабылдады. Екі ханның кездесуі ілтипатты, достық жағдайда өткенімен, қазақ билеушісі моғол ханының Шибан әулетіне қарсы бірлесіп жорық жасайық деген ұсынысын қабылдамады. Ол өз шешімін тұрмыстық қажеттіліктермен түсіндірді. Шындығында, кемеңгер Қасым хан аймақтағы саяси жағдайдың өзгергендігін есепке алса керек.
XVI ғ. басында жүргізілген екі майдан (Сефеви әулеті мен Қазақ хандығына қарсы) Шибан әулеті мемлекетін әлсіретіп жіберді. Осы әулеттің басшысы Ұбайдаллах хан Захир ад-Дин Бабыр мен оны қолдап отырған Исмаил шахқа ауыр соққы берген еді, алайда бұл шайқас соңғы шайқас бола алмайтындығын ол жақсы сезінді. Сол себепті осы кезеңде Шибан ұрпақтары өздерінің солтүстіктегі қуатты көршілестері қазақтармен бейбіт келісім жасауға мүдделі болды. Қазақ ханы мен Шибан ұрпағының басшылары келісім-шартқа отырып, оны әулетаралық некемен бекітті. Қасым ханның қыздарының бірі Ұбайдаллахқа тұрмысқа шықты [12; 404].
Осы келісім шеңберінде Қазақ хандығы мен Шибан әулеті мемлекеті билеушілері бірлесе 1514 ж. Исмаил шахқа қарсы жорық ұйымдастырды. Ол сәтсіз аяқталып, қазақ пен өзбек біріккен күші жеңіліске ұшырады.
Осыдан көп ұзамай Қазақ хандығының оңтүстік-шығыс шекарасында бұл аумақтың бұдан кейінгі дамуына әсер еткен маңызды оқиға болды. 1514 жылы көктемде моғол ханы Сұлтан Саид қазақтардың билігіндегі Жетісуды тастап кетуге мәжбүр болды. Ол бес мыңға жуық әскермен Шығыс Түркістанға (Қашғарияға) басып кіріп, жергілікті билеушілерді, дулат әмірлерін бағындырып, осы жерде өз мемлекетін құрды. Орталығы Жаркент қаласы болып табылатын осы саяси құрылым тарихи әдеиетте Моғол мемлекеті (Моғолия) деген атау алды.
Шибан әулетімен келісімге келгеннен кейін Қасым хан батыста Ноғай Ордасына қарсы күресін бастады. 151516 ж. Едіге ұрпақтары қазақ билеушілерінің барлық назарын оңтүстікке, Шибан әулеті мемлекетіне ауғанын пайдаланып, Сарайшық қаласын қайтарып алып, Қазақстанның батыс бөлігінде өз билігін қайта орнатқан еді. 1519-1521 ж. әскери қимылдар нәтижесінде Қасым хан Қазақ хандығының құрамына бұл аумақтарды қайта қосып қана қоймай, ноғай ру-тайпаларына ауыр соққы беріп, оларды Еділ өзенінің арғы жағына қуып шықты. Сөйтіп Сарайшықта қазақ билігі қайта орнады. Ноғай Ордасының құрамында болған қазақ тайпалары Қасым ханның билігін мойындап, Қазақ хандығына кірді. Сөйтіп қазақтардың этникалық тағы бір тобы өз туыстарына қосылып, мемлекет шекарасы батыста Еділге дейін етек жайды [20; 67].
Қасым ханның сыртқы саясатының батыс бағытының күшеюі Қазақ мемлекетінің дипломатиялық байланыстарын кеңейтті. Қазақ хандығы осы жылдары батыс елдермен алғашқы дипломатиялық қатынастар орнатты. Мұрағат құжаттарында оның Орыс (Мәскеу) мемлекеті және Қырым хандығымен байланыста болғаны жайында мәліметтер бар.
Қазақ мемлекетінің шекарасы осы кезде оңтүстік-шығыста Жетісудың басым бөлігін, Қаратал мен Аягөз өзендерінің бойы, солтүстік-батыста Еділ өзенін, солтүстікте және солтүстік-шығыста Ұлытау мен Балқаш көлі маңынан өтіп, оңтүстігінде Сырдарияның оң жағалауына жетіп, Түркістан қалаларының егінжай аймақтарын қамтыды.
Сонымен Қасым ханның билік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz