Шыңғыстауға қоныстануды тобықты жұртын
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. XIХ ғасырдағы Шыңғыстау өлкесі
1. ХVІІІ ғасырдағы Шыңғыстау жеріндегі қоныстану
үрдісі ... ... ... ... ... ..5
2. ХІХ ғасырда Шыңғыстау өңірінде ел билеген арқалы азаматтар ... ... ...9
ІІ. Дәстүрлер сабақтастығы. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстау жерінің
тарихи тұлғалары
2.1. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстау жеріндегі тарихи
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2. Абай қалыптастырған өнер
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...50
ІІІ. XIХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстау жерінің тарихи тұлғалары
мектептегі тарих курсында
3.1. Мектепте тарих сабағындағы интерактивті оқыту
әдісі ... ... ... ... ... ... ...58
3.2 XIХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстау жерінің тарихи тұлғалары
тақырыбын оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..67
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Кез келген өркениетті кемелденген мемлекет
туған тарихын қастерлейді, оны ұрпақтарының санасына енгізгуге жағдай
жасайды. Өйткені тарихы халқымыздың мыңжылдап жинаған тәжірибесі, асыл
қазынасы. Сондықтан Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып қалыптасу
кезенінде оның жаңа талапқа сай тарихы да болуы шарт. Алайда халқымыздың
өткен тарихы Ресей империясының тарихнамасының ықпалымен, кейін коммунистік
идеялогияның қағидаларына сәйкес өңі өзгеріп, мүлдем теріс бағаланып
келгені баршамызға аян. Кемеңгер хандарымыз дана билеріміз, ел қорғаны
болған батырларымыз халқымыздың рухани көсемі болған ақын-жырауларымыз
хақында зерттелмек түгілі есімдерін атауға тиым салынып келді емес пе?
Сондықтан өткенімізді қайта саралап түбегейлі зерттеу арқылы санамызға
сіңіп қалған қоқыстардан тазарту қажет.
Ел мүддесін қорғап, халықтың береке-бірлігін арттырып, бейбіт күн
кешуі үшін тер төккен тұлғаларын болашаққа өнеге етіп қалдыру алдыдағы
басты міндет. Сол себепті де ХІХ ғасырдағы Шыңғыстау жеріндегі өмір сүрген
қазақтың даналары мен ел ағалары, қорған болған батырлары да жан-жақты
зерттелуі тиіс. Міне дәл осындай төл тарихымыздың олқылықтарының орнын
толтырудағы жұмыс ұлан-ғайыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы
Шыңғыстаудың тарихи тұлғалары тақырыбымыздағы біздің дипломдық жұмысым
жоңғар шапқыншылығынан кейінгі қазақ жеріндегі қоныс аудару үрдісі барсында
Шыңғыстау жеріне қазақтың ру-тайпаларының қайта орналасуын, сол кезендегі
осы өңірдің дара да, сара ел бастаған көсемдерін, сөз бастаған шешендерін,
қоғамдағы ықпалы зор болған тұлғаларын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмысымның міндеті:
- Шыңғыстау жеріндегі тобықты елінің қоныстануының алғышарттарын ашу;
- Шыңғыстау жеріндегі тобықты елінің елеулі азаматтарының, ел
ауызында жүрген көсем – билерінің, бай – болыстарының тарихи бейнесін
беру;
-Орта мектептің 8-сыныбында Шыңғыстаудың топырағында туған елі үшін
елеулі еңбек еткен қайраткерлері мен халық қалаулылары жайында білімін
тереңдету мақсатында интерактивті әдісті белсенді пайдалана отырып, сабақ
үлгісін жасау.
Зеттеу обьектісі: Шыңғыстау жеріндегі қоғам қайраткерлері ел бастаған
көсемдері, сөз бастаған шешендері, жұрт қамын жеген билері мен батырлары.
Зертеу базасы: Бұл ғылыми жұмыстың негізгі тәжірибелік маңызы мен қоры
жоғарғы оқу орындарындарындағы арнайы іс-тәжірибе жинақтау мерзімінде
қосымша уақыт аралығында ізденушілердің өзіндік талабымен Шығыс Қазақстан
облысы Семей қаласының № 37 гимназиясында
8 ә сыныбында жинақталды.
Хронологиялық шегі мен географиялық ауқымы: Аталған жұмысым ХІХ
ғасырдың ІІ жартысын толғымен қамтып, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Семей
қаласына қарасты Шыңғыстау өңірі аумағын қамтиды.
Зерттелу деңгейі:
Иісі қазақтың талай ірі тұлғаларын тудырған Шыңғыстау жерінің әрбір
өзенінің, тау-төбесінің, қоныс өрісінің, Тобықтының әрбір ата-ұрпағының
аңызға айналған тарихы бар. Оның көпшілігі өлең жырға, ән-күйге, дастан,
поэмаларға, энциклопедияларға, ғылыми монографияларға арқау болды. ХІХ
ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстаудың тарихи тұлғалары жайында әсіресе
тәуіелсіздік алған уақыттан кейін аудандық Абай ауылы газетінде сындарлы
мақалалар жарияланды. Жарияланған мақалалардың дені естеліктер болып
келеді. Онда әлі де болса өткеннің сынығы шежірелі қарттардың есіндегі
бұлдыр тарихтың ақтандақтарын ашуға мүмкіндік беретін құнды мақалаларда
бар. Солардың ішінен Танин К., Жанболатов М., Сүлейменов А., Түңлікбаев
М., Құрманбеков М., Шаланов С., Акимов Қ. атап айтуға болады. Арнайы
зерттеу жұмыстар жүргізіп жүрген Молдабек Жанболатұлының бұл саладағы
еңбеігін қарастырмай өте алмайсың. Әсіресе оның 2004, 2008 жылдары жарық
көрген Тобықты-Шыңғыстау шежіресі атты алты томдық шежіре түрінде жазылған
еңбегі қомақты шығарма болып табылады. Онда Шыңғыстау жерінің үш ғасырлық
тарихы баяндалып, елеулі тұлғалары түгелдей аталып өткен. Сонымен қатар
әсіресе біздің жұмысымыз үшін аталған автордың бастамасымен жазылған тарихи-
танымдық зерттеулер мен аңыз-әңгімелердің арнаулы жинағы сипатында Би атаға
арналып жазылған монографиясы құнды болып табылады.
Практикалық маңызы: Тақырып бойынша зерделенген осы дипломдық зерттеу
жұмысымымды стутенттер тақырыпқа сай семинар сабақтарын өткенде конспект
ретінде қолдануға септігі тиеді деген сенімдемін. Дипломдық жұмысым ғылыми
еңбектердің негізінде бір жүйеге келтіріліп, ғылыми гипотизаларды қарастыру
барысында түйіндері жасалған, өзіндік логикасы бар еңбек ретінде
жазылғандықтан, осы тақырып бойынша ғылыми конференцияларға арнайы жұмыстың
бөлімдерімен танысуы қазіргі кездегі өзекті мәселелерді қарастыруда маңызы
зор болатынына және студенттер өздік жұмыстарын орындау кезінде аталған
татқырып бойынша мардымды ақпарат ала алады. Сонымен қатар орта мектеп
мұғалімдеріне қосымша көмекші оқу-әдістемелік әрі мол мағлұмдық құрал, ал
жоғарғы оқу орындарының оқытушыларына теориялық негіздемелік - әдістемелік
таптырмас құрал ретінде пайдалануда маңызы зор.
Зерттеу әдістері: Еңбегімді жазу барысында саралау, пайымдау, салыстыру
әдістерін қолдандым.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, негізгі үш бөлімнен, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. XIХ ғасырдағы Шыңғыстау өлкесі
1.1. ХVIІІ ғасырдағы Шығыстау жеріндегі қоныстану үрдісі
Шыңғыстау VI-VII ғасырларда "Желдітау", VIIІ -ІХ ғасырларда
"Кіндіктау", Х - ХІІ ғасырларда "Найман күре"(сегіз өзенді тау) одан беріде
түрік халықтарының ұлы құрылтайында қолбасы Темучиннің шыдамды, берік,
мықты деген атына орай Шыңғыстау аталуы әбден дәлелденген ақиқат.
Шәкәрім қажы Қазақтың түп атасы атты толғауында:
Қолына туып еді қан уыстап,
Әлемді билейтұғын белгі нұсқап,
Қойылған Шыңғыстауға соның аты,
Өзенін осы Хаһан кеткен қыстап... - [1] дейді.
Шыңғыс хан қыстап кеткен өзен бүгінде "Хан", "Хаһан өзені" аталады.
Шәкәрім қажының, Әубәкір Оспанұлының тағы басқа шығармаларда да "Шыңғыска
жеті ел келіп жеті ел кеткен", "Керегедей керілген Шыңғыс" деген сөз
тіркестері қайталанып, оның қасиеті туралы Асан кайғыдан бастап айтыпты
деген аңыз әңгімелер баршылық.Олар Шыңғыстаудың әлмисақтан бepi түрік
халықтарының, Арғын тайпасының, Жеті Момынға жататын Қанжығалы, Тобықты
жұртының ата қонысы болып келе жатқаннын айғақтайды. Сондықтанда бұл жұрт
өз ортасынан шыққан тұлғаларын Шыңғыстау топырағынның қасиетінен деп
білмек.
ХVI ғасырдың басына қарай ыдырап кеткен Моғолстанның солтүстік
тарапындағы жерлерде, Ертістің жоғарғы сағасындағы Тарбағатайдың
шығысындағы жерлерде бұл кезде ойрат (Жоңғар) тайпаларының саяси бірлесуі
жүріп жатқан. Осы бірлесудің нәтижесінде 1635 жылы Жоңғар хандығы құрылды.
Сібір хандары мен Жоңғар тайпалары ХVIІ ғасырдың 30 жылдарынан бастап
Жоңғар мемлекеті Қазақ хандығымен бақас еді. Қазақ хандығы бұл аталмыш
мемлкеттермен өзінің солтүстік және шығыс шептері үшін табандасқан ұзақ
күрес жүргізуге мәжбүр еді[2]. Бұл кезде қазақтардың шығыс шекарасы болған
(Найман күре) Шыңғыстаудағы Жеті Момын балалары ХVIІ ғасырдың 30-жылдарының
басында Жоңғарлардан жеңілген соң көшіп, Оңтүстікте Бұхара, Үргенішке дейін
барады. Бұл оқиғаны қарт жырау Шәкір Әбенов (1901-1993) Таңшебер Жапал
қиссасында жырлаған.
Жетімомындықтар жеңіліп Шыңғыстаудан көшкенде болашақ ғұлама Әнет
Кішікұлы (1626-1723) ашамайға мініп кеткен бала екендігі жайында аңыз да
бар. Осыдан жарты ғасыр өтер-өтпесте Арғындар Үргеніштен Сырға қарай көшуге
мәжбүр болады. Оны Шәкәрім қажы:
"Баласы Болат хан боп, әз Тәуке өлген,
Хан шыққан Нәдір деген фарсы елден.
Жан-жағын жалмаған соң әлгі Нәдір
Тары ауып біздің қазақ Сырға келген".. –дейді[3].
Жетімомындықтар осы көшкенде Қызылорданың Шиелі, Түлкібас деген
жеріне келіп тұрақтайды. Бірақ көп ұзамай Ақтабан шұбырындыға ұшырайды.
Сыр бойынан шығып, Шуға келіп, онда байыздай алмай Қаратауды асып Бетпақ
даламен Солтүстікке жөңкіле ауады. Орал тауының етегіне, Ордың Қара ағашына
дейін барады. Ол тұстағы орыстарға бодан болудан ығысып, Сарыарқаға
беттейді.
Халық есінде Ата мекен – Шыңғыстау сақталғанмен ол әлі жау қолында
болатын. Күн санап нығайып бел алған халық бірлігі қалмақтарды Алтай,
Тарбағатай тауынан асырып қазақ жерін азат етеді. Қазақ халқының атақты
қолбасшысы Қабанбай мен Бөгенбай батырлар азат еткен жерлерге қазақ халқы
қоныстанып, қайта орналаса бастады. Жоңғарлардан азат болған Шыңғыстауға
халықтың орналасуы жайында Шәкәрім қажы:
Бір жорықта Шыңғысқа Мамай келген,
Босап қалған Шыңғысты көзі көрген,
Ата мекен Хан Шыңғыс босады деп
Баласына Жеті Момын хабар берген - десе, шежіре
Әрхам Ысқақовтың жазбасында айтқанындай Қараөткелден бері Шыңғыстауға
қозы аяғымен көшіп жеткен Тобықты 1780 жылдардан бері Шыңғыстауда өмір
кешуде. Боздағым атты жинақтағы Жоқтау деген жырында Нармамбет ақын:
Сөз бастайын атадан,
Бұйырмаңыз айыпқа.
Тіл сүрінсе қападан,
Ақыл азып, ой кеміп,
Көкіректе қайғы татадан.
...Қаракесек ішінде
Аз тобықты жүріппіз,
Затымыз таза шатадан.
Зат нәсілін сөйлейін,
Осы отырған әлеумет,
Тастамаңыз батадан.
О баста көштік Шыңғыстан.
Жиделі Байсың баруға,
Құбылаға бас тарттық,
Ағайынға көп айттық,
Кісі қайда тануға,
Қалың елден өте алмай,
Жаугершілік боп жете алмай,
Себеп болды бабама,
Мұнда тұрып қалуға,
Аз ауыл мұнда жүріпті
Алалық жоқ татуда... – деп жырлауынан байқауға
болады[4]. Бұл Дадан Тобықты жұртының Шыңғыстаудан екінші рет көшуі еді.
ХVIІІ ғасырдың басында қой үстінде боз торғай жұмыртқалаған заманы өтіп, Әз
Тәуке ханнан кейін Шығыстан қаһары өсіп ойрат тайпалары күшейді.
Ойрат тайпаларының саяси бірлесуінің нәтижесінде 1635 жылы құрылған
Жоңғар мемлекеті қазақ хандығымен ежелден бақас болатын. 1620 жылдардан
бұлардың арасында үлкенді-кішілі қақтығыстар мен соғыс мезгіл-мезгіл болып
тұратын.
1723 жылғы көктем басындағы әйгілі Ақ мешін жұтынан тұралап отырған
қазаққа олар 70 мыңнан аса әскермен жеті жерден тосып, лап қояды. ...Бұл
шабуылдың жалпы әскери басшылығы жоңғар қоңтайшысы Суан Рабданның інісі
Шоны Дабада болады.
Бірінші шепті Суан Рабданның өзі бастап, Іле өзеннінің батысын бетке
алады. Екінші шепті Суан Рабданның баласы Қалден Серен бастап Балкаш көлі
арқылы Қаратауға беттейді. Үшінші шепті Суан Рабданның iнici Құлан Бату
бастап Алтай мен Еділ арқылы Көкталға шүйлігеді. Төртінші шепті Суан
Рабданның немересі Әмірсана бастап Нұра өзенінің алабын сыдыра өтеді.
Бесінші шепті Қалдан Сереннің 18 жасар ұлы Серен Доржы бастап, Шелек
өзеніне шеру тартады. Алтыншы шепті Қалдан Сереннің ұлы Лама Доржы бастап,
Ыстықкөл өңіріне құдияды. Жетінші шепті Суан Рабданның ағайыны Даба Доржы
бастап, Шу бойын қыстап шыққан қалың елге қырғидай тиеді.
Жоңғарлардың осынау сүргін шабуылы қазақ халқының үштен екісін қырып
жіберді - деп жазды Ақселеу Сейдімбек Қазақ әлемі атты этномәдени
пайымдауында[5].
От қару (зеңбірек, мылтық) жасауды үйреніп, онымен әскері қапысыз
қаруланған, қытайлар мен хиуа, орыстардың астыртын қолдауымен жоңғарлар
алғашқы шабуылында-ақ Түркістан, Ташкент, Сайрам бастаған 20 шақты қаланы,
қазақ елінің бүкіл оңтүстік, оңтүстік шығыс өңірін басып алады. Қазақ жұрты
ата-қонысынан Ходжент, Самарқанд, Хиуа, Бұхараны паналауға ұмтылады.
Арқаға, Солтүстік батысқа жөңкіле көшіп, ауады.
Бұл кезде Қаратауды, Сыр бойын, қазіргі Қызылорда облысындағы Шиелі,
Түлкібас аудандары орналасқан жерді қоныс етіп отырған Арғын тобықты Шу,
Сарысу, Қаратаудан асып, бетпақ даланың шөлі арқылы Сарыарқаны бетке алады.
Бірақ ол бағыттынан қолайлы қоныс таба алмай... тобықтылар еріксіз батысқа
ойысады. Талай рет жау шабуылынан ауыл-жұртын қорғай соғысқан олар Кіші жүз
руларымен қанаттас болады. Маңғыстаудан айырылған Кіші жүз руларымен
қанаттасып Ойыл, Елек, Ор өзендерінің бойына дейін барады.
Осы ақтабан шұбырынды болып ауғанда, - дейді Шәкәрім қажы өзінің
шежіресінде – Ұлы жүз Бұхара, Ташкент маңына жақын қалып, Орта жүз Ешім,
Нұра, Сарысуға барады. Қыпшақтар онан да ары Арал көлі мен Ақтеңізге барып,
Башқұрттар мен Кіші жүз Алшын Күнбатыс һәм Солтүстікке барады. Тобықты
Орынбордың бергі жағында, Ордың Қашағанына барған.
Сырдың бойынан шыққалы мал-жанына жайлы жер, ұрпағына қолайлы қоныс
іздеген Жеті Момын жұрты қазақтың кең сахарасын жарты ғасырға жуық
шиырлаған еді.
Абылай хан, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай бастаған батырлар
қазақ жауынгерлері жауды талқандап Алтай, Саян, Тарбағатайдан асырып
тастайды. Сол жорықтардан кейін Сарыарқаның Шыңғыстау тауларының жаудан
босағаны туралы Мамай батыр хабар әкеледі. Содан маслихат жасап, ақыры
Қанжығалы мен Тобықты ұрпақтары көшуді ұйғарып, Жеті Момынның қалғаны
жылыстап Сарыарқадан қоныс табады. Жол бойында Шыңғыс өлкесіне ел
қоныстанып, жердің бос еместігі жайлы хабар жеткен соң, Қанжығалы ұрпақтары
көшуін тоқтатып, Ерейментау, Мұхаджар маңында қалады. Ат төбеліндей ғана
тобықты көшін жалғастыра береді. Сыр бойынан шыққаннан бергі жарты ғасырға
жуық уақытта жүрген жол, қонған жұрт, қыстаған қоныс қаншама. Оның бары
қазақтың салтанатты көші емес-ті. Өкшелей қуған, кейде тосыннан тап болатын
жаумен соғысып, мал-жанды қорғау қажет. Жеткен жердегі ертеден қоныс теуіп
қалған жұртпен түсінісу де оңай емес-ті. Сондықтан тобықты жұрты бұл жолда
(жарты ғасыр шамасында) жаудан қорғанып, жол тауып, ұрпақ өсіріп, мал-жан
сақтауға тас түйін төселіп алған-ды. Шыңғыстауға қоныстануды тобықты жұртын
Кеңгірбай би бастаған. Кеңгірбай би: Не тобықтыны ел етем, ата қонысын
әперем, не құртамын, сол жердің топырағында қалдырамын! - деп өзіне серт
беріп, елін Шыңғыстауға бастайды.
Шыңғыстауды мекендеп, екі дариядан (Ертіс, Балхаш) су ішуді мақсат
еткен ... тобықтылар талай қиындықтарды көріп Ертіске жетіп біраз
тыныстап, аялдайды. Сол жерде қайтыс болған Бөкенші батырды Әзіреті
Сұлтанға апарып жерлеп келгенше бір-екі жыл еру болады. Бүгінде ол Бөкенші
ауылы аталып кетеді. Ертісті өрлеуге онда қоныстана бастаған орыстарға бата
алмайды. Шыңғыстан бастау алып ағатын Шаған өзенінің аяғына ілінген тобықты
жұртының ел басшысы – Кеңгірбай би, Қараменде би, Көбей билер қол басшысы
Мамай, Қуандық, Қарабас, Тоқтамыс тағы басқа батырлар ақылдасып Шыңғысты
иемдену үшін оны осы Шыңғыстан шығатын Шағанның аяғынан бастау керек деп
ұйғарады. Сол үшін Шаған бойына шашырай орналасқан Қыпшақ, Арғын жұртын
кимелей ығыстырып Мәмбетей, Үмбетей, Құлық, Ырыс, Қаржау аталарын
орналастырады. Тобықтының қалың малын соларға қалдырып, өздері жауынгер
жұртпен ілгері Шыңғысты бетке алады. Көкен, Шаған бойында қалған жұрттың
батырлары Қарабас, Жанан, Саптыаяқ, Борсықбайларға осыдан Шыңғыс тауына
қарай өрлеп жер алу міндеттеледі.
Жаугершіліке бейімделіп алған Мырза, Мамай, Қабас, Көкше, Жөкең
ұрпақтары ілгерілей озып, бірітіндеп Аршалы, Шұңай, Доғалаң, Қыдыр, Орда,
Боқайдан асып Шыңғысты жамбастай Сыбан, Матайлардың арасына орын
тебеді[6].
Олжай, Дадан, Жуантаяқ, Жүзбенбет ауылдары бәрінің орта тұсы Ши бойын
өрлеп, Қыдыр, Балпаң, Өртең бұйырына артады.
Сақ, Тоғалақ, Әнет, Бәкең, Байғара, Есболат, ұппағы Аршалы, Доғалаң,
Шұңайға қоныстанады.
Шыңғыстауға келген тобықты осылайша қоныстанған-ды. Шыңғыстағы Матай,
Сыбан, ойдағы Уақтармен қыз алысып, құдандалы көрші болып жайғасады. Біраз
жыл тату көрші болысады. Бұл 1770-1780 жылдар шамасы болса керек.
1.2. ХІХ ғасырда Шыңғыстау өңірінде ел билеген арқалы азаматтар
Шыңғыстау әлемге әйгілі үш тұлға – һәкім Абайды, ғұлама Шәкәрімді,
данышпан Мұхтардың жаралған топырағы, кіндік қаны тамған жері, өскен
ортасы. Шыңғыстау ғасырлар бойы өмірі өткен бабаларымыздың тұлпарларының
ізі, көші-қонының тау-сілемі, қоныс жұртының орны, тамған қаны мен терінің
табы, киелі аталарымыз бен аналарымыздың қасиетті сүйегі жатыр. Бұл күнде
шыңғыстау – тобықты егіз ұғым. Сол себепті де Шыңғыстау жерінің тарихы
жайлы, әсіресе оның ХІХ ғасырдағы тарихи тұлғалары жайында айтар болсақ
тобықты шежіресі, сол елдің тумалары туралы атап өтпей кете алмайсың.
Жоңғарлардан қазақтың біртуар ғарыштық тұлғалары Қаракерей Қабанбай
мен Қанжығалы Бөгенбай азат еткен соң, қазақтың рулары еншілерін ала
бастады. Міне осы кезде тобықты елінің де дәмесі, Шыңғыстау жеріне ауған-
ды. Оған бойындағы барлық күші мен қуатын жұмсаған тобықты елінің дара
тұлғалы азаматы – Кеңгірбай бидің еңбегі зор. Елі үшін еткен қызметін
жоғары бағалаған ұрпақтары оны Би ата, Бабамыз деп атайды. Осыған орай
Шыңғыстау жеріндегі алып отырған мерзімдегі тарихи тұлғаларды Кеңгірбай
биден бастағанды жөн санаймыз.
Кеңгірбай Жандосұлы (1735-1825) Ақтабан шұбырынды кезінде Кеңгір өзені
бойында дүниеге келген. Бейіті Шыңғыстауда, Жидебайдан 4-5 км күнбатыс
жақтағы өзі өсиет еткен жерге қойылып, басына күмбез бейіт тұрғызылған.
Арғын, Тобықтының атақты биі, қасиетті ел басшысы, киелі бабасы Кеңгірбай
Олжайдың тұңғыш немересі[7]. Кеңгірбай Жандос (Жігітек) ұлы тобықты елінің
тарихында теңдесі жоқ еңбегі бар, зиялы түркі жұртына мәшһүр тарихи тұлға.
Көзі тірісінде ел билігін немере інісі, өзі тәрбиелеген шәкірті
Өскенбайға беріп ел мүддесін, ұрпақ тағдырын ойлаған ұлағаттылығын танытқан
биді Құнанбай қажы да, Абай да кезінде артықша түсініп, бағалаған.
Елінің қайыспайтын қажырлы иесі, халқының аруақты киесі болған биді
бұл күнде Шыңғыс елі "Би ата" деп құрмет тұтады. Аруағына сиынып, есімі
елінің ұранына айналған.
Кеңгірбай ел биілігіне жастайынан араласады. Абылай ханның көзіне
түсіп, би аталғанда Кеңгірбай небәрі 17 жаста екен. Бидің алғашқы билік
айтқанда киген бас киімі оның оның алтыншы ұрпағы Би ата кесенесінің
шырақшысы болып отырған Жақсыкелдіұлы Амантау Сүлейменовтің қолында
сақталған[8].
Халқымызда Көш бастау қиын ба, ел бастау қиын ба, сөз бастау қиын
ба? дейтін танымдық пайымдау бар. Кеңгірбай би - осы қиындықтың бәрін
абыроймен атқарып, жас батыр, көреген көсем, әділ би танылып, ел құрметіне
бөленіп, Кабекең атанған, бұл күнде иісі Тобықты елінің ұранына айналған
киелі бабасы.
Тобықты жұрты Арғын атасының жеті Момынның байырғы қонысына бүтіндей
бет бұрғанда елдің жақсылары бас қосып, мына белгісіз сапардың алдында
елдің басшы – биі кім, батыры кім, болатынына кеңесіп келісіп алмаққа
жиналады. Жас батыр Кеңгірбай:
-Тобықты соры ашылмаған ел ғой. Мына сергелдең қай қиырға соғарын кім
болжапты, енді елге ие болыңыз. Көбей – кеңесшіңіз, мен – қолбасшыңыз
болайын, - дейді.
Сонда қалмақпен қантөгісте қаһарман батыр атанып жекпе-жекте жан
шыдатпаған алып батыр сәл ойланып:
-Жоқ, Кеңгірбай, менен қарыңның қаруы кем, қантөгісте қапы боларсың.
Бірақ қиянға қарайтын қырағылығың кең, халқынды қажытпассың. Сен би бол,
кемеңгерлігіне сенем. Мен жасым ұлғайса да, жау қолынан жапа шегіп көргенім
жоқ. Қатыгезге қан құстырып, қайыспайтынды алдыңа тізе бүктіре алам.
Сондықтан мен қолбасшы болайын, - депті. Көпшілік қауым батыр бабаның осы
пікірін қостап, Кеңгірбай – ел көсемі, биі, Көбей – кеңесші би, Мамай батыр
– қолбасшы болыпты[9].
Ел билеу қашанда жеңіл болмайтыны белгілі. Өзге туыстары қырылып
қалып, аз ауыл тобықты жұртын бастап шыққан Кеңгірбай елі артқан сенімді
ақтау үшін Тобықтыға Шыңғыстауды алып беріп ел етем. Болмаса сол
топырақта қалдырам деп табандылық танытудан өзге жол да жоқ еді. Ел
бірлігін қатаң тәртіппен ұстай отырып, қатарының аздығына қарамай, өзгеге
еңкеймей, ығып ырық бермей, алған бетінен таймай табандылық танытқан
Кеңгірбай би - Қабекең, Би ата атанған адам. Шыңғысқа қоныс теуіп алған
соң, Жерді неге кеңейте бергіңіз келеді, жетпей ме? деген Көбейге:
Келешек ұрпақ өспей ме, тарлықтан талқы кешпей ме? - деген екен сенімді
сырлас серігіне сырын ашып.
Тобықты жұрты Шыңғыс өңіріне ілінгенде небәрі 200 отбасы болыпты деген
дерек бар. Ол кезде өздерінен бұрынырақ келіп, азат етілген жерлерге Арғын,
Найман, Уақ, Керей ортасынан ойып орын алу оңай болмағаны сөзсіз. Шәкәрім
қажы:
Қабакең де өрлепті Шидің бойын,
Шөбі шүйгін жер ғой деп малға тойым.
Кейде жау боп Матаймен, кейде бітіп,
Есі-дерті Шыңғыста, айтпайды ойын - деп Кеңгірбай бидің алысты
көздеген арманы бар адам, ол арманын жүзеге асыру үшін жан аямауға бекінген
айла - әдісі мол қайраткер, астар - қалтарысы көп келелі көсем екенін
танытады[10].
Кеңгірбай бидің ел ішінде және ел аралық қатынастарды қақтығысқа
жеткізбей тапқырлығымен шешіп отырған кездері жетерлік. Мәселен, Тобықты
Шыңғыстауға ілініп, ірге тебе бастаған кез екен. Ел аралас-құралас болып
бірге көшіп, иықтаса қонысып жүрген шақ болса керек, -деп жазады қариялар
сөзін көп тыңдап, артына мол қазына қалдырып кеткен Құралбек Жакеев. –Би
ата ауыл-аймағын аралап жүріп бір үйде түстеніп отырса, қазақ үйдің
сыртынан бір қыз бала:
- Алдыңызға баруға би атамның көзінен қорқамын, былайғы жұрттың сөзінен
қорқамын. Осы жерден бір ауыз сөзімді Би атам тыңдар ма екен? –депті.
- Қысылған екенсің қарағым, қысқа айт, - депті Би ата.
Сонда үй сыртындағы бойжеткен:
- Бір жүзігім бар еді,
Ол қолыма тар еді.
Бүлінгенде сол жүзік,
Мына жігіт бар еді, - депті жұмбақтап жағдайын жеткізгенде, қыз
жанындағы жігіт:
-Ол кезде бала едік,
Істеріміз шала еді.
Бұл Тобықты мен Сыбан,
Жауып тұрғаны жала еді, - деп қарсылық айтыпты.
Қыз бен жігіт қылығын хаттай таныған Би:
-Осы сөздерінді бұлжытпай Ақтайлақ биге барып айтыңдар. Сол кісі
айтатын билік екен. Бөгелмей барыңдар, Бөгелмей барыңдар, қарақтарым, -
депті.
Сыбан биі Ақтайлақ екі жастың қосылуына билік айтып, Қабекеннің
емеурінімен ел арасында туғалы тұрған дау-жанжалды өршітпей тоқтатыпты[11].
Бірде ел ішінде күрделі дау туса керек. Абылай хан игі жақсыларын
жинап, осы даудың билігін "Атасы қол бастаған, шешесі көш бастаған адам
айтсын" дейді. Сонда шеткерірек отырған Кеңгірбай жүресінен отыра қалып,
қолын жайып: "Иллаһи амин. Бұл даудың билігін мен айтады екем", - деп
дауыстап бетін сипапты. Одан "Қалайша?" деп сұрағанда, ол именбестен:
"Арқатай менің атам. Кешегі кекілікті кезеңде оққа ұшқанда атыңды құдайға
айтып үш күн жер бауырлап жатып алып жылаған едіңіз ғой. Ал анам Айпара көш
түгілі елді бастап Арқаға әкеліскендердің бірі", - депті. Осы сөзге тоқтап
Хан басқа тіс қаққан кәнігі билерге дау билігін айтуды бермей, Би атама
тапсырыпты. Содан бастап Би атам Абылайдың қара қылды қақ жаратын даңғыл
билерінің бірі саналыпты.
Хан тағы бірде келелі іске кеңесу үшін Би атамды шақырса, ол кісі
бармапты. Екінші рет шақыртса тағы да бармайды. Үшіншісінде барса, Абылай
ешбір ашу-ызасыз:
- Неге келмей жүрсің, өкпең бар ма? -десе керек.
Би атам іркілместен:
- Өкпелеп едім, - дейді.
- Неге? - дейді хан.
- Жарлықтарыңызға жарықшақ түсірмей жалтақсыз орындап, өзгеге жетек
болып жүрсем де дұрыс батаңызды бермедіңіз. Өкпем осы еді, - дейді.
Сонда хан қос қолының сыртын өзіне қаратып жайып отырып:
- Қане, не қалайсың? - дейді.
Би атам:
- Абылай атыңды қалаймын! Хан іркілместен:
- Бердім! - деп аллаһуакпарын айтып, бетін сипайды.
Сол сәтте Би атам атына міне сала "Абылайлап" жөнелгенде Абылайдың екі
көк бөрісі epe кетіпті. Тобықты сол күннен бастап ел тағдырына байланысты
дүбірлі аттаныста "Абылайлап" ұрандап ақ ту көтеретін болыпты. Бұл Тәуке
батырдың жырындада, 1931 ж. Шыңғыстау ауданының орталығы Қарауылға шапқанда
да, т.б. сәттерде "Абылайлап" ұрандайтыны осыдан қалған деседі. Сондай-ақ
"Би атамның киелі көк бөрілері бар екен, ол ерекше жауласқан әруақты адамға
көрініп, оны райынан қайтарады екен" деген аңыз әңгімелер көп айтылатыны да
осыдан. Кейінде Би атамыздың есімі "Кеңгірбай" Тобықты жұртының ұранына
айналған. Сонымен, Тобықты жұрты оларды қолайына қарай қатар ұрандайтын
болған[12].
Кеңгірбай бидің ерекше еңбегі азғана ауыл Тобықты жұртын Шыңғыстауға -
Арғын атаның, Жеті Момынның ата қонысына әкеліп қоныстандыруы, оны өзге
жұрттан ақыл-айла күшімен де, билік күшімен де тартып алып, Тобықтыны тұтас
ел етуіне орай айтылады.
Сәбит Мұқанов "Абай Құнанбаев" атты монографиясында: "Кеңгірбайға
шейін Арғын руларының ішінде Тобықты еселі ел болмаған... Кеңгірбай
тізгініне ие болып, би атанғаннан кейін Тобықты көршілес рулармен теңесу
былай тұрсын, зорлықпен көбін сырғытып, Тобықтыға тиісті жерді кеңіткен,
Тобықтының үстемдігін кеңейткен" деп жазады.
Кеңгірбай би орыстарға тәуелді болмай, халқының салт-дәстүрін, тілі
мен дінін сақтауды мұрат тұтады. Сол үшін Ресейдің басқыншыларымен мезгіл-
мезгіл қақтығыс, күрес жүргізіп келеді. Кеңгірбай бидің кім екені, елі үшін
еткен еңбегі қандай, халқына қадірі қандай болғаны, заманында әділ, алғыр,
өжет, кемеңгер би саналғаны "Абылай хан" кітабындағы Міржақып Дулатовтың
поэмасында, Әнуар Әлімжановтың "Жаушы" романында, M. Әуезовтің, Сәбит
Мұқановтың шығармаларында, т.б. тарихи басылымдарда баршылық.
Халқымыздың мәйегі мол қазынасын жинаған кемеңгер ғалым Ахмет
Байтұрсыновтың "Ақ жолында" Кеңгірбай бидің қазасында айтқан Зере анамыздың
жоқтауы толық берілген.
Кеңгірбай бидің Тобықты елі үшін кемеңгерлік еңбегін, кезінде Абай да
қатты құрмет тұтқан, "Кеңгірбай би болмаса Тобықты көрінгенге телім болып
кетуші еді" -деп, Байкөкше ақынға "Кеңгірбай би" деген дастан шығартады.
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында:... "Абайдың Байкөкше ақынға
жаздырған "Кеңгірбай би" дастанында да би өмірінен деректер молынан
қамтылған. Сол сияқты "Абылай хан" тарихи дастанында:
Кеңгірбай, Боранбай би ел үлгісі
Ізбасты, Бұқар жырау сөз үлгісі.
Дұғагөй Шақшақ Жәнібек тағы да бар,
Жан досы Абылайдың молда кісі, - деп жазылған. Шәкәрім, М.Әуезов,
А.Құдайбердиев, С.Мұқанов, Ә.Әлімжанов, М.Мағауин тағы да басқа көптеген
белгілі ақын-жазушылардың шығармаларында Кеңгірбай тұлғасы жан-жақты
сомдалған"... дейді[13].
Қасиетті бабасының творчестволық портретін, бюстін оның ұрпағы, CCCP
Суретшілер одағының мүшесі, Суриков атындағы Москва академиясының түлегі
Мұратбек Жанболатұлы жасап шықты.
Қарауыл селосынан Би ата мұражайы ашылды. Би ата басына барып тағзым
етіп түнеушілерге және шырақшыға арнайы үй, тасжол салынып, электр жүйесі
тартылды. Республика жұртшылығына сауын айтып, ат шаптырып, балуан
белдескен, ақындар сайысқан ac берілді. Жорғамен жүріп табақ тартып, Би ата
өсиетіне адал болуға баталасты, бәтуә сөзі оқылып мақұлданды. Өткен ac,
мазарды, мұражайды ашу салтанаты жөнінде облыстың барлық телерадио арналары
мен баспасөзі арнайы хабар берді. 2002 ж. аудан әкімі Б. Үйсімбаев, Би ата
ауылы әкімінің басшылығымен аудан жұртшылығы Би ата ауылына Болат
Кәрібаевтың жасаған ескерткішін қойып, ac беріп, ат шаптырылды. Талай ақын,
шешендер өзінің өлең-жырын Би атасына арнады[14].
Кезінде Кеңгірбай бидің есімі таптық саясаттың көздеген нысанасына
айналды, кәріне ұшырады. Қиянат пен жаланың не бір сорақы соққысына душар
болды. Сондықтан да заманында Бидің айтқан сөзі, өсиеті, тындырған ici,
ерлігі, кемеңгерлігі, тектілігі жеткілікті жиналмай жазылмай қалды.
Саясаттың қол шоқпары құлдарының айтқан сөздері, жазғандары Би есімін
қалай қаралап жатса да халық көңіліндегі ол ардақты есімнің кіршіксіз пәк,
сұңғыла бейнесі еңкеймей, кірленбей қайта шығанға шығып, асқақтай түсті.
Ұрпақ жадында қалған әңгімелер негізінде жазылып баспа жүзін көрген мына
екі әңгімені арнайы ұсынып Би атаның кім болғанын тереңірек түсіндіруді
мақсат еттім.
Тобықты елі Кеңгірбай би мен Мамай батыр бастап, "Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұламада" Сырдария өлкесі, Шиелі жерінен 40-50 жылдай жол шегіп,
Семей Шыңғыстауына келіп қоныстана бастағанды. 1722-1723 жылдарда
Кеңгірбай, Көбей билер елі Шиелі бойын мекендеді.
Сібір губернаторы Семей оязы арқылы ауыр халдегі көшіп-ауып келген
азелдерге бұйрықтарын бере бастайды: "Патша өкіметіне бодан болыңдар. Енді
мұнан былай 100 жылқыдан 3 бас, 100 сиырдан 5 бас, 100 қойдан 10 қой салық
төлейсіңдер" - деп. Бұл бұйрықты Кеңгірбай би айтқан мерзімінде орындамай,
кешіктірген екен. Сонан Семей оязы жасақ-жендеттермен Потапов деген
офицерді бастық етіп, Кеңгірбайды айдап әкел" деп жібереді. Потапов
Қабекеңе келіп: Губернатордың жарлығын орындамайсың", - деп, сақалын
күзейді, арба дертесіне сол қолын байлап, жаяу айдаған[15]. Сөйтіп,
Кеңгірбай биді арбаға тіркеп, екі шақырымдай жерге айдап келе жатқанда,
Көбей би, Кенбай, Бектас үшеуі "Қоштасып қалайық" деп, алдарынан шығыпты.
Қабекең келе жатқан Көбейлерді көріп оң қолын көтеріп, Потаповқа өтінген:
"Ана адамдармен қош айтысып сөйлесейін, рұқсат етіңіз" - дейді. Потапов
арба жанында келе жатқан тілмаш татар жігітке: "Мына Қарақабан ана
адамдармен не сөйлесер екен, жөндеп маған аударып бер", - депті. Кеңгірекең
рұқсат алып, тоқтап тұрғандарға айтқаны:
"Айдап келеді ақ найзалы, Ақылымнан таппадым еш пайданы. Тілеуімнің әйелі
екіқабат, Ұл туса, атын қойыңдар Ep Байдалы. Қалған жағдайды оязға барғанда
көре жатармын. Елге ие болыңдар, Аллаға барлығыңды тапсырдым" - депті.
Сонда Потапов жанындағы тілмашына: "Мына Қарақбан не айтты, соны толық
аудар", - депті. Татар жігіті Кеңгірбай биге жаны ашып, өзгертіп аударыпты:
"Бұл кісі Семейге барғанда оязға мені жазықсыз сақалымды күзеді, қолымды
байлап, жаяу айдады, жанымды қинады деп айтамын. Қатты зорлық жасады
деймін" - депті. Потапов Қабыкеңнің айтары дұрыс-ау дегендей ойға түсіп,
қорыққанынан: "Пусть тогда со мной рядом на тележку садится" -деп, жанына
Кеңгірбай биді отырғызып алыпты.
Семейге келген соң, Потапов Кеңгірбай биді оязға кіргізіп: "Сіздің
тапсырмаңызды орындап, Жандосовты алып келдім" дейді. Ояз: "Сен, қазақ, не
себепті патша жарлығын орындамайсың" - деп қаһарланыпты. Кеңгірбай би:
"Губернатор тақсыр, бұйрықты орындау қазіргі жағдайда өте қиын. Еліміз
көшіп әлі орныққан жоқпыз. Қоныс іздеп әуреленудеміз. Бұрынғы көне
дәуірдегі ата-бабаларымыз қоныстанған жерімізге басқа елдер келіп, орнығып
алыпты. Біздер көп заман бойы Ісләм дінін қабылдаймыз. Ол дінді ауыстыра
алмаймыз. Әскер де бере алмаймыз, өйткені жоңғар-қалмақтармен көп жыл
соғыса-соғыса халқымыздың саны азайды. Сіздер бұл жағдайды толық
түсініңіздер. Мал салығы да көп. Міне, халқымыз осындай халде болып тұр" -
депті.
Осыдан кейін ояз қасындағы ұлықтарымен кеңесіп: "Қазақ басшысының
жауабы дәлелді екен", - деп Кеңгірбайды босатып, қолына құжат беріпті.
Бірақ та малға салған салық (налог) бекітілсін деген бұйрық жасап,
Кеңгірбай биді еліне қайтарыпты.
Бұл жағдайды естіген Қараменде би Кеңгірбай биге хат жазыпты:
Сәлем де Кеңгірбайға кел кетелік,
Мықты сабаз атанды терлетелік.
Мұсылманның еліне бетті бұрып,
Аты жақсы дариядан ары өтелік.
Кеңгірбай би өз жауабында:
Атыңнан айналайын, Қараменде,
Ұл тумас сірә, сендей кейінгі елге.
Керегедей Шыңғысты қия алмадым,
He де болса қаламын осы жерде - депті[16].
Содан соң Қараменде біраз елмен Балқаш, Ақтоғай, Тоқырауын жаққа жер
кеңісін деп көшкен екен. Ал Кеңгірбай би бастаған Тобықты елі Шыңғыстауға
біржола орнығып қалыпты. Тобықты жұрты Шыңғыстауда тұрақтап, орнығып, оны
ұрпағына мұра етудің мұратымен ірге теуіп, күлін үйіп, қоныстарына оба,
өлгендеріне мола тұрғыза бастайды. Жердің пішін-бедеріне, ірең-ірілігіне,
су-сайына сай; кімнің еншілеп иелік етуіне қыстау, жайлау, күзек етіп
тұтынуына орай өздерінше атап, қоныс, өрісі іргелес ел-жұртпен алыс-беріс
ағайындық қатынас, туыстық байланыс орнатады.
Бас құралып, мал өсе келе жер таршылығы сезіле ме? Болмаса келер
ұрпақтың қамын ойлаған ішкі пікірден ағат әрекет, оғаш қимыл жасала ма?
Әлде басынан сөз асырғысы келмейтін, алдынан жан өткізуді өзіне кемістік,
кемсіту санайтын, өзгенің еркінсуіне ece бергісі келмеуден бе? Әйтеуір
қанаттас отырған ағайын жұртпен арасында аракідік түсінушілік те, ерегес
егес те бой көрсетіп қалып жүреді. Әсіресе Шыңғыстың балақ сілемі Бұғылы,
Машан, Сарытауға ертерек қоныстанған ағайын арғын елі мен тобықты жұртының
арасындағы реніш күн санап жиілей түссе керек. Екі жақта да өр мінезді, от
тілді жандар жоқ дейсіз бе? Кейде "Мал ашуы - жан ашуы" десіп айтысып,
тартысып, қамшы, жұдырық сілтесіп қалатын кездері де болса керек. Қашанда
көптің, күштінің сөзі де, ici де ipi болмай ма? Ішінара керісіп, кешірісіп
жатса да арғын жұртының арасында:
- Аз ғана ауыл тобықты маза бермейтін болды ғой!...
- Берсең қолыңнан, бермесең жолыңнан деп басынуға айналды емес пe?...
- Жоқ қуып барсаң жолыңнан адастырып, ізін шалдырмайтын болды шолақ
байталдың құйрығындай тобықты...
- Дауласып, жүгінер болсаң сырттан биі жұмбақтап сыртын беріп, сырғақ
биі сөздің ұшын ұстатпай сілеңді қатырады... деген сөздер өрістей түседі.
"Бұл тобықтыдан қашан есеміз қайтады" деген реніш, талап елдің ақсақал-
қарасақалдарына бірнеше дүркін жетсе керек.
Ауыл-үйдің, ағайын-туыстың арасындағы барлық жайды тамыршыдай танып,
есепшідей бағып, біліп отыратын ел ағаларын бұл алаңдатпай қоймағаны анық.
Ic насырға шаппасын, ағайын арасы ашылмасын, лажы болса түсіністік тапсын
деген ниетпен, арғынның ел жақсылары әр тұрғыдан адам қосып көрші қонған
бауырларына барып, танысып, табысып келуге бір топ адамды аттандырады[17].
Ақсақалдар оларға: "Бір атаның ұрпағы едік, арып-ашып алыс жолдан
келді. "Жетім қозы тас бауыр" деген қателігі, қаттылығы болса кешірейік.
Біз біраз орнығып, отырып, қорланып қалдық қой. "Аға - бор, іні - тас"
-дейтін еді бабаларымыз. Жәй-күйін білейік, бауырымызға тартайық - деген
ниетті қатты ұстауды тапсырып, қолайы келсе ауыл, үй арасындағы сұғанақ
қолды, солақай істі, суық жүрісті тыюды ел басшыларына ескертуді аманат
етеді". Үлкендердің, көптің ниеті осы болғанымен, ішінде кейбір жоғалған
малының, тарылған өрісінің ащы күйігімен ренішін ішіне сақтағандары да жоқ
емес. Олар "есемізді қайтарар сәт туған шығар" деп дау-дамайын түгендеп,
қаһарын жинап, қаруын сайлап кіжінулі еді.
Жігітті желіктіретін әзәзіл-білегінің күші барлар, тақымында өрге
салса төсте озатын тұғырына сенімділер: "Тобықты тиылмаса, ыңғайға, ырыққа
көнбесе тұрысатын жерін байласпақ[18] Оған болмаса атой салып, елін шауып,
малын талап, алыс-ауыр жолдан келген аз ғана ауыл тобықтыны Шыңғыстан
асырып, Қақтан (Балқаш көлінен) әрі айдап тастамақ" пиғылдар да қара
көрсетіп қалатын болса керек. Осындай әр түрлі пиғыл, әр қилы мінез,
мұраттағы арғын азаматтары атқа қонып тобықты жұртын бетке алады. Бұл хабар
қанаттас отырған Қабекеңе (Кеңгірбай биге) жетеді.
Би өз ордасын оқшау қондырып, еңселі үйлерді жинатып қатар тіккізіп
қонақтарды күтуге қам жасатады. Жер аяғы қашық емес ағайын жұрттан келген
қонақтарды ауылдың үлкен-кішісі қарсы алып, құрақ ұшып қызмет етеді.
Ортасында емеурінмен ұғысып, елдіктің сөзін ұстаған кемеңгерлері де бар,
егес қашан басталады деп елеңдеушілер де жоқ емес. Келген жолаушылардың
үлкендері, басшылары қарсы алушылардың ішінде атақты батырлар да, бидің өзі
де жоқ екеніне көздері жеткен соң алыстан келген аталы елдің басшысы ғой
(жасы да үлкен болса керек) деп биге арнайы адамдар жіберіп, сәлем беруді
орынды көреді.
Екі-үш адам келіп Кеңгірбай бидің табалдырығын аттанғанда би теріс
қарап жатыр екен. Келгендердің сәлемін естігенін сездіргенімен басын
көтермейді. Олар биге арнайы сәлем беруге кіргендіктерін, қонысқа қайырлы
болсын айтып, ағайындық ақ тілекпен келгендіктерін жеткізеді. Қонақтарды
биге ертіп келген ауыл адамдары оларға қайыр-қошын білдіріп, ризалық
танытып жатқанымен би тіл қатпайды, жүз көрсетпейді. Бір сәтте сол қолын
көтереді.
Тобықты биі қонағын қош көргенде қолдарын көтеріп, дау, талапты
қабылдамасын танытқанда аяқтарын көтеретінін естіген сезімтал, сергек
жолаушыларға би қоңыр үнмен сөзін суыртпақтап "Айдыны шалқар ақ селеулі кең
дала, ортасында ақ селеу басқан бір төбе" - дейді де, қолын түсіреді.
Тобықты биі көбіне айтар ойын, қояр талабын, алған шешімін, кескен
үкімін тұспалап, мысалдап, тақпақтап жеткізетінін естіген жолаушылар бұл
сөз, көрініс, жұмбақтың мәнін жете түсініп, жауабын дөп басып таба алмайды
да, біраз отырып шығып кетеді.
Көрген, білген, естігенін келіп үлкендеріне айтады. Ешкім де бидің
жұмбағының түйін-түсінігі, шешім-жауабы былай дей қоймайды.
Алғашқы күні epy болып, қона жатып шыққан жолаушылар ертеңінде сәскеге
дейін бидің келіп сәлемдеспегенін, не шақырып жүздеспегенін әркім әрқалай
түсініседі. Топ жетекшісі тағат сақтап, инабаттылық танытып, сөзге шешен,
ойға терең, мінезге бай 2-3 серігін биге тілдесіп келуге тағы да жібереді.
Олар үйге кіріп, сәлем бергенде келгендерін біліп, сәлемдерін естіп қош
алғанын сездіргенімен, би теріс қарап жатқан қалпынан қозғалмайды. Ізет
сақтап, біраз тосқан келушілер биге сыртынан қарай отырып "арғын елінің әр
py, жұртынан жиналып келген бір қауым адамның мақсаты танысу, қанаттас
келіп қонған бауырларының қоныстарына қайырлы болсын айтып жатқан ел
тілегін жеткізу, ежелгі туыстығын танытып, іргесі құтты ел болу мұратын
білдіру екенін жеткізеді. Ауыл адамдары оларға ризалықпен, аға баласының
үлкендік жолын сақтаған көргенділігін мадақтағанымен би тіл қатып, түс
танытып, рай білдірмейді. Аз-кем отырыстан кейін би оң қолын көтереді,
салмақты да шешімді үнмен "Арқамда арыс, өткен күн, жолдарым алыс, алдым
күнде шабыс" дейді де қолын түсіреді. Келгендер бұл жұмбақтың да сырын,
мәнін түсіне алмай, оның жай-жапсарын сұрап білудін, орайын таппай біраз
отырып, қоштасып, үйден шығады. Көргендерін, естігендерін үлкендеріне
жеткізеді. Бірақ ешкім де "мұның шешімі солай ғой" деп дәл басып, ашылып
ештеңе айтып, "сүйтейік" деген байлау жасамайды. Топ жетекшілері, үлкендер
өзара ақылдасып, елдің ықылас-пейілін, бидің жұмбақтарын айтып, ақыл-кеңес
алып келуге екі жігітті елге аттандырады.
Өз ортасындағы үлкендер ешқандай бағыт-бағдар бермеген соң жастар жағы
олардан асып көлденең мінез танытпайды, ожар әрекетке бармайды. Бірақ өз
тұрғылыстары ортасында "Біз осында неге келдік, ac ішіп аяқ босатуға ма?
Жұмбақ шешуге ме? Еселі сөзімізді айтпайтын болсақ, қояр талабымызды
жеткізбейтін болсақ, несіне құралып келдік, неге ошарылып жатырмыз? Неге
реніш, ашуымызды білдірмейміз? Қажет болса, күш-қайратымызды неге
көрсетпейміз?" дегендей сыңай танытады. Тіпті "Мені неге жібермейді, қолын
көтерсе қолын, аяғын көтерсе аяғын шауып шығайын!" деушілер де табылып
жатса керек. Осы мінездің біріне де ыңғай, ырық бермеген үлкендер жағы
жұмбақ сырдың шешуін іздеп, сабыр сақтайды. Ашуды ақылға жеңгізіп, елден
хабар тосып, тағы да бір күн epy болып шығуды ұйғарады.
Таңғы аста қонақтардың сөз иесі -үлкендері бүгін қайтатындықтарын
ескерткенде ауыл адамдары (бидің алдын-ала берген ақылмен) "жер аяғы қашық,
емес, түстеніп, күн қайта жолға шыққандары жөн болатынын" сөз етеді.
Жолаушылар "елге кеткен хабаршылар да келіп қалар" деген ішкі пікір,
ойменен соны дұрыс көріседі.
Қонақтардың қас-қабағын, мінез-пиғылын астыртын біліп отырған
Кеңгірбай бидің ақыл-шешімімен жолаушыларды аттандыру қамы жасалады. Түс
әлетінде кең үйдің ішіне жайылған төрт асжаулыққа әр атаның үлкендері
жайланып отырып болған соң иненің көзінен өткендей жылпос жігіттер
қонақтардың алдына сыбағалы сый табақтарды тарта бастайды.
Үйдің от орнынан жоғары әдейі ашық қалдырылған орынға шағын ақ
дастархан жайылып, төріне көрпе төселеді. Осы сәтте қапсағай денелі, ашаң
жүзді, бурыл қаба сақалды, сұңғақ бойлы адам үйге кіріп, ортадағы жаюлы
тұрған дастарханның басына келіп, жалғыз өзі жайғаса бере, іле оның алдына
қойдың басы ғана салынған табақ тартылады. Жұртшылықтың назары бейтаныс,
жұмбақ жанға аударылады. Ол алдына қойылған табақтағы бастың құйқасын
сыпырып алып, көзін ойып жеп, пышағын бастың мыйлығындағы жігіне қадап,
ырғап-ырғап шәншіп қойып, өз батасын өзі жасап, тұрып, етегін қағып,
ешкімге тіл қатып, назар аудармаған қалпы үйден шығып жүре береді.
Тағы да бір жұмбақ сырдың түйінін қалай шешуді толғана отырып ac ішкен
жолаушылар сыртқа шыққанда, бидің үлкендер ортасына келгенін байқаған,
басқа үйде отырып түстік жеген жастар жағы "не дестіңдер, не байлау, тоқтам
болды" деп тағатсыздана сұрастырғанымен толымды жауап ала алмайды.
Құрмет сыйға, ілтипат ықыласқа пейіл қойып аттанған жолаушылар бел
асқанда Би ауылдың жас-кәрісін жинатып аттанған жолаушылар қозы көш
шамасына жеткенде, қуа жетіп, алды-артынан шығып, "туысқандар, би шақырып
жатыр, қонақ болып кетсін дейді" - деңдер. Қалайда қайтаруға тырысыңдар.
Кейбірі ашулы сөз айтып, адуынды қамшы жұмсаса да елең етпеңдер. Ерегес
туғызбаңдар. Шақыруды қабыл алар. Келер. Егер әкім шақыруға келмесе, онда
күндерің қараң болды, бағы ашылмаған сорлы жұртым. Бұрын да тартқан
тақсіреттерің аз емес еді. Жауларың да жетерлік болды. Енді аяспайтын жауды
жақынымнан таптым деңдер. Онда Арғын атамыз жеті Момынның қара қонысы
Шыңғыстау да бізге қоныс болмағаны! Бірақ ортасында көргенді елдің көселі
азаматтары бар ғой. Сол қозы көш жерге барғанша олар көрген-білгендерін
сарапқа салып, салмақтап, сабасына түсіп, сындарлы тоқтам жасайтын шығар.
Барыңдар, жолдарың болсын" - деп азаматтармен бірге өжет қыз-келіншектерді
де аттандырады[19].
Жолаушылардың соңынан қуа аттанған адамдар екі-үш бел асқанда көз
ұшында олардың алқа-қотан топтасып тұрғанын көреді. Енді сай-сала, арна-
белді баспалап, жолаушылардың тұс-тұсынан шығуға бөлінісіп ұмтылысады.
Жолаушылар болса ауылдан сыр бермей шыққанымен, бел асып, бой жасырыла-
ақ "Ay, жұртым, елге не деп барамыз. He тындырған ісіміз жоқ, не сындырған
қазанымыз жоқ. He ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. XIХ ғасырдағы Шыңғыстау өлкесі
1. ХVІІІ ғасырдағы Шыңғыстау жеріндегі қоныстану
үрдісі ... ... ... ... ... ..5
2. ХІХ ғасырда Шыңғыстау өңірінде ел билеген арқалы азаматтар ... ... ...9
ІІ. Дәстүрлер сабақтастығы. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстау жерінің
тарихи тұлғалары
2.1. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстау жеріндегі тарихи
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2. Абай қалыптастырған өнер
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...50
ІІІ. XIХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстау жерінің тарихи тұлғалары
мектептегі тарих курсында
3.1. Мектепте тарих сабағындағы интерактивті оқыту
әдісі ... ... ... ... ... ... ...58
3.2 XIХ ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстау жерінің тарихи тұлғалары
тақырыбын оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..67
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Кез келген өркениетті кемелденген мемлекет
туған тарихын қастерлейді, оны ұрпақтарының санасына енгізгуге жағдай
жасайды. Өйткені тарихы халқымыздың мыңжылдап жинаған тәжірибесі, асыл
қазынасы. Сондықтан Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып қалыптасу
кезенінде оның жаңа талапқа сай тарихы да болуы шарт. Алайда халқымыздың
өткен тарихы Ресей империясының тарихнамасының ықпалымен, кейін коммунистік
идеялогияның қағидаларына сәйкес өңі өзгеріп, мүлдем теріс бағаланып
келгені баршамызға аян. Кемеңгер хандарымыз дана билеріміз, ел қорғаны
болған батырларымыз халқымыздың рухани көсемі болған ақын-жырауларымыз
хақында зерттелмек түгілі есімдерін атауға тиым салынып келді емес пе?
Сондықтан өткенімізді қайта саралап түбегейлі зерттеу арқылы санамызға
сіңіп қалған қоқыстардан тазарту қажет.
Ел мүддесін қорғап, халықтың береке-бірлігін арттырып, бейбіт күн
кешуі үшін тер төккен тұлғаларын болашаққа өнеге етіп қалдыру алдыдағы
басты міндет. Сол себепті де ХІХ ғасырдағы Шыңғыстау жеріндегі өмір сүрген
қазақтың даналары мен ел ағалары, қорған болған батырлары да жан-жақты
зерттелуі тиіс. Міне дәл осындай төл тарихымыздың олқылықтарының орнын
толтырудағы жұмыс ұлан-ғайыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы
Шыңғыстаудың тарихи тұлғалары тақырыбымыздағы біздің дипломдық жұмысым
жоңғар шапқыншылығынан кейінгі қазақ жеріндегі қоныс аудару үрдісі барсында
Шыңғыстау жеріне қазақтың ру-тайпаларының қайта орналасуын, сол кезендегі
осы өңірдің дара да, сара ел бастаған көсемдерін, сөз бастаған шешендерін,
қоғамдағы ықпалы зор болған тұлғаларын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмысымның міндеті:
- Шыңғыстау жеріндегі тобықты елінің қоныстануының алғышарттарын ашу;
- Шыңғыстау жеріндегі тобықты елінің елеулі азаматтарының, ел
ауызында жүрген көсем – билерінің, бай – болыстарының тарихи бейнесін
беру;
-Орта мектептің 8-сыныбында Шыңғыстаудың топырағында туған елі үшін
елеулі еңбек еткен қайраткерлері мен халық қалаулылары жайында білімін
тереңдету мақсатында интерактивті әдісті белсенді пайдалана отырып, сабақ
үлгісін жасау.
Зеттеу обьектісі: Шыңғыстау жеріндегі қоғам қайраткерлері ел бастаған
көсемдері, сөз бастаған шешендері, жұрт қамын жеген билері мен батырлары.
Зертеу базасы: Бұл ғылыми жұмыстың негізгі тәжірибелік маңызы мен қоры
жоғарғы оқу орындарындарындағы арнайы іс-тәжірибе жинақтау мерзімінде
қосымша уақыт аралығында ізденушілердің өзіндік талабымен Шығыс Қазақстан
облысы Семей қаласының № 37 гимназиясында
8 ә сыныбында жинақталды.
Хронологиялық шегі мен географиялық ауқымы: Аталған жұмысым ХІХ
ғасырдың ІІ жартысын толғымен қамтып, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Семей
қаласына қарасты Шыңғыстау өңірі аумағын қамтиды.
Зерттелу деңгейі:
Иісі қазақтың талай ірі тұлғаларын тудырған Шыңғыстау жерінің әрбір
өзенінің, тау-төбесінің, қоныс өрісінің, Тобықтының әрбір ата-ұрпағының
аңызға айналған тарихы бар. Оның көпшілігі өлең жырға, ән-күйге, дастан,
поэмаларға, энциклопедияларға, ғылыми монографияларға арқау болды. ХІХ
ғасырдың ІІ жартысындағы Шыңғыстаудың тарихи тұлғалары жайында әсіресе
тәуіелсіздік алған уақыттан кейін аудандық Абай ауылы газетінде сындарлы
мақалалар жарияланды. Жарияланған мақалалардың дені естеліктер болып
келеді. Онда әлі де болса өткеннің сынығы шежірелі қарттардың есіндегі
бұлдыр тарихтың ақтандақтарын ашуға мүмкіндік беретін құнды мақалаларда
бар. Солардың ішінен Танин К., Жанболатов М., Сүлейменов А., Түңлікбаев
М., Құрманбеков М., Шаланов С., Акимов Қ. атап айтуға болады. Арнайы
зерттеу жұмыстар жүргізіп жүрген Молдабек Жанболатұлының бұл саладағы
еңбеігін қарастырмай өте алмайсың. Әсіресе оның 2004, 2008 жылдары жарық
көрген Тобықты-Шыңғыстау шежіресі атты алты томдық шежіре түрінде жазылған
еңбегі қомақты шығарма болып табылады. Онда Шыңғыстау жерінің үш ғасырлық
тарихы баяндалып, елеулі тұлғалары түгелдей аталып өткен. Сонымен қатар
әсіресе біздің жұмысымыз үшін аталған автордың бастамасымен жазылған тарихи-
танымдық зерттеулер мен аңыз-әңгімелердің арнаулы жинағы сипатында Би атаға
арналып жазылған монографиясы құнды болып табылады.
Практикалық маңызы: Тақырып бойынша зерделенген осы дипломдық зерттеу
жұмысымымды стутенттер тақырыпқа сай семинар сабақтарын өткенде конспект
ретінде қолдануға септігі тиеді деген сенімдемін. Дипломдық жұмысым ғылыми
еңбектердің негізінде бір жүйеге келтіріліп, ғылыми гипотизаларды қарастыру
барысында түйіндері жасалған, өзіндік логикасы бар еңбек ретінде
жазылғандықтан, осы тақырып бойынша ғылыми конференцияларға арнайы жұмыстың
бөлімдерімен танысуы қазіргі кездегі өзекті мәселелерді қарастыруда маңызы
зор болатынына және студенттер өздік жұмыстарын орындау кезінде аталған
татқырып бойынша мардымды ақпарат ала алады. Сонымен қатар орта мектеп
мұғалімдеріне қосымша көмекші оқу-әдістемелік әрі мол мағлұмдық құрал, ал
жоғарғы оқу орындарының оқытушыларына теориялық негіздемелік - әдістемелік
таптырмас құрал ретінде пайдалануда маңызы зор.
Зерттеу әдістері: Еңбегімді жазу барысында саралау, пайымдау, салыстыру
әдістерін қолдандым.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, негізгі үш бөлімнен, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. XIХ ғасырдағы Шыңғыстау өлкесі
1.1. ХVIІІ ғасырдағы Шығыстау жеріндегі қоныстану үрдісі
Шыңғыстау VI-VII ғасырларда "Желдітау", VIIІ -ІХ ғасырларда
"Кіндіктау", Х - ХІІ ғасырларда "Найман күре"(сегіз өзенді тау) одан беріде
түрік халықтарының ұлы құрылтайында қолбасы Темучиннің шыдамды, берік,
мықты деген атына орай Шыңғыстау аталуы әбден дәлелденген ақиқат.
Шәкәрім қажы Қазақтың түп атасы атты толғауында:
Қолына туып еді қан уыстап,
Әлемді билейтұғын белгі нұсқап,
Қойылған Шыңғыстауға соның аты,
Өзенін осы Хаһан кеткен қыстап... - [1] дейді.
Шыңғыс хан қыстап кеткен өзен бүгінде "Хан", "Хаһан өзені" аталады.
Шәкәрім қажының, Әубәкір Оспанұлының тағы басқа шығармаларда да "Шыңғыска
жеті ел келіп жеті ел кеткен", "Керегедей керілген Шыңғыс" деген сөз
тіркестері қайталанып, оның қасиеті туралы Асан кайғыдан бастап айтыпты
деген аңыз әңгімелер баршылық.Олар Шыңғыстаудың әлмисақтан бepi түрік
халықтарының, Арғын тайпасының, Жеті Момынға жататын Қанжығалы, Тобықты
жұртының ата қонысы болып келе жатқаннын айғақтайды. Сондықтанда бұл жұрт
өз ортасынан шыққан тұлғаларын Шыңғыстау топырағынның қасиетінен деп
білмек.
ХVI ғасырдың басына қарай ыдырап кеткен Моғолстанның солтүстік
тарапындағы жерлерде, Ертістің жоғарғы сағасындағы Тарбағатайдың
шығысындағы жерлерде бұл кезде ойрат (Жоңғар) тайпаларының саяси бірлесуі
жүріп жатқан. Осы бірлесудің нәтижесінде 1635 жылы Жоңғар хандығы құрылды.
Сібір хандары мен Жоңғар тайпалары ХVIІ ғасырдың 30 жылдарынан бастап
Жоңғар мемлекеті Қазақ хандығымен бақас еді. Қазақ хандығы бұл аталмыш
мемлкеттермен өзінің солтүстік және шығыс шептері үшін табандасқан ұзақ
күрес жүргізуге мәжбүр еді[2]. Бұл кезде қазақтардың шығыс шекарасы болған
(Найман күре) Шыңғыстаудағы Жеті Момын балалары ХVIІ ғасырдың 30-жылдарының
басында Жоңғарлардан жеңілген соң көшіп, Оңтүстікте Бұхара, Үргенішке дейін
барады. Бұл оқиғаны қарт жырау Шәкір Әбенов (1901-1993) Таңшебер Жапал
қиссасында жырлаған.
Жетімомындықтар жеңіліп Шыңғыстаудан көшкенде болашақ ғұлама Әнет
Кішікұлы (1626-1723) ашамайға мініп кеткен бала екендігі жайында аңыз да
бар. Осыдан жарты ғасыр өтер-өтпесте Арғындар Үргеніштен Сырға қарай көшуге
мәжбүр болады. Оны Шәкәрім қажы:
"Баласы Болат хан боп, әз Тәуке өлген,
Хан шыққан Нәдір деген фарсы елден.
Жан-жағын жалмаған соң әлгі Нәдір
Тары ауып біздің қазақ Сырға келген".. –дейді[3].
Жетімомындықтар осы көшкенде Қызылорданың Шиелі, Түлкібас деген
жеріне келіп тұрақтайды. Бірақ көп ұзамай Ақтабан шұбырындыға ұшырайды.
Сыр бойынан шығып, Шуға келіп, онда байыздай алмай Қаратауды асып Бетпақ
даламен Солтүстікке жөңкіле ауады. Орал тауының етегіне, Ордың Қара ағашына
дейін барады. Ол тұстағы орыстарға бодан болудан ығысып, Сарыарқаға
беттейді.
Халық есінде Ата мекен – Шыңғыстау сақталғанмен ол әлі жау қолында
болатын. Күн санап нығайып бел алған халық бірлігі қалмақтарды Алтай,
Тарбағатай тауынан асырып қазақ жерін азат етеді. Қазақ халқының атақты
қолбасшысы Қабанбай мен Бөгенбай батырлар азат еткен жерлерге қазақ халқы
қоныстанып, қайта орналаса бастады. Жоңғарлардан азат болған Шыңғыстауға
халықтың орналасуы жайында Шәкәрім қажы:
Бір жорықта Шыңғысқа Мамай келген,
Босап қалған Шыңғысты көзі көрген,
Ата мекен Хан Шыңғыс босады деп
Баласына Жеті Момын хабар берген - десе, шежіре
Әрхам Ысқақовтың жазбасында айтқанындай Қараөткелден бері Шыңғыстауға
қозы аяғымен көшіп жеткен Тобықты 1780 жылдардан бері Шыңғыстауда өмір
кешуде. Боздағым атты жинақтағы Жоқтау деген жырында Нармамбет ақын:
Сөз бастайын атадан,
Бұйырмаңыз айыпқа.
Тіл сүрінсе қападан,
Ақыл азып, ой кеміп,
Көкіректе қайғы татадан.
...Қаракесек ішінде
Аз тобықты жүріппіз,
Затымыз таза шатадан.
Зат нәсілін сөйлейін,
Осы отырған әлеумет,
Тастамаңыз батадан.
О баста көштік Шыңғыстан.
Жиделі Байсың баруға,
Құбылаға бас тарттық,
Ағайынға көп айттық,
Кісі қайда тануға,
Қалың елден өте алмай,
Жаугершілік боп жете алмай,
Себеп болды бабама,
Мұнда тұрып қалуға,
Аз ауыл мұнда жүріпті
Алалық жоқ татуда... – деп жырлауынан байқауға
болады[4]. Бұл Дадан Тобықты жұртының Шыңғыстаудан екінші рет көшуі еді.
ХVIІІ ғасырдың басында қой үстінде боз торғай жұмыртқалаған заманы өтіп, Әз
Тәуке ханнан кейін Шығыстан қаһары өсіп ойрат тайпалары күшейді.
Ойрат тайпаларының саяси бірлесуінің нәтижесінде 1635 жылы құрылған
Жоңғар мемлекеті қазақ хандығымен ежелден бақас болатын. 1620 жылдардан
бұлардың арасында үлкенді-кішілі қақтығыстар мен соғыс мезгіл-мезгіл болып
тұратын.
1723 жылғы көктем басындағы әйгілі Ақ мешін жұтынан тұралап отырған
қазаққа олар 70 мыңнан аса әскермен жеті жерден тосып, лап қояды. ...Бұл
шабуылдың жалпы әскери басшылығы жоңғар қоңтайшысы Суан Рабданның інісі
Шоны Дабада болады.
Бірінші шепті Суан Рабданның өзі бастап, Іле өзеннінің батысын бетке
алады. Екінші шепті Суан Рабданның баласы Қалден Серен бастап Балкаш көлі
арқылы Қаратауға беттейді. Үшінші шепті Суан Рабданның iнici Құлан Бату
бастап Алтай мен Еділ арқылы Көкталға шүйлігеді. Төртінші шепті Суан
Рабданның немересі Әмірсана бастап Нұра өзенінің алабын сыдыра өтеді.
Бесінші шепті Қалдан Сереннің 18 жасар ұлы Серен Доржы бастап, Шелек
өзеніне шеру тартады. Алтыншы шепті Қалдан Сереннің ұлы Лама Доржы бастап,
Ыстықкөл өңіріне құдияды. Жетінші шепті Суан Рабданның ағайыны Даба Доржы
бастап, Шу бойын қыстап шыққан қалың елге қырғидай тиеді.
Жоңғарлардың осынау сүргін шабуылы қазақ халқының үштен екісін қырып
жіберді - деп жазды Ақселеу Сейдімбек Қазақ әлемі атты этномәдени
пайымдауында[5].
От қару (зеңбірек, мылтық) жасауды үйреніп, онымен әскері қапысыз
қаруланған, қытайлар мен хиуа, орыстардың астыртын қолдауымен жоңғарлар
алғашқы шабуылында-ақ Түркістан, Ташкент, Сайрам бастаған 20 шақты қаланы,
қазақ елінің бүкіл оңтүстік, оңтүстік шығыс өңірін басып алады. Қазақ жұрты
ата-қонысынан Ходжент, Самарқанд, Хиуа, Бұхараны паналауға ұмтылады.
Арқаға, Солтүстік батысқа жөңкіле көшіп, ауады.
Бұл кезде Қаратауды, Сыр бойын, қазіргі Қызылорда облысындағы Шиелі,
Түлкібас аудандары орналасқан жерді қоныс етіп отырған Арғын тобықты Шу,
Сарысу, Қаратаудан асып, бетпақ даланың шөлі арқылы Сарыарқаны бетке алады.
Бірақ ол бағыттынан қолайлы қоныс таба алмай... тобықтылар еріксіз батысқа
ойысады. Талай рет жау шабуылынан ауыл-жұртын қорғай соғысқан олар Кіші жүз
руларымен қанаттас болады. Маңғыстаудан айырылған Кіші жүз руларымен
қанаттасып Ойыл, Елек, Ор өзендерінің бойына дейін барады.
Осы ақтабан шұбырынды болып ауғанда, - дейді Шәкәрім қажы өзінің
шежіресінде – Ұлы жүз Бұхара, Ташкент маңына жақын қалып, Орта жүз Ешім,
Нұра, Сарысуға барады. Қыпшақтар онан да ары Арал көлі мен Ақтеңізге барып,
Башқұрттар мен Кіші жүз Алшын Күнбатыс һәм Солтүстікке барады. Тобықты
Орынбордың бергі жағында, Ордың Қашағанына барған.
Сырдың бойынан шыққалы мал-жанына жайлы жер, ұрпағына қолайлы қоныс
іздеген Жеті Момын жұрты қазақтың кең сахарасын жарты ғасырға жуық
шиырлаған еді.
Абылай хан, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай бастаған батырлар
қазақ жауынгерлері жауды талқандап Алтай, Саян, Тарбағатайдан асырып
тастайды. Сол жорықтардан кейін Сарыарқаның Шыңғыстау тауларының жаудан
босағаны туралы Мамай батыр хабар әкеледі. Содан маслихат жасап, ақыры
Қанжығалы мен Тобықты ұрпақтары көшуді ұйғарып, Жеті Момынның қалғаны
жылыстап Сарыарқадан қоныс табады. Жол бойында Шыңғыс өлкесіне ел
қоныстанып, жердің бос еместігі жайлы хабар жеткен соң, Қанжығалы ұрпақтары
көшуін тоқтатып, Ерейментау, Мұхаджар маңында қалады. Ат төбеліндей ғана
тобықты көшін жалғастыра береді. Сыр бойынан шыққаннан бергі жарты ғасырға
жуық уақытта жүрген жол, қонған жұрт, қыстаған қоныс қаншама. Оның бары
қазақтың салтанатты көші емес-ті. Өкшелей қуған, кейде тосыннан тап болатын
жаумен соғысып, мал-жанды қорғау қажет. Жеткен жердегі ертеден қоныс теуіп
қалған жұртпен түсінісу де оңай емес-ті. Сондықтан тобықты жұрты бұл жолда
(жарты ғасыр шамасында) жаудан қорғанып, жол тауып, ұрпақ өсіріп, мал-жан
сақтауға тас түйін төселіп алған-ды. Шыңғыстауға қоныстануды тобықты жұртын
Кеңгірбай би бастаған. Кеңгірбай би: Не тобықтыны ел етем, ата қонысын
әперем, не құртамын, сол жердің топырағында қалдырамын! - деп өзіне серт
беріп, елін Шыңғыстауға бастайды.
Шыңғыстауды мекендеп, екі дариядан (Ертіс, Балхаш) су ішуді мақсат
еткен ... тобықтылар талай қиындықтарды көріп Ертіске жетіп біраз
тыныстап, аялдайды. Сол жерде қайтыс болған Бөкенші батырды Әзіреті
Сұлтанға апарып жерлеп келгенше бір-екі жыл еру болады. Бүгінде ол Бөкенші
ауылы аталып кетеді. Ертісті өрлеуге онда қоныстана бастаған орыстарға бата
алмайды. Шыңғыстан бастау алып ағатын Шаған өзенінің аяғына ілінген тобықты
жұртының ел басшысы – Кеңгірбай би, Қараменде би, Көбей билер қол басшысы
Мамай, Қуандық, Қарабас, Тоқтамыс тағы басқа батырлар ақылдасып Шыңғысты
иемдену үшін оны осы Шыңғыстан шығатын Шағанның аяғынан бастау керек деп
ұйғарады. Сол үшін Шаған бойына шашырай орналасқан Қыпшақ, Арғын жұртын
кимелей ығыстырып Мәмбетей, Үмбетей, Құлық, Ырыс, Қаржау аталарын
орналастырады. Тобықтының қалың малын соларға қалдырып, өздері жауынгер
жұртпен ілгері Шыңғысты бетке алады. Көкен, Шаған бойында қалған жұрттың
батырлары Қарабас, Жанан, Саптыаяқ, Борсықбайларға осыдан Шыңғыс тауына
қарай өрлеп жер алу міндеттеледі.
Жаугершіліке бейімделіп алған Мырза, Мамай, Қабас, Көкше, Жөкең
ұрпақтары ілгерілей озып, бірітіндеп Аршалы, Шұңай, Доғалаң, Қыдыр, Орда,
Боқайдан асып Шыңғысты жамбастай Сыбан, Матайлардың арасына орын
тебеді[6].
Олжай, Дадан, Жуантаяқ, Жүзбенбет ауылдары бәрінің орта тұсы Ши бойын
өрлеп, Қыдыр, Балпаң, Өртең бұйырына артады.
Сақ, Тоғалақ, Әнет, Бәкең, Байғара, Есболат, ұппағы Аршалы, Доғалаң,
Шұңайға қоныстанады.
Шыңғыстауға келген тобықты осылайша қоныстанған-ды. Шыңғыстағы Матай,
Сыбан, ойдағы Уақтармен қыз алысып, құдандалы көрші болып жайғасады. Біраз
жыл тату көрші болысады. Бұл 1770-1780 жылдар шамасы болса керек.
1.2. ХІХ ғасырда Шыңғыстау өңірінде ел билеген арқалы азаматтар
Шыңғыстау әлемге әйгілі үш тұлға – һәкім Абайды, ғұлама Шәкәрімді,
данышпан Мұхтардың жаралған топырағы, кіндік қаны тамған жері, өскен
ортасы. Шыңғыстау ғасырлар бойы өмірі өткен бабаларымыздың тұлпарларының
ізі, көші-қонының тау-сілемі, қоныс жұртының орны, тамған қаны мен терінің
табы, киелі аталарымыз бен аналарымыздың қасиетті сүйегі жатыр. Бұл күнде
шыңғыстау – тобықты егіз ұғым. Сол себепті де Шыңғыстау жерінің тарихы
жайлы, әсіресе оның ХІХ ғасырдағы тарихи тұлғалары жайында айтар болсақ
тобықты шежіресі, сол елдің тумалары туралы атап өтпей кете алмайсың.
Жоңғарлардан қазақтың біртуар ғарыштық тұлғалары Қаракерей Қабанбай
мен Қанжығалы Бөгенбай азат еткен соң, қазақтың рулары еншілерін ала
бастады. Міне осы кезде тобықты елінің де дәмесі, Шыңғыстау жеріне ауған-
ды. Оған бойындағы барлық күші мен қуатын жұмсаған тобықты елінің дара
тұлғалы азаматы – Кеңгірбай бидің еңбегі зор. Елі үшін еткен қызметін
жоғары бағалаған ұрпақтары оны Би ата, Бабамыз деп атайды. Осыған орай
Шыңғыстау жеріндегі алып отырған мерзімдегі тарихи тұлғаларды Кеңгірбай
биден бастағанды жөн санаймыз.
Кеңгірбай Жандосұлы (1735-1825) Ақтабан шұбырынды кезінде Кеңгір өзені
бойында дүниеге келген. Бейіті Шыңғыстауда, Жидебайдан 4-5 км күнбатыс
жақтағы өзі өсиет еткен жерге қойылып, басына күмбез бейіт тұрғызылған.
Арғын, Тобықтының атақты биі, қасиетті ел басшысы, киелі бабасы Кеңгірбай
Олжайдың тұңғыш немересі[7]. Кеңгірбай Жандос (Жігітек) ұлы тобықты елінің
тарихында теңдесі жоқ еңбегі бар, зиялы түркі жұртына мәшһүр тарихи тұлға.
Көзі тірісінде ел билігін немере інісі, өзі тәрбиелеген шәкірті
Өскенбайға беріп ел мүддесін, ұрпақ тағдырын ойлаған ұлағаттылығын танытқан
биді Құнанбай қажы да, Абай да кезінде артықша түсініп, бағалаған.
Елінің қайыспайтын қажырлы иесі, халқының аруақты киесі болған биді
бұл күнде Шыңғыс елі "Би ата" деп құрмет тұтады. Аруағына сиынып, есімі
елінің ұранына айналған.
Кеңгірбай ел биілігіне жастайынан араласады. Абылай ханның көзіне
түсіп, би аталғанда Кеңгірбай небәрі 17 жаста екен. Бидің алғашқы билік
айтқанда киген бас киімі оның оның алтыншы ұрпағы Би ата кесенесінің
шырақшысы болып отырған Жақсыкелдіұлы Амантау Сүлейменовтің қолында
сақталған[8].
Халқымызда Көш бастау қиын ба, ел бастау қиын ба, сөз бастау қиын
ба? дейтін танымдық пайымдау бар. Кеңгірбай би - осы қиындықтың бәрін
абыроймен атқарып, жас батыр, көреген көсем, әділ би танылып, ел құрметіне
бөленіп, Кабекең атанған, бұл күнде иісі Тобықты елінің ұранына айналған
киелі бабасы.
Тобықты жұрты Арғын атасының жеті Момынның байырғы қонысына бүтіндей
бет бұрғанда елдің жақсылары бас қосып, мына белгісіз сапардың алдында
елдің басшы – биі кім, батыры кім, болатынына кеңесіп келісіп алмаққа
жиналады. Жас батыр Кеңгірбай:
-Тобықты соры ашылмаған ел ғой. Мына сергелдең қай қиырға соғарын кім
болжапты, енді елге ие болыңыз. Көбей – кеңесшіңіз, мен – қолбасшыңыз
болайын, - дейді.
Сонда қалмақпен қантөгісте қаһарман батыр атанып жекпе-жекте жан
шыдатпаған алып батыр сәл ойланып:
-Жоқ, Кеңгірбай, менен қарыңның қаруы кем, қантөгісте қапы боларсың.
Бірақ қиянға қарайтын қырағылығың кең, халқынды қажытпассың. Сен би бол,
кемеңгерлігіне сенем. Мен жасым ұлғайса да, жау қолынан жапа шегіп көргенім
жоқ. Қатыгезге қан құстырып, қайыспайтынды алдыңа тізе бүктіре алам.
Сондықтан мен қолбасшы болайын, - депті. Көпшілік қауым батыр бабаның осы
пікірін қостап, Кеңгірбай – ел көсемі, биі, Көбей – кеңесші би, Мамай батыр
– қолбасшы болыпты[9].
Ел билеу қашанда жеңіл болмайтыны белгілі. Өзге туыстары қырылып
қалып, аз ауыл тобықты жұртын бастап шыққан Кеңгірбай елі артқан сенімді
ақтау үшін Тобықтыға Шыңғыстауды алып беріп ел етем. Болмаса сол
топырақта қалдырам деп табандылық танытудан өзге жол да жоқ еді. Ел
бірлігін қатаң тәртіппен ұстай отырып, қатарының аздығына қарамай, өзгеге
еңкеймей, ығып ырық бермей, алған бетінен таймай табандылық танытқан
Кеңгірбай би - Қабекең, Би ата атанған адам. Шыңғысқа қоныс теуіп алған
соң, Жерді неге кеңейте бергіңіз келеді, жетпей ме? деген Көбейге:
Келешек ұрпақ өспей ме, тарлықтан талқы кешпей ме? - деген екен сенімді
сырлас серігіне сырын ашып.
Тобықты жұрты Шыңғыс өңіріне ілінгенде небәрі 200 отбасы болыпты деген
дерек бар. Ол кезде өздерінен бұрынырақ келіп, азат етілген жерлерге Арғын,
Найман, Уақ, Керей ортасынан ойып орын алу оңай болмағаны сөзсіз. Шәкәрім
қажы:
Қабакең де өрлепті Шидің бойын,
Шөбі шүйгін жер ғой деп малға тойым.
Кейде жау боп Матаймен, кейде бітіп,
Есі-дерті Шыңғыста, айтпайды ойын - деп Кеңгірбай бидің алысты
көздеген арманы бар адам, ол арманын жүзеге асыру үшін жан аямауға бекінген
айла - әдісі мол қайраткер, астар - қалтарысы көп келелі көсем екенін
танытады[10].
Кеңгірбай бидің ел ішінде және ел аралық қатынастарды қақтығысқа
жеткізбей тапқырлығымен шешіп отырған кездері жетерлік. Мәселен, Тобықты
Шыңғыстауға ілініп, ірге тебе бастаған кез екен. Ел аралас-құралас болып
бірге көшіп, иықтаса қонысып жүрген шақ болса керек, -деп жазады қариялар
сөзін көп тыңдап, артына мол қазына қалдырып кеткен Құралбек Жакеев. –Би
ата ауыл-аймағын аралап жүріп бір үйде түстеніп отырса, қазақ үйдің
сыртынан бір қыз бала:
- Алдыңызға баруға би атамның көзінен қорқамын, былайғы жұрттың сөзінен
қорқамын. Осы жерден бір ауыз сөзімді Би атам тыңдар ма екен? –депті.
- Қысылған екенсің қарағым, қысқа айт, - депті Би ата.
Сонда үй сыртындағы бойжеткен:
- Бір жүзігім бар еді,
Ол қолыма тар еді.
Бүлінгенде сол жүзік,
Мына жігіт бар еді, - депті жұмбақтап жағдайын жеткізгенде, қыз
жанындағы жігіт:
-Ол кезде бала едік,
Істеріміз шала еді.
Бұл Тобықты мен Сыбан,
Жауып тұрғаны жала еді, - деп қарсылық айтыпты.
Қыз бен жігіт қылығын хаттай таныған Би:
-Осы сөздерінді бұлжытпай Ақтайлақ биге барып айтыңдар. Сол кісі
айтатын билік екен. Бөгелмей барыңдар, Бөгелмей барыңдар, қарақтарым, -
депті.
Сыбан биі Ақтайлақ екі жастың қосылуына билік айтып, Қабекеннің
емеурінімен ел арасында туғалы тұрған дау-жанжалды өршітпей тоқтатыпты[11].
Бірде ел ішінде күрделі дау туса керек. Абылай хан игі жақсыларын
жинап, осы даудың билігін "Атасы қол бастаған, шешесі көш бастаған адам
айтсын" дейді. Сонда шеткерірек отырған Кеңгірбай жүресінен отыра қалып,
қолын жайып: "Иллаһи амин. Бұл даудың билігін мен айтады екем", - деп
дауыстап бетін сипапты. Одан "Қалайша?" деп сұрағанда, ол именбестен:
"Арқатай менің атам. Кешегі кекілікті кезеңде оққа ұшқанда атыңды құдайға
айтып үш күн жер бауырлап жатып алып жылаған едіңіз ғой. Ал анам Айпара көш
түгілі елді бастап Арқаға әкеліскендердің бірі", - депті. Осы сөзге тоқтап
Хан басқа тіс қаққан кәнігі билерге дау билігін айтуды бермей, Би атама
тапсырыпты. Содан бастап Би атам Абылайдың қара қылды қақ жаратын даңғыл
билерінің бірі саналыпты.
Хан тағы бірде келелі іске кеңесу үшін Би атамды шақырса, ол кісі
бармапты. Екінші рет шақыртса тағы да бармайды. Үшіншісінде барса, Абылай
ешбір ашу-ызасыз:
- Неге келмей жүрсің, өкпең бар ма? -десе керек.
Би атам іркілместен:
- Өкпелеп едім, - дейді.
- Неге? - дейді хан.
- Жарлықтарыңызға жарықшақ түсірмей жалтақсыз орындап, өзгеге жетек
болып жүрсем де дұрыс батаңызды бермедіңіз. Өкпем осы еді, - дейді.
Сонда хан қос қолының сыртын өзіне қаратып жайып отырып:
- Қане, не қалайсың? - дейді.
Би атам:
- Абылай атыңды қалаймын! Хан іркілместен:
- Бердім! - деп аллаһуакпарын айтып, бетін сипайды.
Сол сәтте Би атам атына міне сала "Абылайлап" жөнелгенде Абылайдың екі
көк бөрісі epe кетіпті. Тобықты сол күннен бастап ел тағдырына байланысты
дүбірлі аттаныста "Абылайлап" ұрандап ақ ту көтеретін болыпты. Бұл Тәуке
батырдың жырындада, 1931 ж. Шыңғыстау ауданының орталығы Қарауылға шапқанда
да, т.б. сәттерде "Абылайлап" ұрандайтыны осыдан қалған деседі. Сондай-ақ
"Би атамның киелі көк бөрілері бар екен, ол ерекше жауласқан әруақты адамға
көрініп, оны райынан қайтарады екен" деген аңыз әңгімелер көп айтылатыны да
осыдан. Кейінде Би атамыздың есімі "Кеңгірбай" Тобықты жұртының ұранына
айналған. Сонымен, Тобықты жұрты оларды қолайына қарай қатар ұрандайтын
болған[12].
Кеңгірбай бидің ерекше еңбегі азғана ауыл Тобықты жұртын Шыңғыстауға -
Арғын атаның, Жеті Момынның ата қонысына әкеліп қоныстандыруы, оны өзге
жұрттан ақыл-айла күшімен де, билік күшімен де тартып алып, Тобықтыны тұтас
ел етуіне орай айтылады.
Сәбит Мұқанов "Абай Құнанбаев" атты монографиясында: "Кеңгірбайға
шейін Арғын руларының ішінде Тобықты еселі ел болмаған... Кеңгірбай
тізгініне ие болып, би атанғаннан кейін Тобықты көршілес рулармен теңесу
былай тұрсын, зорлықпен көбін сырғытып, Тобықтыға тиісті жерді кеңіткен,
Тобықтының үстемдігін кеңейткен" деп жазады.
Кеңгірбай би орыстарға тәуелді болмай, халқының салт-дәстүрін, тілі
мен дінін сақтауды мұрат тұтады. Сол үшін Ресейдің басқыншыларымен мезгіл-
мезгіл қақтығыс, күрес жүргізіп келеді. Кеңгірбай бидің кім екені, елі үшін
еткен еңбегі қандай, халқына қадірі қандай болғаны, заманында әділ, алғыр,
өжет, кемеңгер би саналғаны "Абылай хан" кітабындағы Міржақып Дулатовтың
поэмасында, Әнуар Әлімжановтың "Жаушы" романында, M. Әуезовтің, Сәбит
Мұқановтың шығармаларында, т.б. тарихи басылымдарда баршылық.
Халқымыздың мәйегі мол қазынасын жинаған кемеңгер ғалым Ахмет
Байтұрсыновтың "Ақ жолында" Кеңгірбай бидің қазасында айтқан Зере анамыздың
жоқтауы толық берілген.
Кеңгірбай бидің Тобықты елі үшін кемеңгерлік еңбегін, кезінде Абай да
қатты құрмет тұтқан, "Кеңгірбай би болмаса Тобықты көрінгенге телім болып
кетуші еді" -деп, Байкөкше ақынға "Кеңгірбай би" деген дастан шығартады.
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында:... "Абайдың Байкөкше ақынға
жаздырған "Кеңгірбай би" дастанында да би өмірінен деректер молынан
қамтылған. Сол сияқты "Абылай хан" тарихи дастанында:
Кеңгірбай, Боранбай би ел үлгісі
Ізбасты, Бұқар жырау сөз үлгісі.
Дұғагөй Шақшақ Жәнібек тағы да бар,
Жан досы Абылайдың молда кісі, - деп жазылған. Шәкәрім, М.Әуезов,
А.Құдайбердиев, С.Мұқанов, Ә.Әлімжанов, М.Мағауин тағы да басқа көптеген
белгілі ақын-жазушылардың шығармаларында Кеңгірбай тұлғасы жан-жақты
сомдалған"... дейді[13].
Қасиетті бабасының творчестволық портретін, бюстін оның ұрпағы, CCCP
Суретшілер одағының мүшесі, Суриков атындағы Москва академиясының түлегі
Мұратбек Жанболатұлы жасап шықты.
Қарауыл селосынан Би ата мұражайы ашылды. Би ата басына барып тағзым
етіп түнеушілерге және шырақшыға арнайы үй, тасжол салынып, электр жүйесі
тартылды. Республика жұртшылығына сауын айтып, ат шаптырып, балуан
белдескен, ақындар сайысқан ac берілді. Жорғамен жүріп табақ тартып, Би ата
өсиетіне адал болуға баталасты, бәтуә сөзі оқылып мақұлданды. Өткен ac,
мазарды, мұражайды ашу салтанаты жөнінде облыстың барлық телерадио арналары
мен баспасөзі арнайы хабар берді. 2002 ж. аудан әкімі Б. Үйсімбаев, Би ата
ауылы әкімінің басшылығымен аудан жұртшылығы Би ата ауылына Болат
Кәрібаевтың жасаған ескерткішін қойып, ac беріп, ат шаптырылды. Талай ақын,
шешендер өзінің өлең-жырын Би атасына арнады[14].
Кезінде Кеңгірбай бидің есімі таптық саясаттың көздеген нысанасына
айналды, кәріне ұшырады. Қиянат пен жаланың не бір сорақы соққысына душар
болды. Сондықтан да заманында Бидің айтқан сөзі, өсиеті, тындырған ici,
ерлігі, кемеңгерлігі, тектілігі жеткілікті жиналмай жазылмай қалды.
Саясаттың қол шоқпары құлдарының айтқан сөздері, жазғандары Би есімін
қалай қаралап жатса да халық көңіліндегі ол ардақты есімнің кіршіксіз пәк,
сұңғыла бейнесі еңкеймей, кірленбей қайта шығанға шығып, асқақтай түсті.
Ұрпақ жадында қалған әңгімелер негізінде жазылып баспа жүзін көрген мына
екі әңгімені арнайы ұсынып Би атаның кім болғанын тереңірек түсіндіруді
мақсат еттім.
Тобықты елі Кеңгірбай би мен Мамай батыр бастап, "Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұламада" Сырдария өлкесі, Шиелі жерінен 40-50 жылдай жол шегіп,
Семей Шыңғыстауына келіп қоныстана бастағанды. 1722-1723 жылдарда
Кеңгірбай, Көбей билер елі Шиелі бойын мекендеді.
Сібір губернаторы Семей оязы арқылы ауыр халдегі көшіп-ауып келген
азелдерге бұйрықтарын бере бастайды: "Патша өкіметіне бодан болыңдар. Енді
мұнан былай 100 жылқыдан 3 бас, 100 сиырдан 5 бас, 100 қойдан 10 қой салық
төлейсіңдер" - деп. Бұл бұйрықты Кеңгірбай би айтқан мерзімінде орындамай,
кешіктірген екен. Сонан Семей оязы жасақ-жендеттермен Потапов деген
офицерді бастық етіп, Кеңгірбайды айдап әкел" деп жібереді. Потапов
Қабекеңе келіп: Губернатордың жарлығын орындамайсың", - деп, сақалын
күзейді, арба дертесіне сол қолын байлап, жаяу айдаған[15]. Сөйтіп,
Кеңгірбай биді арбаға тіркеп, екі шақырымдай жерге айдап келе жатқанда,
Көбей би, Кенбай, Бектас үшеуі "Қоштасып қалайық" деп, алдарынан шығыпты.
Қабекең келе жатқан Көбейлерді көріп оң қолын көтеріп, Потаповқа өтінген:
"Ана адамдармен қош айтысып сөйлесейін, рұқсат етіңіз" - дейді. Потапов
арба жанында келе жатқан тілмаш татар жігітке: "Мына Қарақабан ана
адамдармен не сөйлесер екен, жөндеп маған аударып бер", - депті. Кеңгірекең
рұқсат алып, тоқтап тұрғандарға айтқаны:
"Айдап келеді ақ найзалы, Ақылымнан таппадым еш пайданы. Тілеуімнің әйелі
екіқабат, Ұл туса, атын қойыңдар Ep Байдалы. Қалған жағдайды оязға барғанда
көре жатармын. Елге ие болыңдар, Аллаға барлығыңды тапсырдым" - депті.
Сонда Потапов жанындағы тілмашына: "Мына Қарақбан не айтты, соны толық
аудар", - депті. Татар жігіті Кеңгірбай биге жаны ашып, өзгертіп аударыпты:
"Бұл кісі Семейге барғанда оязға мені жазықсыз сақалымды күзеді, қолымды
байлап, жаяу айдады, жанымды қинады деп айтамын. Қатты зорлық жасады
деймін" - депті. Потапов Қабыкеңнің айтары дұрыс-ау дегендей ойға түсіп,
қорыққанынан: "Пусть тогда со мной рядом на тележку садится" -деп, жанына
Кеңгірбай биді отырғызып алыпты.
Семейге келген соң, Потапов Кеңгірбай биді оязға кіргізіп: "Сіздің
тапсырмаңызды орындап, Жандосовты алып келдім" дейді. Ояз: "Сен, қазақ, не
себепті патша жарлығын орындамайсың" - деп қаһарланыпты. Кеңгірбай би:
"Губернатор тақсыр, бұйрықты орындау қазіргі жағдайда өте қиын. Еліміз
көшіп әлі орныққан жоқпыз. Қоныс іздеп әуреленудеміз. Бұрынғы көне
дәуірдегі ата-бабаларымыз қоныстанған жерімізге басқа елдер келіп, орнығып
алыпты. Біздер көп заман бойы Ісләм дінін қабылдаймыз. Ол дінді ауыстыра
алмаймыз. Әскер де бере алмаймыз, өйткені жоңғар-қалмақтармен көп жыл
соғыса-соғыса халқымыздың саны азайды. Сіздер бұл жағдайды толық
түсініңіздер. Мал салығы да көп. Міне, халқымыз осындай халде болып тұр" -
депті.
Осыдан кейін ояз қасындағы ұлықтарымен кеңесіп: "Қазақ басшысының
жауабы дәлелді екен", - деп Кеңгірбайды босатып, қолына құжат беріпті.
Бірақ та малға салған салық (налог) бекітілсін деген бұйрық жасап,
Кеңгірбай биді еліне қайтарыпты.
Бұл жағдайды естіген Қараменде би Кеңгірбай биге хат жазыпты:
Сәлем де Кеңгірбайға кел кетелік,
Мықты сабаз атанды терлетелік.
Мұсылманның еліне бетті бұрып,
Аты жақсы дариядан ары өтелік.
Кеңгірбай би өз жауабында:
Атыңнан айналайын, Қараменде,
Ұл тумас сірә, сендей кейінгі елге.
Керегедей Шыңғысты қия алмадым,
He де болса қаламын осы жерде - депті[16].
Содан соң Қараменде біраз елмен Балқаш, Ақтоғай, Тоқырауын жаққа жер
кеңісін деп көшкен екен. Ал Кеңгірбай би бастаған Тобықты елі Шыңғыстауға
біржола орнығып қалыпты. Тобықты жұрты Шыңғыстауда тұрақтап, орнығып, оны
ұрпағына мұра етудің мұратымен ірге теуіп, күлін үйіп, қоныстарына оба,
өлгендеріне мола тұрғыза бастайды. Жердің пішін-бедеріне, ірең-ірілігіне,
су-сайына сай; кімнің еншілеп иелік етуіне қыстау, жайлау, күзек етіп
тұтынуына орай өздерінше атап, қоныс, өрісі іргелес ел-жұртпен алыс-беріс
ағайындық қатынас, туыстық байланыс орнатады.
Бас құралып, мал өсе келе жер таршылығы сезіле ме? Болмаса келер
ұрпақтың қамын ойлаған ішкі пікірден ағат әрекет, оғаш қимыл жасала ма?
Әлде басынан сөз асырғысы келмейтін, алдынан жан өткізуді өзіне кемістік,
кемсіту санайтын, өзгенің еркінсуіне ece бергісі келмеуден бе? Әйтеуір
қанаттас отырған ағайын жұртпен арасында аракідік түсінушілік те, ерегес
егес те бой көрсетіп қалып жүреді. Әсіресе Шыңғыстың балақ сілемі Бұғылы,
Машан, Сарытауға ертерек қоныстанған ағайын арғын елі мен тобықты жұртының
арасындағы реніш күн санап жиілей түссе керек. Екі жақта да өр мінезді, от
тілді жандар жоқ дейсіз бе? Кейде "Мал ашуы - жан ашуы" десіп айтысып,
тартысып, қамшы, жұдырық сілтесіп қалатын кездері де болса керек. Қашанда
көптің, күштінің сөзі де, ici де ipi болмай ма? Ішінара керісіп, кешірісіп
жатса да арғын жұртының арасында:
- Аз ғана ауыл тобықты маза бермейтін болды ғой!...
- Берсең қолыңнан, бермесең жолыңнан деп басынуға айналды емес пe?...
- Жоқ қуып барсаң жолыңнан адастырып, ізін шалдырмайтын болды шолақ
байталдың құйрығындай тобықты...
- Дауласып, жүгінер болсаң сырттан биі жұмбақтап сыртын беріп, сырғақ
биі сөздің ұшын ұстатпай сілеңді қатырады... деген сөздер өрістей түседі.
"Бұл тобықтыдан қашан есеміз қайтады" деген реніш, талап елдің ақсақал-
қарасақалдарына бірнеше дүркін жетсе керек.
Ауыл-үйдің, ағайын-туыстың арасындағы барлық жайды тамыршыдай танып,
есепшідей бағып, біліп отыратын ел ағаларын бұл алаңдатпай қоймағаны анық.
Ic насырға шаппасын, ағайын арасы ашылмасын, лажы болса түсіністік тапсын
деген ниетпен, арғынның ел жақсылары әр тұрғыдан адам қосып көрші қонған
бауырларына барып, танысып, табысып келуге бір топ адамды аттандырады[17].
Ақсақалдар оларға: "Бір атаның ұрпағы едік, арып-ашып алыс жолдан
келді. "Жетім қозы тас бауыр" деген қателігі, қаттылығы болса кешірейік.
Біз біраз орнығып, отырып, қорланып қалдық қой. "Аға - бор, іні - тас"
-дейтін еді бабаларымыз. Жәй-күйін білейік, бауырымызға тартайық - деген
ниетті қатты ұстауды тапсырып, қолайы келсе ауыл, үй арасындағы сұғанақ
қолды, солақай істі, суық жүрісті тыюды ел басшыларына ескертуді аманат
етеді". Үлкендердің, көптің ниеті осы болғанымен, ішінде кейбір жоғалған
малының, тарылған өрісінің ащы күйігімен ренішін ішіне сақтағандары да жоқ
емес. Олар "есемізді қайтарар сәт туған шығар" деп дау-дамайын түгендеп,
қаһарын жинап, қаруын сайлап кіжінулі еді.
Жігітті желіктіретін әзәзіл-білегінің күші барлар, тақымында өрге
салса төсте озатын тұғырына сенімділер: "Тобықты тиылмаса, ыңғайға, ырыққа
көнбесе тұрысатын жерін байласпақ[18] Оған болмаса атой салып, елін шауып,
малын талап, алыс-ауыр жолдан келген аз ғана ауыл тобықтыны Шыңғыстан
асырып, Қақтан (Балқаш көлінен) әрі айдап тастамақ" пиғылдар да қара
көрсетіп қалатын болса керек. Осындай әр түрлі пиғыл, әр қилы мінез,
мұраттағы арғын азаматтары атқа қонып тобықты жұртын бетке алады. Бұл хабар
қанаттас отырған Қабекеңе (Кеңгірбай биге) жетеді.
Би өз ордасын оқшау қондырып, еңселі үйлерді жинатып қатар тіккізіп
қонақтарды күтуге қам жасатады. Жер аяғы қашық емес ағайын жұрттан келген
қонақтарды ауылдың үлкен-кішісі қарсы алып, құрақ ұшып қызмет етеді.
Ортасында емеурінмен ұғысып, елдіктің сөзін ұстаған кемеңгерлері де бар,
егес қашан басталады деп елеңдеушілер де жоқ емес. Келген жолаушылардың
үлкендері, басшылары қарсы алушылардың ішінде атақты батырлар да, бидің өзі
де жоқ екеніне көздері жеткен соң алыстан келген аталы елдің басшысы ғой
(жасы да үлкен болса керек) деп биге арнайы адамдар жіберіп, сәлем беруді
орынды көреді.
Екі-үш адам келіп Кеңгірбай бидің табалдырығын аттанғанда би теріс
қарап жатыр екен. Келгендердің сәлемін естігенін сездіргенімен басын
көтермейді. Олар биге арнайы сәлем беруге кіргендіктерін, қонысқа қайырлы
болсын айтып, ағайындық ақ тілекпен келгендіктерін жеткізеді. Қонақтарды
биге ертіп келген ауыл адамдары оларға қайыр-қошын білдіріп, ризалық
танытып жатқанымен би тіл қатпайды, жүз көрсетпейді. Бір сәтте сол қолын
көтереді.
Тобықты биі қонағын қош көргенде қолдарын көтеріп, дау, талапты
қабылдамасын танытқанда аяқтарын көтеретінін естіген сезімтал, сергек
жолаушыларға би қоңыр үнмен сөзін суыртпақтап "Айдыны шалқар ақ селеулі кең
дала, ортасында ақ селеу басқан бір төбе" - дейді де, қолын түсіреді.
Тобықты биі көбіне айтар ойын, қояр талабын, алған шешімін, кескен
үкімін тұспалап, мысалдап, тақпақтап жеткізетінін естіген жолаушылар бұл
сөз, көрініс, жұмбақтың мәнін жете түсініп, жауабын дөп басып таба алмайды
да, біраз отырып шығып кетеді.
Көрген, білген, естігенін келіп үлкендеріне айтады. Ешкім де бидің
жұмбағының түйін-түсінігі, шешім-жауабы былай дей қоймайды.
Алғашқы күні epy болып, қона жатып шыққан жолаушылар ертеңінде сәскеге
дейін бидің келіп сәлемдеспегенін, не шақырып жүздеспегенін әркім әрқалай
түсініседі. Топ жетекшісі тағат сақтап, инабаттылық танытып, сөзге шешен,
ойға терең, мінезге бай 2-3 серігін биге тілдесіп келуге тағы да жібереді.
Олар үйге кіріп, сәлем бергенде келгендерін біліп, сәлемдерін естіп қош
алғанын сездіргенімен, би теріс қарап жатқан қалпынан қозғалмайды. Ізет
сақтап, біраз тосқан келушілер биге сыртынан қарай отырып "арғын елінің әр
py, жұртынан жиналып келген бір қауым адамның мақсаты танысу, қанаттас
келіп қонған бауырларының қоныстарына қайырлы болсын айтып жатқан ел
тілегін жеткізу, ежелгі туыстығын танытып, іргесі құтты ел болу мұратын
білдіру екенін жеткізеді. Ауыл адамдары оларға ризалықпен, аға баласының
үлкендік жолын сақтаған көргенділігін мадақтағанымен би тіл қатып, түс
танытып, рай білдірмейді. Аз-кем отырыстан кейін би оң қолын көтереді,
салмақты да шешімді үнмен "Арқамда арыс, өткен күн, жолдарым алыс, алдым
күнде шабыс" дейді де қолын түсіреді. Келгендер бұл жұмбақтың да сырын,
мәнін түсіне алмай, оның жай-жапсарын сұрап білудін, орайын таппай біраз
отырып, қоштасып, үйден шығады. Көргендерін, естігендерін үлкендеріне
жеткізеді. Бірақ ешкім де "мұның шешімі солай ғой" деп дәл басып, ашылып
ештеңе айтып, "сүйтейік" деген байлау жасамайды. Топ жетекшілері, үлкендер
өзара ақылдасып, елдің ықылас-пейілін, бидің жұмбақтарын айтып, ақыл-кеңес
алып келуге екі жігітті елге аттандырады.
Өз ортасындағы үлкендер ешқандай бағыт-бағдар бермеген соң жастар жағы
олардан асып көлденең мінез танытпайды, ожар әрекетке бармайды. Бірақ өз
тұрғылыстары ортасында "Біз осында неге келдік, ac ішіп аяқ босатуға ма?
Жұмбақ шешуге ме? Еселі сөзімізді айтпайтын болсақ, қояр талабымызды
жеткізбейтін болсақ, несіне құралып келдік, неге ошарылып жатырмыз? Неге
реніш, ашуымызды білдірмейміз? Қажет болса, күш-қайратымызды неге
көрсетпейміз?" дегендей сыңай танытады. Тіпті "Мені неге жібермейді, қолын
көтерсе қолын, аяғын көтерсе аяғын шауып шығайын!" деушілер де табылып
жатса керек. Осы мінездің біріне де ыңғай, ырық бермеген үлкендер жағы
жұмбақ сырдың шешуін іздеп, сабыр сақтайды. Ашуды ақылға жеңгізіп, елден
хабар тосып, тағы да бір күн epy болып шығуды ұйғарады.
Таңғы аста қонақтардың сөз иесі -үлкендері бүгін қайтатындықтарын
ескерткенде ауыл адамдары (бидің алдын-ала берген ақылмен) "жер аяғы қашық,
емес, түстеніп, күн қайта жолға шыққандары жөн болатынын" сөз етеді.
Жолаушылар "елге кеткен хабаршылар да келіп қалар" деген ішкі пікір,
ойменен соны дұрыс көріседі.
Қонақтардың қас-қабағын, мінез-пиғылын астыртын біліп отырған
Кеңгірбай бидің ақыл-шешімімен жолаушыларды аттандыру қамы жасалады. Түс
әлетінде кең үйдің ішіне жайылған төрт асжаулыққа әр атаның үлкендері
жайланып отырып болған соң иненің көзінен өткендей жылпос жігіттер
қонақтардың алдына сыбағалы сый табақтарды тарта бастайды.
Үйдің от орнынан жоғары әдейі ашық қалдырылған орынға шағын ақ
дастархан жайылып, төріне көрпе төселеді. Осы сәтте қапсағай денелі, ашаң
жүзді, бурыл қаба сақалды, сұңғақ бойлы адам үйге кіріп, ортадағы жаюлы
тұрған дастарханның басына келіп, жалғыз өзі жайғаса бере, іле оның алдына
қойдың басы ғана салынған табақ тартылады. Жұртшылықтың назары бейтаныс,
жұмбақ жанға аударылады. Ол алдына қойылған табақтағы бастың құйқасын
сыпырып алып, көзін ойып жеп, пышағын бастың мыйлығындағы жігіне қадап,
ырғап-ырғап шәншіп қойып, өз батасын өзі жасап, тұрып, етегін қағып,
ешкімге тіл қатып, назар аудармаған қалпы үйден шығып жүре береді.
Тағы да бір жұмбақ сырдың түйінін қалай шешуді толғана отырып ac ішкен
жолаушылар сыртқа шыққанда, бидің үлкендер ортасына келгенін байқаған,
басқа үйде отырып түстік жеген жастар жағы "не дестіңдер, не байлау, тоқтам
болды" деп тағатсыздана сұрастырғанымен толымды жауап ала алмайды.
Құрмет сыйға, ілтипат ықыласқа пейіл қойып аттанған жолаушылар бел
асқанда Би ауылдың жас-кәрісін жинатып аттанған жолаушылар қозы көш
шамасына жеткенде, қуа жетіп, алды-артынан шығып, "туысқандар, би шақырып
жатыр, қонақ болып кетсін дейді" - деңдер. Қалайда қайтаруға тырысыңдар.
Кейбірі ашулы сөз айтып, адуынды қамшы жұмсаса да елең етпеңдер. Ерегес
туғызбаңдар. Шақыруды қабыл алар. Келер. Егер әкім шақыруға келмесе, онда
күндерің қараң болды, бағы ашылмаған сорлы жұртым. Бұрын да тартқан
тақсіреттерің аз емес еді. Жауларың да жетерлік болды. Енді аяспайтын жауды
жақынымнан таптым деңдер. Онда Арғын атамыз жеті Момынның қара қонысы
Шыңғыстау да бізге қоныс болмағаны! Бірақ ортасында көргенді елдің көселі
азаматтары бар ғой. Сол қозы көш жерге барғанша олар көрген-білгендерін
сарапқа салып, салмақтап, сабасына түсіп, сындарлы тоқтам жасайтын шығар.
Барыңдар, жолдарың болсын" - деп азаматтармен бірге өжет қыз-келіншектерді
де аттандырады[19].
Жолаушылардың соңынан қуа аттанған адамдар екі-үш бел асқанда көз
ұшында олардың алқа-қотан топтасып тұрғанын көреді. Енді сай-сала, арна-
белді баспалап, жолаушылардың тұс-тұсынан шығуға бөлінісіп ұмтылысады.
Жолаушылар болса ауылдан сыр бермей шыққанымен, бел асып, бой жасырыла-
ақ "Ay, жұртым, елге не деп барамыз. He тындырған ісіміз жоқ, не сындырған
қазанымыз жоқ. He ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz