Шығыс Қазақстанда өнеркәсіптердің шығарған өнімдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-13
I. ХХ ғасырдың басындағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі
I.I.ХХ ғасыр басындағы Шығыс Қазақстанда өнеркәсіп түрлерінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-22
I.II.Шығыс Қазақстанда өнеркәсіптердің шығарған өнімдері ... ... ... ... ...22-36
I.III.1920-30 ж.ж индустрияландыру кезеңіндегі өнеркәсіптің дамуы ... ..36-49
I.IV.Соғыс жылдарындағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . .50-58
II. ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі
II.I.1950-60 жылдардағы өнеркәсіптің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..59-74
II.II.1970-80 жылдардағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ..74-80
III.Тақырыпты мектепте оқыту әдістемесі
III.I.Тірек конспектісі технологиясын тарих сабағында қолдану
Әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81-88
III.II.Сабақ үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89-102
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .103-10 6
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .107-11 4
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Шығыс Қазақстанның өнеркәсібінің даму проблемалары, ХХ ғасырдың 80-ші жылдарына дейін оның қалыптасуының негізгі бағыттыры мен дамуына тарихи-сын тұрғысынан талдау жасалған. Қазақстанды өнеркәсіптік игеруге байланысты патша өкіметі мен Кеңес мемлекетінің саясаты анықталып, талданып, өнеркәсіп құрылымының негізгі қайшылықтары мен өзгерістері, қарастырылған кезеңдегі жаңа өнеркәсіп өндірістері мен салаларының пайда болуы туралы баяндалған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан соңғы үш жүз жылдықта алдымен Ресейдің, содан кейін Кеңес Одағының құрамында болған өзіне тән өзгешелігі бар ел. Евразиялық кеңістікте үлкен территорияны алып жатқан бұл елдің отарлық езгіде болуы, әкімшілік жүйеде феодалдық қатынастардың рулық қалдықтарымен ұштасуы, көшпелі өмір салты экономикалық, мәдени дамуында, халықтың менталитетінде үлкен із қалдырды. Қазақстан ғасырлар бойы бір жүйеден екіншісіне үздіксіз ауысудағы нысаны болды. Экономикалық тәжірибе көрсеткендей бір экономикалық - әлеуметтік жүйеден екіншісіне көшу өте ұзақ жүреді және бір он жылдықта аяқтала қоймайды. Сондықтан да осы ұзақ жолда бірінен екіншісіне ауысудың дұрыс жолы мен әдісін таңдау аса үлкен рөл атқарды. Объективтік және субъективтік факторларды есепке ала отырып, оның өзара байланысы мен өзара тәуелділігін ескеріп, шаруашылықтың жаңа жүйесіне ауысудағы нақты тиімді бағытты анықтау қажет болды. Жаңа жүйеге өтудегі басты жолды таңдау өте қиынға соқты, өйткені тарихта бұндай өзгеріс бұрын-соңды болған жоқ. Осыған байланысты елдің индустриалды даму деңгейіне аса үлкен мән берілмеді. Қазақстан өнеркәсібінің дамуына тарихи-сыни талдау жасау оның қазіргі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктерін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
ХХ ғасырдағы Қазақстанның өнеркәсіп тарихы Отандық тарих ғылымындағы маңызды тақырыптың бірі болып қалады. Оның маңыздылығы сол кезеңдегі болған оқиғалар мен өзгерістерге байланысты. Өнеркәсіптің даму тарихында ерте капиталистік қатынастардың пайда болуы, өнеркәсіп салаларының қалыптасуы, дамуы өте күрделі жол болды. Өнеркәсіптің тез дамуы революцияға дейінгі Ресейде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында реформалар жүргізу мен шетелдің капиталдың енуімен ғана жүзеге асты. Кеңес өкіметі патша өкіметінің қарыздарын төлеу мен олардың Ресейдегі меншігін қайтарудан бас тартқаннан кейін, олар шетелдік инвесторларға арқа сүйей алмады. Сондықтан Кеңес Одағы индустрияландыруды жүзеге асыру үшін тек өз күшіне сүйеніп, оған жету жолдарын өздерінде іздестіруге тура келді.
Бұл жағдайлар Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны мен оның бағыттарын анықтап берді. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы салыстырмалы серпінділік, 1917-1940 жылдардағы индустриалды дамудағы жеделдетілген дамыту қадамдары Қазақстанның аймақтық өнеркәсіптің даму ерекшеліктерінің қалыптасуына әсер етті.
ХХ ғасырдағы өнеркәсіптік дамуының негізгі бағыттарына тарихи-сыни талдау жасау өзектілігі жаңа кезеңдегі Шығыс Қазақстанның жалпы өнеркәсіптік дамуындағы негізгі қайшылықтарын анықтауға, оның өнеркәсіптік даму ерекшеліктері мен заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді. Ол әсіресе, қоғамдық еңбекті бөлудің жаңа түрі пайда болған кезде ақша-тауар қатынастары жедел қарқынмен дамып, рыноктық байланыстар пайда болған кезде оның шарттарын түсінуде өте маңызды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Революцияға дейінгі әдебиеттерде өнеркәсіп тарихына арналған жан-жақты еңбектер көп емес. Қолда бар әдебиеттер негізінен Ресейдегі және оның отарындағы елдердегі өнеркәсіптің пайда болуы мен оның дамуына арналған. Жекелеген аумақтардың шаруашылық өмірін зерттеуде үлкен маңызды еңбектер жазған А.И. Добромыслов, статистикалық материалдар, жалпы аумақтың экономикалық жағдайы туралы француз зерттеушісі К.Оланьон жалпылама еңбектер жазды, сондай-ақ Ресейдің зерттеушілері: Л.Мейер, Н.Конин, П.А.Голубев, М.Н.Соболевті бөліп алып, атауға болады.
Революцияға дейінгі тарихнамада лайықты орын алатын ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы жекеленген өнеркәсіп салаларының дамуы туралы А.А.Мурашкинцевтің, Транссібір темір жол магистралінің жүргізілуі, Сібір мен Қазақстанға шетелдік капиталдың келуінің күшеюі осы темір жолмен байланысты С.В.Саблер мен И.В.Сосновскийдің, В.Верховскийдің, В.С.Зивтің жұмыстарында қарастырылған.
Революцияға дейінгі экономикалық даму туралы әр түрлі экономикалық көзқарастар және шетелдік өнеркәсіп және банк капиталының тарихы туралы Н.И.Березиннің А.Шиштың, В.А.Пазухиннің еңбектерінде көрсетілген.
Кеңестік кезеңде ғылыми әдебиеттердің көптеп шыққандығын көреміз. Бірақ, олардың барлығы ғылыми тұрғыдан объективті өлшемдерге сай деп айтуға болмайды. Зерттеліп отырған мәселенің шеңбері кең болғандықтан әдебиеттерді тақырыпқа байланысты бірнеше блокқа бөліп қарастыруға болады.
Бірінші блокқа, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының түрлі аспектілерін қарастыратын еңбектерді жатқызуға болады.
Солардың ішінде ең алдымен Қазақстанның экономикалық дамуы мәселесін социалистік құрылыс жетістігі және республика жетістігіндегі коммунистік партияның ролі негізінде қарастыратын қазақстандық ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Олардың ішінде: Т.Б. Балақаевтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстанның колхоз шаруашылығы 1 және соның редакторлығымен жазылған очеркті 2 атауға болады. Мұнда Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстан тарихының сол кездегі өнеркәсіп салаларының жұмыстары құжаттық мәліметтер негізінде берілетін жеке авторлардың жеке мәселелерге байланысты жазған мәлімдемелері беріледі. Сонымен қоса С.Н. Покровскийдің редакторлығымен жазылған очерк 3, А.Н. Нүсіпбековтың 4, 5, Г. Әбішевтың 6, 7, С.Б. Баишевтың 8, 9, 10, М.К. Козыбаевтың 11, 12 , А.К.Кошановтың 13, Н.Б.Ахмедованың 14, Т.А. Абдразаковтардың 15 еңбектері идеологиялық негізде жазылса да қазіргі уақытта, әсіресе, фактологиялық жағынан өз құндылығын жоғалтпаған.
М.Х. Асылбеков, С.Б. Нурмухамедов және Н.Г. Пандардың ұжымдық монографиясында 1946-1965 жылдар аралығындағы Қазақстанның жұмысшы табының дамуна жан-жақты және жалпы түрде талдау беріледі 16.
Республиканың экономикалық даму мәселелеріне, экономиканың жеке индустриялық салалары тарихы жайында жазылған Г.Ф. Дахшлейгердің 17, В.Я. Девоскиннің 18, В.К. Савоськоның 19, М.Х. Асылбековтың 20, С.К. Жақыпбековтың 21, Г.А. Докучаева және М.К. Қозыбаевтардың 22, Ю.И. Романовтың 23, Х.М. Мадановтың 24, Г. Чулановтың 25 еңбектерінде бірқатар мәселелер қаралады..
Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы мәселелерін, жұмысшы табының қалыптасуы мен дамуын түпкілікті қарастыратын зерттеулер қатарында 3 томдық История рабочего класса Советского Казахстана атты қазақстандық ғалымдардың ұжымдасып жазған еңбегі 26 менВ.П. Гноевыхтың 27 зерттеулерін атауға болады.
Народное хозяйство Казахской ССР 28, Народное хозяйство Казахстана атты анықтамалық жинақтарда 29, Государственные учреждения Казахской ССР. Органы управления народным хозяйством Казахской ССР (1937-1977) 30, Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам атты 31 анықтамалықтарда қарастырылып отырған кезеңдегі республикамыздың халық шаруашылығына қатысты деректік мәліметтер берілген.
Халық шаруашылығына байланысты мәселелерді кеңінен ашып көрсетуге тырысқан Н. Күзембаевтың 32 еңбегіне де ерекше тоқталуға болады.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстандық экономистердің маңызды және ірі монографиялық еңбектерінің бірі Экономика Казахстана за 60 лет 33. Бұл еңбектің жетістігі біздің көзқарасымыз бойынша ғылыми-техникалық революция контекстіндегі республика экономикасының құрылымдық дамуы мәселелерін айқындауға тырысушылығында.
Қазақстандық ғалымдардың ұжымдасып жазған Казахстан в Великой Отечественной войне атты очеркте 34, Казахстан в период Великой Отечественной войны 35, 2 томдық Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза 36, Из истории социалистического строительства в Казахстане 37, История Казахской ССР. Эпоха социализма атты 38 еңбектерде соғыс жылдарындағы Қазақстанның жағдайы қаралады.
А.Б. Тұрсынбаев 39, Б.А. Түлепбаев 40, Ф.К. Михаилов 41, О.С. Сексенбаев 42, Р.Б. Сүлейменовтар 43 өз еңбектерінде, қарастырылып отырған кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерге байланысты, соның ішінде колхоз, совхоз құрылысы мен мәдени шаралардың даму барысына ерекше тоқталады.
Қазақстандық қоғамтанушылардың арасында ескі идеологиялық догмадан бас тартып, тарихи үрдістерді қайта қарастыру 1980 жылдардың аяғында басталды деп айтуға болады. Осы бағыттың дамуына үлкен үлес қосқан академик М.К. Қозыбаевтың еңбектері болды. Өз еңбектерінде ол Қазақстандағы тарихи ойдың қазіргі жағдайын айқындап берді. Оның еңбектерінің негізгі жетістігі, ол еліміздің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, және саяси дамуы жөніндегі кеңестік кезеңдегі ой-тұжырымдардың дұрыс еместігін және оның ғылыми ізденістің дамуына кері әсерін тигізетіндігін дәлелдеуге тырысушылығында 44, 45, 46, 47.
Т.А. Ашимбаев қазіргі замандық негіздермен ерекшеленетін өзінің соңғы кездердегі әдебиеттерінде әлеуметтік-экономикалық тиімділіктердің жалпы өлшемдерін қайта қарастыруды ұсынады. 48, 49.
Зерттеулердің ішінде Қазақстанның мәдени дамуын қарастыратын К.А. Ахметовтың фудаментальды монографиясы 50 да тарихтағы өзекті мәселелерді қозғайды.
Тың көзқарас тұрғысынан жазылған М.Х. Асылбековтың кейінгі кездегі шыққан мақалаларын ерекше атап өтуге болады. Оның мақалаларында Қазақстанның кеңестік дәуірдегі тарихының саяси, экономикалық, әлеуметтік-демографиялық нәтижелеріне қатаң түрде ғылыми талдау жасалынады. 51, 52.
М.Х. Асылбеков пен А.Ш.Алтаевтардың мақаласында 53 Қазақстандағы жұмысшы табы мен өнеркәсіптік даму тарихы мәселесін объективті ғылыми зерттеу тұрғысында қайта қарастыруға қадам жасалды.
Қазақстанның өндірістегі жұмысшылардың әлеуметтік дамуын сипаттайтын мәселелерін алғаш рет арнайы зерттеген А.Ш. Алтаев болды 54. Бұл еңбектің жетістігі, жұмысшыларға жалпы әлеуметтік зерттеу материалдарын қолдануында болды, бұл авторға республикадағы әлеуметтік үрдістердің ішкі логикасын толық ашуға мүмкіндік берді..
Ж. Абылхожин өз еңбектерінде Қазақстандағы саяси және экономикалық үрдістердің дамуы нәтижесінде қазақ қоғамының дәстүрлі түрде құрылымдық трансформациялануына жүйелі түрде талдау жасауға тырысқан 55, 56.
Қазақстанның экономикалық тарихын қарастыратын КА. Берденов, В.С. Коробков, Б.Т. Ташеновтардың 57 оқу құралын, Қ.Р. Нұрғалиевтің 58, сонымен қоса К.А. Берденовтың әміршіл-әкімшіл жүйе кезіндегі әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан шығудың жолдарын қарастыратын Қазақстанның экономикасы тарихы баяндалатын еңбектерін атап өтуге болады 59.
У.М. Искаков өз еңбектерінде негізінен Қазақстанның жекелеген қалаларының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелеріне тоқталады 60, 61.
Кейінгі кезде жаңа көзқарас тұрғысынан қаралған қоғамдық және тарихи қайта құрылулар жайында Е. Мачкувтың 62 мақаласында, және аграрлық мәселелерге ереше тоқталған О. Мұхтарованың 63, С.З. Баймағамбетовтың 64, З.Г. Сақтағанованың 65 және А. Құдайбергенованың мақалаларында талданып жазылған 66.
Қазақстандағы демографиялық үрдістердің дамуы мәселелері мен республика халқының этникалық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістері, миграциялық үрдістердің халық саны мен құрылымына әсері М.Х. Асылбековтың, А.Б.Галиевтың, Н.Ф. Базановалардың зерттеулерінде тереңдей қарастырылған 67, 68, 69, 70.
Сонымен қоса халық саны мен урбанизация үрдістерінің әлеуметтік-экономикалық дамуға тигізген әсері жөнінде жазған Г.Д. Москвинаның 71, 72, А.Н. Алексеенконың 73, Н.Ф. Голиковтың 74 зерттеулерін, М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаевтардың 75, 76 тарихи-демографиялық зерттеулердің қазіргі жағдайы мен болашағы жайында жазылған мақалаларын, А.Б. Галиевтың 77 Қазақстанның этнодемографиялық жағдайды сипаттайтын мақалаларын жатқызуға болады.
Жас зерттеушілер Л.Т. Қожакеева 78, М.Ш. Қалыбекова 79, А.И. Құдайбергеновалар 80 да Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы мәселелерін зерттеуде өзіндік үлес қосты. Зерттеушілердің кандидат атағын алу үшін жазған диссертацияларында Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық құрылымындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтіреді. Л.Т. Қожакеева өз диссертациясында Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан халқының құрамын, жұмысшы табы мен ұжымшар шаруаларының, интеллигенция қауымының саны мен сапасындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтірсе, А.И. Құдайбергенова өз жұмысында 1939-1959 жылдар арасындағы Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістерді анықтауға тырысқан..
Шығыс Қазақстанға қатысты жазылған еңбектерді атайтын болсақ, ең алдымен, Шығыс Қазақстан бойынша жазылған бірден-бір қомақты еңбек М.Ғ. Ескендіровтың монографиясына 81 ерекше тоқталу орынды. Бұл еңбекте, сонау жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап, қазіргі уақытқа дейінгі Шығыс Қазақстан аймағының әлеуметтік-экономикалық даму тарихы объективті зерттеу қағидаларына негізделіп қаралған мәселер кезеңдерге бөлініп жан-жақты беріледі.
Семей қаласына эвакуацияланған жеңіл өнеркәсіп пен басқа да кәсіпорындардың орналастырылуы мен социалистік жарыстарға қатысуы мәселесін зерттеген В.С. Городецкаяның 82, 83 еңбектері соғыс жылдарындағы Семей қаласындағы халықтың тұрмыс-тіршілігі мен мәдени өмірі жайлы маңызды мәліметтер береді.
Жас зерттеуші А.С. Әділбаева өзінің кандидаттық диссертациясында 84 Шығыс Қазақстанның соғыстан кейінгі жылдардағы әлеуметтік-экономикалық даму тарихындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтіреді. Сонымен қоса Семей қаласының экономикалық тарихы жөнінде жазған З.К. Мұқатаеваның зерттеулерін 85, 86 атап өтуге болады.
Аймақтық тарихты зерттеушілердің бірі Ж.К. Қасымбаев та өз еңбектерінде негізінен Шығыс Қазақстан мен Семей қаласының тарихын зерттеуде үлкен үлес қосқан 87, 88.
Семей қаласының тарихы туралы жеке мәселерді қарастыратын Предприятия города Семипалатинска. История и современность жинағында 89, В.П. Гноевых пен Е.Л. Бакманның Семипалатинский мясоконсервный 90, Елагин А.С. редакторлығымен шыққан Семипалатинск 91 еңбектерінде, Народное хозяйство Семипалатинской области за 70 лет анықтамалық жинағында 92, А. Белякинаның 93 мен Ж.Е. Мейрамханованың мақалаларында 94 және т.б. соғыс кезіндегі әлеуметтік-экономикалық мәселелер біршама көрсетілген. Тарихты оқытуда тірек-конспектілерін қолдану, оқу жұмыстарын ұйымдастыру Шаталов В.Ф Учебные задания для учащихся по курсу истории еңбегінде 105, Кадыркулова Г. Қазақстан тарихы мен қоғам сабақтарында тірек конспектілерін пайдалану 106 және Н.Әліқұлованың Қазақастан тарихынан тірек-сызба, таблицалар 107 және Р.Бекиштің Методика работы с конспектами-схемами на уроках 108 мақалаларында әдістемелік тұжырымдар жасап, тарихты оқытуды ұйымдастыруда ұсынады.
Аймақтық тарихты зерттеу КСРО кезінде нақты бір шарттарға қатысты ғана қаралып, аймақтық айырмашылықтар, спецификасы мен жергілікті жерлердің ерекшеліктері әдетте шеттетіліп отырды. Тарихи талдаудың объективті көзқарас тұрғысынан қараудың жолы - аймақтық тарихтың ерекшеліктерін зерттеу болып табылатындықтан, бұл зерттеу жұмыстарының ерекшелігі оның экономика, әлеуметтік және этникалық тарих сонымен қоса тарихи демография сияқты тарихи ғылымдар саласының тоғысында қарастырылатындығында. Сол себептен, Шығыс Қазақстанның экономикалық дамуы тарихын жан-жақты, жүйелі түрде зерттеу міндеті туындайды.
Диплом жұмысының деректік негізі:Зерттеу жұмысының деректік негізі ретінде құжаттар Шығыс Қазақстан облысы Қазіргі заман тарихы құжаттар орталығынан (710, 659, 96, 591, 612, 1397 т.б.) қорлар қарастырылды. Олардың ішінде атап өтетін болсақ, негізінен Шығыс Қазақстанның өнеркәсіп орындарына байланысты, зауыт-фабрикалар жұмысы, жеңіл және тамақ өнеркәсіптері өнімдерінің пайыздық көрсеткіштері, оқу-білім, мәдениет, халықтың сандық-ұлттық құрамы, әлеуметтік қамсыздандыру, құрылыс шаралары бойынша жоспарлар мен атқарылған істерге жасалған есептер, актілер т.б. көптеген құжаттар пайдаланылды. Сонымен қоса біршама анықтамалықтар мен статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - ХХ ғасырдағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібінің дамуының негізгі бағыттарын анықтап, тарихи - салыстырмалы талдау жасау болса, міндеттері төмендегідей:
- Отарлаушы мемлекеттердегі капиталистік өнеркәсіптің жалпы дамуын зерттей отырып, отар елдердегі ерекшеліктерін ашу;
- Шығыс Қазақстан өнеркәсібін игеруге қатысты патша саясатын көрсету;
-ХХ ғасырдағы Шығыс Қазақстандағы өнеркәсіптік дамуының негізгі қайшылықтары айқындау;
-Шығыс Қазақстанда өндірістік инфрақұрылымдарды орналастыру мәселесін талдауды жүзеге асыру;
-1917-1940 жылдардағы Кеңес өкіметінің Қазақстан өнеркәсібін дамытуға қатысты саясатын анықтау;
-XX ғ. II-жартысындағы Шығыс Қазақстанда пайда болған және дамыған салалық өнеркәсіп құрылымдарын көрсету.
Атап өту керек, КСРО кезінде тарихты зерттеу калькалау (сызбаның дәл көшірмесін түсіру) және белгілі бір шарттарға жалпы сызбаларды түсіру әдісімен жүргізілді. Сол себепті, аймақтық айырмашылықтар мен жергілікті ерекшеліктер ескерілмеді. Объективті тарихи талдау көзқарасы тұрғысы бойынша тарихты аймақ бойынша зерттеу ұсынылады.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері: Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың 80-жылдарға дейін қамтиды, өйткені Шығыс Қазақстанның өнеркәсібінің құрылуы мен дамуы әртүрі саяси режим тұсында: Ресей империясы мен Кеңес мемлекеті кезінде болды. Осы кезеңдегі Шығыс Қазақстанның өнеркәсібінің дамуындағы негізгі бағыттары қарастырылады.
Диплом жұмысының нысаны. Осы дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болған өте күрделі тарихи құбылыс болып есептелетін қарастырылып отырған кезеңдегі өнеркәсіптің дамуының негізгі бағыттарының тарихы болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық негіздері мен әдістері. Зерттеу жұмысын жүргізуде қарастырылып отырған тақырыпқа орай тарих ғылымында қалыптасқан ғылыми таным территориясына сүйене отырып жасалуы үлкен жетістікке жету үшін талдау, жинақтап зерттеу, салыстырмалы - тарихи өткенді шолу, оқиғалардың жүйелі уақытын белгілеу және тағы басқа да зерттеуде танымдық жұмыстардың жалпы тізбегі пайдаланылды. Осы әдістердің ішінде арнайы тарихи - жүйелілік әдістерін ерекше көрсету қажет. Алдыға қойған мақсаттар мен міндеттерге байланысты қарастырылып отырған кезіндегі Шығыс Қазақстан өнеркәсібінің негізгі бағыттары анықталды, сын тұрғысына қарап, жекелеген, ерекше, жалпы, барлығына ортақ ерекшеліктерін табуда орны бөлек болды. Тарихи оқиғаларда зерттеген кезде олардың ішінен кеңестікте бірге немесе көбіне ішінен ерекшеленетін, уақытқа байланысты өзгеріп отыратын құбылыстар кездеседі. Осылардың негізінде зерттеу жұмыстарын жаңа сапалы деңгейге көтеретін мүмкіндіктер күтіледі.
Біздің зерттеу жұмысымыздың методологиялық негізінің түп қазығы-белгілі ғалым тарихшылардың, экономистердің еңбегі болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:Қазақстан Республикасында бүгінде қалыптасу процесін өткеріп отырған демократиялық жаңғырулар барысында ел тарихының "ақтаңдақтарына" айналып келген көптеген күрделі де тартысты тарихи мәселелерге жаңа сыңдарлы зерттеулер жүргізу, оны ұлттық мақсат пен мүддені және Жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре отырып іске асыру аталған тақырыптың ғылыми жаңалығын құрайды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Бұл жұмысты зерттеудің өзекті мәселесі бойынша пайдаланылған жаңа археологиялық жаңалықтар мен құнды деректер негізінде кейбір теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, ұлттық жаңғыртуға негізделген жұмыстың нәтижесін ЖОО студентері, мектеп оқушылары және кез - келген арнайы өлкетану курстары үшін жалпы ақпараттық дерек көзі ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеудің құрылымы ғылыми еңбектің мақсаты мен міндеттеріне сай түзілген. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және соған сай тараушадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен қосымшалардан тұрады.
I. ХХ ғасырдың басындағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі
I.I ХХ ғасыр басындағы Шығыс Қазақстанда өнеркәсіп түрлерінің қалыптасуы
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы Ресей империясының тарихындағы өтпелі кезең болды. Империя аса үлкен көлемдегі саяси сілкіністерге тап болды және оның себебі бірнеше ғасырдан бері қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық дамуымен тығыз байланысты еді.
Ресейдегі басыбайлылық құқық жойылғаннан кейін капитализмнің дамып, орын алғаны көрінді және ХІХ ғасырдың соңына қарай оның монополистік дәрежеге өтуінің белгілері көріне бастады. Бірақ Ресейдегі капиталистік дамудың Батыс Европадағы буржуазияның құрылыстың орнауы мен классикалық капитализмнен өзіндік ерекшеліктері болды. Сондықтан қазіргі ғылыми әдебиеттерде капитализмнің дамуы туралы үш үлгіні ұсынады:
Бірінші үлгідегі елдерге Батыс Европа мемлекетімен бірге оған мұхиттың арғы бетіндегі (Канада, Австралия) мемлекеттер де ене алады. Бұл аймақтағы қоғамға ертеректегі өзгешелік, өздігінен пайда болған капиталистік қатынастар, олардың табиғи дамуы, капитализмге өтудегі экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, саяси және мәдени алғы шарттарының қалыптасуы.
Екінші үлгідегі елдерде бұл жағдай басқаша қойылған (Ресей, Жапония, Түркия, Балқан мемлекеттері тағы басқа). Бұл мемлекеттерде бірінші үлгідегі буржуазиялық құрылыстың қалыптасуы мемлекеттерге қарағанда кейін бастады, бірақ қарқынды жүрді, (ішкі және сыртқы себептердің ықпалымен, сол мезеттегі ішкі қауіп-қатер салдарынан және Батыс қоғамынан артта қалуда жоюға ұмтылумен байланысты болды).
Екінші үлгідегі елдерде капиталистік үрдістің дамуы осы қоғамдағы көптеген ескі қалдықтарды сақтау шартында өтті. Батыс көптен күткен нәрсеге бірден қол жеткізеді (теміржол, ауыр өнеркәсіп). Осындай негізде екінші үлгідегі елдерде капитализм дамыды. Экономикалық артта қалу- шылықты жылдамдата билеу қажеттілігі салықтық қанау мен әлеуметтік шиеленісушілікке алып келді. Шаруашылық өмірде ұлттық негізге көшу, ұдайы өндіріске жеткіліксіз дайындық, екінші үлгідегі елдерде ұлттық құндылықтар мен буржуазиялық құндылықтар, өнеркәсіптік қоғамға Батыс елдеріне қарағанда табиғи түрде құрылған жоқ. Әрине екінші үлгінің қоғамындағы капиталистік үрдіс барысында туындаған қиыншылқтарды жою мүмкін еді, оған мысал ретінде Жапонияны алуға да болады[8;156].
Ертедегі капитализмдегі елдердің бір-бірімен тәжірибе алмасуы тек қана проблема тудырып қана қоймай, өзіндік артта қалушылық басымырақ болды. Үшінші үлгідегі қоғамның буржуазиялық өзгерісіндегі күрделі табысы көптеген өзіндік факторларға қатысты болды және жергілікті мәдени салт-дәстүрлерден жаңа құндылықтарды қабылдауға дейінгі сатылардан өтті, ақырында жергілікті мәдени әдеп - ғұрыптардан енді жаңа бір буржуазиялық құрылымды қабылдаған Азия, Африка және Латын Америкасының кейбір елдері болды.
Ресейдің ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы экономикалық дамуында шетелдіктердің инвестиция салуы аса үлкен рөл атқарды. Батыс Европада салатын жер іздеген көптеген бос капитал қорлары болды. Ресей өзінің экономикалық даму ерекшелігіне қарай капиталды шетке шығарудан гөрі шеттен көп енгізді. Шетел кәсіпкерлері өз капиталдарын Ресей өнеркәсібіне салуға құштар болды, өйткені елдегі жұмыс күшінің арзандығы оларға пайда табуға мүмкіндік берді. Патша өкіметі Ресей экономикасына шетелдік ақша салушыларға бар мүмкіндікті жасай отырып, жетіспей жатқан Отандық капиталдың орнын жабуға тырысты. Шетелдік капитал екі мақсатта: өндіргіш күштерді дамыту үшін (халық шаруашылығына қаржы салды) және бюджеттегі жетіспеушілікті жабу үшін (мемлекеттік займ) пайдаланылды. Осының негізінде өндіріске салынатын қаржы екі түрде: кәсіпкерлікке (акционерлік) және ссуда (облигация) түрінде жүзеге асты.
Ресейге негізінен Франциядан, Англиядан, Германиядан және Белгиядан капитал енгізілді. Монополистік капитализм дәуірінде отар елдер мен тәуелді мемлекеттер бірінші кезекте үстемдік етуші метрополияның өнеркәсіп тауарларын өткізу және капитал салу көзі болып қалды. Бұл шетелде монополистерге құлдыққа түскен елдердің экономикасын толық өз қолына алып, бақылау жасауына мүмкіндік берді. Метрополиялар отарлар мен тәуелді елдерге экспортқа тауар шығаруды олардың капиталын салу негізінде ғана жүрді, себебі қажетті мөлшерде пайда түсіру үшін емес, бұл елдерді арзан шикізат көзі мен жері, үнемі болып тұратын жұмыссыздыққа байланысты болатын арзан жұмыс күші, жалпы бұқара халықтың қайыршылығы мен кең көлемдегі пайдаланылатын күшпен жұмыс жасату, соның ішінде әйелдер мен балалардың арзан еңбегін пайдалану үшін салынды[8;256]..
Жалпы алғанда ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Отандық индустрияның даму қорытындыларна қарасақ, 1913 жылы Ресейдің өнеркәсіптік өндіріс көлемі АҚШ, Германия, Англия, Францияға жол беріп, әлемде 5 орынды иеленді. Соның өзінде Францияның өнеркәсіп өнімдерінің көлемі Ресейден екі есе көп болғанымен, тамақ және жеңіл өнеркәсіп салаларының есебінен көтерілді. Шойын балқыту, прокат, машина жасау, мақта өңдеу және қант өндіру жағынан Ресей Францияны басып озып, әлемде 4 орынға шықты. Мұнай алу жағынан Ресей 1913 жылы тек қана АҚШ-қа ғана жол берді. Ал сыртқы сауда да ол әлемде 6 орынға ие болды және әлемдегі төртінші индустриалды держава деп есептелінді [5;174].
Қаншама өнеркәсіпте жетістіктері болғанымен, Ресей сол аграрлы-индустриалды ел болып қалды. Империалистік монополиялар отар елдерде ұлттық капиталдың өсуіне барынша кедергі жасады, жаңа заманға сай ірі өндіріс ошақтарының дамуын тежеді. (отар елдерден бағалы минералды шикізаттарды алу үшін тау-кен өндірісінің, жеңіл өндірістің біршама дамуына ғана қолдау көрсетті, осылайша отар елдердің біржақты аграрлық-шикізат көзі ретінде ұстау саясатын барынша тереңдете түсті.
Ресейде қалалардың саны артып, ірі өнеркәсіп орталықтары пайда болып, темір жолдар салынды. Халық шаруашылығында пайдаланатын барлық өндіріс құрал-жабдықтары дамыды. В.И. Лениннің айтуынша: Соқа мен тоқпақтың, су диірмені мен қолмен айналдыратын тоқыма станоктың Россиясы плуг пен молотилканың, бу диірмені мен бу күшімен жүретін тоқыма станоктың Россиясына тез айнала бастады. Капиталистік өндіріске бағынған халық шаруашылығының қай саласын алсақ та техниканың соншалықты толық қайта қаралуы көзге түспейтін бірде-бір сала жоқ.
Ресейде капиталистік қатынастардың дамуының нәтижесінде өнеркәсіп пролетариаты қалыптасып, орыс деревняларында капитализмнің ауыл шаруашылығына ене бастауына байланысты шаруалар арасында әлеуметтік жіктеліс күшейе түсті. Басқа да ұлт аймақтары сияқты, Ресейдің орталық бөлігі болып тұрған Қазақстанда да орыс капитализмінің әсерімен елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өзгерістер болды.
XIX ғасырдың 60-шы жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу процесі толығымен аяқталып, қазақ даласында орыс патшалығы билік жүргізбеген жер қалмаған еді. Сол себепті, өлкеде әлеуметтік - экономикалық, саяси және мәдени өмірдің даму барысы патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген әкімшілдік - отаршылдық саясатымен тығыз байланысты болды[8;365].
Бүкілресейлік капиталистік рыноктың нығаюына жағдай жасаған орыс капитализмінің дамуы шикізат көзіне айналған Қазақстанды да тысқары қалдыра алмады. Капиталистік өндірістік қатынасқа негізделген Ресей экономикасының өркендеуі Қазақстан сияқты шеткі ұлт аймақтарымен тығыз шаруашылық байланысына түспейінше мүмкін болмады. Өйткені, Орталық Ресейдегі ірі-ірі өндіріс орындарын шикізатпен қамтамасыз ететін аудандардың бірі қазақ даласы болды.
Біз қарастырып отырған кезде Ресей капитализмі екі түрлі жолмен дамыды. Біріншіден, Орталық Ресейдің өзінде капиталистік қатынастар дами бастады.Даму жолына түскен өнеркәсіп пен егіншіліктің одан әрі өрістеуі, яғни, капитализмнің тереңдей дамуы, екіншіден, Ресей капитализмінің жаңа территориялардағы ықпалының күшейіп, үстемдігінің орнауы, немесе, капитализмнің кеулеп дамуы жолымен дамыды.
Қазақ даласының экономикалық маңызы туралы Дала генерал-губернаторы былай деді: Жалпы алғанада, географиялық орналасуы жағынан біздің Орта Азиямен сауда қатынасымызда өте ыңғайлы жерде орналасқан, аса кең өлкені алып жатқан Дала генерал-губернаторлығының өте зор мемлекеттік маңызы бар. . . Бұл далада күміс, қорғасын және мыс рудалары, магнитті темір, графит минералы, тас көмір және басқа да минералдар бар және жеткілікті. Ал тау жоталарындағы өзендерде құрамында алтын бар құмдар табылды. Әзірше осы байлықтың бәрі өңделіп, кен шығарылып жатыр. Бірте-бірте бұл мемлекет пен халықтың байлығының ең басты көзі болып қызмет етеді [4;145].
Қазақ даласында шаруашылық өмірдің өзгеріске түсуіне Ресей капиталистерінің Қазақстанда ұйымдастырған өнеркәсіп өндірістерінің дамуы да үлкен әсер етті. Ресейдің орталықтарынан олар өздерінің капиталдарын қазақ даласына алып келе бастады. Өйткені өнеркәсіптің өркендеп кетуіне қазақ өлкесінде бар мүмкіндіктер бар еді: Шикізат арзан, жұмысшылардың жалақысы төмен, басы артық жұмыс күші мол болды.
Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің ішінде ең маңызды саласы болды. Өлкедегі бай кен орындарына 1-Петр тұсынан бері қарай көз алартып келе жатқан патша үкіметі XIX ғасырдың екінші жартысында, қазақ жері мемлекеттің жері болып жарияланғаннан кейін түрлі-түрлі кен іздейтін кәсіпшіліктер ашып, оларға жалдамалы жұмысшылар ретінде қазақ шаруалары мен қоныс аударушы орыс, украин шаруаларын қабылдады. Мысалы, 1896 жылы бір ғана Қарқаралы уезінде 70-ке шағын мыс рудниктері, 170 күміс-қорғасын, 3 темір, 2 никель-күміс, 4 мырыш руднигі бар екендігі есепке алынған. Жалпы алғанда, тау-кен өндірісі қазақ даласында XIX ғасырдың алғашқы ширегінде-ақ даму жолына түскен Ресейдегі капиталистік қатынастардың одан әрі өркендеуі металға деген сұранысы күшейте түсті де, патша үкіметін тау - кен өндірісін дамытуға көп көңіл бөлуге мәжбүр етті. Осыған байланысты 1812 жылдан бастап орыс мемлекетіне бағынған жерлерде алтын, күміс және басқа да пайдалы қазба кендерін іздестіріп, оларды өңдеуге рұқсат ететін заң шықты да, Қазақстанда да осындай кәсіппен айналысушыларға патша үкіметі тарапынан рұқсат етілді[6;99]..
Ең алғашқы алтын өндіретін кәсіпшіліктер, XIX ғ. 30-50-ші жылдарында Өскемен, Көкшетау уездерінде ашылды. 1850 жылы Өскемен уезінің территориясында орналасқан Преображенск, Воскресенск, Бердібай, Николаевск және Ильинск кен орындарында Попов, Грехов, Самсонов, Перфильев, Филимонов, Мясников сынды кәсіпкерлер алтын өндіре бастады.
Қазақ ауылдарында шаруашылық өмірде болған өзгеріс қазақ шаруаларының көшпелі өмірге қарағанда жартылай көшпелікпен және отырықшылық өмір салтына көптен ден қоя бастауынан көрінді.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында өлкеміздің далалық бөлігінде орналасқан қалалар мен ірі елді мекендердің қазақ ауылдары мен байланысы одан әрі ұлғая түсті. Көшпелі қазақтармен қала тұрғындары арасындағы экономикалық, сауда, саяси және мәдени байланыстар Россия капитализімінің кеңейе дамуы тұсында жандана түсті. Қалалар арқылы қазақ ауылдарына капиталистік қатынастардың элементтері еніп, өлкеміздегі патриархалдық-феодалдық өндірістік қатынастардың ыдырауына көп әсерін тигізді.
Қазақстанда жүргізілген әкімшілік-территориялық 1867-1868 жылдағы реформалар қалалардың қалыптасуына, олардың дамып, өркендеуіне көп үлес қосты. Осы реформадан уездердің, облыстардың орталығына айналған қалалардың маңызы артып, ол жерлерде өнеркәсіп орталықтары мен адам ресурстары көптеп шоғырлана бастады. Ірі қалалардың ерекшеленіп шығуына байланысты, шағын қалалардың саны көбейді.
Қалалардағы халықтың саны өсті. Қалаларға қазақтар да келіп орныға бастады. 1897 жылғы санақтың мәліметтері бойынша Қазақстанның далалық облыстарындағы қала халқының саны мына төмендегідей болды[8;125]
Қала Халқының саны
Орал - 36446 адам
Семей - 20216
Петропавловск - 19688
Қостанай - 14275
Ақмола - 9688
Өскемен - 8721
Павлодар - 7738
Көкшетау - 4962
Қарқаралы - 4451
Зайсан - 4402
Атбасар - 3038
Ырғыз - 1512
Торғай - 896
ХХ ғасырдың алғашқы он жылдығында қалалардағы халық саны одан әрі көбейе түсті. Өз еркімен қоныс аударушылар бірден қала тұрғынына жатқызылды да, қаладағы халықтың санының өсуін тездетті. Алғашында, казактардан, қаланың әкімшілік аппаратынан, кейініректес қоныс аударушы шаруалардан тұратын қалалардың құрамында қазақ ауылының өкілдері көріне бастады.
Осындай үлкен даму жолынан өткен дала өлкесіндегі қалалар мен қазақ ауылдарының арасындағы экономикалық байланыс алғашқыда сауда қатынасынан көрінді. Қалалардың қазақ ауылымен тығыз сауда байланысында болғаны туралы тарихи деректердің бұл процестің аса жоғары деңгейде болғандағын айғақтайды.
Қазақ ауылындағы шаруашылық өмірдің өрістеуі, сондай-ақ қалалардың да экономикалық жағдайының жақсаруы қалалар мен орыс деревняларының қазақ ауылдарымен сауда қатынасының қаншалықты деңгейде болғанына байланысты болды. Қала мен ауылдың арасында орнатылған сауда арқылы көшпелі қазақтар мен қала тұрғындары өздерінің күнделікті қажетті бұйымдарын тауып, керегіне жаратып отырды. Қала мен ауылдың арасындағы сауданың дамуы туралы мәселеге алдыңғы параграфтарда тоқталып өттік. Қазақтар өздерінің ауылдарына жақын маңындағы қалалар мен казак станцияларына барып тұрақты сауда орындары болып табылатын магазиндерден, дүкендерден қажетті бұйымын алып отырды. Қалалардағы және қала маңындағы жәрмеңкелер қазақ ауылының көшпелі тұрғындарын Россияның капиталистік өнеркәсіп товарларымен қамтамассыз етіп отырды. Ал қазақ болса Россия империясының жаңадан өркендеп келе жатқан өнеркәсіп орындарын шикізатпен қамтамасыз етіп отырды[88;156]..
Қазақстан капиталистік қатынастарға тартылғанымен, ол бәрібір шикізат көзі болып қалды. Капиталистік өнеркәсіп ауыл шаруашылығының шикізатын алғашқы өңдеуден ғана өткізетін салада дамыған Қазақстанда XIX ғ. екінші жартысында көптеген тері өңдейтін, жүн жуатын, сабын қайнататын, шарап жасайтын, май шайқайтын және басқа да заводтар жұмыс істеді. Бірақ бұлардың барлығы техникалық жағдайы ешқандай сынды көтермейтін, арзан шикізатты пайдаланған өте майда, ұсақ өнеркәсіп өндірістері болатын.
Далалық өлкенің төрт облысында XIX ғасырдың соңына қарай жоғарыда аталғандай заводтардың 335-і жұмыс істеп, оларда жылына 2829000 сомның затын өндірген 3259 жұмысшы болған. Әр заводқа орташа есептен 10 жұмысшыдан келіп, өндірген өнімнің құны 9 мыңнан ғана келеді екен. Бұл көрсеткіштер өндірістік орындардың өте әлсіз екендігін көрсетеді[109;38]
Бұл көрсеткіштердің өте төмендігіне қарамастан осындай өндіріс орындарының жұмыс істеуі қала мен көшпелі ауылды экономикалық байланысқа түсіруде ролі өте зор болды. Өйткені мұндай өнеркәсіп орныдарының шоғырланған жерлері тікелей қалалар мен халқының саны көп елді мекендер болды.
Қазақ ауылындағы әлеуметтік өмірдің терең жіктеліске түсуінің нәтижесінде қазақ кедейлерінің көп бөлігі қалалар мен селоларға келіп әртүрлі завод-фабрикаларға, кен орындарына жалданып жұмыс істеді.
Қалалардағы өнеркәсіптің дамуын олардың жұмысшыларының санының артуынан, жұмысшылардың таптық санасының оянуынан байқауға болады.
Қала өнеркәсіптерінде жұмыс істеген қазақ жұмысшыларының санын анықтаудың біршама қиындықтары болды. Жалдамалы еңбектің есебін жүргізетін санақ материалдарының жоқтығы, әр түрлі қала өндірістерінде істеген жұмысшылар туралы мәліметтердің үзік-үзік әр жерде ғана кездесуі жұмысшылардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік бермеді. Солай бола тұрса да революцияға дейінгі қалалардың өнеркәсіптеріндегі жұмысшылардың басым көпшілігін қазақ жұмысшылары құраған.
Қазақстан қалаларының өнеркәсіптерінде еңбек еткен жұмысшылар негізінен маусымдық жұмысқа жалданған қазақтардан құралды. Қазақтардан басқа, қала маңындағы орыс деревняларының шаруалары да қала өнеркәсіптерінде жұмыс істеді. Кейбір қалаларының маңында қазақ жұмысшыларының жатақтар слободкасы аталынатын селолары пайда бола бастады.
Қалалар далалық өлкенің қазақтары үшін сауда жасайтын, немесе өнеркәсіптік өндірістер шоғырланған жерлер ғана емес, сонымен қатар халықтың мәдени және саяси күші жиналған орталықтар да болды.
Қазақ ауылының әлеуметтік экономикалық өмірінің өзгеріп, әлеуметтік топтардың сана-сезімінің оянуына, томаға-тұйық жатқан көшпелі мал шаруашылығының ыдырап, оның қарқынмен дамып бара жатқан Россия капиталистік өндірістік қатынасына тартылуына далалық өлкеде орналасқан қалалардың тигізген әсері мол болды.
I.II Шығыс Қазақстанда өнеркәсіптердің шығарған өнімдері
Өндеуші өнеркәсіптің кәсіпорындарын мынадай екі топқа бөлуге болады:
1) Ресейдің еуропалық бөлігіне және шет елге шығару үшін мал шаруашылығы шикізатын алғашқы өндеу жөніндегі кәсіпорындар: бұған жүн жуатын, мал майын қорытатын, ішек-қарын тазартатын және басқа кәсіпорындар жатты;
2) ауыл шаруашылық өнімін оны жергілікті жерде тұтыну үшін ұқсату жөніндегі кәсіпорындар: бұлар былғары, май шайқайтын, спирт-арақ зауыттары, темекі фабрикалары және т.б.
ХХ ғасырдың басында Шығыс Қазақстанның қалаларында жұмыс істеген майдагерлік-ұсақ кәсіпорындардың саны мен ақша айналымы туралы зерттеуші Ж.Қ. Қасымбаев мынадай деректерді келтіреді: 1902 жылы Павлодар мен Семей сыра қайнататын завод біреуден, кірпіш заводы Өскеменде-4, Павлодарда-17, Семейде-18; сабын қайнататын Семейде-3, Өскеменде-2; тері илейтін Зайсанда-1, Павлодарда-2, Өскеменде-6, Семей-3; май шайқайтын Өскеменде сегіз завод жұмыс істеді. Бұдан басқа бұл қалаларда бу диірменінің, тері өңдейтін, жалпы саны 86-ға жететін өндіріс орындары жұмыс істеген[88;123].
Былғары өндірісі өлкенің далалық облыстарыңда дамыды. Семей облысында 1900 жылы 22 былғары зауыты болды. Алғаш өңделген тері әскери ведомствоның зауыттарына және шетелге: Америкаға, Германия мен Францияға шығарылды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында теріге сұранымның өсуіне байланысты былғары зауыттарының саны көбейді. Бұл салада П.Плещеев және К° серіктестігі және Ағайынды Трапезниковтар серіктестігі зауыттары тек қана әскери тапсырыстарды орындады. Қазақстанның оңтүстігіңде сыртқа шығару үшін шикізат өңдеу жөніңдегі ұсақ кәсіпорындармен қоса, мақта тазарту өнеркәсібі де дамыды. 1912 жылы Келес, ал 1914 жылы Велико-Алексеев зауыттары салыңды. Құрылыс материалдары өнеркәсібі пайда болды. 1914 жылы бір Оралдың өзінде ғана 12 кірпіш зауыты жұмыс істеді, ал 1916 жылы Шымкент уезінің Георгиевка селосында цемент зауыты және т.б. жұмыс істей бастады. [89;91].
Өлкеде тамақ, дәм-татымдық өнімдер өнеркәсібі бірсыпыра дамыды, оның кәсіпорындары арасында Жетісу, Ақмола және Семей облыстарындағы ірі диірмендер, бірқатар май шайқайтын, шарап және сыра ашытатын зауыттар ерекше болды. Семейде XIX ғасырдың аяғында ірі диірмендер пайда болды. 1911 жылы олардың саны 22-ге жетті. 1908 жылы мұңда Семей ұн тартатын бу диірмендерінің акционерлік қоғамы құрылды. Ол облыстағы ұн тарту ісін толық монополиялап алды. Ұн мен майдың негізгі бөлігі жергілікті жерде тұтынушылар тапты, қалған бөлігі Ресейдің ішкі аудандарына ғана емес, сонымен қатар шетелге де жіберіліп отырды.
Күйзеліске ұшыраған қолөнершілер мен ұсақ ісмерлер жұмысшы болып кетті. Қазақстанда фабрика және зауыт өнеркәсібі нашар дамыған жағдайда қолөнершілер саны едәуір көп болатын. Мәселен, 1894 жылы Ақтөбе облысында - 9 307, ал Семей облысында - 1895 жылы 10 329 қолөнерші болды.
Маусымдық кәсіпорындар қатарына мақта тазалау зауыттары, жүн жуатын, шөмеле құрғататын кептіру кәсіпорындары және басқалар жатты. Май шайқайтын, сабын қайнататын, күріш тазартатын және басқа зауыттар, диірмендер де шикізаттың жетпеуі себепті жыл бойы жұмыс істей алмады. Сонымен бірге жылдың жекелеген кезендеріне, олардың бірқатарына анағұрлым көп мөлшерде жұмысшылар керек болды. Орта Азияның мақта тазартатын зауыттары үшін бұл қыркүйектен наурызға дейінгі кезең, яғни қыс кезі, жүн жуатын орындар үшін -- жаз, шарап ашытатын зауыттар үшін -күзгі айлар (тамыз және қыркүйек), кептіру мекемелеріне, шөмеле құрғататын және кірпіш зауыттары үшін -- жазғы кезең және т.б. болатын. [81;97].
Сауданың екінші түрі жәрмеңке, болды. Маусым сайын өткізілетін жәрмеңкелерде фабрика мен зауыт бұйымдары шикізатқа және мал шаруашылығының өнімдеріне айырбасталды. 1900 жылы 106 жәрмеңке өткізіліп, 32,7 миллион сом айналымға түскен.
Темір жолдың пайда болуына байланысты Қазақстанды отарлық қанау бұрынғыдан да күшейді. Темір жолдың болмауы Ресей капиталының Қазақстанға кең көлемде енуіне кедергі келтіріп, оны отарлық империяның шикізат және азық-түлік қоймасына айналдыру процесін кешеуілдетіп келген еді. Темір жол жүйесі өлкенің байлығын жеделдете игеру үшін және орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру үшін аса қажет болды. Темір жолдың дамуымен бірге қазақ халқын отарлық қанау да күшейе түсті. Жиырмасыншы ғасырдың басында тұрақты сауда жүйесінің дамуына байланысты жәрмеңкелердің саны азайды, қазақ даласына шығатын керуендер саны да сиреді. Оның есесіне қалаларда тұрақты сауданың тарамдалған жүйесі пайда болды, қоймалар, дүкендер, алып-сату операцияларын жүзеге асыратын пункттер қатары көбейді.
Ауқатты қазақтардың арасында қарамақтарында май ерітетін, тері өңдейтін шағын зауыттары бар өнеркәсіп иелері де аз болған жоқ. Олардың көпшілігі шетел фирмаларымен тығыз байланыс жасап тұрды.
Қазақстандағы қоғамдық қатынастардың отаршылдық сипаты ұлттық өнеркәсіп буржуазиясының қалыптасу процесін тежеді. Мұндай процесс басталғанның өзінде өнеркәсіп өндірісінде мықтап орнығып алған шетел капиталының, отаршылдық әкімшіліктің қысымымен жөргегінде тұншықтырылды. Сондықтан Қазақстандағы капиталистік қатынастар алғашқы қорлану кезеңіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-13
I. ХХ ғасырдың басындағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі
I.I.ХХ ғасыр басындағы Шығыс Қазақстанда өнеркәсіп түрлерінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-22
I.II.Шығыс Қазақстанда өнеркәсіптердің шығарған өнімдері ... ... ... ... ...22-36
I.III.1920-30 ж.ж индустрияландыру кезеңіндегі өнеркәсіптің дамуы ... ..36-49
I.IV.Соғыс жылдарындағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . .50-58
II. ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі
II.I.1950-60 жылдардағы өнеркәсіптің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..59-74
II.II.1970-80 жылдардағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ..74-80
III.Тақырыпты мектепте оқыту әдістемесі
III.I.Тірек конспектісі технологиясын тарих сабағында қолдану
Әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81-88
III.II.Сабақ үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89-102
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .103-10 6
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .107-11 4
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Шығыс Қазақстанның өнеркәсібінің даму проблемалары, ХХ ғасырдың 80-ші жылдарына дейін оның қалыптасуының негізгі бағыттыры мен дамуына тарихи-сын тұрғысынан талдау жасалған. Қазақстанды өнеркәсіптік игеруге байланысты патша өкіметі мен Кеңес мемлекетінің саясаты анықталып, талданып, өнеркәсіп құрылымының негізгі қайшылықтары мен өзгерістері, қарастырылған кезеңдегі жаңа өнеркәсіп өндірістері мен салаларының пайда болуы туралы баяндалған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан соңғы үш жүз жылдықта алдымен Ресейдің, содан кейін Кеңес Одағының құрамында болған өзіне тән өзгешелігі бар ел. Евразиялық кеңістікте үлкен территорияны алып жатқан бұл елдің отарлық езгіде болуы, әкімшілік жүйеде феодалдық қатынастардың рулық қалдықтарымен ұштасуы, көшпелі өмір салты экономикалық, мәдени дамуында, халықтың менталитетінде үлкен із қалдырды. Қазақстан ғасырлар бойы бір жүйеден екіншісіне үздіксіз ауысудағы нысаны болды. Экономикалық тәжірибе көрсеткендей бір экономикалық - әлеуметтік жүйеден екіншісіне көшу өте ұзақ жүреді және бір он жылдықта аяқтала қоймайды. Сондықтан да осы ұзақ жолда бірінен екіншісіне ауысудың дұрыс жолы мен әдісін таңдау аса үлкен рөл атқарды. Объективтік және субъективтік факторларды есепке ала отырып, оның өзара байланысы мен өзара тәуелділігін ескеріп, шаруашылықтың жаңа жүйесіне ауысудағы нақты тиімді бағытты анықтау қажет болды. Жаңа жүйеге өтудегі басты жолды таңдау өте қиынға соқты, өйткені тарихта бұндай өзгеріс бұрын-соңды болған жоқ. Осыған байланысты елдің индустриалды даму деңгейіне аса үлкен мән берілмеді. Қазақстан өнеркәсібінің дамуына тарихи-сыни талдау жасау оның қазіргі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктерін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
ХХ ғасырдағы Қазақстанның өнеркәсіп тарихы Отандық тарих ғылымындағы маңызды тақырыптың бірі болып қалады. Оның маңыздылығы сол кезеңдегі болған оқиғалар мен өзгерістерге байланысты. Өнеркәсіптің даму тарихында ерте капиталистік қатынастардың пайда болуы, өнеркәсіп салаларының қалыптасуы, дамуы өте күрделі жол болды. Өнеркәсіптің тез дамуы революцияға дейінгі Ресейде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында реформалар жүргізу мен шетелдің капиталдың енуімен ғана жүзеге асты. Кеңес өкіметі патша өкіметінің қарыздарын төлеу мен олардың Ресейдегі меншігін қайтарудан бас тартқаннан кейін, олар шетелдік инвесторларға арқа сүйей алмады. Сондықтан Кеңес Одағы индустрияландыруды жүзеге асыру үшін тек өз күшіне сүйеніп, оған жету жолдарын өздерінде іздестіруге тура келді.
Бұл жағдайлар Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны мен оның бағыттарын анықтап берді. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы салыстырмалы серпінділік, 1917-1940 жылдардағы индустриалды дамудағы жеделдетілген дамыту қадамдары Қазақстанның аймақтық өнеркәсіптің даму ерекшеліктерінің қалыптасуына әсер етті.
ХХ ғасырдағы өнеркәсіптік дамуының негізгі бағыттарына тарихи-сыни талдау жасау өзектілігі жаңа кезеңдегі Шығыс Қазақстанның жалпы өнеркәсіптік дамуындағы негізгі қайшылықтарын анықтауға, оның өнеркәсіптік даму ерекшеліктері мен заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді. Ол әсіресе, қоғамдық еңбекті бөлудің жаңа түрі пайда болған кезде ақша-тауар қатынастары жедел қарқынмен дамып, рыноктық байланыстар пайда болған кезде оның шарттарын түсінуде өте маңызды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Революцияға дейінгі әдебиеттерде өнеркәсіп тарихына арналған жан-жақты еңбектер көп емес. Қолда бар әдебиеттер негізінен Ресейдегі және оның отарындағы елдердегі өнеркәсіптің пайда болуы мен оның дамуына арналған. Жекелеген аумақтардың шаруашылық өмірін зерттеуде үлкен маңызды еңбектер жазған А.И. Добромыслов, статистикалық материалдар, жалпы аумақтың экономикалық жағдайы туралы француз зерттеушісі К.Оланьон жалпылама еңбектер жазды, сондай-ақ Ресейдің зерттеушілері: Л.Мейер, Н.Конин, П.А.Голубев, М.Н.Соболевті бөліп алып, атауға болады.
Революцияға дейінгі тарихнамада лайықты орын алатын ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы жекеленген өнеркәсіп салаларының дамуы туралы А.А.Мурашкинцевтің, Транссібір темір жол магистралінің жүргізілуі, Сібір мен Қазақстанға шетелдік капиталдың келуінің күшеюі осы темір жолмен байланысты С.В.Саблер мен И.В.Сосновскийдің, В.Верховскийдің, В.С.Зивтің жұмыстарында қарастырылған.
Революцияға дейінгі экономикалық даму туралы әр түрлі экономикалық көзқарастар және шетелдік өнеркәсіп және банк капиталының тарихы туралы Н.И.Березиннің А.Шиштың, В.А.Пазухиннің еңбектерінде көрсетілген.
Кеңестік кезеңде ғылыми әдебиеттердің көптеп шыққандығын көреміз. Бірақ, олардың барлығы ғылыми тұрғыдан объективті өлшемдерге сай деп айтуға болмайды. Зерттеліп отырған мәселенің шеңбері кең болғандықтан әдебиеттерді тақырыпқа байланысты бірнеше блокқа бөліп қарастыруға болады.
Бірінші блокқа, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының түрлі аспектілерін қарастыратын еңбектерді жатқызуға болады.
Солардың ішінде ең алдымен Қазақстанның экономикалық дамуы мәселесін социалистік құрылыс жетістігі және республика жетістігіндегі коммунистік партияның ролі негізінде қарастыратын қазақстандық ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Олардың ішінде: Т.Б. Балақаевтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстанның колхоз шаруашылығы 1 және соның редакторлығымен жазылған очеркті 2 атауға болады. Мұнда Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстан тарихының сол кездегі өнеркәсіп салаларының жұмыстары құжаттық мәліметтер негізінде берілетін жеке авторлардың жеке мәселелерге байланысты жазған мәлімдемелері беріледі. Сонымен қоса С.Н. Покровскийдің редакторлығымен жазылған очерк 3, А.Н. Нүсіпбековтың 4, 5, Г. Әбішевтың 6, 7, С.Б. Баишевтың 8, 9, 10, М.К. Козыбаевтың 11, 12 , А.К.Кошановтың 13, Н.Б.Ахмедованың 14, Т.А. Абдразаковтардың 15 еңбектері идеологиялық негізде жазылса да қазіргі уақытта, әсіресе, фактологиялық жағынан өз құндылығын жоғалтпаған.
М.Х. Асылбеков, С.Б. Нурмухамедов және Н.Г. Пандардың ұжымдық монографиясында 1946-1965 жылдар аралығындағы Қазақстанның жұмысшы табының дамуна жан-жақты және жалпы түрде талдау беріледі 16.
Республиканың экономикалық даму мәселелеріне, экономиканың жеке индустриялық салалары тарихы жайында жазылған Г.Ф. Дахшлейгердің 17, В.Я. Девоскиннің 18, В.К. Савоськоның 19, М.Х. Асылбековтың 20, С.К. Жақыпбековтың 21, Г.А. Докучаева және М.К. Қозыбаевтардың 22, Ю.И. Романовтың 23, Х.М. Мадановтың 24, Г. Чулановтың 25 еңбектерінде бірқатар мәселелер қаралады..
Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы мәселелерін, жұмысшы табының қалыптасуы мен дамуын түпкілікті қарастыратын зерттеулер қатарында 3 томдық История рабочего класса Советского Казахстана атты қазақстандық ғалымдардың ұжымдасып жазған еңбегі 26 менВ.П. Гноевыхтың 27 зерттеулерін атауға болады.
Народное хозяйство Казахской ССР 28, Народное хозяйство Казахстана атты анықтамалық жинақтарда 29, Государственные учреждения Казахской ССР. Органы управления народным хозяйством Казахской ССР (1937-1977) 30, Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам атты 31 анықтамалықтарда қарастырылып отырған кезеңдегі республикамыздың халық шаруашылығына қатысты деректік мәліметтер берілген.
Халық шаруашылығына байланысты мәселелерді кеңінен ашып көрсетуге тырысқан Н. Күзембаевтың 32 еңбегіне де ерекше тоқталуға болады.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстандық экономистердің маңызды және ірі монографиялық еңбектерінің бірі Экономика Казахстана за 60 лет 33. Бұл еңбектің жетістігі біздің көзқарасымыз бойынша ғылыми-техникалық революция контекстіндегі республика экономикасының құрылымдық дамуы мәселелерін айқындауға тырысушылығында.
Қазақстандық ғалымдардың ұжымдасып жазған Казахстан в Великой Отечественной войне атты очеркте 34, Казахстан в период Великой Отечественной войны 35, 2 томдық Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза 36, Из истории социалистического строительства в Казахстане 37, История Казахской ССР. Эпоха социализма атты 38 еңбектерде соғыс жылдарындағы Қазақстанның жағдайы қаралады.
А.Б. Тұрсынбаев 39, Б.А. Түлепбаев 40, Ф.К. Михаилов 41, О.С. Сексенбаев 42, Р.Б. Сүлейменовтар 43 өз еңбектерінде, қарастырылып отырған кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерге байланысты, соның ішінде колхоз, совхоз құрылысы мен мәдени шаралардың даму барысына ерекше тоқталады.
Қазақстандық қоғамтанушылардың арасында ескі идеологиялық догмадан бас тартып, тарихи үрдістерді қайта қарастыру 1980 жылдардың аяғында басталды деп айтуға болады. Осы бағыттың дамуына үлкен үлес қосқан академик М.К. Қозыбаевтың еңбектері болды. Өз еңбектерінде ол Қазақстандағы тарихи ойдың қазіргі жағдайын айқындап берді. Оның еңбектерінің негізгі жетістігі, ол еліміздің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, және саяси дамуы жөніндегі кеңестік кезеңдегі ой-тұжырымдардың дұрыс еместігін және оның ғылыми ізденістің дамуына кері әсерін тигізетіндігін дәлелдеуге тырысушылығында 44, 45, 46, 47.
Т.А. Ашимбаев қазіргі замандық негіздермен ерекшеленетін өзінің соңғы кездердегі әдебиеттерінде әлеуметтік-экономикалық тиімділіктердің жалпы өлшемдерін қайта қарастыруды ұсынады. 48, 49.
Зерттеулердің ішінде Қазақстанның мәдени дамуын қарастыратын К.А. Ахметовтың фудаментальды монографиясы 50 да тарихтағы өзекті мәселелерді қозғайды.
Тың көзқарас тұрғысынан жазылған М.Х. Асылбековтың кейінгі кездегі шыққан мақалаларын ерекше атап өтуге болады. Оның мақалаларында Қазақстанның кеңестік дәуірдегі тарихының саяси, экономикалық, әлеуметтік-демографиялық нәтижелеріне қатаң түрде ғылыми талдау жасалынады. 51, 52.
М.Х. Асылбеков пен А.Ш.Алтаевтардың мақаласында 53 Қазақстандағы жұмысшы табы мен өнеркәсіптік даму тарихы мәселесін объективті ғылыми зерттеу тұрғысында қайта қарастыруға қадам жасалды.
Қазақстанның өндірістегі жұмысшылардың әлеуметтік дамуын сипаттайтын мәселелерін алғаш рет арнайы зерттеген А.Ш. Алтаев болды 54. Бұл еңбектің жетістігі, жұмысшыларға жалпы әлеуметтік зерттеу материалдарын қолдануында болды, бұл авторға республикадағы әлеуметтік үрдістердің ішкі логикасын толық ашуға мүмкіндік берді..
Ж. Абылхожин өз еңбектерінде Қазақстандағы саяси және экономикалық үрдістердің дамуы нәтижесінде қазақ қоғамының дәстүрлі түрде құрылымдық трансформациялануына жүйелі түрде талдау жасауға тырысқан 55, 56.
Қазақстанның экономикалық тарихын қарастыратын КА. Берденов, В.С. Коробков, Б.Т. Ташеновтардың 57 оқу құралын, Қ.Р. Нұрғалиевтің 58, сонымен қоса К.А. Берденовтың әміршіл-әкімшіл жүйе кезіндегі әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан шығудың жолдарын қарастыратын Қазақстанның экономикасы тарихы баяндалатын еңбектерін атап өтуге болады 59.
У.М. Искаков өз еңбектерінде негізінен Қазақстанның жекелеген қалаларының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелеріне тоқталады 60, 61.
Кейінгі кезде жаңа көзқарас тұрғысынан қаралған қоғамдық және тарихи қайта құрылулар жайында Е. Мачкувтың 62 мақаласында, және аграрлық мәселелерге ереше тоқталған О. Мұхтарованың 63, С.З. Баймағамбетовтың 64, З.Г. Сақтағанованың 65 және А. Құдайбергенованың мақалаларында талданып жазылған 66.
Қазақстандағы демографиялық үрдістердің дамуы мәселелері мен республика халқының этникалық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістері, миграциялық үрдістердің халық саны мен құрылымына әсері М.Х. Асылбековтың, А.Б.Галиевтың, Н.Ф. Базановалардың зерттеулерінде тереңдей қарастырылған 67, 68, 69, 70.
Сонымен қоса халық саны мен урбанизация үрдістерінің әлеуметтік-экономикалық дамуға тигізген әсері жөнінде жазған Г.Д. Москвинаның 71, 72, А.Н. Алексеенконың 73, Н.Ф. Голиковтың 74 зерттеулерін, М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаевтардың 75, 76 тарихи-демографиялық зерттеулердің қазіргі жағдайы мен болашағы жайында жазылған мақалаларын, А.Б. Галиевтың 77 Қазақстанның этнодемографиялық жағдайды сипаттайтын мақалаларын жатқызуға болады.
Жас зерттеушілер Л.Т. Қожакеева 78, М.Ш. Қалыбекова 79, А.И. Құдайбергеновалар 80 да Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы мәселелерін зерттеуде өзіндік үлес қосты. Зерттеушілердің кандидат атағын алу үшін жазған диссертацияларында Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық құрылымындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтіреді. Л.Т. Қожакеева өз диссертациясында Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан халқының құрамын, жұмысшы табы мен ұжымшар шаруаларының, интеллигенция қауымының саны мен сапасындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтірсе, А.И. Құдайбергенова өз жұмысында 1939-1959 жылдар арасындағы Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістерді анықтауға тырысқан..
Шығыс Қазақстанға қатысты жазылған еңбектерді атайтын болсақ, ең алдымен, Шығыс Қазақстан бойынша жазылған бірден-бір қомақты еңбек М.Ғ. Ескендіровтың монографиясына 81 ерекше тоқталу орынды. Бұл еңбекте, сонау жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап, қазіргі уақытқа дейінгі Шығыс Қазақстан аймағының әлеуметтік-экономикалық даму тарихы объективті зерттеу қағидаларына негізделіп қаралған мәселер кезеңдерге бөлініп жан-жақты беріледі.
Семей қаласына эвакуацияланған жеңіл өнеркәсіп пен басқа да кәсіпорындардың орналастырылуы мен социалистік жарыстарға қатысуы мәселесін зерттеген В.С. Городецкаяның 82, 83 еңбектері соғыс жылдарындағы Семей қаласындағы халықтың тұрмыс-тіршілігі мен мәдени өмірі жайлы маңызды мәліметтер береді.
Жас зерттеуші А.С. Әділбаева өзінің кандидаттық диссертациясында 84 Шығыс Қазақстанның соғыстан кейінгі жылдардағы әлеуметтік-экономикалық даму тарихындағы өзгерістерді зерттеп бір жүйеге келтіреді. Сонымен қоса Семей қаласының экономикалық тарихы жөнінде жазған З.К. Мұқатаеваның зерттеулерін 85, 86 атап өтуге болады.
Аймақтық тарихты зерттеушілердің бірі Ж.К. Қасымбаев та өз еңбектерінде негізінен Шығыс Қазақстан мен Семей қаласының тарихын зерттеуде үлкен үлес қосқан 87, 88.
Семей қаласының тарихы туралы жеке мәселерді қарастыратын Предприятия города Семипалатинска. История и современность жинағында 89, В.П. Гноевых пен Е.Л. Бакманның Семипалатинский мясоконсервный 90, Елагин А.С. редакторлығымен шыққан Семипалатинск 91 еңбектерінде, Народное хозяйство Семипалатинской области за 70 лет анықтамалық жинағында 92, А. Белякинаның 93 мен Ж.Е. Мейрамханованың мақалаларында 94 және т.б. соғыс кезіндегі әлеуметтік-экономикалық мәселелер біршама көрсетілген. Тарихты оқытуда тірек-конспектілерін қолдану, оқу жұмыстарын ұйымдастыру Шаталов В.Ф Учебные задания для учащихся по курсу истории еңбегінде 105, Кадыркулова Г. Қазақстан тарихы мен қоғам сабақтарында тірек конспектілерін пайдалану 106 және Н.Әліқұлованың Қазақастан тарихынан тірек-сызба, таблицалар 107 және Р.Бекиштің Методика работы с конспектами-схемами на уроках 108 мақалаларында әдістемелік тұжырымдар жасап, тарихты оқытуды ұйымдастыруда ұсынады.
Аймақтық тарихты зерттеу КСРО кезінде нақты бір шарттарға қатысты ғана қаралып, аймақтық айырмашылықтар, спецификасы мен жергілікті жерлердің ерекшеліктері әдетте шеттетіліп отырды. Тарихи талдаудың объективті көзқарас тұрғысынан қараудың жолы - аймақтық тарихтың ерекшеліктерін зерттеу болып табылатындықтан, бұл зерттеу жұмыстарының ерекшелігі оның экономика, әлеуметтік және этникалық тарих сонымен қоса тарихи демография сияқты тарихи ғылымдар саласының тоғысында қарастырылатындығында. Сол себептен, Шығыс Қазақстанның экономикалық дамуы тарихын жан-жақты, жүйелі түрде зерттеу міндеті туындайды.
Диплом жұмысының деректік негізі:Зерттеу жұмысының деректік негізі ретінде құжаттар Шығыс Қазақстан облысы Қазіргі заман тарихы құжаттар орталығынан (710, 659, 96, 591, 612, 1397 т.б.) қорлар қарастырылды. Олардың ішінде атап өтетін болсақ, негізінен Шығыс Қазақстанның өнеркәсіп орындарына байланысты, зауыт-фабрикалар жұмысы, жеңіл және тамақ өнеркәсіптері өнімдерінің пайыздық көрсеткіштері, оқу-білім, мәдениет, халықтың сандық-ұлттық құрамы, әлеуметтік қамсыздандыру, құрылыс шаралары бойынша жоспарлар мен атқарылған істерге жасалған есептер, актілер т.б. көптеген құжаттар пайдаланылды. Сонымен қоса біршама анықтамалықтар мен статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - ХХ ғасырдағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібінің дамуының негізгі бағыттарын анықтап, тарихи - салыстырмалы талдау жасау болса, міндеттері төмендегідей:
- Отарлаушы мемлекеттердегі капиталистік өнеркәсіптің жалпы дамуын зерттей отырып, отар елдердегі ерекшеліктерін ашу;
- Шығыс Қазақстан өнеркәсібін игеруге қатысты патша саясатын көрсету;
-ХХ ғасырдағы Шығыс Қазақстандағы өнеркәсіптік дамуының негізгі қайшылықтары айқындау;
-Шығыс Қазақстанда өндірістік инфрақұрылымдарды орналастыру мәселесін талдауды жүзеге асыру;
-1917-1940 жылдардағы Кеңес өкіметінің Қазақстан өнеркәсібін дамытуға қатысты саясатын анықтау;
-XX ғ. II-жартысындағы Шығыс Қазақстанда пайда болған және дамыған салалық өнеркәсіп құрылымдарын көрсету.
Атап өту керек, КСРО кезінде тарихты зерттеу калькалау (сызбаның дәл көшірмесін түсіру) және белгілі бір шарттарға жалпы сызбаларды түсіру әдісімен жүргізілді. Сол себепті, аймақтық айырмашылықтар мен жергілікті ерекшеліктер ескерілмеді. Объективті тарихи талдау көзқарасы тұрғысы бойынша тарихты аймақ бойынша зерттеу ұсынылады.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері: Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың 80-жылдарға дейін қамтиды, өйткені Шығыс Қазақстанның өнеркәсібінің құрылуы мен дамуы әртүрі саяси режим тұсында: Ресей империясы мен Кеңес мемлекеті кезінде болды. Осы кезеңдегі Шығыс Қазақстанның өнеркәсібінің дамуындағы негізгі бағыттары қарастырылады.
Диплом жұмысының нысаны. Осы дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болған өте күрделі тарихи құбылыс болып есептелетін қарастырылып отырған кезеңдегі өнеркәсіптің дамуының негізгі бағыттарының тарихы болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық негіздері мен әдістері. Зерттеу жұмысын жүргізуде қарастырылып отырған тақырыпқа орай тарих ғылымында қалыптасқан ғылыми таным территориясына сүйене отырып жасалуы үлкен жетістікке жету үшін талдау, жинақтап зерттеу, салыстырмалы - тарихи өткенді шолу, оқиғалардың жүйелі уақытын белгілеу және тағы басқа да зерттеуде танымдық жұмыстардың жалпы тізбегі пайдаланылды. Осы әдістердің ішінде арнайы тарихи - жүйелілік әдістерін ерекше көрсету қажет. Алдыға қойған мақсаттар мен міндеттерге байланысты қарастырылып отырған кезіндегі Шығыс Қазақстан өнеркәсібінің негізгі бағыттары анықталды, сын тұрғысына қарап, жекелеген, ерекше, жалпы, барлығына ортақ ерекшеліктерін табуда орны бөлек болды. Тарихи оқиғаларда зерттеген кезде олардың ішінен кеңестікте бірге немесе көбіне ішінен ерекшеленетін, уақытқа байланысты өзгеріп отыратын құбылыстар кездеседі. Осылардың негізінде зерттеу жұмыстарын жаңа сапалы деңгейге көтеретін мүмкіндіктер күтіледі.
Біздің зерттеу жұмысымыздың методологиялық негізінің түп қазығы-белгілі ғалым тарихшылардың, экономистердің еңбегі болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:Қазақстан Республикасында бүгінде қалыптасу процесін өткеріп отырған демократиялық жаңғырулар барысында ел тарихының "ақтаңдақтарына" айналып келген көптеген күрделі де тартысты тарихи мәселелерге жаңа сыңдарлы зерттеулер жүргізу, оны ұлттық мақсат пен мүддені және Жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре отырып іске асыру аталған тақырыптың ғылыми жаңалығын құрайды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Бұл жұмысты зерттеудің өзекті мәселесі бойынша пайдаланылған жаңа археологиялық жаңалықтар мен құнды деректер негізінде кейбір теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, ұлттық жаңғыртуға негізделген жұмыстың нәтижесін ЖОО студентері, мектеп оқушылары және кез - келген арнайы өлкетану курстары үшін жалпы ақпараттық дерек көзі ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеудің құрылымы ғылыми еңбектің мақсаты мен міндеттеріне сай түзілген. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және соған сай тараушадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен қосымшалардан тұрады.
I. ХХ ғасырдың басындағы Шығыс Қазақстан өнеркәсібі
I.I ХХ ғасыр басындағы Шығыс Қазақстанда өнеркәсіп түрлерінің қалыптасуы
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы Ресей империясының тарихындағы өтпелі кезең болды. Империя аса үлкен көлемдегі саяси сілкіністерге тап болды және оның себебі бірнеше ғасырдан бері қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық дамуымен тығыз байланысты еді.
Ресейдегі басыбайлылық құқық жойылғаннан кейін капитализмнің дамып, орын алғаны көрінді және ХІХ ғасырдың соңына қарай оның монополистік дәрежеге өтуінің белгілері көріне бастады. Бірақ Ресейдегі капиталистік дамудың Батыс Европадағы буржуазияның құрылыстың орнауы мен классикалық капитализмнен өзіндік ерекшеліктері болды. Сондықтан қазіргі ғылыми әдебиеттерде капитализмнің дамуы туралы үш үлгіні ұсынады:
Бірінші үлгідегі елдерге Батыс Европа мемлекетімен бірге оған мұхиттың арғы бетіндегі (Канада, Австралия) мемлекеттер де ене алады. Бұл аймақтағы қоғамға ертеректегі өзгешелік, өздігінен пайда болған капиталистік қатынастар, олардың табиғи дамуы, капитализмге өтудегі экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, саяси және мәдени алғы шарттарының қалыптасуы.
Екінші үлгідегі елдерде бұл жағдай басқаша қойылған (Ресей, Жапония, Түркия, Балқан мемлекеттері тағы басқа). Бұл мемлекеттерде бірінші үлгідегі буржуазиялық құрылыстың қалыптасуы мемлекеттерге қарағанда кейін бастады, бірақ қарқынды жүрді, (ішкі және сыртқы себептердің ықпалымен, сол мезеттегі ішкі қауіп-қатер салдарынан және Батыс қоғамынан артта қалуда жоюға ұмтылумен байланысты болды).
Екінші үлгідегі елдерде капиталистік үрдістің дамуы осы қоғамдағы көптеген ескі қалдықтарды сақтау шартында өтті. Батыс көптен күткен нәрсеге бірден қол жеткізеді (теміржол, ауыр өнеркәсіп). Осындай негізде екінші үлгідегі елдерде капитализм дамыды. Экономикалық артта қалу- шылықты жылдамдата билеу қажеттілігі салықтық қанау мен әлеуметтік шиеленісушілікке алып келді. Шаруашылық өмірде ұлттық негізге көшу, ұдайы өндіріске жеткіліксіз дайындық, екінші үлгідегі елдерде ұлттық құндылықтар мен буржуазиялық құндылықтар, өнеркәсіптік қоғамға Батыс елдеріне қарағанда табиғи түрде құрылған жоқ. Әрине екінші үлгінің қоғамындағы капиталистік үрдіс барысында туындаған қиыншылқтарды жою мүмкін еді, оған мысал ретінде Жапонияны алуға да болады[8;156].
Ертедегі капитализмдегі елдердің бір-бірімен тәжірибе алмасуы тек қана проблема тудырып қана қоймай, өзіндік артта қалушылық басымырақ болды. Үшінші үлгідегі қоғамның буржуазиялық өзгерісіндегі күрделі табысы көптеген өзіндік факторларға қатысты болды және жергілікті мәдени салт-дәстүрлерден жаңа құндылықтарды қабылдауға дейінгі сатылардан өтті, ақырында жергілікті мәдени әдеп - ғұрыптардан енді жаңа бір буржуазиялық құрылымды қабылдаған Азия, Африка және Латын Америкасының кейбір елдері болды.
Ресейдің ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы экономикалық дамуында шетелдіктердің инвестиция салуы аса үлкен рөл атқарды. Батыс Европада салатын жер іздеген көптеген бос капитал қорлары болды. Ресей өзінің экономикалық даму ерекшелігіне қарай капиталды шетке шығарудан гөрі шеттен көп енгізді. Шетел кәсіпкерлері өз капиталдарын Ресей өнеркәсібіне салуға құштар болды, өйткені елдегі жұмыс күшінің арзандығы оларға пайда табуға мүмкіндік берді. Патша өкіметі Ресей экономикасына шетелдік ақша салушыларға бар мүмкіндікті жасай отырып, жетіспей жатқан Отандық капиталдың орнын жабуға тырысты. Шетелдік капитал екі мақсатта: өндіргіш күштерді дамыту үшін (халық шаруашылығына қаржы салды) және бюджеттегі жетіспеушілікті жабу үшін (мемлекеттік займ) пайдаланылды. Осының негізінде өндіріске салынатын қаржы екі түрде: кәсіпкерлікке (акционерлік) және ссуда (облигация) түрінде жүзеге асты.
Ресейге негізінен Франциядан, Англиядан, Германиядан және Белгиядан капитал енгізілді. Монополистік капитализм дәуірінде отар елдер мен тәуелді мемлекеттер бірінші кезекте үстемдік етуші метрополияның өнеркәсіп тауарларын өткізу және капитал салу көзі болып қалды. Бұл шетелде монополистерге құлдыққа түскен елдердің экономикасын толық өз қолына алып, бақылау жасауына мүмкіндік берді. Метрополиялар отарлар мен тәуелді елдерге экспортқа тауар шығаруды олардың капиталын салу негізінде ғана жүрді, себебі қажетті мөлшерде пайда түсіру үшін емес, бұл елдерді арзан шикізат көзі мен жері, үнемі болып тұратын жұмыссыздыққа байланысты болатын арзан жұмыс күші, жалпы бұқара халықтың қайыршылығы мен кең көлемдегі пайдаланылатын күшпен жұмыс жасату, соның ішінде әйелдер мен балалардың арзан еңбегін пайдалану үшін салынды[8;256]..
Жалпы алғанда ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Отандық индустрияның даму қорытындыларна қарасақ, 1913 жылы Ресейдің өнеркәсіптік өндіріс көлемі АҚШ, Германия, Англия, Францияға жол беріп, әлемде 5 орынды иеленді. Соның өзінде Францияның өнеркәсіп өнімдерінің көлемі Ресейден екі есе көп болғанымен, тамақ және жеңіл өнеркәсіп салаларының есебінен көтерілді. Шойын балқыту, прокат, машина жасау, мақта өңдеу және қант өндіру жағынан Ресей Францияны басып озып, әлемде 4 орынға шықты. Мұнай алу жағынан Ресей 1913 жылы тек қана АҚШ-қа ғана жол берді. Ал сыртқы сауда да ол әлемде 6 орынға ие болды және әлемдегі төртінші индустриалды держава деп есептелінді [5;174].
Қаншама өнеркәсіпте жетістіктері болғанымен, Ресей сол аграрлы-индустриалды ел болып қалды. Империалистік монополиялар отар елдерде ұлттық капиталдың өсуіне барынша кедергі жасады, жаңа заманға сай ірі өндіріс ошақтарының дамуын тежеді. (отар елдерден бағалы минералды шикізаттарды алу үшін тау-кен өндірісінің, жеңіл өндірістің біршама дамуына ғана қолдау көрсетті, осылайша отар елдердің біржақты аграрлық-шикізат көзі ретінде ұстау саясатын барынша тереңдете түсті.
Ресейде қалалардың саны артып, ірі өнеркәсіп орталықтары пайда болып, темір жолдар салынды. Халық шаруашылығында пайдаланатын барлық өндіріс құрал-жабдықтары дамыды. В.И. Лениннің айтуынша: Соқа мен тоқпақтың, су диірмені мен қолмен айналдыратын тоқыма станоктың Россиясы плуг пен молотилканың, бу диірмені мен бу күшімен жүретін тоқыма станоктың Россиясына тез айнала бастады. Капиталистік өндіріске бағынған халық шаруашылығының қай саласын алсақ та техниканың соншалықты толық қайта қаралуы көзге түспейтін бірде-бір сала жоқ.
Ресейде капиталистік қатынастардың дамуының нәтижесінде өнеркәсіп пролетариаты қалыптасып, орыс деревняларында капитализмнің ауыл шаруашылығына ене бастауына байланысты шаруалар арасында әлеуметтік жіктеліс күшейе түсті. Басқа да ұлт аймақтары сияқты, Ресейдің орталық бөлігі болып тұрған Қазақстанда да орыс капитализмінің әсерімен елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өзгерістер болды.
XIX ғасырдың 60-шы жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу процесі толығымен аяқталып, қазақ даласында орыс патшалығы билік жүргізбеген жер қалмаған еді. Сол себепті, өлкеде әлеуметтік - экономикалық, саяси және мәдени өмірдің даму барысы патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген әкімшілдік - отаршылдық саясатымен тығыз байланысты болды[8;365].
Бүкілресейлік капиталистік рыноктың нығаюына жағдай жасаған орыс капитализмінің дамуы шикізат көзіне айналған Қазақстанды да тысқары қалдыра алмады. Капиталистік өндірістік қатынасқа негізделген Ресей экономикасының өркендеуі Қазақстан сияқты шеткі ұлт аймақтарымен тығыз шаруашылық байланысына түспейінше мүмкін болмады. Өйткені, Орталық Ресейдегі ірі-ірі өндіріс орындарын шикізатпен қамтамасыз ететін аудандардың бірі қазақ даласы болды.
Біз қарастырып отырған кезде Ресей капитализмі екі түрлі жолмен дамыды. Біріншіден, Орталық Ресейдің өзінде капиталистік қатынастар дами бастады.Даму жолына түскен өнеркәсіп пен егіншіліктің одан әрі өрістеуі, яғни, капитализмнің тереңдей дамуы, екіншіден, Ресей капитализмінің жаңа территориялардағы ықпалының күшейіп, үстемдігінің орнауы, немесе, капитализмнің кеулеп дамуы жолымен дамыды.
Қазақ даласының экономикалық маңызы туралы Дала генерал-губернаторы былай деді: Жалпы алғанада, географиялық орналасуы жағынан біздің Орта Азиямен сауда қатынасымызда өте ыңғайлы жерде орналасқан, аса кең өлкені алып жатқан Дала генерал-губернаторлығының өте зор мемлекеттік маңызы бар. . . Бұл далада күміс, қорғасын және мыс рудалары, магнитті темір, графит минералы, тас көмір және басқа да минералдар бар және жеткілікті. Ал тау жоталарындағы өзендерде құрамында алтын бар құмдар табылды. Әзірше осы байлықтың бәрі өңделіп, кен шығарылып жатыр. Бірте-бірте бұл мемлекет пен халықтың байлығының ең басты көзі болып қызмет етеді [4;145].
Қазақ даласында шаруашылық өмірдің өзгеріске түсуіне Ресей капиталистерінің Қазақстанда ұйымдастырған өнеркәсіп өндірістерінің дамуы да үлкен әсер етті. Ресейдің орталықтарынан олар өздерінің капиталдарын қазақ даласына алып келе бастады. Өйткені өнеркәсіптің өркендеп кетуіне қазақ өлкесінде бар мүмкіндіктер бар еді: Шикізат арзан, жұмысшылардың жалақысы төмен, басы артық жұмыс күші мол болды.
Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің ішінде ең маңызды саласы болды. Өлкедегі бай кен орындарына 1-Петр тұсынан бері қарай көз алартып келе жатқан патша үкіметі XIX ғасырдың екінші жартысында, қазақ жері мемлекеттің жері болып жарияланғаннан кейін түрлі-түрлі кен іздейтін кәсіпшіліктер ашып, оларға жалдамалы жұмысшылар ретінде қазақ шаруалары мен қоныс аударушы орыс, украин шаруаларын қабылдады. Мысалы, 1896 жылы бір ғана Қарқаралы уезінде 70-ке шағын мыс рудниктері, 170 күміс-қорғасын, 3 темір, 2 никель-күміс, 4 мырыш руднигі бар екендігі есепке алынған. Жалпы алғанда, тау-кен өндірісі қазақ даласында XIX ғасырдың алғашқы ширегінде-ақ даму жолына түскен Ресейдегі капиталистік қатынастардың одан әрі өркендеуі металға деген сұранысы күшейте түсті де, патша үкіметін тау - кен өндірісін дамытуға көп көңіл бөлуге мәжбүр етті. Осыған байланысты 1812 жылдан бастап орыс мемлекетіне бағынған жерлерде алтын, күміс және басқа да пайдалы қазба кендерін іздестіріп, оларды өңдеуге рұқсат ететін заң шықты да, Қазақстанда да осындай кәсіппен айналысушыларға патша үкіметі тарапынан рұқсат етілді[6;99]..
Ең алғашқы алтын өндіретін кәсіпшіліктер, XIX ғ. 30-50-ші жылдарында Өскемен, Көкшетау уездерінде ашылды. 1850 жылы Өскемен уезінің территориясында орналасқан Преображенск, Воскресенск, Бердібай, Николаевск және Ильинск кен орындарында Попов, Грехов, Самсонов, Перфильев, Филимонов, Мясников сынды кәсіпкерлер алтын өндіре бастады.
Қазақ ауылдарында шаруашылық өмірде болған өзгеріс қазақ шаруаларының көшпелі өмірге қарағанда жартылай көшпелікпен және отырықшылық өмір салтына көптен ден қоя бастауынан көрінді.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында өлкеміздің далалық бөлігінде орналасқан қалалар мен ірі елді мекендердің қазақ ауылдары мен байланысы одан әрі ұлғая түсті. Көшпелі қазақтармен қала тұрғындары арасындағы экономикалық, сауда, саяси және мәдени байланыстар Россия капитализімінің кеңейе дамуы тұсында жандана түсті. Қалалар арқылы қазақ ауылдарына капиталистік қатынастардың элементтері еніп, өлкеміздегі патриархалдық-феодалдық өндірістік қатынастардың ыдырауына көп әсерін тигізді.
Қазақстанда жүргізілген әкімшілік-территориялық 1867-1868 жылдағы реформалар қалалардың қалыптасуына, олардың дамып, өркендеуіне көп үлес қосты. Осы реформадан уездердің, облыстардың орталығына айналған қалалардың маңызы артып, ол жерлерде өнеркәсіп орталықтары мен адам ресурстары көптеп шоғырлана бастады. Ірі қалалардың ерекшеленіп шығуына байланысты, шағын қалалардың саны көбейді.
Қалалардағы халықтың саны өсті. Қалаларға қазақтар да келіп орныға бастады. 1897 жылғы санақтың мәліметтері бойынша Қазақстанның далалық облыстарындағы қала халқының саны мына төмендегідей болды[8;125]
Қала Халқының саны
Орал - 36446 адам
Семей - 20216
Петропавловск - 19688
Қостанай - 14275
Ақмола - 9688
Өскемен - 8721
Павлодар - 7738
Көкшетау - 4962
Қарқаралы - 4451
Зайсан - 4402
Атбасар - 3038
Ырғыз - 1512
Торғай - 896
ХХ ғасырдың алғашқы он жылдығында қалалардағы халық саны одан әрі көбейе түсті. Өз еркімен қоныс аударушылар бірден қала тұрғынына жатқызылды да, қаладағы халықтың санының өсуін тездетті. Алғашында, казактардан, қаланың әкімшілік аппаратынан, кейініректес қоныс аударушы шаруалардан тұратын қалалардың құрамында қазақ ауылының өкілдері көріне бастады.
Осындай үлкен даму жолынан өткен дала өлкесіндегі қалалар мен қазақ ауылдарының арасындағы экономикалық байланыс алғашқыда сауда қатынасынан көрінді. Қалалардың қазақ ауылымен тығыз сауда байланысында болғаны туралы тарихи деректердің бұл процестің аса жоғары деңгейде болғандағын айғақтайды.
Қазақ ауылындағы шаруашылық өмірдің өрістеуі, сондай-ақ қалалардың да экономикалық жағдайының жақсаруы қалалар мен орыс деревняларының қазақ ауылдарымен сауда қатынасының қаншалықты деңгейде болғанына байланысты болды. Қала мен ауылдың арасында орнатылған сауда арқылы көшпелі қазақтар мен қала тұрғындары өздерінің күнделікті қажетті бұйымдарын тауып, керегіне жаратып отырды. Қала мен ауылдың арасындағы сауданың дамуы туралы мәселеге алдыңғы параграфтарда тоқталып өттік. Қазақтар өздерінің ауылдарына жақын маңындағы қалалар мен казак станцияларына барып тұрақты сауда орындары болып табылатын магазиндерден, дүкендерден қажетті бұйымын алып отырды. Қалалардағы және қала маңындағы жәрмеңкелер қазақ ауылының көшпелі тұрғындарын Россияның капиталистік өнеркәсіп товарларымен қамтамассыз етіп отырды. Ал қазақ болса Россия империясының жаңадан өркендеп келе жатқан өнеркәсіп орындарын шикізатпен қамтамасыз етіп отырды[88;156]..
Қазақстан капиталистік қатынастарға тартылғанымен, ол бәрібір шикізат көзі болып қалды. Капиталистік өнеркәсіп ауыл шаруашылығының шикізатын алғашқы өңдеуден ғана өткізетін салада дамыған Қазақстанда XIX ғ. екінші жартысында көптеген тері өңдейтін, жүн жуатын, сабын қайнататын, шарап жасайтын, май шайқайтын және басқа да заводтар жұмыс істеді. Бірақ бұлардың барлығы техникалық жағдайы ешқандай сынды көтермейтін, арзан шикізатты пайдаланған өте майда, ұсақ өнеркәсіп өндірістері болатын.
Далалық өлкенің төрт облысында XIX ғасырдың соңына қарай жоғарыда аталғандай заводтардың 335-і жұмыс істеп, оларда жылына 2829000 сомның затын өндірген 3259 жұмысшы болған. Әр заводқа орташа есептен 10 жұмысшыдан келіп, өндірген өнімнің құны 9 мыңнан ғана келеді екен. Бұл көрсеткіштер өндірістік орындардың өте әлсіз екендігін көрсетеді[109;38]
Бұл көрсеткіштердің өте төмендігіне қарамастан осындай өндіріс орындарының жұмыс істеуі қала мен көшпелі ауылды экономикалық байланысқа түсіруде ролі өте зор болды. Өйткені мұндай өнеркәсіп орныдарының шоғырланған жерлері тікелей қалалар мен халқының саны көп елді мекендер болды.
Қазақ ауылындағы әлеуметтік өмірдің терең жіктеліске түсуінің нәтижесінде қазақ кедейлерінің көп бөлігі қалалар мен селоларға келіп әртүрлі завод-фабрикаларға, кен орындарына жалданып жұмыс істеді.
Қалалардағы өнеркәсіптің дамуын олардың жұмысшыларының санының артуынан, жұмысшылардың таптық санасының оянуынан байқауға болады.
Қала өнеркәсіптерінде жұмыс істеген қазақ жұмысшыларының санын анықтаудың біршама қиындықтары болды. Жалдамалы еңбектің есебін жүргізетін санақ материалдарының жоқтығы, әр түрлі қала өндірістерінде істеген жұмысшылар туралы мәліметтердің үзік-үзік әр жерде ғана кездесуі жұмысшылардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік бермеді. Солай бола тұрса да революцияға дейінгі қалалардың өнеркәсіптеріндегі жұмысшылардың басым көпшілігін қазақ жұмысшылары құраған.
Қазақстан қалаларының өнеркәсіптерінде еңбек еткен жұмысшылар негізінен маусымдық жұмысқа жалданған қазақтардан құралды. Қазақтардан басқа, қала маңындағы орыс деревняларының шаруалары да қала өнеркәсіптерінде жұмыс істеді. Кейбір қалаларының маңында қазақ жұмысшыларының жатақтар слободкасы аталынатын селолары пайда бола бастады.
Қалалар далалық өлкенің қазақтары үшін сауда жасайтын, немесе өнеркәсіптік өндірістер шоғырланған жерлер ғана емес, сонымен қатар халықтың мәдени және саяси күші жиналған орталықтар да болды.
Қазақ ауылының әлеуметтік экономикалық өмірінің өзгеріп, әлеуметтік топтардың сана-сезімінің оянуына, томаға-тұйық жатқан көшпелі мал шаруашылығының ыдырап, оның қарқынмен дамып бара жатқан Россия капиталистік өндірістік қатынасына тартылуына далалық өлкеде орналасқан қалалардың тигізген әсері мол болды.
I.II Шығыс Қазақстанда өнеркәсіптердің шығарған өнімдері
Өндеуші өнеркәсіптің кәсіпорындарын мынадай екі топқа бөлуге болады:
1) Ресейдің еуропалық бөлігіне және шет елге шығару үшін мал шаруашылығы шикізатын алғашқы өндеу жөніндегі кәсіпорындар: бұған жүн жуатын, мал майын қорытатын, ішек-қарын тазартатын және басқа кәсіпорындар жатты;
2) ауыл шаруашылық өнімін оны жергілікті жерде тұтыну үшін ұқсату жөніндегі кәсіпорындар: бұлар былғары, май шайқайтын, спирт-арақ зауыттары, темекі фабрикалары және т.б.
ХХ ғасырдың басында Шығыс Қазақстанның қалаларында жұмыс істеген майдагерлік-ұсақ кәсіпорындардың саны мен ақша айналымы туралы зерттеуші Ж.Қ. Қасымбаев мынадай деректерді келтіреді: 1902 жылы Павлодар мен Семей сыра қайнататын завод біреуден, кірпіш заводы Өскеменде-4, Павлодарда-17, Семейде-18; сабын қайнататын Семейде-3, Өскеменде-2; тері илейтін Зайсанда-1, Павлодарда-2, Өскеменде-6, Семей-3; май шайқайтын Өскеменде сегіз завод жұмыс істеді. Бұдан басқа бұл қалаларда бу диірменінің, тері өңдейтін, жалпы саны 86-ға жететін өндіріс орындары жұмыс істеген[88;123].
Былғары өндірісі өлкенің далалық облыстарыңда дамыды. Семей облысында 1900 жылы 22 былғары зауыты болды. Алғаш өңделген тері әскери ведомствоның зауыттарына және шетелге: Америкаға, Германия мен Францияға шығарылды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында теріге сұранымның өсуіне байланысты былғары зауыттарының саны көбейді. Бұл салада П.Плещеев және К° серіктестігі және Ағайынды Трапезниковтар серіктестігі зауыттары тек қана әскери тапсырыстарды орындады. Қазақстанның оңтүстігіңде сыртқа шығару үшін шикізат өңдеу жөніңдегі ұсақ кәсіпорындармен қоса, мақта тазарту өнеркәсібі де дамыды. 1912 жылы Келес, ал 1914 жылы Велико-Алексеев зауыттары салыңды. Құрылыс материалдары өнеркәсібі пайда болды. 1914 жылы бір Оралдың өзінде ғана 12 кірпіш зауыты жұмыс істеді, ал 1916 жылы Шымкент уезінің Георгиевка селосында цемент зауыты және т.б. жұмыс істей бастады. [89;91].
Өлкеде тамақ, дәм-татымдық өнімдер өнеркәсібі бірсыпыра дамыды, оның кәсіпорындары арасында Жетісу, Ақмола және Семей облыстарындағы ірі диірмендер, бірқатар май шайқайтын, шарап және сыра ашытатын зауыттар ерекше болды. Семейде XIX ғасырдың аяғында ірі диірмендер пайда болды. 1911 жылы олардың саны 22-ге жетті. 1908 жылы мұңда Семей ұн тартатын бу диірмендерінің акционерлік қоғамы құрылды. Ол облыстағы ұн тарту ісін толық монополиялап алды. Ұн мен майдың негізгі бөлігі жергілікті жерде тұтынушылар тапты, қалған бөлігі Ресейдің ішкі аудандарына ғана емес, сонымен қатар шетелге де жіберіліп отырды.
Күйзеліске ұшыраған қолөнершілер мен ұсақ ісмерлер жұмысшы болып кетті. Қазақстанда фабрика және зауыт өнеркәсібі нашар дамыған жағдайда қолөнершілер саны едәуір көп болатын. Мәселен, 1894 жылы Ақтөбе облысында - 9 307, ал Семей облысында - 1895 жылы 10 329 қолөнерші болды.
Маусымдық кәсіпорындар қатарына мақта тазалау зауыттары, жүн жуатын, шөмеле құрғататын кептіру кәсіпорындары және басқалар жатты. Май шайқайтын, сабын қайнататын, күріш тазартатын және басқа зауыттар, диірмендер де шикізаттың жетпеуі себепті жыл бойы жұмыс істей алмады. Сонымен бірге жылдың жекелеген кезендеріне, олардың бірқатарына анағұрлым көп мөлшерде жұмысшылар керек болды. Орта Азияның мақта тазартатын зауыттары үшін бұл қыркүйектен наурызға дейінгі кезең, яғни қыс кезі, жүн жуатын орындар үшін -- жаз, шарап ашытатын зауыттар үшін -күзгі айлар (тамыз және қыркүйек), кептіру мекемелеріне, шөмеле құрғататын және кірпіш зауыттары үшін -- жазғы кезең және т.б. болатын. [81;97].
Сауданың екінші түрі жәрмеңке, болды. Маусым сайын өткізілетін жәрмеңкелерде фабрика мен зауыт бұйымдары шикізатқа және мал шаруашылығының өнімдеріне айырбасталды. 1900 жылы 106 жәрмеңке өткізіліп, 32,7 миллион сом айналымға түскен.
Темір жолдың пайда болуына байланысты Қазақстанды отарлық қанау бұрынғыдан да күшейді. Темір жолдың болмауы Ресей капиталының Қазақстанға кең көлемде енуіне кедергі келтіріп, оны отарлық империяның шикізат және азық-түлік қоймасына айналдыру процесін кешеуілдетіп келген еді. Темір жол жүйесі өлкенің байлығын жеделдете игеру үшін және орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру үшін аса қажет болды. Темір жолдың дамуымен бірге қазақ халқын отарлық қанау да күшейе түсті. Жиырмасыншы ғасырдың басында тұрақты сауда жүйесінің дамуына байланысты жәрмеңкелердің саны азайды, қазақ даласына шығатын керуендер саны да сиреді. Оның есесіне қалаларда тұрақты сауданың тарамдалған жүйесі пайда болды, қоймалар, дүкендер, алып-сату операцияларын жүзеге асыратын пункттер қатары көбейді.
Ауқатты қазақтардың арасында қарамақтарында май ерітетін, тері өңдейтін шағын зауыттары бар өнеркәсіп иелері де аз болған жоқ. Олардың көпшілігі шетел фирмаларымен тығыз байланыс жасап тұрды.
Қазақстандағы қоғамдық қатынастардың отаршылдық сипаты ұлттық өнеркәсіп буржуазиясының қалыптасу процесін тежеді. Мұндай процесс басталғанның өзінде өнеркәсіп өндірісінде мықтап орнығып алған шетел капиталының, отаршылдық әкімшіліктің қысымымен жөргегінде тұншықтырылды. Сондықтан Қазақстандағы капиталистік қатынастар алғашқы қорлану кезеңіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz