Ақпан революциясынан кейін
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақстан және шет елдер тарихы кафедрасы
ХХ ғасырдың басында
Қазақстан - Ресей қарым-қатынастарының
қоғамдық-саяси астары
Орындаған:
Мазмұны:
Кіріспе
І.Ақпан төңкерісі және Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайдың жандануы.
1.1.Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайының
даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .8 бет
1.2.Қазақстандағы түрлі қоғамдық-саяси ағымдар және олардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15 бет
ІІ.Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметінің жүргізген саясаты(1917-1919
ж.ж.)
2.1. Алашорда үкіметінің құрылу тарихы және оның Ресейлік саяси
күштермен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .27 бет
2.2. Алаш қайраткерлерінің Кеңестік дәуірдің бастапқы жылдарындағы
ұстанымдары және
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...40 бет
ІІІ. ХХ ғасырдың басында Қазақстан - Ресей қарым-қатынасы тақырыбын
Қазақстан тарихы пәні бойынша мектепте оқытудың әдістемесі.
3.1. Орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқытудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55 бет
3.2. Алаш қозғалысы қайраткерлері мен Кеңес үкіметінің арақатынасы
тақырыбын оқытудың әдістемелік сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ...64 бет
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ақпан төңкерісінен кейін бұрынғы патшалық
Ресей кеңістігінде Прибалтика елдерінің халықтары ұлттық қоғамдық ұйымдар
арқылы дербестікке ұмтылды. Украин халқы Орталық Радасын жариялау арқылы
өзін-өзі билеу құқына ұмтылыс жасады. Ал Кавказ халықтары өз мүдделерін
көздейтін комитеттер құрды. Сол кездегі Ресейдегі ұлттық ұйымдардың мақсаты
біреу болды, ол ұлттық дербестікке жету, өзін-өзі билеу құқына ие болу
болды. Сол секілді отаршыл патшалық билігінің құлатылуы және оның орнына
келген Уақытша үкіметтің демократиялық принциптерге негізделген саясаты
қазақ қоғамында да бұрын-соңды болмаған қоғамдық-саяси белсенділікке жол
ашып берді. Бұл тарихи кезеңнің ең маңызды ерекшелігі – қазақ қоғамындағы
саяси тұтастыққа, идеялық бірлікке негіз қаланды. Оның ең басты себебі –
қазақ халқы үшін барлық азаптың, рухани қысымшылықтың, зорлық-зомбылық
атаулының ұйтқысы болған патшалық биліктің құлауы, мұраты бір, бірақ сол
мұратқа жеткізу жолдарына орай саяси-идеялық пікірталастарға орын берілсе
де ұлт зиялыларының ең асыл арманы – халқына азаттық алып беру болатын.
Міне, сол азаттыққа деген үміт сәулесінің берілуі зиялы қауымның
бірлік-берекеде болуын қоғам алдында тұрған жаңа міндеттері мәжбүр етті.
Сондықтан да, бұл кезең қазақ елі үшін саяси тұтастық пен бірлік, қоғамдық
– саяси істерге жол ашып берген мүмкіндіктер кезеңі болды. Өйткені, ұлт
зиялылары алғаш рет ұйымдық жағынан бірігіп, қазақ комитеттерінің
төңірегіне саяси күш ретінде шоғырлана бастады.
Сонымен бірге, бұл тарихи белес өздерінің қоғамдық-саяси
қызметтерінде қайраткерлік, ұйымдастырушылық, дипломатиялық және
шығармашылық қасиеттерімен дараланған біртуар азаматтарды (Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов, МДулатов, М.Шоқай, Х.,Ж. Досмұхаметовтер, Ж.Ақбаев,
М.Тьшышпаев, Х.Ғаббасов т.б.) танытты, тарих сахнасына шығарды.
Қазақ халқының алдында ең басты міндет титулды ұлт Ресеймен қарым-
қатынасты дұрыс жолға қою. Тәуелсіздік жеңіл жолмен келген жоқ. Қазақ
халқының Ресей отаршылығына қарсы үздіксіз жүргізілген ұлт-азаттық
күресіндегі ең маңызды кезеңдерінің бірі – Уақытша үкімет тұсында,кейін
Кеңес үкіметі кезінде қазақ комитеттерінің белсенді қызметінен көрініс
тапты. Алаш қайраткерлері қазақ халқының ұлт-азаттық күресін жаңа сапалық
деңгейге — интелектуалдық деңгейге көтерді, бейбіт-дипломатиялық, саяси
ұстанымдар арнасына түсірді.
Қазақ қоғамында да демократия институттарының белгісі қалыптаса
бастауы, бұратана аталып келген жұрттарға да саяси құқықтардың беріліп,
рухани сала үшін кең жол ашылуы қазақ қоғамын саяси-идеялық жағынан
тұтастық дәрежесіне жеткізуге алғышарттар жасалынды: облыстық – уездік –
болыстық – жалпықазақ съездері өткізіліп, қоғам алдындағы саяси-
экономикалық мақсаттар айқындалды, Земстволар жүйесі қалыптасып,
экономикалық дербестікке алғашқы қадамдар жасалды, мәдени-ағартушылық
ұйымдар құрылып, идеология тұтқасы баспасөз ісі жолға қойылып, жастар
қозғалысы кең етек алды.
Біздің зерттеу мәселеміз – ХХ ғасырдың басындағы Ресей-Қазақстан
қарым-қатынастары. Әсіресе ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан
кейін қоғамдық-саяси өмірдегі қазақ елінің азаттығын аңсаған алаш
қайраткерлерінің өз мақсаттарына жету жолында бірде табысып, бірде күрес
жүргізген Қос үкіметпен арадағы арақатынасын жаңа қырынан зерттеу, ұлт
мәселесіндегі жетістіктердің ар жағындағы ашылмаған сырларға кеңінен
талдау жасау болып табылады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, туған халқымыздың тарихын
түгендеуте мүмкіндіктер туған кезде бұл мәселеге жалпы адамзаттық мұратты
таптық мүддеден жоғары қоя отырып, объективті баға беру үшін ұлт
мәселесінде, ұлттық қарым-қатынаста ұзақ жылдар бойы қордаланып қалған,
бұрын ашып айтылмаған жайларға талдау жасау. Соның ішінде ХХ ғасырдың
басындағы бүкіл әлемдік мәнге ие болған Ресей монархиясының құлауы және
билікке жаңадан келген үкіметтермен Қазақ елінің қарым-қатынас орнату
барысына және қызмет жолдарын көрсету,тарихи баға беру тақырыптың
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы
қоғамдық-саяси өмірге обьективті тарихи шындық бағыты негізінде талдау
жасау. Саяси партиялардың, қазақ зиялыларының нақтылы қоғамдық-саяси
қызметтеріне тоқталу, Ақпан төңкерісі мен кеңес билігі нығаюы жылдарындағы
саяси күштердің тоғысуы және Қазақстанның аймақтық ерекшеліктері негізінде
талдау жасау арқылы көрсету зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міңдеттері. Қазақстан-Ресей арақатынасын қоғамдық-
саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани саласы, іс-әрекет аясын бойынша
кең көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:
- Қазақстандағы Ақпан революциясынан кейінгі жағдайды және оның
өлкедегі ықпалын анықтау
- Ақпан революциясы тұсындағы қоғамдық-саяси өмірге талдау жасау;
- Алаш қайраткерлерінің ұстанған Алаш идеясының түпкі саяси
мәнін ашу;
- Алашорда үкіметінің құрылу тарихы және оның өлкедегі ықпалын
анықтау;
- Алашорданың Кеңес өкіметімен ара қатынасы және нәтижесін
көрсету;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру
мектептерінің жоғарғы сыныптары.
Зерттеу пәні. ХХ ғ. басындағы Ресей-Қазақстан қатынатары кезеңіне
қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы
историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында
салыстыру, талдау әдістерді қолдану арқылы сабақ үстінде оқушылардың ойлау
қабілетін дамтытып, сабақ сапасын арттыруға үлес қосады.
Ғылыми болжам. Қазақстан Республикасында бүгінде сыртқы саясатын
қалыптастыру процесінде. Ең ірі әріптесіміз Ресей Федерациясы. ХХ
ғасырдың басындағы ресейлік күштермен қарым-қатынасының тарихи тағылымы
бүгінгі Ресей мен Қазақстан байланыстарының негізгі бағыты саясатта көрініс
беруі тиіс. Сондықтан сол байланыс жолдарына сыңдарлы зерттеулер жүргізу,
оны үлттық мақсат пен мүддені және Жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре
отырып іске асыру аталған тақырыптың ғылыми болжамын құрайды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі
бойынша пайдаланылған мұрағат және құжаттық деректер негізінде кейбір
теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, екі мемлекеттің қарым-қатынасының
дипломатиялық түрлерін, ұлттық жаңғыртуға бастаған, ұлттық егемендік
дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне арналған
мәселелер бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен оқушылары,
жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан
босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстіңде дамып
келеді. Ұлт-азаттық қозғалыс, ақпан төңкерісі мен қазақ зиялыларының
тарихын, олардың қоғамдық-саяси, ағартушылық-шығармашылық қызметіне қатысты
тарихи шындықты қалпына келтіру мен зерттеп-зерделеу ісінде қомақты
еңбектер жарық көрді. Ірі тұлғаларды, саяси қайраткерлерді, мәселен,
Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов сынды азаматтардың
қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі мен еңбектерін зерттеу ісі жолға
қойылды.
Кеңес өкіметі жылдарындағы тарихи-партиялық тарихнамада бұл
мәселелерге байланысты еңбектер партия қандай идеологиялық және саяси
қағидаларды басшылыққа алды, соған икемделініп жазылды. Қазақстан
Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің "Тарих толқынында" деген
кітабында:
"Тоталитаризм ұлттық тарихтың қалың-қалың қабаттарына кереметтей
бір зұлымдық әдісті қарсы қойды — ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды
тасқынын тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады" деп, әкімшіл-
әміршіл жүйе тұсында ұлттық тарихтың бұрмалай жазылып, санамызды
коммунистік идеологиямен уландырғанын атап өткен еді.
ХХ-ғасырдың алғашқы ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің
тарихын зерттеу ісін сол кездегі қазақ зиялыларының өздері бастап берген
болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар
жайлы Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқай және т.б. өздерінің
жан-жақты талдау жасалынған еңбектерінде кеңінен көрсетті. Алашордаға
қатысты тарихи шындық тұрғысындағы тұжырымды ойлар А.Байтұрсыновтың атақты
"Революция және қазақтар" деген мақаласында айтылды. Бұл мақала
А.Байтұрсыновтың кеңестер өкіметі жағына торғайлық топты бастап өткеннен
кейін РСФСР-дың Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты органы "Жизнь
национальностей" газетінің 3 тамыздағы санында 1919 жылы жарық көрген[1].
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздікке ие болу, егемен ел тарихына
деген қызығушылықты арттыра түскені сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану
салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастауды көрсетті[2].
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерттеу ісіңдегі ең
құңды еңбектердің авторлары: жаңа да батыл тұжырымдарымен объективті талдау
жасаған М.Қойгелдиев[3] пен сонау 1960-жылдардан бері Қос төңқеріс пен
Азамат соғысы, Кеңес билігінің орнауы және Алаш қозғалысының мәселесімен 30
жылдан астам уақыт айналысып келе жатқан, Алаш партиясы мен Алашорда
тарихының ең өткір де зәру мәселелері бойынша бүкіл қазақ қоғамының
әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени даму контексінде салмақты да
салиқалы тұжырымдар жасаған К.Нұрпейісов[4] болды. М.Қойгелдиевтің "Алаш
қозғалысы" атты көлемді еңбегіңде біздің зерттеу жұмысымызға қатысты қазақ
зиялыларының Ақпан төңқерісіне дейіңгі және кейінгі қоғамдық-саяси қызметі,
Құрылтай Жиылысының сайлауы мәселелері бойынша, Алашорда үкіметінің
жергілікті жерлердегі органдары туралы, Алашорда мен Уақытша үкіметтің
арақатынасы туралы құңды мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдары
беріледі. Ал, К.Нұрпейісовтің зерттеу жұмысыңда Қос теңкеріс пен азамат
соғысы кезіңдегі Қазақстандағы партиялардың сан-түрлі қызметінің - саяси,
дипломатиялық, экономикалық, ел қорғау және тағы басқа мәселелерінің
шешімін тапқызу жолыңдағы іс-әрекетіне, атқарған шараларына жан-жақты
талдау жасалады. Сонымен бірге, Алаштану мәселесін зерттеу ісіңдегі бір
ізділікті сақтау үшін жас зерттеушілерге бағыт-бағдарын айқындап береді.
Біз қарастырып отырған мәселеде қызмет атқарған жеке тұлғалардың
өмірбаянынан, саяси-қоғамдық көзқарасының қалыптасу және даму эволюциясы,
қоғамдық-саяси жене шығармашылық қызметінің негізінде жазылған тарих, сол
тұлғаның өмір сүрген заманының ерекшеліктерінен, қоғамының құндылықтарынан
көп мағлұматгар береді. Ұлт-азаттық күрестің көрнекті өкілдерінің бірі -
Жақып Ақбаевтың тұлғасын сомдап, ғылыми зерттеу негізінде оның көзқарас
эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған Мұхтар Құл-
Мұхамедтің[5] еңбектерін айтуға болады. Ж.Ақбаевтың қоғамдық-саяси қызметі
арқылы Ақпан төңкерісіне дейінгі жөне одан кейінгі кезендегі қазақ
зиялыларының отарлық жүйеге қарсы күресінен және автономияға жету жолындағы
іс-әрекеттерінен мол мағлұмат аламыз.
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді? деген
еңбегінде[6] пайымдауы бойынша, Алаш қозғалысының көш бастаушылары
негізінен екі мақсатты — қазақ елін отарлық езгіден азат ету мен қазақ
қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық және
мәдени даму жолына алып шығу міндеттерін көздеді, сондықтан да алаштық
интеллигенцияны "ұлттық-демократиялық интеллигенция" деп, ал Алаш партиясын
"ұлттық-демократиялык партия" деп атау шындыққа сай келеді.
Қазақ зиялыларының атқарған қоғамдық саяси қызметі және тағдыр—
талайы туралы жүргізілген құнды зерттеулер қалың оқырманның ықыласына
бөлеңді. Қазақстандағы Ақпан-Қазан төңкерістері және азамат соғысы
жылдарындағы әртүрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша да зерттеулер
пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамамызға қосылған айтарлықтай
үлес болып есептеледі.
Зерттеуші ғалым Н. Шаяхметовтың Ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін
деген еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы
қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп қарастырылады. Және де бұл еңбекте
ұлттық-демократиялық топ өкілдерінің қызметінің негізгі бағыттары
анықталады[7].
Ақпан революциясы жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық
өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің
қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Уақытша үкімет пен Алашорда
арақатынастары т.б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың
еңбектері біздің зертеу жұмысымызда кеңінен қолданылды.
Қос төңкеріс жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер,
түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне,
мұсылмандық қозғалыс, Кеңес үкіметі мен Алашорда арақатынастары т.б.
мәселелер бойынша Сайлаубай Е.[8], Мыңжасов Н.[9], Слямов А.[10],
Мұсағалиева А[11], Ескендіров М-нің[12] диссертациялық еңбектерінде жаңа,
бүгінгі күн талабы тұрғысында бағалар беруге тырысуышлық байқалды, ғылыми
әдістемелік сипатымен мәселелерді орынды көтеруімен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. ХХ ғасырдың алғашқы ширегін
қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І . АҚПАН ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ
ЖАНДАНУЫ.
1.1.Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайының
даму барысы.
Ақпан революциясының жеңіп, патшаның тақтан түскені туралы хабарды
елдегі және майдандағы жұмысшылар арасында жүрген қазақ демократиялық
интеллигенциясы зор қуанышпен және оның мұраттарын іске асыруға деген үлкен
қуанышпен қарсы алды. Алаш қайраткерлері ақпан революциясымен бірге келген
саяси өзгерістер ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі мақсаттарының орындалуына,
яғни ұлттық мемлекеттік дербестік алуға, жер мәселесін ұлттық мүдде
тұрғысынан шешуге, мәдениетті өркендетуге және басқа міндеттерді шешуге жол
ашады деп түсінді.
1917 жылдың басында Ресей империясында жаңа революцияның ұшқыны
сезілген болатын. Елде екі бағыт айқын аңғарылды: буржуазиялық-
демократиялық даму (өзгеріс тенденциясы); патша үстемдігін сақтау
(тұрақтану тенденциясы). Осы ортада үш саяси күш болды:
Біріншісі – монархистік топ. Оған қара жүздіктер, ең оңшыл
октябристер кірді. Олардың идеологиясының негізін қалаушылар өкімет
дағдарыс жағдайында, ешбір саяси шегініске бармай-ақ жалтара білу керек деп
есептеді. Олар 1905 жылғы 17 қазандағы манифестің өзін ақтауға тұрмайтын
шегініс деп тұжырымдады. Бұл – осы топтың біртіндеп оңға жылжуы еді. Әрине,
бұл болашағы жоқ бағыт болды.
Екіншісі – буржуазиялық топ. Оған кадеттер, солшыл октябристер,
ұлттық саяси топтар кірді. Олардың позициясы соғыс жылдарында нығайды.
Өздерінің жағдайын нығайтқан және аса мол кірістерді сақтауға тырысқан
буржуазия белгілі бір өзгерістердің қажет екенін жақсы түсінді. Сондықтан
да ресейлік буржуазия саяси өмірге белсене кірісе бастады. Ол әскери-
өнеркәсіп комитетін, Бүкіл ресейлік одақ пен земстволық одақты, Мемлекеттік
Думаны, сондай-ақ әртүрлі биржалық комитеттер мен әртүрлі съездер кеңесін
құруға мүмкіндік алды. 1917 жылдың қарсаңында орыс буржуазиясы негізінен
кадеттер партиясының төңірегіне топтасты, сондай-ақ барлық буржуазиялық
және либерал-помещиктік лагерді басқарды.
Үшіншісі – демократиялық-пролетарлық топ. Соғыс жылдарында жұмысшы
табын және қарапайым еңбекшілерді қанау күшейді, олардың тұрмыс жағдайының
дәрежесі өте төмендеді. Жұмысшы табының қатарында елеулі өзгерістер болды.
Әскерге 500 мың жұмысшы шақырылды. Олардың орнын балалар, мосқал жұмысшылар
және әйелдер толтырды. Жұмысшылардың қатарында ұсақ буржуазия өкілдері
көбейді. Осы өзгерістерге қарамастан жұмысшы табы өзінің жеке саяси күш
екенін көрсетіп, демократиялық – пролетарлық бағытта басқарды. Жалпы Ресей
империясы мен оның отар аймақтарында революциялық жағдай соғыс жағдайында
қалыптасты, ал Қазақстанда осы жағдайларға ұлт-азаттық көтерілісте қосылды.
Ол болып жатқан қоғамдық-саяси процестерге өз әсерін тигізбей қойған
жоқ[13,47].
Ал бұл кезде монархистік-помещиктік, либерал-буржуазиялық
демократиялық лагерлердің позициялары әртүрлі болды. Олардың ерекшеліктері
– монархистік помещиктер мен либерал-буржуазиялар монархияның сақаталуымен
тығыз байланысты өздерінің ерекше мүмкіндіктерін сақтауға ынталы болды.
Олар одақтастарымен бірге соғысты жеңіспен аяқтауға тырысып, монархияның
өздеріне тиісті варианттарын іске асыру үшін бірігіп, таяп келе жатқан
революцияны ескеріп, өзара жақындасты.
Осының нәтижесінде революция қарсаңында осы екі лагердің партиялары
буржуазиялық-помещиктік блок құрды. Осы бағыттың ішінде екі бағыт болды:
1). Оңшылдар, олар өздерінің қазіргі жағдайларын сақтау үшін
бұлтара амалдаумен болды;
2). Солшылдар, олар объективті жағдайларға орай барған сайын
радикалды бола бастады.
Сондай-ақ, үшінші демократиялық лагердегі солшыл күштер де біріге
бастады. Барлық социалистік партиялар бір-бірімен байланыс жасай бастады.
Эсер-большевиктік әскери ұйымдар құрылды. Алайда, 1917 жылғы ақпанда
қалыптасқан солшыл блоктың 1905-1907 жылдардағы солшыл блоктан
айырмашылығы бар еді. Егер біріншілер ресейлік революция кезіндегі солшыл
блокқа барлық ұсақ буржуазиялық және демократиялық партиялар кірсе, 1917
жылғы ақпандағы солшыл блокқа осы партиялардың тек интернационалистік
бағыттағы топтары ғана кірді.
1917 жылдың наурыз айының 10-ынан бастап облыс, уез, болыс және
ауылдарда ескі құлаған үкіметтің орнына жаңа Уақытша үкіметтің басқару
органдары қалыптаса бастайды. Бүкіл Ресей сияқты Қазақстанда да ол билік
орындары алғашқы кезеңде Азаматтық комитеттер есебінде пайда болды. Бұл
комитеттерді құруда инициатива облыс және уез орталықтарындағы орыс
жұртының қолында еді, және комитеттердегі басшы орындар да ескі патшалық
әкімшілік көзқарастағы орыс ұлт өкілдерінің қолында болатын[5,82].
Міне, осындай жағдайда қазақтарға ескі әділетсіз патшалық билік
жойылып, оның орнына жаңа билік келгенімен де, сол тағы да ұлттық мүддені
қорғап, талап-тілекті білдіретін мемлекеттік мекемелерсіз қалу қаупі төнген
болатын. Сондықтан да Азаматтық комитеттермен бір мезгілде стихиялы түрде
облыстық, уездік және болыстық деңгейде Қазақ Азаматтық комитеттері
қалыптаса бастайды[14,219].
Қазақ жерінде облыстық және уездік Қазақ комитеттерінің қалыптаса
бастағандығы туралы Қазақ газетінің 1917 жылғы наурыздағы санында былай
делінген: Жаңа үкімет жұрт билігін жұрттың өзіне беріп отыр. Жұрт өзін-өзі
қалай билемек? Мұны былай түсіну керек. Жұрт болып ортасынан бірнеше
сенімді,адал адамдарды шығарады. Мұны – комитет деп атайды. Жаңа үкімет әр
түрлі комитет жасап, жағдайдың реттелуін тілеп отыр. Сол комитеттерді
қазақтарда жасап, жұрт ісінің билігін халық өз қолына алар керек.
1917 жылы 11 наурызда облыстық Қазақ комитеті Семейде құрылып, Р.
Мәрсеков төрағалығымен жұмыс жасай бастайды. Семей облыстық қазақ съезінің
хаттамасында Қазақ комитетінің құрылуына байланысты комитет ескі, шіріген
билік құлап, енді халықтың өзіне тез революция жеңістерін бекітіп және оны
аяғына жеткізу үшін ұйымдасу қажет болған кезде революциялық төңкеріс
жолымен пайда болды, деп көрсетілді. Кейінен осы Қазақ комитеті жер
мәселесіне белсенді түрде араласып, өз ықпалын тигізіп отырғандығын архив
құжаттары дәлелдей түседі.
Ел басқару ісіне араласа бастаған ұлт зиялылары қазақ халқы үшін
маңызды болып келген мәселелерді, соның ішінде жер мәселесін талқыға салып,
соған сәйкес бағдарламалық тұжырымдарға келу үшін болыстық, уездік,
облыстық және жалпықазақтық съездерін шақыруды қажет деп тапқан болатын[15,
43].
Қазақ еңбекшілерінің 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы 1917 жылғы
ақпанда жеңіске жеткен буржуазияшыл-демократиялық революцияға ұштасты.
1917 жылы ақпанның 27-сінде басталған Петроградтың солдаттары мен
жұмысшыларының стихиялық көтерілісі нәтижесінде монархия құлатылып, елде
республикалық тәртіптің орнатылуы бүкіл елдегі, оның ішінде Қазақстандағы
қоғамдық-саяси жағдайды түбірімен өзгертті. 300 жылдан астам Россияны билеп
келген Романовтар әулетінің және осы әулет басқарған патшалық тәртіптің
1917 жылы наурыздың 2-сінде ресми түрде тарих сахнасынан кетуі елдің
өмірінің барлық салаларында түбірлі өзгерістер жасауға мүмкіндіктер
туғызды.
Петроградтағы ақпан төңкерісінің жеңісі, Уақытша үкіметтің құрылуы
мен Петроград Советінің іс-әрекеті туралы телеграммалар Қазақстанға наурыз
айының 2-3 күндері жетті. Уақытша үкімет пен Петроград Советі іс-жүзінде
өкімет билігі үшін текетірес болуына байланысты елдің орталығында іс
жүзінде қосүкіметтілік орын алғандығы жөніндегі хабарларда халық арасына
кеңінен таралды.
Россия монархиясы ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан бастап елде орын
алған үздіксіз саяси дағдарыстардың нәтижесінде құлады.
Романовтар әулетіне империя халқының басым көпшілігі: ел
тұрғындарының 82 процентке дейінгісін құратын шаруалар, халықтың 15
процентін құрайтын және революцияшыл пиғылдағы жұмысшы табы наразы болды.
Елдегі өкімет билігін өз қолына алуға тырысқан россиялық либералдық
буржуазия офицерлік корпустың халық жағына шығуында көрнекті роль
атқарды[12, 112].
Ал, интеллигенция, оның ішінде ұлт аймақтарындағы зиялылар,
патшалық тәртіптің езгісінен өз халықтарын азат ету жолында талай жылдардан
бері тер төгіп келе жатқан еді.
Капитализм орнап, нығая бастаған жағдайда қоғамдық таптар мен
әлеуметтік топтар өкімет үшін күресті өздерінің саяси партиялары арқылы
жүргізді. Патшалық Россияда саяси партиялар XIX ғасырдың соңы мен XX
ғасырдың басында көптеп ұйымдасып, өздерінің әлеуметтіқ тегін құрайтын
қоғамдық таптар мен топтардың мақсат-мүдделерін белсенді түрде қорғай
бастады.
Россия империясының орталық аудандарында қоғамның өмірінде осындай
өзгерістер орын алып жатқанда оның отарлық аймағы болған қазақ өлкесінде XX
ғасырдың бас кезінде шын мәніндегі, дәстүрлі (классикалық түрдегі) ұлттық
саяси партиялардың құрылып, дамуы үшін қажетті алғы шарттар бар ма еді? Бұл
сауалға үзілді-кесілді бір жақты, онды жауап беру қиын. Өйткені XIX
ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан Россия империясының
патриархалдық-феодалдық қатынастар үстем болған аграрлы отарлы шет аймағы
болды.
Қазақ өлкесінің әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуалы
таптық, аграрлық және ұлттық мәселелердін шиеленісуімен ерекшелінеді. Осы
шиеленістен туындайтын Қазақстанда орын алған аграрлық және ұлт-азаттық
қозғалыс отаршылдық пен феодалдық езгіге қарсы бағытталды[16,28].
Ақпан революциясы қалай бағалануы тиіс, ол Ресей империясына және
соның құрамында болған Қазақстанға не берді? Біз жоғарыда Ақпан
төңкерісінің жалпыхалықтық мәнін, оның барысында барлық топтардың,
партиялар мен ұйымдардың негізгі мақсат-мүддесінің бір арнада тоғысуын атап
өткен едік. Ақпан революциясы бұқараны саяси белсенділікке жұмылдырудың
жаңа түрлері мен әдістерін тудырды, оның жеңісі нәтижесінде бүкіл елде
Кеңестер түріндегі өкімет пен басқару органдары құрылды. Іс жүзінде
революция Ресейде кең көлемді халықтық демократияның қалыптасуына жол ашты.
Ақпан революциясы ел үшін ең маңызды үш мәселенің – аграрлық, ұлттық,
Республика түріндегі жаңа саяси жүйені қалыптастыру мәселелерін шешу үшін
алғы шарттар жасады.
Ақпан революциясының жеңісі саяси жүйенің жоғарғы сатысы –
республикалық құрылысқа көшуге жағдай туғызып қана қойған жоқ, сонымен
қатар ұлттық езгінің күш-қуатын әлсіретуге де мүмкіндіктер берді. Осының
нәтижесінде ұлттың өзін-өзі билеу мәселесін шешу мәселесін қоюға, қазақ
қауымының әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге мүмкіндіктер туды.
Уақытша үкімет іс жүзінде қазақ халқының 1916 жылы өзін-өзі қорғауға
құқықты болғандығын мойындады. Жазалау экспедицияларының әрекеттері
тоқтатылды, көтеріліске белсенді түрде қатысқандарға кешірім (амнистия)
жарияланды[17,57].
Ақпан революциясы қоғамда азаматтық келісім орнатуға жағдай
туғызды. Бұл қоғамның барлық дерлік әлеуметтік топтарының мүдделеріне сай
келетін еді. Ақпан революциясы жеңісінің ең маңызды нәтижесі елде кең
көлемде саяси бостандықтар мен бүкіл қоғамдық өмірдің барлық мәселелерін
шеше алған жоқ. Мәселен, революция соғыс туралы мәселені шешкен жоқ. Бірақ,
оны шешу үшін мүмкіндіктер жасады. Жер жөніндегі мәселе де өз шешімін
таппады, алайда Ақпан революциясы дворяндардың басты тірегі болған патшалық
билікті құлатты, помещиктердің позициясын айтарлықтай шайқалтты, ауыл
тұрғындарының қолындағы жерлерді алуды тоқтатты, алайда қазақ халқының ХІХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында патша үкіметі тартып алған жерлер
заңды иелеріне қайтарылмады.
XX ғасырдың басынан өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық
қозғалыс өз алдына буржуазиялық-демократиялық мәндегі мақсат-міндеттерді:
ұлттық тең праволылық, халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін
жетілдіру, әйел тендігін қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру,
т.с.с. қойды. Бұл істің басы-қасында ат төбеліндей аз ғана тұңғыш қазақ
зиялылары жүрді. Олардың бір бөлігі бірінші орыс революциясының әсерімен
және елдің орталық аудандары мен кейбір ұлт аймақтарында көптеп құрыла
бастаған әртүрлі бағыттағы саяси партиялардың ықпалымен қазақ қауымының
әлеуметтік топтарының мүддесін белгілейтін саяси ұйымдар құруға және
өлкедегі буржуазиялық-демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты
басқаруға талпынды. Оның алғашқы көрінісінің бірі — 1905 жылдың соңында
Орал қаласында өткен қазақ интеллигенттері өкілдерінің бес облыстық
делегаттық съезінде "Қазақ конституциялық демократиялық" партиясын құру
жөніндегі әрекет еді. Мұндай әрекет 1906 жылдың басында Семей қаласында да
орын алды. Қазақ топырағындағы кадет партиясының бөлімшесін құру жөніндегі
осы іс-қимылдың басында кейін (1917 ж.) Алаш партиясын ұйымдастырушылардың
бірі Ә.Бөкейханов болды. Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Әлихан
Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан қазақ зиялылары өздерінің саяси аренаға
шыққан алғашқы қадамдарында сол кезде патша үкіметіне оппозицияда болған
және оны сынға алып отырған кадеттер партиясын өздеріне үлгі тұтты. Басқа
сөзбен айтқанда, кадет партиясына іш тартқан Ә.Бөкейханов бастаған қазақ
интеллигенциясының алғашқы легінің бір тобы XX ғасырдың басындағы
Қазақстанды буржуазиялық қатынастарға бейімдегісі келіп, феодалдық-
патриархалдық қатынастар үстем болған қазақ қауымын дамудың буржуазиялық
жолына түсуіне жол көрсетпек ниетте болды[7,69].
XX ғасырдың алғашқы он жылдығында Ә.Бөкейханов пен оның
пікірлестері қазақтың ұлттық партиясын әуел баста патша үкіметіне
оппозицияда болған либералды орыс буржуазиясының партиясы — кадеттердің
үлгісінде құруға бейім тұрды.
Сол кездегі қоғамның өзі де күрделі болды. Осы күнгі тарихнамамызда
революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясының саны мен әлеуметтік құрамы
толық анықталған жоқ. Сол сияқты олардың қаншасы кейін алаш қозғалысына
қатысқандығын да айға таңба басқандай айта қою қиын. Мұндай жағдайдың басты
себептері тарихымыздың осы сюжетінен нақтылы деректемелердің аз
сақталғандығы және жиырмасыншы жылдардың соңынан бастап соңғы кезге дейін
осы мәселелерді зерттеуге ресми түрде тыйым салынып келгендігі[18,17].
Революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясын олардың кәсіби мамандығы
бойынша бірнеше топқа бөлуге болады. Олар: отарлы қазақ өлкесінің басқару
аппаратында әртүрлі жұмыстарды атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау
мекемелерінің қызметкерлері, журналистика, оқу-ағарту және мәдениет
саласында еңбек еткендер және сан жағынан басқа топтардағыдан аз
болған инженер-техник қызметкерлер.
Қазақ интеллигенттерінің алғашқы тобының басым көпшілігі әмбебап
мамандар болды: олар ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы
қазақ тілінде басылымдар шығару қарекетімен де, көркем творчествомен де
қатар айналысты. Басқа сөзбен айтқанда, олар сол кездегі қазақ қауымының
рухани сұраныстарына мүмкіндіктерінше толық жауап беруге ат салысты.
"Айқап" журналын және жалпыұлттық тұңғыш "Қазақ" газетін шығару арқылы олар
халықты оқуға, көшпелі шаруаларды отырықшылдыққа шақыруда, шаруашылықты
жүргізудің прогрессивті формаларын, әйел теңдігін насихаттауда, патша
үкіметі тарапынан жүргізіліп отырған отаршылдық саясатқа қарсы қоғамдық
пікір қалыптастыруда айтарлықтай оңды істер тындырды[19,13].
Әлеуметтік тегі әркелкі қазақ интеллигенциясының революцияға
дейінгі идеялық-саяси көзқарастарында да айырмашылықтар болмай қойған жоқ.
Олардың бір бөлігі негізінен біртіндеп "Қазақ" газетінің төңірегіне
топтасып, кейін Алаш партиясының ұйтқысы болса, ал қалған тобы М.Сералин
басқарған "Айқап" журналынын төңірегіне топтасты.
Әлеуметтік-экономикалық және саяси оқиғалардың ықпалымен таптық
және оған байланысты идеялық-саяси жіктеліс тұтастай алғаңда қоғамда ғана
емес, саяси қозғалыстар мен партиялардың өз ішінде жүрді. Қазақ
интеллигенциясының арасындағы осындай жіктелісті тездеткен факторлардың
бірі тылдың қара жұмысына "бұратана" халықтардың жастарын шақыруға
байланысты патшаның 1916 жылы маусым жарлығына көзқарас мәселесі болса,
екіншісі 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының жеңісі
нәтижесінде бүкіл елде орын алған жаңа саяси қал-ахуалы еді.
Ақпан революциясы монархияны құлатқанымен жер-жердегі ескі басқару
аппараттарын түбегейлі жоя алған жоқ. Ол бұрыңғыша қалды, тек қана
губернаторлардың орындарына облыстық комиссарлар келді, ал уезд бастықтарын
уездік комиссарлар алмастырды. Басқа сөзбен айтқанда, Ақпан революциясы
елдегі өкімет туралы мәселені күн тәртібіне қойғанымен оны бірден және
түпкілікті шеше алған жоқ.
Жаңа өкімет органдарын құру үшін күрес айтарлықтай күрделі болды
және ұзаққа созылды.
Қазақ зиялыларының (ұлттық интеллигенция өкілдерінің) жаңа өмір
құру ісіне белсенді түрде араласа бастауы елдің жоғарғы басшылығы тарапынан
қолдау тапты. Уақытша үкімет жаңадан құрылып жатқан қазақ комитеттерін
өлкедегі өзінің аса маңызды тіректерінің бірі деп есептеді. Уақытша үкімет
құрыла салысымен Әлихан Бөкейханов 1917 жылы наурыздың 3-інде оның Торғай
облысындағы комиссары болып тағайындалды. Сонымен қатар ол сәуірдің 7-сінде
Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі болып бекітілді. Мұхаметжан
Тынышбаев та үлкен қызметке тағайындалып, Түркістан комитетінің құрамына
еңгізілді. Жаһанша Досмұхамедов Орал облыстық атқару комитетіне, Халел
Ғаббасов Семей облыстық атқару комитетіне, Жақып Ақбаев Қарқаралы уездік
атқару комитетіне, ал Асфендияр Кенжин Елек уездік комитетіне мүше
болды[4,81].
Алайда, мұндай жағдай ұзаққа созылған жоқ. Көп кешікпей жер-
жерлерде буржуазияшыл Уақытша үкіметтің органдары құрыла бастады. Бұлармен
қатар бір мезетте ақпан төңкерісінің барысында жұмысшылар мен солдаттар
өздерінің тікелей революциялық өкімет органдары болып табылған Кеңестер
жүйесін ұйымдастырды.
Қосөкіметтілік ақпан революциясының басты ерекшелігі болды. Жер-
жерлерге Петроградтан, бір жағынан Уақытша үкімет тарапынан, екінші
жағынан, Петроград Кеңесінің атынан түсіп жатқан бұйрық-нұсқаулары, елдің
басқа аудандары сияқты Қазақстанда да буржуазия мен оны қолдайтын
топтардың, сол сияқты революцияшыл демократиялық күштердің өкімет үшін
күрестегі саяси белсенділігін арттырды. Осыған сәйкес Қазақстанның барлық
аймақтарында Уақытша үкімет пен халық билігінің – кеңестердің жергілікті
жүйесі қатар қалыптаса бастады.
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы ақпан төңкерісінің ішкі
қайшылықтарын бейнеледі, елдің қоғамдық-саяси жағдайының тұрақсыз екендігін
көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе,
қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның
одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және
ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған
жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл-демократиялық өкімет органы болған
кеңестердің қолына көшуге тиіс еді.
1.2.Қазақстандағы түрлі қоғамдық-саяси ағымдар және олардың қызметі.
Отаршыл патшалық билігінің құлатылуы және оның орнына келген
Уақытша үкіметтің демократиялық принциптерге негізделген саясаты қазақ
қоғамында бұрын-соңды болмаған қоғамдық-саяси белсенділікке жол ашып берді.
Бұл тарихи кезеңнің ең маңызды ерекшелігі – қазақ қоғамындағы саяси
тұтастыққа, идеялық бірлікке негіз қаланды. Оның ең басты себебі – қазақ
халқы үшін барлық азаптың, рухани қысымшылықтың, зорлық-зомбылық атаулының
ұйтқысы болған патшалық биліктің құлауы, мұраты бір, бірақ сол мұратқа
жеткізу жолдарына орай саяси-идеялық пікірталастарға орын берілсе де ұлт
зиялыларының ең асыл арманы – халқына азаттық алып беру болатын.
Міне, сол азаттыққа деген үміт сәулесінің берілуі зиялы қауымның
бірлік-берекеде болуын қоғам алдында тұрған жаңа міндеттері мәжбүр етті.
Сондықтан да, бұл кезең қазақ елі үшін саяси тұтастық пен бірлік, қоғамдық
– саяси істерге жол ашып берген мүмкіндіктер кезеңі болды. Өйткені, ұлт
зиялылары алғаш рет ұйымдық жағынан бірігіп, қазақ комитеттерінің
төңірегіне саяси күш ретінде шоғырлана бастады[20,28].
Қазақ қоғамында да демократия институттарының белгісі қалыптаса
бастауы, бұратана аталып келген жұрттарға да саяси құқықтардың беріліп,
рухани сала үшін кең жол ашылуы қазақ қоғамын саяси-идеялық жағынан
тұтастық дәрежесіне жеткізуге алғышарттар жасалынды: облыстық – уездік –
болыстық – жалпықазақ съездері өткізіліп, қоғам алдындағы саяси-
экономикалық мақсаттар айқындалды, Земстволар жүйесі қалыптасып,
экономикалық дербестікке алғашқы қадамдар жасалды, мәдени-ағартушылық
ұйымдар құрылып, идеология тұтқасы баспасөз ісі жолға қойылып, жастар
қозғалысы кең етек алды.
Ұлт зиялыларының арасында ХХ ғасыр басында жүргізілген саяси-
идеялық күрестің негізі отарлық саясатқа қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін,
мазмұнын және отарлық жүйедегі қазақ қоғамын дамытудың бағыт-бағдарын
айқындау мәселелеріне байланысты болғандығы табиғи заңдылық болып саналады.
Ақпан революциясынан кейін ұйымдық жағынан Алаш партиясының
төңірегіне біріккен ұлт зиялыларының арасынан қазақ халқы үшін социализм
идеяларын құп көріп, төңкерісшіл – большевиктік жолға ауыса бастаған
зиялылар тарапынан (С. Сейфуллин, Ә. Майкөтов, К. Тоғысов, Н. Құлжанов, М.
Әйтпенов, Ш. Әлжанов, Ә. Досов т.б.) саяси күш қалыптаса бастады[17,76].
Әсіресе, бұл саяси күш Қазақстанның Солтүстік-Шығыс аймағында кең
етек алып, саяси-идеялық күрестің мейлінше шиеленісуіне жағдай жасады. Алаш
партиясы мен оны қолдаған ұйымдарға: Бірлік, Жанар, Талап, Жас
Азамат т.б. қарсы "Үш жүз" партиясы, Ақмоладағы С. Сейфуллин басқарған
Жас қазақ ұйымы, Омбыдағы Демократияшыл Жастар Одағы, Қарқаралыдағы Н.
Нұрмақов жетекшілік еткен революцияшыл күш алаштық идеологияға қарсы күресе
отырып, қазақ халқын бостандыққа жеткізудің большевиктік жолын таңдаған
болатын.
Өзінің құрамы мен бағыттары, қоғамдық-саяси қызметінің сипаты
бойынша зиялылар әр түрлі топтарды біріктірді, бірақ оның негізгі бөлігін,
дәрігерлерді, мұғалімдерді, адвокаттарды және басқаларын қоса алғанда,
отаршылдық-әкімшіліктің өкілдері құрады. Бұлар дворяндардан, қоғамның
төмеңгі топтарының әртекті ортасынан шыққандар еді. Олардың көпшілігі
үкіметті жақтаған империялық позиция ұстанды. Бірақ арасында социал-
революционерлер, социал-демократтар және басқа да революцияшыл элементтер
аз болмаған саяси айдауда жүргендер өлкенің қала еңбекшілерінің бой
көрсетулеріне ерекше белсенді түрде қатысты. Көптеген қалаларда
революциялық және либерал-демократиялық (кадеттер, октябристер және т.б.)
партиялардың да, қаражүздік партиялардың да ұйымдары пайда болды, оларда
зиялылардың өкілдері елеулі жағдайға ие болды.
Қазақ халқының өлкедегі аграрлық мәселені әділ шешу жолындағы
күресімен тығыз астасып кеткен ұлт-азаттық қозғалысындағы қазақ
зиялыларының маңызын атап ету ерекше зор. Жергілікті зиялылардың қатары
өздерінің көзқарастары мен іс әрекеттері жөнінен ерекшеленді. Олардың
кейбіреулері, негізінен төменгі топтардан шыққандары социалистік идеяларды
ұстанды, социал-демократтар, эсерлер және басқалар болды немесе соларға
қызмет істеді[18,89].
Бұл жылдары қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы діни күрес нысанына
да ие болды, оның барысында Қазақстанда арнайы мұсылман діни басқармасын
ұйымдастыру, мешіттер салу, діни мектептер ашу, қазақ тіліндегі мектептерде
ислам дінін уағыздау, Меккеге қажылыққа баруға арналған шетелдік
төлқұжаттар беру және т.б. туралы талаптар қойылды. Мұсылман дінбасылары
мен татар буржуазиясының ықпалы күшті болған Семейде, Петропавлда,
Ақмолада, Верныйда және басқа қалаларда діни ұйымдар пайда болды. Өлке
мұсылмандарының діни талаптар қойған петициялық науқаны кеңейді. Нижний
Новгородта өткен бүкілресейлік мұсылмандар съезінде Бүкілресейлік мүсылман
одағын құрылды. Ол өзінің үшінші съезінде рухы жөнінен кадет партиясының
идеяларына жақын бағдарлама қабылдады. Патша өкіметі Ресейдің, соның ішінде
Қазақстанның да мұсылман қауымына бірқатар жеңілдіктер жасауға барды.
Мұсылман қозғалысы түрік халықтарының Ресей империясы құрамындағы
автономиясы және мәдени-автономиялық дамуы туралы мәселе көтерді.
Қазақ қоғамындағы ұлттық қозғалыс біртекті болған жоқ, оған әр
түрлі идеялық-саяси ағымдар қатысты, оған ұлттық зиялылардың өкілдері,
Петербург, Мәскеу, Қазан, Томск және Орынбор университеттері мен
училищелерінің түлектері ұйытқы болды. Ұлттық зиялылардың әр түрлі идеялық
саяси ағымдарының пікірін Айқап журналы мен Қазақ газеті мейлінше толық
білдірді[21,107].
Акпан революциясының жеңісінен кейін Қазақстанда қоғамдық-саяси
өмірдің жандануында Ресейдің саяси партиялары, әсіресе, олардың жергілікті
ұйымдары мен топтары жетекші рөл атқарды. Қазақстанда либерал-демократиялық
қозғалыстан кадеттер (олардың өздерін атағанындай, халық бостандығы
партиясы) мен Алаш партиясы өкіл болды. Кадеттердің ұйымдары 1917 жылдың
наурыз-сәуір айларында Семейде (150 адам), Петропавлда (60), Қостанайда,
Павлодарда, Орал мен Өскеменде пайда болды және негізінен
өнеркәсіпшілерден, жер иелерінен, көпестер мен зиялылардан тұрды.
1917 жылғы 18 наурызда кадеттерді жақтаушылардың жиналысы Семейде
партияның бөлімшесін ұйымдастыру туралы шешім қабылдады, 20 адамнан оның
комитеті сайланды. Мұнда олар күнделікті Свободная речь газетін шығарып
тұрды. Үкіметтік партия болған кадеттер Уақытша үкіметті, соғыстың жеңіске
жеткенге дейін жалғастырылуын жан сала қолдады, жоғары мемлекеттік
мүдделерді жақтады, қазақ халқы мен қоныс аударушы шаруалардың мұқтаждарын
ескермей, казактарға артықшылық берді, бастапқы кезде өзінің Кеңестерге
көзқарасын ашық көрсетуден қашқалақтады.
Мұсылмандар қозғалысы негізінде Шура-и Ислам партиясы құрылды
және Гурьевте, Семейде, Ақтөбеде, Қазалыда, Павлодарда, Верныйда халық
комитеттері пайда болды, олардың басшылары эсерлер мен меньшевиктерге жақын
бағдар ұстанды. Ташкенттегі съезде (1917 жылғы сәуір) қалыптасқан Шура-и
Ислам партиясының Қазақстанда Шымкентте, Әулиеатада, Перовскіде, Қазалыда
және басқа қалаларда жергілікті ұйымдары болды, оларға мұсылман дінінің
православие дінімен тең құқықтылығы, діни шектеулердің жойылуы, ислам діні
оқу орындарының ашылуы, Мекеге мінәжат етуге (қажылыққа баруға) рұқсат ету
және басқа да діни құқықтар мен бостандықтар үшін күрескен татар, өзбек,
қазақ діни қайраткерлері мен қатардағы мұсылмандар кірді[22,157].
Бұл кезеңде Омбының, Орынбордың, Ташкенттің, Семейдің және
басқаларының оқу орындарында оқитын қазақ жастары жастардың үйірмелерін,
ұйымдарын құрды, олар алғашқы кезде мәдени-ағартушылық проблемалармен
айналысты. 1917 жылдарда Орынборда жастардың Еркін дала, Омбыда Бірлік,
Оралда Жас қазақ, Троицкіде Үміт ұйымдары және басқа қалаларда 20 шақты
үйірмелер мен топтар құрылды, олар көкейкесті тақырыптарға арналған
листовкалар, өлеңдер таратты, кештер, пікірсайыстар және т.б. ұйымдастырды.
Олардың белгілі бір бағдарламасы, идеялары болған жоқ және әлеуметтік
құрамы жөнінен әртекті болды. Алайда олар қазақ халқын патша өкіметінің
ұлттық-отаршылдық езгісінен азат етуді, өз халқының көзін ашуды шын
жүректен тіледі, еңбекшілердің санасында ұлттық топтасу, бостандық және
тәуелсіздік идеяларын оятуға талпынды.
Осы топтар мен үйірмелер арасында ең батыл және революциялық іс-
қимыл бағдарламасы болған Әулиеата уезінде Тұрар Рысқұлов ұйымдастырған
Қазақ жастарының революциялық одағы еді. Одақтың құрамына қазақ халқының
орташа және дәулетті емес топтарынан шыққан алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары
енді. Қазақ жастарының революциялық одағы өз бағдарламасында Уақытша
үкімет кезіндегі Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріне талдау жасай келіп,
былай деп атап етті: Ақпан революциясы... билікті тағы да нақ сол патша
шенеуніктері мен жергілікті орыс кулактарының қолына берді. Уакытша
үкіметтің сол элементтерден тұратын жергілікті комитеті қазақ халкына тең
құқықты көзқарастың орнына өзіне қазақ халқын езгіге салу мен қырып-жоюды
міндет етіп қойды. Революциялық одақ Уақытша үкіметпен, кулактардың
жергілікті жерлердегі зорлық-зомбылығымен күресуді, болыстарға, старшындар
мен байларға, Уақытша үкіметтің жақтастарына қарсы күресті және қазақ
халкының бұқарасы арасындағы үгіт пен ағарту ісін күшейтуді негізгі міндет
деп білді[4,153].
Қазақстанда өлке және облыс орталықтарынан бастап, уездерге,
болыстар мен селоларға дейін эсерлік ұйымдар мен топтардың желісі өріс
алды. Олар белсенділігі жөнінен өзара айырмашылығы болғанымен, Петропавлда,
Семейде, Оралда, Қазалыда, Павлодарда, Өскеменде, Ақтөбеде, Верныйда,
Шымкентте, Әулиеатада, Перовскіде, Түркістанда, Гурьевте, Ақмолада құрылды.
Қазақстан эсерлері партияның Орталық Комитетімен тығыз байланыс жасап
отырды, олардың делегаттары партияның Батыс Сібір конференциясы мен III
съезіне (Мәскеу, 1917 жылғы мамыр) қатысты. Эсерлердің кең таралған
ұрандары (Жерді оны өңдейтіндерге беру керек және т.б.), патша өкіметін
Орта Азияның байырғы халықтарының дамуын тежеді деп айыптау, олардың
шаруалар съездеріндегі село еңбеккерлерінің мүдделерін қорғау қажеттігі
туралы сөйлеген сездері және т.б. осылардың бәрі, оның үстіне большевиктер
мен интернационалист-меньшевиктерге, В. И. Ленинге өршелене тиісулері
олардың жергілікті жерлердегі ықпалын күшейтті, олар Қазақстанның барлық
Кеңестерінің басшылығында көпшілік болып шықты. Олардың қатары тез өсті.
1917 жылдың наурыз-сәуір айларында эсерлердің ұйымдарының қатарында:
Петропавлда - 200-ден астам, Семейде — 300, Қазалыда 45 адам және т.т.
болды. Бірақ эсерлердің Уакытша үкіметтің сыртқы және ішкі саясатын,
соғыстың жеңіске жеткенге дейін жалғастырылуын жақтауы, 8 сағаттық жұмыс
күнін еңгізуге және жұмысшылардың, солдаттар мен шаруалардың басқа да
талаптарына қарсы шығуы және жұрт танымаған өзге де іс-әрекеттері олардың
Кенестердегі де, халықтың қалың бұқарасы арасындағы да ықпалының бірте-
бірте төмендеуіне әкеп соқты, ал олардың қатары өспек түгілі, қысқара
берді, өйткені көптеген адамдар бұл партиядан шыға бастады.
Эсерлерге карама-қарсы Қазақстанда бірте-бірте социалистік
бағыттағы басқа партия - РСДЖП-ның ықпалы өсіп, мүшелерінің қатары көбейе
түсті, онда меньшевиктер мен большевиктер біріккен ұйымда тұрды, мұның өзі
оларды Ресейдің көптеген аймақтарынан ерекше етті. Тек Жетісуда ғана
меньшевиктер эсерлермен бірлесіп Біріккен социалистік одақ құра алды
(1917 жылғы сәуір, 40 адам).
Ең ірі большевиктік топ Орынбордағы біріккен РСДЖП ұйымында жұмыс
істеді. Топтың құрамына, негізінен алғанда, Орынбор станциясының темір жол
шеберханалары мен депосының жұмысшылары кірді. Оны теміржолшылар А. А.
Коростелев, П. А. Кобозев және Д. П. Саликов басқарды.
1917 жылғы мамырдың басында Верныйда біріккен Мұсылман
жұмысшылардың одағы құрылды, шілде айында Қаражұмысшылар одағы пайда болып
оған тыл жұмыстарынан қайтып оралған көптеген қазақ жұмысшылары кірді.
Мұнда Құрылыс жұмысшыларының одағы да құрылды. Жаздыгүні Омбыда 20 мың
адамды біріктірген 25, ал Семейде қала жұмысшыларынан 3 мың мүшесі бар 11
кәсіподақ ұйым жұмыс істеді.
Ақпан революциясының жеңісінен кейін кәсіподақтардың кең желісінің
құрылуы Қазақстанның елеулі табысы болды, олардың құрылуында Орынбор-
Ташкент темір жолы теміржолшыларының Құрылтай съезі мен Омбы темір жолы
жұмысшылары мен қызметшілерінің I съезі үлкен рөл атқарды. Соңғысы 1917
жылғы 28 сәуірден 7 мамырға дейін Омбы қаласында өтті, оған шешуші дауысы
бар 174 делегат қатысты. Съезд бірқатар саяси және экономикалық
мәселелерді: Уақытша үкімет пен соғысқа көзқарас туралы, 8 сағаттық жұмыс
күні туралы, жұмысшы, солдат және шаруа депутаттарының Кеңестеріне көзқарас
туралы, контрреволюцияға қарсы күрес туралы, Құрылтай жиналысына көзқарас
туралы, зейнетақымен қамсыздандыру және т.б. туралы мәселелерді талқылады.
Бірқатар мәселелер бойынша большевиктердің қарарлары қабылданды.
Ақпан революциясына дейін Ресейдегі ең беделді партия –
өркениеттілікке тек эволюциялық реформа арқылы жету жолын жақтаған кадеттер
партиясы болды. (1905 жылы қазан айынан конституциялық – демократиялық,
1906 жылдың қаңтарынан халық бостандығы партиясы деп аталды). Халық
бостандығы партиясы ескілік сүрлеуімен жүруге болмайды, сондықтан бізге
жаңа тәртіп қажет. Бұл жаңа тәртіпті тез арада күш көрсетусіз-ақ біртіндеп
бейбіт түрде қан төгіссіз жүргізу қажет, - деп ойлайтын адамдар бар. Олар
Халық бостандығы партиясын құрайды – дейді. Сондықтан да, патша үкіметі
құлағаннан кейін-ақ елдегі өкімет билігі либерал-буржуазияның қолына өтті.
Орталықтағы Уақытша үкіметтің құрамында 6 кадет, 6 октябрист және оларды
қолдаушылар болды.
Іс жүзінде Ақпан революциясы мазмұны жағынан ол революциялардан
алға кетті. Ақпан революциясы буржуазиялық, демократиялық революция ғана
емес, халықтық революция, империализмге қарсы революция болды. Ақпан
революциясының формасының да ерекшелігі, мазмұнының да ерекшелігі болды.
Форма жағынан биліктің бір мерзімде екі диктатурада болуы, ал мазмұнының
ерекшелігі – кәдімгі буржуазиялық-демократиялық революция шеңберінен шығып,
халықтық, империализмге қарсы болуы, бірақ та оның таза пролетариат пен
шаруалардың диктатурасына жетпеуінде еді[23,75].
Көтерілістен кейін бірден қазақ зиялылары Уақытша Үкіметімен тығыз
байланыс жасап, сол арқылы түп мақсаттарын жүзеге асырмақшы болды. Бұл
үкіметке деген сенімдерінің негізінде, оның демократиялық бағытта жасаған
қадамдары болды. Мәселен, сөз бостандығы, саяси партиялар құру, баспасөз
бостандығы, халықтың өз еркін білдіру құқұқтары т.с.с. [8].Сондықтан осы
үкіметтің қызметіне тоқталсақ.
Петроградтағы ақпан төңкерісінің жеңісі, Уақытша үкіметтің құрылуы
мен Петроград Советінің іс-әрекеті туралы телеграммалар Қазақстанға наурыз
айының 2-3 күндері жетті. Уақытша үкімет пен Петроград Советі іс-жүзінде
өкімет билігі үшін текетірес болуына байланысты елдің орталығында іс
жүзінде қосүкіметтілік орын алғандығы жөніндегі хабарларда халық арасына
кеңінен таралды.
Бүкіл халық болып сайланған Мемлекеттік Думаның шешімімен құрылған
Уақытша үкімет, сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақстан және шет елдер тарихы кафедрасы
ХХ ғасырдың басында
Қазақстан - Ресей қарым-қатынастарының
қоғамдық-саяси астары
Орындаған:
Мазмұны:
Кіріспе
І.Ақпан төңкерісі және Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайдың жандануы.
1.1.Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайының
даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .8 бет
1.2.Қазақстандағы түрлі қоғамдық-саяси ағымдар және олардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15 бет
ІІ.Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметінің жүргізген саясаты(1917-1919
ж.ж.)
2.1. Алашорда үкіметінің құрылу тарихы және оның Ресейлік саяси
күштермен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .27 бет
2.2. Алаш қайраткерлерінің Кеңестік дәуірдің бастапқы жылдарындағы
ұстанымдары және
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...40 бет
ІІІ. ХХ ғасырдың басында Қазақстан - Ресей қарым-қатынасы тақырыбын
Қазақстан тарихы пәні бойынша мектепте оқытудың әдістемесі.
3.1. Орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқытудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55 бет
3.2. Алаш қозғалысы қайраткерлері мен Кеңес үкіметінің арақатынасы
тақырыбын оқытудың әдістемелік сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... . ... ...64 бет
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ақпан төңкерісінен кейін бұрынғы патшалық
Ресей кеңістігінде Прибалтика елдерінің халықтары ұлттық қоғамдық ұйымдар
арқылы дербестікке ұмтылды. Украин халқы Орталық Радасын жариялау арқылы
өзін-өзі билеу құқына ұмтылыс жасады. Ал Кавказ халықтары өз мүдделерін
көздейтін комитеттер құрды. Сол кездегі Ресейдегі ұлттық ұйымдардың мақсаты
біреу болды, ол ұлттық дербестікке жету, өзін-өзі билеу құқына ие болу
болды. Сол секілді отаршыл патшалық билігінің құлатылуы және оның орнына
келген Уақытша үкіметтің демократиялық принциптерге негізделген саясаты
қазақ қоғамында да бұрын-соңды болмаған қоғамдық-саяси белсенділікке жол
ашып берді. Бұл тарихи кезеңнің ең маңызды ерекшелігі – қазақ қоғамындағы
саяси тұтастыққа, идеялық бірлікке негіз қаланды. Оның ең басты себебі –
қазақ халқы үшін барлық азаптың, рухани қысымшылықтың, зорлық-зомбылық
атаулының ұйтқысы болған патшалық биліктің құлауы, мұраты бір, бірақ сол
мұратқа жеткізу жолдарына орай саяси-идеялық пікірталастарға орын берілсе
де ұлт зиялыларының ең асыл арманы – халқына азаттық алып беру болатын.
Міне, сол азаттыққа деген үміт сәулесінің берілуі зиялы қауымның
бірлік-берекеде болуын қоғам алдында тұрған жаңа міндеттері мәжбүр етті.
Сондықтан да, бұл кезең қазақ елі үшін саяси тұтастық пен бірлік, қоғамдық
– саяси істерге жол ашып берген мүмкіндіктер кезеңі болды. Өйткені, ұлт
зиялылары алғаш рет ұйымдық жағынан бірігіп, қазақ комитеттерінің
төңірегіне саяси күш ретінде шоғырлана бастады.
Сонымен бірге, бұл тарихи белес өздерінің қоғамдық-саяси
қызметтерінде қайраткерлік, ұйымдастырушылық, дипломатиялық және
шығармашылық қасиеттерімен дараланған біртуар азаматтарды (Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов, МДулатов, М.Шоқай, Х.,Ж. Досмұхаметовтер, Ж.Ақбаев,
М.Тьшышпаев, Х.Ғаббасов т.б.) танытты, тарих сахнасына шығарды.
Қазақ халқының алдында ең басты міндет титулды ұлт Ресеймен қарым-
қатынасты дұрыс жолға қою. Тәуелсіздік жеңіл жолмен келген жоқ. Қазақ
халқының Ресей отаршылығына қарсы үздіксіз жүргізілген ұлт-азаттық
күресіндегі ең маңызды кезеңдерінің бірі – Уақытша үкімет тұсында,кейін
Кеңес үкіметі кезінде қазақ комитеттерінің белсенді қызметінен көрініс
тапты. Алаш қайраткерлері қазақ халқының ұлт-азаттық күресін жаңа сапалық
деңгейге — интелектуалдық деңгейге көтерді, бейбіт-дипломатиялық, саяси
ұстанымдар арнасына түсірді.
Қазақ қоғамында да демократия институттарының белгісі қалыптаса
бастауы, бұратана аталып келген жұрттарға да саяси құқықтардың беріліп,
рухани сала үшін кең жол ашылуы қазақ қоғамын саяси-идеялық жағынан
тұтастық дәрежесіне жеткізуге алғышарттар жасалынды: облыстық – уездік –
болыстық – жалпықазақ съездері өткізіліп, қоғам алдындағы саяси-
экономикалық мақсаттар айқындалды, Земстволар жүйесі қалыптасып,
экономикалық дербестікке алғашқы қадамдар жасалды, мәдени-ағартушылық
ұйымдар құрылып, идеология тұтқасы баспасөз ісі жолға қойылып, жастар
қозғалысы кең етек алды.
Біздің зерттеу мәселеміз – ХХ ғасырдың басындағы Ресей-Қазақстан
қарым-қатынастары. Әсіресе ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан
кейін қоғамдық-саяси өмірдегі қазақ елінің азаттығын аңсаған алаш
қайраткерлерінің өз мақсаттарына жету жолында бірде табысып, бірде күрес
жүргізген Қос үкіметпен арадағы арақатынасын жаңа қырынан зерттеу, ұлт
мәселесіндегі жетістіктердің ар жағындағы ашылмаған сырларға кеңінен
талдау жасау болып табылады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, туған халқымыздың тарихын
түгендеуте мүмкіндіктер туған кезде бұл мәселеге жалпы адамзаттық мұратты
таптық мүддеден жоғары қоя отырып, объективті баға беру үшін ұлт
мәселесінде, ұлттық қарым-қатынаста ұзақ жылдар бойы қордаланып қалған,
бұрын ашып айтылмаған жайларға талдау жасау. Соның ішінде ХХ ғасырдың
басындағы бүкіл әлемдік мәнге ие болған Ресей монархиясының құлауы және
билікке жаңадан келген үкіметтермен Қазақ елінің қарым-қатынас орнату
барысына және қызмет жолдарын көрсету,тарихи баға беру тақырыптың
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы
қоғамдық-саяси өмірге обьективті тарихи шындық бағыты негізінде талдау
жасау. Саяси партиялардың, қазақ зиялыларының нақтылы қоғамдық-саяси
қызметтеріне тоқталу, Ақпан төңкерісі мен кеңес билігі нығаюы жылдарындағы
саяси күштердің тоғысуы және Қазақстанның аймақтық ерекшеліктері негізінде
талдау жасау арқылы көрсету зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міңдеттері. Қазақстан-Ресей арақатынасын қоғамдық-
саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани саласы, іс-әрекет аясын бойынша
кең көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:
- Қазақстандағы Ақпан революциясынан кейінгі жағдайды және оның
өлкедегі ықпалын анықтау
- Ақпан революциясы тұсындағы қоғамдық-саяси өмірге талдау жасау;
- Алаш қайраткерлерінің ұстанған Алаш идеясының түпкі саяси
мәнін ашу;
- Алашорда үкіметінің құрылу тарихы және оның өлкедегі ықпалын
анықтау;
- Алашорданың Кеңес өкіметімен ара қатынасы және нәтижесін
көрсету;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру
мектептерінің жоғарғы сыныптары.
Зерттеу пәні. ХХ ғ. басындағы Ресей-Қазақстан қатынатары кезеңіне
қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы
историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында
салыстыру, талдау әдістерді қолдану арқылы сабақ үстінде оқушылардың ойлау
қабілетін дамтытып, сабақ сапасын арттыруға үлес қосады.
Ғылыми болжам. Қазақстан Республикасында бүгінде сыртқы саясатын
қалыптастыру процесінде. Ең ірі әріптесіміз Ресей Федерациясы. ХХ
ғасырдың басындағы ресейлік күштермен қарым-қатынасының тарихи тағылымы
бүгінгі Ресей мен Қазақстан байланыстарының негізгі бағыты саясатта көрініс
беруі тиіс. Сондықтан сол байланыс жолдарына сыңдарлы зерттеулер жүргізу,
оны үлттық мақсат пен мүддені және Жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре
отырып іске асыру аталған тақырыптың ғылыми болжамын құрайды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі
бойынша пайдаланылған мұрағат және құжаттық деректер негізінде кейбір
теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, екі мемлекеттің қарым-қатынасының
дипломатиялық түрлерін, ұлттық жаңғыртуға бастаған, ұлттық егемендік
дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне арналған
мәселелер бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен оқушылары,
жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан
босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстіңде дамып
келеді. Ұлт-азаттық қозғалыс, ақпан төңкерісі мен қазақ зиялыларының
тарихын, олардың қоғамдық-саяси, ағартушылық-шығармашылық қызметіне қатысты
тарихи шындықты қалпына келтіру мен зерттеп-зерделеу ісінде қомақты
еңбектер жарық көрді. Ірі тұлғаларды, саяси қайраткерлерді, мәселен,
Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов сынды азаматтардың
қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі мен еңбектерін зерттеу ісі жолға
қойылды.
Кеңес өкіметі жылдарындағы тарихи-партиялық тарихнамада бұл
мәселелерге байланысты еңбектер партия қандай идеологиялық және саяси
қағидаларды басшылыққа алды, соған икемделініп жазылды. Қазақстан
Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің "Тарих толқынында" деген
кітабында:
"Тоталитаризм ұлттық тарихтың қалың-қалың қабаттарына кереметтей
бір зұлымдық әдісті қарсы қойды — ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды
тасқынын тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады" деп, әкімшіл-
әміршіл жүйе тұсында ұлттық тарихтың бұрмалай жазылып, санамызды
коммунистік идеологиямен уландырғанын атап өткен еді.
ХХ-ғасырдың алғашқы ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің
тарихын зерттеу ісін сол кездегі қазақ зиялыларының өздері бастап берген
болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар
жайлы Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқай және т.б. өздерінің
жан-жақты талдау жасалынған еңбектерінде кеңінен көрсетті. Алашордаға
қатысты тарихи шындық тұрғысындағы тұжырымды ойлар А.Байтұрсыновтың атақты
"Революция және қазақтар" деген мақаласында айтылды. Бұл мақала
А.Байтұрсыновтың кеңестер өкіметі жағына торғайлық топты бастап өткеннен
кейін РСФСР-дың Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты органы "Жизнь
национальностей" газетінің 3 тамыздағы санында 1919 жылы жарық көрген[1].
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздікке ие болу, егемен ел тарихына
деген қызығушылықты арттыра түскені сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану
салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастауды көрсетті[2].
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерттеу ісіңдегі ең
құңды еңбектердің авторлары: жаңа да батыл тұжырымдарымен объективті талдау
жасаған М.Қойгелдиев[3] пен сонау 1960-жылдардан бері Қос төңқеріс пен
Азамат соғысы, Кеңес билігінің орнауы және Алаш қозғалысының мәселесімен 30
жылдан астам уақыт айналысып келе жатқан, Алаш партиясы мен Алашорда
тарихының ең өткір де зәру мәселелері бойынша бүкіл қазақ қоғамының
әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени даму контексінде салмақты да
салиқалы тұжырымдар жасаған К.Нұрпейісов[4] болды. М.Қойгелдиевтің "Алаш
қозғалысы" атты көлемді еңбегіңде біздің зерттеу жұмысымызға қатысты қазақ
зиялыларының Ақпан төңқерісіне дейіңгі және кейінгі қоғамдық-саяси қызметі,
Құрылтай Жиылысының сайлауы мәселелері бойынша, Алашорда үкіметінің
жергілікті жерлердегі органдары туралы, Алашорда мен Уақытша үкіметтің
арақатынасы туралы құңды мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдары
беріледі. Ал, К.Нұрпейісовтің зерттеу жұмысыңда Қос теңкеріс пен азамат
соғысы кезіңдегі Қазақстандағы партиялардың сан-түрлі қызметінің - саяси,
дипломатиялық, экономикалық, ел қорғау және тағы басқа мәселелерінің
шешімін тапқызу жолыңдағы іс-әрекетіне, атқарған шараларына жан-жақты
талдау жасалады. Сонымен бірге, Алаштану мәселесін зерттеу ісіңдегі бір
ізділікті сақтау үшін жас зерттеушілерге бағыт-бағдарын айқындап береді.
Біз қарастырып отырған мәселеде қызмет атқарған жеке тұлғалардың
өмірбаянынан, саяси-қоғамдық көзқарасының қалыптасу және даму эволюциясы,
қоғамдық-саяси жене шығармашылық қызметінің негізінде жазылған тарих, сол
тұлғаның өмір сүрген заманының ерекшеліктерінен, қоғамының құндылықтарынан
көп мағлұматгар береді. Ұлт-азаттық күрестің көрнекті өкілдерінің бірі -
Жақып Ақбаевтың тұлғасын сомдап, ғылыми зерттеу негізінде оның көзқарас
эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған Мұхтар Құл-
Мұхамедтің[5] еңбектерін айтуға болады. Ж.Ақбаевтың қоғамдық-саяси қызметі
арқылы Ақпан төңкерісіне дейінгі жөне одан кейінгі кезендегі қазақ
зиялыларының отарлық жүйеге қарсы күресінен және автономияға жету жолындағы
іс-әрекеттерінен мол мағлұмат аламыз.
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді? деген
еңбегінде[6] пайымдауы бойынша, Алаш қозғалысының көш бастаушылары
негізінен екі мақсатты — қазақ елін отарлық езгіден азат ету мен қазақ
қоғамын ортағасырлық мешеуліктен өркениетті әлеуметтік-экономикалық және
мәдени даму жолына алып шығу міндеттерін көздеді, сондықтан да алаштық
интеллигенцияны "ұлттық-демократиялық интеллигенция" деп, ал Алаш партиясын
"ұлттық-демократиялык партия" деп атау шындыққа сай келеді.
Қазақ зиялыларының атқарған қоғамдық саяси қызметі және тағдыр—
талайы туралы жүргізілген құнды зерттеулер қалың оқырманның ықыласына
бөлеңді. Қазақстандағы Ақпан-Қазан төңкерістері және азамат соғысы
жылдарындағы әртүрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша да зерттеулер
пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамамызға қосылған айтарлықтай
үлес болып есептеледі.
Зерттеуші ғалым Н. Шаяхметовтың Ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін
деген еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық қарсы тұру жылдарындағы
қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп қарастырылады. Және де бұл еңбекте
ұлттық-демократиялық топ өкілдерінің қызметінің негізгі бағыттары
анықталады[7].
Ақпан революциясы жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық
өзгерістер, түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің
қызметтеріне, мұсылмандық қозғалыс, Уақытша үкімет пен Алашорда
арақатынастары т.б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың
еңбектері біздің зертеу жұмысымызда кеңінен қолданылды.
Қос төңкеріс жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер,
түрлі деңгейдегі съездер жұмысы, қазақ комиттерінің қызметтеріне,
мұсылмандық қозғалыс, Кеңес үкіметі мен Алашорда арақатынастары т.б.
мәселелер бойынша Сайлаубай Е.[8], Мыңжасов Н.[9], Слямов А.[10],
Мұсағалиева А[11], Ескендіров М-нің[12] диссертациялық еңбектерінде жаңа,
бүгінгі күн талабы тұрғысында бағалар беруге тырысуышлық байқалды, ғылыми
әдістемелік сипатымен мәселелерді орынды көтеруімен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. ХХ ғасырдың алғашқы ширегін
қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І . АҚПАН ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ
ЖАНДАНУЫ.
1.1.Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайының
даму барысы.
Ақпан революциясының жеңіп, патшаның тақтан түскені туралы хабарды
елдегі және майдандағы жұмысшылар арасында жүрген қазақ демократиялық
интеллигенциясы зор қуанышпен және оның мұраттарын іске асыруға деген үлкен
қуанышпен қарсы алды. Алаш қайраткерлері ақпан революциясымен бірге келген
саяси өзгерістер ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі мақсаттарының орындалуына,
яғни ұлттық мемлекеттік дербестік алуға, жер мәселесін ұлттық мүдде
тұрғысынан шешуге, мәдениетті өркендетуге және басқа міндеттерді шешуге жол
ашады деп түсінді.
1917 жылдың басында Ресей империясында жаңа революцияның ұшқыны
сезілген болатын. Елде екі бағыт айқын аңғарылды: буржуазиялық-
демократиялық даму (өзгеріс тенденциясы); патша үстемдігін сақтау
(тұрақтану тенденциясы). Осы ортада үш саяси күш болды:
Біріншісі – монархистік топ. Оған қара жүздіктер, ең оңшыл
октябристер кірді. Олардың идеологиясының негізін қалаушылар өкімет
дағдарыс жағдайында, ешбір саяси шегініске бармай-ақ жалтара білу керек деп
есептеді. Олар 1905 жылғы 17 қазандағы манифестің өзін ақтауға тұрмайтын
шегініс деп тұжырымдады. Бұл – осы топтың біртіндеп оңға жылжуы еді. Әрине,
бұл болашағы жоқ бағыт болды.
Екіншісі – буржуазиялық топ. Оған кадеттер, солшыл октябристер,
ұлттық саяси топтар кірді. Олардың позициясы соғыс жылдарында нығайды.
Өздерінің жағдайын нығайтқан және аса мол кірістерді сақтауға тырысқан
буржуазия белгілі бір өзгерістердің қажет екенін жақсы түсінді. Сондықтан
да ресейлік буржуазия саяси өмірге белсене кірісе бастады. Ол әскери-
өнеркәсіп комитетін, Бүкіл ресейлік одақ пен земстволық одақты, Мемлекеттік
Думаны, сондай-ақ әртүрлі биржалық комитеттер мен әртүрлі съездер кеңесін
құруға мүмкіндік алды. 1917 жылдың қарсаңында орыс буржуазиясы негізінен
кадеттер партиясының төңірегіне топтасты, сондай-ақ барлық буржуазиялық
және либерал-помещиктік лагерді басқарды.
Үшіншісі – демократиялық-пролетарлық топ. Соғыс жылдарында жұмысшы
табын және қарапайым еңбекшілерді қанау күшейді, олардың тұрмыс жағдайының
дәрежесі өте төмендеді. Жұмысшы табының қатарында елеулі өзгерістер болды.
Әскерге 500 мың жұмысшы шақырылды. Олардың орнын балалар, мосқал жұмысшылар
және әйелдер толтырды. Жұмысшылардың қатарында ұсақ буржуазия өкілдері
көбейді. Осы өзгерістерге қарамастан жұмысшы табы өзінің жеке саяси күш
екенін көрсетіп, демократиялық – пролетарлық бағытта басқарды. Жалпы Ресей
империясы мен оның отар аймақтарында революциялық жағдай соғыс жағдайында
қалыптасты, ал Қазақстанда осы жағдайларға ұлт-азаттық көтерілісте қосылды.
Ол болып жатқан қоғамдық-саяси процестерге өз әсерін тигізбей қойған
жоқ[13,47].
Ал бұл кезде монархистік-помещиктік, либерал-буржуазиялық
демократиялық лагерлердің позициялары әртүрлі болды. Олардың ерекшеліктері
– монархистік помещиктер мен либерал-буржуазиялар монархияның сақаталуымен
тығыз байланысты өздерінің ерекше мүмкіндіктерін сақтауға ынталы болды.
Олар одақтастарымен бірге соғысты жеңіспен аяқтауға тырысып, монархияның
өздеріне тиісті варианттарын іске асыру үшін бірігіп, таяп келе жатқан
революцияны ескеріп, өзара жақындасты.
Осының нәтижесінде революция қарсаңында осы екі лагердің партиялары
буржуазиялық-помещиктік блок құрды. Осы бағыттың ішінде екі бағыт болды:
1). Оңшылдар, олар өздерінің қазіргі жағдайларын сақтау үшін
бұлтара амалдаумен болды;
2). Солшылдар, олар объективті жағдайларға орай барған сайын
радикалды бола бастады.
Сондай-ақ, үшінші демократиялық лагердегі солшыл күштер де біріге
бастады. Барлық социалистік партиялар бір-бірімен байланыс жасай бастады.
Эсер-большевиктік әскери ұйымдар құрылды. Алайда, 1917 жылғы ақпанда
қалыптасқан солшыл блоктың 1905-1907 жылдардағы солшыл блоктан
айырмашылығы бар еді. Егер біріншілер ресейлік революция кезіндегі солшыл
блокқа барлық ұсақ буржуазиялық және демократиялық партиялар кірсе, 1917
жылғы ақпандағы солшыл блокқа осы партиялардың тек интернационалистік
бағыттағы топтары ғана кірді.
1917 жылдың наурыз айының 10-ынан бастап облыс, уез, болыс және
ауылдарда ескі құлаған үкіметтің орнына жаңа Уақытша үкіметтің басқару
органдары қалыптаса бастайды. Бүкіл Ресей сияқты Қазақстанда да ол билік
орындары алғашқы кезеңде Азаматтық комитеттер есебінде пайда болды. Бұл
комитеттерді құруда инициатива облыс және уез орталықтарындағы орыс
жұртының қолында еді, және комитеттердегі басшы орындар да ескі патшалық
әкімшілік көзқарастағы орыс ұлт өкілдерінің қолында болатын[5,82].
Міне, осындай жағдайда қазақтарға ескі әділетсіз патшалық билік
жойылып, оның орнына жаңа билік келгенімен де, сол тағы да ұлттық мүддені
қорғап, талап-тілекті білдіретін мемлекеттік мекемелерсіз қалу қаупі төнген
болатын. Сондықтан да Азаматтық комитеттермен бір мезгілде стихиялы түрде
облыстық, уездік және болыстық деңгейде Қазақ Азаматтық комитеттері
қалыптаса бастайды[14,219].
Қазақ жерінде облыстық және уездік Қазақ комитеттерінің қалыптаса
бастағандығы туралы Қазақ газетінің 1917 жылғы наурыздағы санында былай
делінген: Жаңа үкімет жұрт билігін жұрттың өзіне беріп отыр. Жұрт өзін-өзі
қалай билемек? Мұны былай түсіну керек. Жұрт болып ортасынан бірнеше
сенімді,адал адамдарды шығарады. Мұны – комитет деп атайды. Жаңа үкімет әр
түрлі комитет жасап, жағдайдың реттелуін тілеп отыр. Сол комитеттерді
қазақтарда жасап, жұрт ісінің билігін халық өз қолына алар керек.
1917 жылы 11 наурызда облыстық Қазақ комитеті Семейде құрылып, Р.
Мәрсеков төрағалығымен жұмыс жасай бастайды. Семей облыстық қазақ съезінің
хаттамасында Қазақ комитетінің құрылуына байланысты комитет ескі, шіріген
билік құлап, енді халықтың өзіне тез революция жеңістерін бекітіп және оны
аяғына жеткізу үшін ұйымдасу қажет болған кезде революциялық төңкеріс
жолымен пайда болды, деп көрсетілді. Кейінен осы Қазақ комитеті жер
мәселесіне белсенді түрде араласып, өз ықпалын тигізіп отырғандығын архив
құжаттары дәлелдей түседі.
Ел басқару ісіне араласа бастаған ұлт зиялылары қазақ халқы үшін
маңызды болып келген мәселелерді, соның ішінде жер мәселесін талқыға салып,
соған сәйкес бағдарламалық тұжырымдарға келу үшін болыстық, уездік,
облыстық және жалпықазақтық съездерін шақыруды қажет деп тапқан болатын[15,
43].
Қазақ еңбекшілерінің 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы 1917 жылғы
ақпанда жеңіске жеткен буржуазияшыл-демократиялық революцияға ұштасты.
1917 жылы ақпанның 27-сінде басталған Петроградтың солдаттары мен
жұмысшыларының стихиялық көтерілісі нәтижесінде монархия құлатылып, елде
республикалық тәртіптің орнатылуы бүкіл елдегі, оның ішінде Қазақстандағы
қоғамдық-саяси жағдайды түбірімен өзгертті. 300 жылдан астам Россияны билеп
келген Романовтар әулетінің және осы әулет басқарған патшалық тәртіптің
1917 жылы наурыздың 2-сінде ресми түрде тарих сахнасынан кетуі елдің
өмірінің барлық салаларында түбірлі өзгерістер жасауға мүмкіндіктер
туғызды.
Петроградтағы ақпан төңкерісінің жеңісі, Уақытша үкіметтің құрылуы
мен Петроград Советінің іс-әрекеті туралы телеграммалар Қазақстанға наурыз
айының 2-3 күндері жетті. Уақытша үкімет пен Петроград Советі іс-жүзінде
өкімет билігі үшін текетірес болуына байланысты елдің орталығында іс
жүзінде қосүкіметтілік орын алғандығы жөніндегі хабарларда халық арасына
кеңінен таралды.
Россия монархиясы ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан бастап елде орын
алған үздіксіз саяси дағдарыстардың нәтижесінде құлады.
Романовтар әулетіне империя халқының басым көпшілігі: ел
тұрғындарының 82 процентке дейінгісін құратын шаруалар, халықтың 15
процентін құрайтын және революцияшыл пиғылдағы жұмысшы табы наразы болды.
Елдегі өкімет билігін өз қолына алуға тырысқан россиялық либералдық
буржуазия офицерлік корпустың халық жағына шығуында көрнекті роль
атқарды[12, 112].
Ал, интеллигенция, оның ішінде ұлт аймақтарындағы зиялылар,
патшалық тәртіптің езгісінен өз халықтарын азат ету жолында талай жылдардан
бері тер төгіп келе жатқан еді.
Капитализм орнап, нығая бастаған жағдайда қоғамдық таптар мен
әлеуметтік топтар өкімет үшін күресті өздерінің саяси партиялары арқылы
жүргізді. Патшалық Россияда саяси партиялар XIX ғасырдың соңы мен XX
ғасырдың басында көптеп ұйымдасып, өздерінің әлеуметтіқ тегін құрайтын
қоғамдық таптар мен топтардың мақсат-мүдделерін белсенді түрде қорғай
бастады.
Россия империясының орталық аудандарында қоғамның өмірінде осындай
өзгерістер орын алып жатқанда оның отарлық аймағы болған қазақ өлкесінде XX
ғасырдың бас кезінде шын мәніндегі, дәстүрлі (классикалық түрдегі) ұлттық
саяси партиялардың құрылып, дамуы үшін қажетті алғы шарттар бар ма еді? Бұл
сауалға үзілді-кесілді бір жақты, онды жауап беру қиын. Өйткені XIX
ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан Россия империясының
патриархалдық-феодалдық қатынастар үстем болған аграрлы отарлы шет аймағы
болды.
Қазақ өлкесінің әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуалы
таптық, аграрлық және ұлттық мәселелердін шиеленісуімен ерекшелінеді. Осы
шиеленістен туындайтын Қазақстанда орын алған аграрлық және ұлт-азаттық
қозғалыс отаршылдық пен феодалдық езгіге қарсы бағытталды[16,28].
Ақпан революциясы қалай бағалануы тиіс, ол Ресей империясына және
соның құрамында болған Қазақстанға не берді? Біз жоғарыда Ақпан
төңкерісінің жалпыхалықтық мәнін, оның барысында барлық топтардың,
партиялар мен ұйымдардың негізгі мақсат-мүддесінің бір арнада тоғысуын атап
өткен едік. Ақпан революциясы бұқараны саяси белсенділікке жұмылдырудың
жаңа түрлері мен әдістерін тудырды, оның жеңісі нәтижесінде бүкіл елде
Кеңестер түріндегі өкімет пен басқару органдары құрылды. Іс жүзінде
революция Ресейде кең көлемді халықтық демократияның қалыптасуына жол ашты.
Ақпан революциясы ел үшін ең маңызды үш мәселенің – аграрлық, ұлттық,
Республика түріндегі жаңа саяси жүйені қалыптастыру мәселелерін шешу үшін
алғы шарттар жасады.
Ақпан революциясының жеңісі саяси жүйенің жоғарғы сатысы –
республикалық құрылысқа көшуге жағдай туғызып қана қойған жоқ, сонымен
қатар ұлттық езгінің күш-қуатын әлсіретуге де мүмкіндіктер берді. Осының
нәтижесінде ұлттың өзін-өзі билеу мәселесін шешу мәселесін қоюға, қазақ
қауымының әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге мүмкіндіктер туды.
Уақытша үкімет іс жүзінде қазақ халқының 1916 жылы өзін-өзі қорғауға
құқықты болғандығын мойындады. Жазалау экспедицияларының әрекеттері
тоқтатылды, көтеріліске белсенді түрде қатысқандарға кешірім (амнистия)
жарияланды[17,57].
Ақпан революциясы қоғамда азаматтық келісім орнатуға жағдай
туғызды. Бұл қоғамның барлық дерлік әлеуметтік топтарының мүдделеріне сай
келетін еді. Ақпан революциясы жеңісінің ең маңызды нәтижесі елде кең
көлемде саяси бостандықтар мен бүкіл қоғамдық өмірдің барлық мәселелерін
шеше алған жоқ. Мәселен, революция соғыс туралы мәселені шешкен жоқ. Бірақ,
оны шешу үшін мүмкіндіктер жасады. Жер жөніндегі мәселе де өз шешімін
таппады, алайда Ақпан революциясы дворяндардың басты тірегі болған патшалық
билікті құлатты, помещиктердің позициясын айтарлықтай шайқалтты, ауыл
тұрғындарының қолындағы жерлерді алуды тоқтатты, алайда қазақ халқының ХІХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында патша үкіметі тартып алған жерлер
заңды иелеріне қайтарылмады.
XX ғасырдың басынан өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық
қозғалыс өз алдына буржуазиялық-демократиялық мәндегі мақсат-міндеттерді:
ұлттық тең праволылық, халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін
жетілдіру, әйел тендігін қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру,
т.с.с. қойды. Бұл істің басы-қасында ат төбеліндей аз ғана тұңғыш қазақ
зиялылары жүрді. Олардың бір бөлігі бірінші орыс революциясының әсерімен
және елдің орталық аудандары мен кейбір ұлт аймақтарында көптеп құрыла
бастаған әртүрлі бағыттағы саяси партиялардың ықпалымен қазақ қауымының
әлеуметтік топтарының мүддесін белгілейтін саяси ұйымдар құруға және
өлкедегі буржуазиялық-демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты
басқаруға талпынды. Оның алғашқы көрінісінің бірі — 1905 жылдың соңында
Орал қаласында өткен қазақ интеллигенттері өкілдерінің бес облыстық
делегаттық съезінде "Қазақ конституциялық демократиялық" партиясын құру
жөніндегі әрекет еді. Мұндай әрекет 1906 жылдың басында Семей қаласында да
орын алды. Қазақ топырағындағы кадет партиясының бөлімшесін құру жөніндегі
осы іс-қимылдың басында кейін (1917 ж.) Алаш партиясын ұйымдастырушылардың
бірі Ә.Бөкейханов болды. Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Әлихан
Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан қазақ зиялылары өздерінің саяси аренаға
шыққан алғашқы қадамдарында сол кезде патша үкіметіне оппозицияда болған
және оны сынға алып отырған кадеттер партиясын өздеріне үлгі тұтты. Басқа
сөзбен айтқанда, кадет партиясына іш тартқан Ә.Бөкейханов бастаған қазақ
интеллигенциясының алғашқы легінің бір тобы XX ғасырдың басындағы
Қазақстанды буржуазиялық қатынастарға бейімдегісі келіп, феодалдық-
патриархалдық қатынастар үстем болған қазақ қауымын дамудың буржуазиялық
жолына түсуіне жол көрсетпек ниетте болды[7,69].
XX ғасырдың алғашқы он жылдығында Ә.Бөкейханов пен оның
пікірлестері қазақтың ұлттық партиясын әуел баста патша үкіметіне
оппозицияда болған либералды орыс буржуазиясының партиясы — кадеттердің
үлгісінде құруға бейім тұрды.
Сол кездегі қоғамның өзі де күрделі болды. Осы күнгі тарихнамамызда
революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясының саны мен әлеуметтік құрамы
толық анықталған жоқ. Сол сияқты олардың қаншасы кейін алаш қозғалысына
қатысқандығын да айға таңба басқандай айта қою қиын. Мұндай жағдайдың басты
себептері тарихымыздың осы сюжетінен нақтылы деректемелердің аз
сақталғандығы және жиырмасыншы жылдардың соңынан бастап соңғы кезге дейін
осы мәселелерді зерттеуге ресми түрде тыйым салынып келгендігі[18,17].
Революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясын олардың кәсіби мамандығы
бойынша бірнеше топқа бөлуге болады. Олар: отарлы қазақ өлкесінің басқару
аппаратында әртүрлі жұмыстарды атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау
мекемелерінің қызметкерлері, журналистика, оқу-ағарту және мәдениет
саласында еңбек еткендер және сан жағынан басқа топтардағыдан аз
болған инженер-техник қызметкерлер.
Қазақ интеллигенттерінің алғашқы тобының басым көпшілігі әмбебап
мамандар болды: олар ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы
қазақ тілінде басылымдар шығару қарекетімен де, көркем творчествомен де
қатар айналысты. Басқа сөзбен айтқанда, олар сол кездегі қазақ қауымының
рухани сұраныстарына мүмкіндіктерінше толық жауап беруге ат салысты.
"Айқап" журналын және жалпыұлттық тұңғыш "Қазақ" газетін шығару арқылы олар
халықты оқуға, көшпелі шаруаларды отырықшылдыққа шақыруда, шаруашылықты
жүргізудің прогрессивті формаларын, әйел теңдігін насихаттауда, патша
үкіметі тарапынан жүргізіліп отырған отаршылдық саясатқа қарсы қоғамдық
пікір қалыптастыруда айтарлықтай оңды істер тындырды[19,13].
Әлеуметтік тегі әркелкі қазақ интеллигенциясының революцияға
дейінгі идеялық-саяси көзқарастарында да айырмашылықтар болмай қойған жоқ.
Олардың бір бөлігі негізінен біртіндеп "Қазақ" газетінің төңірегіне
топтасып, кейін Алаш партиясының ұйтқысы болса, ал қалған тобы М.Сералин
басқарған "Айқап" журналынын төңірегіне топтасты.
Әлеуметтік-экономикалық және саяси оқиғалардың ықпалымен таптық
және оған байланысты идеялық-саяси жіктеліс тұтастай алғаңда қоғамда ғана
емес, саяси қозғалыстар мен партиялардың өз ішінде жүрді. Қазақ
интеллигенциясының арасындағы осындай жіктелісті тездеткен факторлардың
бірі тылдың қара жұмысына "бұратана" халықтардың жастарын шақыруға
байланысты патшаның 1916 жылы маусым жарлығына көзқарас мәселесі болса,
екіншісі 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының жеңісі
нәтижесінде бүкіл елде орын алған жаңа саяси қал-ахуалы еді.
Ақпан революциясы монархияны құлатқанымен жер-жердегі ескі басқару
аппараттарын түбегейлі жоя алған жоқ. Ол бұрыңғыша қалды, тек қана
губернаторлардың орындарына облыстық комиссарлар келді, ал уезд бастықтарын
уездік комиссарлар алмастырды. Басқа сөзбен айтқанда, Ақпан революциясы
елдегі өкімет туралы мәселені күн тәртібіне қойғанымен оны бірден және
түпкілікті шеше алған жоқ.
Жаңа өкімет органдарын құру үшін күрес айтарлықтай күрделі болды
және ұзаққа созылды.
Қазақ зиялыларының (ұлттық интеллигенция өкілдерінің) жаңа өмір
құру ісіне белсенді түрде араласа бастауы елдің жоғарғы басшылығы тарапынан
қолдау тапты. Уақытша үкімет жаңадан құрылып жатқан қазақ комитеттерін
өлкедегі өзінің аса маңызды тіректерінің бірі деп есептеді. Уақытша үкімет
құрыла салысымен Әлихан Бөкейханов 1917 жылы наурыздың 3-інде оның Торғай
облысындағы комиссары болып тағайындалды. Сонымен қатар ол сәуірдің 7-сінде
Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі болып бекітілді. Мұхаметжан
Тынышбаев та үлкен қызметке тағайындалып, Түркістан комитетінің құрамына
еңгізілді. Жаһанша Досмұхамедов Орал облыстық атқару комитетіне, Халел
Ғаббасов Семей облыстық атқару комитетіне, Жақып Ақбаев Қарқаралы уездік
атқару комитетіне, ал Асфендияр Кенжин Елек уездік комитетіне мүше
болды[4,81].
Алайда, мұндай жағдай ұзаққа созылған жоқ. Көп кешікпей жер-
жерлерде буржуазияшыл Уақытша үкіметтің органдары құрыла бастады. Бұлармен
қатар бір мезетте ақпан төңкерісінің барысында жұмысшылар мен солдаттар
өздерінің тікелей революциялық өкімет органдары болып табылған Кеңестер
жүйесін ұйымдастырды.
Қосөкіметтілік ақпан революциясының басты ерекшелігі болды. Жер-
жерлерге Петроградтан, бір жағынан Уақытша үкімет тарапынан, екінші
жағынан, Петроград Кеңесінің атынан түсіп жатқан бұйрық-нұсқаулары, елдің
басқа аудандары сияқты Қазақстанда да буржуазия мен оны қолдайтын
топтардың, сол сияқты революцияшыл демократиялық күштердің өкімет үшін
күрестегі саяси белсенділігін арттырды. Осыған сәйкес Қазақстанның барлық
аймақтарында Уақытша үкімет пен халық билігінің – кеңестердің жергілікті
жүйесі қатар қалыптаса бастады.
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы ақпан төңкерісінің ішкі
қайшылықтарын бейнеледі, елдің қоғамдық-саяси жағдайының тұрақсыз екендігін
көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе,
қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның
одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және
ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған
жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл-демократиялық өкімет органы болған
кеңестердің қолына көшуге тиіс еді.
1.2.Қазақстандағы түрлі қоғамдық-саяси ағымдар және олардың қызметі.
Отаршыл патшалық билігінің құлатылуы және оның орнына келген
Уақытша үкіметтің демократиялық принциптерге негізделген саясаты қазақ
қоғамында бұрын-соңды болмаған қоғамдық-саяси белсенділікке жол ашып берді.
Бұл тарихи кезеңнің ең маңызды ерекшелігі – қазақ қоғамындағы саяси
тұтастыққа, идеялық бірлікке негіз қаланды. Оның ең басты себебі – қазақ
халқы үшін барлық азаптың, рухани қысымшылықтың, зорлық-зомбылық атаулының
ұйтқысы болған патшалық биліктің құлауы, мұраты бір, бірақ сол мұратқа
жеткізу жолдарына орай саяси-идеялық пікірталастарға орын берілсе де ұлт
зиялыларының ең асыл арманы – халқына азаттық алып беру болатын.
Міне, сол азаттыққа деген үміт сәулесінің берілуі зиялы қауымның
бірлік-берекеде болуын қоғам алдында тұрған жаңа міндеттері мәжбүр етті.
Сондықтан да, бұл кезең қазақ елі үшін саяси тұтастық пен бірлік, қоғамдық
– саяси істерге жол ашып берген мүмкіндіктер кезеңі болды. Өйткені, ұлт
зиялылары алғаш рет ұйымдық жағынан бірігіп, қазақ комитеттерінің
төңірегіне саяси күш ретінде шоғырлана бастады[20,28].
Қазақ қоғамында да демократия институттарының белгісі қалыптаса
бастауы, бұратана аталып келген жұрттарға да саяси құқықтардың беріліп,
рухани сала үшін кең жол ашылуы қазақ қоғамын саяси-идеялық жағынан
тұтастық дәрежесіне жеткізуге алғышарттар жасалынды: облыстық – уездік –
болыстық – жалпықазақ съездері өткізіліп, қоғам алдындағы саяси-
экономикалық мақсаттар айқындалды, Земстволар жүйесі қалыптасып,
экономикалық дербестікке алғашқы қадамдар жасалды, мәдени-ағартушылық
ұйымдар құрылып, идеология тұтқасы баспасөз ісі жолға қойылып, жастар
қозғалысы кең етек алды.
Ұлт зиялыларының арасында ХХ ғасыр басында жүргізілген саяси-
идеялық күрестің негізі отарлық саясатқа қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін,
мазмұнын және отарлық жүйедегі қазақ қоғамын дамытудың бағыт-бағдарын
айқындау мәселелеріне байланысты болғандығы табиғи заңдылық болып саналады.
Ақпан революциясынан кейін ұйымдық жағынан Алаш партиясының
төңірегіне біріккен ұлт зиялыларының арасынан қазақ халқы үшін социализм
идеяларын құп көріп, төңкерісшіл – большевиктік жолға ауыса бастаған
зиялылар тарапынан (С. Сейфуллин, Ә. Майкөтов, К. Тоғысов, Н. Құлжанов, М.
Әйтпенов, Ш. Әлжанов, Ә. Досов т.б.) саяси күш қалыптаса бастады[17,76].
Әсіресе, бұл саяси күш Қазақстанның Солтүстік-Шығыс аймағында кең
етек алып, саяси-идеялық күрестің мейлінше шиеленісуіне жағдай жасады. Алаш
партиясы мен оны қолдаған ұйымдарға: Бірлік, Жанар, Талап, Жас
Азамат т.б. қарсы "Үш жүз" партиясы, Ақмоладағы С. Сейфуллин басқарған
Жас қазақ ұйымы, Омбыдағы Демократияшыл Жастар Одағы, Қарқаралыдағы Н.
Нұрмақов жетекшілік еткен революцияшыл күш алаштық идеологияға қарсы күресе
отырып, қазақ халқын бостандыққа жеткізудің большевиктік жолын таңдаған
болатын.
Өзінің құрамы мен бағыттары, қоғамдық-саяси қызметінің сипаты
бойынша зиялылар әр түрлі топтарды біріктірді, бірақ оның негізгі бөлігін,
дәрігерлерді, мұғалімдерді, адвокаттарды және басқаларын қоса алғанда,
отаршылдық-әкімшіліктің өкілдері құрады. Бұлар дворяндардан, қоғамның
төмеңгі топтарының әртекті ортасынан шыққандар еді. Олардың көпшілігі
үкіметті жақтаған империялық позиция ұстанды. Бірақ арасында социал-
революционерлер, социал-демократтар және басқа да революцияшыл элементтер
аз болмаған саяси айдауда жүргендер өлкенің қала еңбекшілерінің бой
көрсетулеріне ерекше белсенді түрде қатысты. Көптеген қалаларда
революциялық және либерал-демократиялық (кадеттер, октябристер және т.б.)
партиялардың да, қаражүздік партиялардың да ұйымдары пайда болды, оларда
зиялылардың өкілдері елеулі жағдайға ие болды.
Қазақ халқының өлкедегі аграрлық мәселені әділ шешу жолындағы
күресімен тығыз астасып кеткен ұлт-азаттық қозғалысындағы қазақ
зиялыларының маңызын атап ету ерекше зор. Жергілікті зиялылардың қатары
өздерінің көзқарастары мен іс әрекеттері жөнінен ерекшеленді. Олардың
кейбіреулері, негізінен төменгі топтардан шыққандары социалистік идеяларды
ұстанды, социал-демократтар, эсерлер және басқалар болды немесе соларға
қызмет істеді[18,89].
Бұл жылдары қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы діни күрес нысанына
да ие болды, оның барысында Қазақстанда арнайы мұсылман діни басқармасын
ұйымдастыру, мешіттер салу, діни мектептер ашу, қазақ тіліндегі мектептерде
ислам дінін уағыздау, Меккеге қажылыққа баруға арналған шетелдік
төлқұжаттар беру және т.б. туралы талаптар қойылды. Мұсылман дінбасылары
мен татар буржуазиясының ықпалы күшті болған Семейде, Петропавлда,
Ақмолада, Верныйда және басқа қалаларда діни ұйымдар пайда болды. Өлке
мұсылмандарының діни талаптар қойған петициялық науқаны кеңейді. Нижний
Новгородта өткен бүкілресейлік мұсылмандар съезінде Бүкілресейлік мүсылман
одағын құрылды. Ол өзінің үшінші съезінде рухы жөнінен кадет партиясының
идеяларына жақын бағдарлама қабылдады. Патша өкіметі Ресейдің, соның ішінде
Қазақстанның да мұсылман қауымына бірқатар жеңілдіктер жасауға барды.
Мұсылман қозғалысы түрік халықтарының Ресей империясы құрамындағы
автономиясы және мәдени-автономиялық дамуы туралы мәселе көтерді.
Қазақ қоғамындағы ұлттық қозғалыс біртекті болған жоқ, оған әр
түрлі идеялық-саяси ағымдар қатысты, оған ұлттық зиялылардың өкілдері,
Петербург, Мәскеу, Қазан, Томск және Орынбор университеттері мен
училищелерінің түлектері ұйытқы болды. Ұлттық зиялылардың әр түрлі идеялық
саяси ағымдарының пікірін Айқап журналы мен Қазақ газеті мейлінше толық
білдірді[21,107].
Акпан революциясының жеңісінен кейін Қазақстанда қоғамдық-саяси
өмірдің жандануында Ресейдің саяси партиялары, әсіресе, олардың жергілікті
ұйымдары мен топтары жетекші рөл атқарды. Қазақстанда либерал-демократиялық
қозғалыстан кадеттер (олардың өздерін атағанындай, халық бостандығы
партиясы) мен Алаш партиясы өкіл болды. Кадеттердің ұйымдары 1917 жылдың
наурыз-сәуір айларында Семейде (150 адам), Петропавлда (60), Қостанайда,
Павлодарда, Орал мен Өскеменде пайда болды және негізінен
өнеркәсіпшілерден, жер иелерінен, көпестер мен зиялылардан тұрды.
1917 жылғы 18 наурызда кадеттерді жақтаушылардың жиналысы Семейде
партияның бөлімшесін ұйымдастыру туралы шешім қабылдады, 20 адамнан оның
комитеті сайланды. Мұнда олар күнделікті Свободная речь газетін шығарып
тұрды. Үкіметтік партия болған кадеттер Уақытша үкіметті, соғыстың жеңіске
жеткенге дейін жалғастырылуын жан сала қолдады, жоғары мемлекеттік
мүдделерді жақтады, қазақ халқы мен қоныс аударушы шаруалардың мұқтаждарын
ескермей, казактарға артықшылық берді, бастапқы кезде өзінің Кеңестерге
көзқарасын ашық көрсетуден қашқалақтады.
Мұсылмандар қозғалысы негізінде Шура-и Ислам партиясы құрылды
және Гурьевте, Семейде, Ақтөбеде, Қазалыда, Павлодарда, Верныйда халық
комитеттері пайда болды, олардың басшылары эсерлер мен меньшевиктерге жақын
бағдар ұстанды. Ташкенттегі съезде (1917 жылғы сәуір) қалыптасқан Шура-и
Ислам партиясының Қазақстанда Шымкентте, Әулиеатада, Перовскіде, Қазалыда
және басқа қалаларда жергілікті ұйымдары болды, оларға мұсылман дінінің
православие дінімен тең құқықтылығы, діни шектеулердің жойылуы, ислам діні
оқу орындарының ашылуы, Мекеге мінәжат етуге (қажылыққа баруға) рұқсат ету
және басқа да діни құқықтар мен бостандықтар үшін күрескен татар, өзбек,
қазақ діни қайраткерлері мен қатардағы мұсылмандар кірді[22,157].
Бұл кезеңде Омбының, Орынбордың, Ташкенттің, Семейдің және
басқаларының оқу орындарында оқитын қазақ жастары жастардың үйірмелерін,
ұйымдарын құрды, олар алғашқы кезде мәдени-ағартушылық проблемалармен
айналысты. 1917 жылдарда Орынборда жастардың Еркін дала, Омбыда Бірлік,
Оралда Жас қазақ, Троицкіде Үміт ұйымдары және басқа қалаларда 20 шақты
үйірмелер мен топтар құрылды, олар көкейкесті тақырыптарға арналған
листовкалар, өлеңдер таратты, кештер, пікірсайыстар және т.б. ұйымдастырды.
Олардың белгілі бір бағдарламасы, идеялары болған жоқ және әлеуметтік
құрамы жөнінен әртекті болды. Алайда олар қазақ халқын патша өкіметінің
ұлттық-отаршылдық езгісінен азат етуді, өз халқының көзін ашуды шын
жүректен тіледі, еңбекшілердің санасында ұлттық топтасу, бостандық және
тәуелсіздік идеяларын оятуға талпынды.
Осы топтар мен үйірмелер арасында ең батыл және революциялық іс-
қимыл бағдарламасы болған Әулиеата уезінде Тұрар Рысқұлов ұйымдастырған
Қазақ жастарының революциялық одағы еді. Одақтың құрамына қазақ халқының
орташа және дәулетті емес топтарынан шыққан алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары
енді. Қазақ жастарының революциялық одағы өз бағдарламасында Уақытша
үкімет кезіндегі Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріне талдау жасай келіп,
былай деп атап етті: Ақпан революциясы... билікті тағы да нақ сол патша
шенеуніктері мен жергілікті орыс кулактарының қолына берді. Уакытша
үкіметтің сол элементтерден тұратын жергілікті комитеті қазақ халкына тең
құқықты көзқарастың орнына өзіне қазақ халқын езгіге салу мен қырып-жоюды
міндет етіп қойды. Революциялық одақ Уақытша үкіметпен, кулактардың
жергілікті жерлердегі зорлық-зомбылығымен күресуді, болыстарға, старшындар
мен байларға, Уақытша үкіметтің жақтастарына қарсы күресті және қазақ
халкының бұқарасы арасындағы үгіт пен ағарту ісін күшейтуді негізгі міндет
деп білді[4,153].
Қазақстанда өлке және облыс орталықтарынан бастап, уездерге,
болыстар мен селоларға дейін эсерлік ұйымдар мен топтардың желісі өріс
алды. Олар белсенділігі жөнінен өзара айырмашылығы болғанымен, Петропавлда,
Семейде, Оралда, Қазалыда, Павлодарда, Өскеменде, Ақтөбеде, Верныйда,
Шымкентте, Әулиеатада, Перовскіде, Түркістанда, Гурьевте, Ақмолада құрылды.
Қазақстан эсерлері партияның Орталық Комитетімен тығыз байланыс жасап
отырды, олардың делегаттары партияның Батыс Сібір конференциясы мен III
съезіне (Мәскеу, 1917 жылғы мамыр) қатысты. Эсерлердің кең таралған
ұрандары (Жерді оны өңдейтіндерге беру керек және т.б.), патша өкіметін
Орта Азияның байырғы халықтарының дамуын тежеді деп айыптау, олардың
шаруалар съездеріндегі село еңбеккерлерінің мүдделерін қорғау қажеттігі
туралы сөйлеген сездері және т.б. осылардың бәрі, оның үстіне большевиктер
мен интернационалист-меньшевиктерге, В. И. Ленинге өршелене тиісулері
олардың жергілікті жерлердегі ықпалын күшейтті, олар Қазақстанның барлық
Кеңестерінің басшылығында көпшілік болып шықты. Олардың қатары тез өсті.
1917 жылдың наурыз-сәуір айларында эсерлердің ұйымдарының қатарында:
Петропавлда - 200-ден астам, Семейде — 300, Қазалыда 45 адам және т.т.
болды. Бірақ эсерлердің Уакытша үкіметтің сыртқы және ішкі саясатын,
соғыстың жеңіске жеткенге дейін жалғастырылуын жақтауы, 8 сағаттық жұмыс
күнін еңгізуге және жұмысшылардың, солдаттар мен шаруалардың басқа да
талаптарына қарсы шығуы және жұрт танымаған өзге де іс-әрекеттері олардың
Кенестердегі де, халықтың қалың бұқарасы арасындағы да ықпалының бірте-
бірте төмендеуіне әкеп соқты, ал олардың қатары өспек түгілі, қысқара
берді, өйткені көптеген адамдар бұл партиядан шыға бастады.
Эсерлерге карама-қарсы Қазақстанда бірте-бірте социалистік
бағыттағы басқа партия - РСДЖП-ның ықпалы өсіп, мүшелерінің қатары көбейе
түсті, онда меньшевиктер мен большевиктер біріккен ұйымда тұрды, мұның өзі
оларды Ресейдің көптеген аймақтарынан ерекше етті. Тек Жетісуда ғана
меньшевиктер эсерлермен бірлесіп Біріккен социалистік одақ құра алды
(1917 жылғы сәуір, 40 адам).
Ең ірі большевиктік топ Орынбордағы біріккен РСДЖП ұйымында жұмыс
істеді. Топтың құрамына, негізінен алғанда, Орынбор станциясының темір жол
шеберханалары мен депосының жұмысшылары кірді. Оны теміржолшылар А. А.
Коростелев, П. А. Кобозев және Д. П. Саликов басқарды.
1917 жылғы мамырдың басында Верныйда біріккен Мұсылман
жұмысшылардың одағы құрылды, шілде айында Қаражұмысшылар одағы пайда болып
оған тыл жұмыстарынан қайтып оралған көптеген қазақ жұмысшылары кірді.
Мұнда Құрылыс жұмысшыларының одағы да құрылды. Жаздыгүні Омбыда 20 мың
адамды біріктірген 25, ал Семейде қала жұмысшыларынан 3 мың мүшесі бар 11
кәсіподақ ұйым жұмыс істеді.
Ақпан революциясының жеңісінен кейін кәсіподақтардың кең желісінің
құрылуы Қазақстанның елеулі табысы болды, олардың құрылуында Орынбор-
Ташкент темір жолы теміржолшыларының Құрылтай съезі мен Омбы темір жолы
жұмысшылары мен қызметшілерінің I съезі үлкен рөл атқарды. Соңғысы 1917
жылғы 28 сәуірден 7 мамырға дейін Омбы қаласында өтті, оған шешуші дауысы
бар 174 делегат қатысты. Съезд бірқатар саяси және экономикалық
мәселелерді: Уақытша үкімет пен соғысқа көзқарас туралы, 8 сағаттық жұмыс
күні туралы, жұмысшы, солдат және шаруа депутаттарының Кеңестеріне көзқарас
туралы, контрреволюцияға қарсы күрес туралы, Құрылтай жиналысына көзқарас
туралы, зейнетақымен қамсыздандыру және т.б. туралы мәселелерді талқылады.
Бірқатар мәселелер бойынша большевиктердің қарарлары қабылданды.
Ақпан революциясына дейін Ресейдегі ең беделді партия –
өркениеттілікке тек эволюциялық реформа арқылы жету жолын жақтаған кадеттер
партиясы болды. (1905 жылы қазан айынан конституциялық – демократиялық,
1906 жылдың қаңтарынан халық бостандығы партиясы деп аталды). Халық
бостандығы партиясы ескілік сүрлеуімен жүруге болмайды, сондықтан бізге
жаңа тәртіп қажет. Бұл жаңа тәртіпті тез арада күш көрсетусіз-ақ біртіндеп
бейбіт түрде қан төгіссіз жүргізу қажет, - деп ойлайтын адамдар бар. Олар
Халық бостандығы партиясын құрайды – дейді. Сондықтан да, патша үкіметі
құлағаннан кейін-ақ елдегі өкімет билігі либерал-буржуазияның қолына өтті.
Орталықтағы Уақытша үкіметтің құрамында 6 кадет, 6 октябрист және оларды
қолдаушылар болды.
Іс жүзінде Ақпан революциясы мазмұны жағынан ол революциялардан
алға кетті. Ақпан революциясы буржуазиялық, демократиялық революция ғана
емес, халықтық революция, империализмге қарсы революция болды. Ақпан
революциясының формасының да ерекшелігі, мазмұнының да ерекшелігі болды.
Форма жағынан биліктің бір мерзімде екі диктатурада болуы, ал мазмұнының
ерекшелігі – кәдімгі буржуазиялық-демократиялық революция шеңберінен шығып,
халықтық, империализмге қарсы болуы, бірақ та оның таза пролетариат пен
шаруалардың диктатурасына жетпеуінде еді[23,75].
Көтерілістен кейін бірден қазақ зиялылары Уақытша Үкіметімен тығыз
байланыс жасап, сол арқылы түп мақсаттарын жүзеге асырмақшы болды. Бұл
үкіметке деген сенімдерінің негізінде, оның демократиялық бағытта жасаған
қадамдары болды. Мәселен, сөз бостандығы, саяси партиялар құру, баспасөз
бостандығы, халықтың өз еркін білдіру құқұқтары т.с.с. [8].Сондықтан осы
үкіметтің қызметіне тоқталсақ.
Петроградтағы ақпан төңкерісінің жеңісі, Уақытша үкіметтің құрылуы
мен Петроград Советінің іс-әрекеті туралы телеграммалар Қазақстанға наурыз
айының 2-3 күндері жетті. Уақытша үкімет пен Петроград Советі іс-жүзінде
өкімет билігі үшін текетірес болуына байланысты елдің орталығында іс
жүзінде қосүкіметтілік орын алғандығы жөніндегі хабарларда халық арасына
кеңінен таралды.
Бүкіл халық болып сайланған Мемлекеттік Думаның шешімімен құрылған
Уақытша үкімет, сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz