Шыңғыстау өңірінің қола дәуірі ескерткіштері
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4-6
І ШЫҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ КӨНЕ ЗАМАН ДӘУІРІ ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
7-19
1.1 Шығыс Қазақстанның тарихи - географиялық жағдайы ... ... ... ...
7-10
1.2 Шығыс Қазақстанның көне заман ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10-13
1.3 Шыңғыстау өңірінің көне заман дәуірі ескерткіштерін Кеңес дәуірі тұсында зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
13-17
1.4 Шыңғыстау өңірінің көне заман дәуірі ескерткіштерін тәуелсізді алғаннан кейінгі зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
17-19
ІІ ШЫҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ КӨНЕ ЗАМАН ДӘУІРІ ЕСКЕРТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20-93
2.1 Шыңғыстау өңірінің қола дәуірі ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...
20-53
2.2 Шыңғыстау өңірінің ерте темір дәуірі ескерткіштері
53-67
2.3 Шыңғыстау өңірінің түркі дәуірі ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ..
67-93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
94-96
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .
97-101
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
102-
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АлтМУ
Алтай мемлекеттік университеті
АА
Археологиялық ашылулар
МЭАЖ
Мемлекеттік эрмитаждың археологиялық жинағы
ҒАХ
Ғылым академиясының хабаршысы
ҚРБҒМҒК АИ
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі Ғылым комитеті Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институты
РҒАСБ АЭИ
Ресей ғылым академиясының Сібір бөлімінің Археология және этнология институты
АИҚХ
Археология институтының қысқаша хабарламалары
ҚазҰУ
Қазақ Ұлттық Университеті
ҚҚЭ
Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы
АЗМ
СССР археологиясы бойынша зерттеулер мен
материалдар
РА
Ресей археологиясы
СА
Совет археологиясы
РҒА СБ
Ресей ғылым академиясының Сібір бөлімшесі
ШҚАЭ
Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертацияда Шыңғыстау өңірінің қола, ерте темір және түркі дәуірінің археологиялық ескерткіштерін зерттеуге арналған. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу тарихы, кезеңделуі мен мерзімделуі, мәдени сипаттамасы, өзіндік даму ерекшеліктері, іргелес мәдени-тарихи өңірлермен байланысы, ежелгі дәуірдегі тайпалар мен халықтардың мәдени қарым-қатынасы қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Табиғи - географиялық жағдай әрқилы болып келетін Қазақстан өлкесінде, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүргендігі белгілі. Олардың барлығы Қазақстан территориясындағы ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен болатын. Қалай дегенде де ерте темір дәуірінде Шығыс Қазақстан жерін мекендеген тайпалар Орталық Қазақстан мен Жетісуды мекендеушілермен материалдық мәдениет жағынан жақын болғандығымен, этникалық жағынан біртекті емес еді. Оның үстіне шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт санасы әртүрлі тайпалар тіршілік етті.Қазақстанның шығыс аймағының, яғни қазіргі Шығыс Қазақстан өңіріңдегі Алтай мен Тарбағатай, Шыңғыстау тау жоталарының теріскей беткейлеріндегі ерте көшпелілердің археологиялық көне мұрағаттары соңғы жылдары өзге өңірлерімен салыстырғанда біршама жақсы зерттелуде.
Бұл аймақ еліміздің Алтай тау жүйесін, оған жалғасып жатқан далалық жазықты қамтитын үлкен өңірді алып жатыр. Кең өрісті жайылымдарға, тарам - тарам өзендерге, табиғи қазба байлықтарға: металл кендеріне, ағаш - орманға өте бай және шаруашылықтың қай саласына болмасын өте қолайлы өлке. Көне дәуір кезінен - ақ климаты, фауналық - флоралық дүниесі қазіргі кезге сай келген. Осы өлкенің физико - географиялық жақсы жағдайы ықылым заманнан алғашқы адамдардың өмір сүруіне қолайлы болған.
Таулы қыратты әрі қазақтың ұсақ шоқылығымен астасып жатқан бұл өңір көне дәуірлерден ақ адам өмір сүруіне қолайлы болғанын көруге болады. Сонымен қатар Ертістің жағалауына тараған орманды далалы мәдениеттер мен одан әрі Алтайдың таулы аймақ мәдениеттеріне де өз ықпалы бар екендігін уақытында С.С. Черников пен Ә.М. Оразбаев сынды ғалымдар атап кеткен болатын. Аралық аймақ ретінде Сарыарқаның кең тараған қола, ерте темір және түркі дәуірі мәдениеттерінің үлгілері кездесуі де осы өңір ескерткіштерінің зерттелуі өзекті екендігін көрсетеді.
Қола дәуірін, ерте көшпелілер мәдениетін зерттеу Қазақстан тарихының жарқын беттерінің бірі екені аян. Ерте темір дәуірі қазақ халқының қалыптасуында үлкен рөл атқарғандығы сөзсіз. Сондықтан да қазіргі ғылымның бар жетістіктерін пайдалана отырып, Қазақ Алтайы мен Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің зерттелінген қорғандарын жинақтап, топтап, жалпы тізімін жасап, картада нақты орынын анықтап, хронологиялық мерзімдеу мәселесіндегі түйткілді сұрақтарға нақты жауап алу.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Шыңғыстаудың археологиялық ескерткіштерін зерттеуде пән аралық байланыс тұрғысынан классикалық археология, урбанистика, демография және тарихи информатикамен байланыстыра зерттеу жоқтың қасы.
Аталған тақырып бойынша әдебиеттерге тарихнамалық шолуды екі бағытқа бөлуге болады: 1. Археологиялық сипаттамасына іргелі теориялық зерттеу, мәселенің концептуалдық құрылымын көрсету. 2. Шыңғыстау тарихын тарихи - археологиялық, архедемографиялық тұрғыда зерттеуде өкінішке орай аз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты Шыңғыстау өңірлеріндегі қола, ерте темір, түркі дәуіріні ескерткіштерінің негізгілерінің тізімін анықтап, сипаттамасын жасап, олардың мәдени-этникалық атрибуциясын, археологиялық кезеңдемесі мен мерзімдемесін жасау. Осыған байланысты мынандай міндеттер тұр:
Бұған дейінгі Шыңғыстаудың коне дәуірі археологиялық ескерткіштері материалдарын талдап қорыту (С.С. Черников, Нифонтова Л., З.С. Самашев, Ә.Т.Төлеубаев және т.б.)
Осы негізде ескерткіштердің хронологиясы мен жүйеленуін жете зерттеу.
Ашылған барлық ескерткіштерді өмір сүру уақытына, көлеміне, атқарған қызметіне, орналасқан жеріне және сыртқы құрылысына қарай түрлерге бөлу.
Зерттеу барысында табылған артефактілерді бұрын ғылымда белгілі үлгілермен салыстыра отырып, мерзімделу уақытын анықтау.
Шыңғыстауды мекендеген ерте көшпеліл тайпаларының қалыптасуы мен дамуындағы көрші мәдениеттердің ықпалын ашу.
Жерлеу ғұрпы және басқа материалдарды саралау негізінде Шыңғыстаудағы көне заман археологиялық ескерткіштерінің қандай этномәдениетке жататындығын анықтауға талпыныс жасау.
Зерттеу жұмысының нысанына Шыңғыстауда орналасқан қола, ерте темір және түркі дәуірі археологиялық ескерткіштері және осы уақытпен мерзімделетін артефактілер жатады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Шыңғыстауда орналасқан қола, ерте темір және түркі дәуірінің арнайы зерттелуі.
Бұрын жарияланбаған бірқатар нысандар және ізденушінің өзі қазған жаңа ескерткіштер, сондай-ақ осы өлкедегі барлық археологиялық ескерткіштердің ғылыми айналымға енуі.
Зерттеу жұмысының географиялық шеңбері. Магистрлік диссертацияның тақырыбына байланысты зерттеу жұмысының географиялық шеңбері Шыңғыстау, Абралы өңірлері. Бүгінгі ШҚО, Абай ауданы.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
Хронологиялық шеңбері б.з.д. IІ мыңжылдықты тұтасымен қамтиды. Бұл осы өңірде қола ғасыры, сақ, ғұн, ерте үйсін тайпаларының өмір сүрген заманы. Б.з. I мыңжылдықтың басқы соңына дейін, түркі мемлекетінің әлсіреуіне дейңнгі кезең аралықтарының ескерткіштерін қамтиды.
Зерттеудің деректік негізі. Қазақстанды мекен еткен ерте көшпенді тайпалардың тарихын зерттеуде тарихшылар деректердің екі тобына иек артады: археологиялық және жазба деректер. Шығыс Қазақстан территориясында қола және ерте темір дәуірінде өмір сүрген тайпалар тарихының қайнар көзін ашар, мәдениетін анықтайтын жазба деректердің тым аздығына байланысты өлкені мекендеуші ежелгі тұрғындар қалдырған жерлеу орындары - қорғандар материалдары осы олқылықтың орынын толтырар бірден - бір дерек көзі.
Қазақстанның ежелгі дәуірінің тарихына қатысты археологиялық деректер ХІХ ғасырдың өзінде - ақ жинала бастағанымен, нағыз, шынайы және академиялық маңызы бар деректер ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жиналады. Бұл орайда С.С. Черников, С.С. Сорокин, Ә.М. Оразбаев, Ф.Х.Арсланова, З.С.Самашев, Ә.Т.Төлеубаев және т.б. зерттеушілердің жүргізген қазба жұмыстары нәтижесінде жинақталған археологиялық материалдарды атап айтуға болады.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясында жүргізіліп келе жатқан зерттеулер де мол нәтиже беріп отыр. Шығыс Қазақстан облысында Ә.Т.Төлеубаев жүргізген қазбалар нәтижесінде Шілікті обасынан Қазақстанның үшінші Алтын адамы табылып отыр. Осы ескерткішті зерттеп, зерделеуде қазу барысында табылған мол жәдігерлер тарихымыздың олқы тұстарын толтырар теңдесі жоқ қазынамыз. Сонымен қатар Сарыкөлдегі зерттеу жұмыстары да өз нәтижелерін берді.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы Шыңғстаудың қөне дәуір тарихи ескерткіштері жайында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдарды орта мектеп қабырғасында жүргізілетін Ежелгі Қазақстан тарихы пәні және тарих апталықтарында, өлкетану сияқты факультатив сабақтармен ұйымдастырылатын түрлі іс-шараларда пайдалануға болады.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізідері. Диссертацияның методологиялық ұстанымы объективтілік, жүйелілік және тарихилық принциптерге негізделген. Қазба барысында алынған нақты материалдарды зерделеуде ғылыми зерттеудің көпшілікке танымал салыстырмалы талдау, сараптау, салыстыру және жүйелеу секілді әлемдік тарихнамада кеңінен танылған әдістері басшылыққа алынды. Ескерткіштердің зерттелуін қарастыруда тақырыптық-хронологиялық принциптер кеңінен қолданылды. Жекелеген ғалымдардың ізденістерін саралалауда биографиялық әдіс, өзге мәселелерді көтерген кезде ретроспективті әдіс, т.б. пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспе, екі бөлім, бірінші бөлім төрт тармақшадан, екінші бөлім үш тармақшадан, қортынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
І ШЫҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ КӨНЕ ЗАМАН ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Шығыс Қазақстанның тарихи географиялық жағдайы
Табиғи орта көне заман тарихын зертеуде маңызды рөл атқарады. Өйткені кез келген әлеуметтік қоғам өз дамуында қоршаған дүниемен немесе табиғи ортамен тығыз байланыста дамиды. Жекеленген мәдениеттер мен тарихи ескерткіштердің даму дәрежесіне тарихи орта тікелей әсерін тигізіп отыратындықтан ғалымдардың басым көпшілігі осы проблемаға үнемі тоқталып отырады. Қоршаған орта адам баласының мәдени дамуына ғана емес, сонымен қатар оның кескін - келбетіне де, өзіндік біртуар дүниелерінің қалыптасуына да ықпалы бар деуге болады.
Алтайдың, Қалба жотасы мен Тарбағатайдың таулы және биік таулы аудандары, солтүстігіндегі далалар, оңтүстігіндегі шөл және шөлейт жерлер - Шығыс Қазақстанның алуан түрлі жер бедері, міне осындай. Негізгі су арнасы - Ертіс пен оның көптеген салалары - Бұқтырма, Күршім, Оба, Үлбі, Шар, Қызылсу және басқалары. Топырағы қынарлы жазық алқаптар, жайылымдар, таулардағы мыстың, қалайының, алтынның көптеген кеніштері, балығы мен өзендері, аңға толы ормандары осында шаруашылық пен мәдениеттің дамуына көп ықпал етті [1,10с].
Б.з.б. І мыңжылдықтың бас кезінде табиғи ортада азды - кемді өзгерістер болғандығы соңғы жылдары мамандардың айтуынша, оның алдындағы субарелды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқындырақ болған еді. Атлантикадан алыс болғандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болды. Бұған Иткөл көлі терассаларындағы әктас шөгінділері дәлел бола алады, себебі ол құрғақ климатты көрсететін бірден бір индикатор болып табылады. Оның радио көміртекті сараптама бойынша жасы 3660+75 (COAH - 2192) жылдармен анықталып отыр.
Бірақ б.з.б. І мын жылдықтын бірінші жартысында Атлантиканың ықпалы өсе түскендігі байқалады. Ол Оңтүстік Батыс Сібір мен Алтайда климаттың жылыуынан, қыстық және жаздық жауын-шашын мөлшерінің көбеюінен нақты көрніс табады.
Осы кездері Таулы Алтайға ылғалды және жылы циклондар батыстан ашық кең өзен алқаптары арқылы тереңірек енді. Оған Бұқтырма, Үлбі, Урсул, Көксу, Қатын (Уймон қазаншұңқыры), Чарыш өзен алқаптары секілді гидрографикалық тораптар өзіндік әсерін тигізген еді.
Сондай - ақ мұндағы тау алқаптарының климаты субатлантикалық кезеңнің жылы фазаларында қазіргіге қарағанда біршама ылғалды болды. Бірақ бұлттылықтан және жылудың көбі булануға кетуінен орташа жаздық температура қазіргіден жоғары бола қоймаған. Бұндай климаттық жағдай тау беткейлері мен өзен терассаларында өте бай жайлымдардың қалыптасуына жағдай жасады.
Қыс кездеріндегі жауын - шашынның да мөлшері қазіргіден көбірек болды. Бірақ таулы жерлерге тән күн радиациясының күштілігі(ауанның тазлығынан және трофосфера қабатының жұқалығынан) қыс кезінде қардың жақсы булануына жағдай жасады. Мысалы: қазіргі Чуй даласындағы қалындығы 100-130 мм қар түгелдей дерлік буланып кететін еді.
Таулы алқаптардағы қардың булануы қар қабатының жұқаруына әкеледі. Ал ол үй жануарларының қар астындағы шөпті аршып жеуін оңайлатады. Сондықтан бұл жерлердегі тау бөктерлеріндегі бай жайылымдарда малды жыл он екі ай бағуға болатын еді. Ежелгі көшпенділерді қызықтырған да осы жайт сияқты.
Түйіндеп айтқанда, сақ дәуіріндегі немесе геологиялық кезеңдестіру негіінде айтар болсақ глоценнің соңғы кезңінде Шығыс Қазақстанның климаты шаруашылық әрекеттерге өте қолайлы, ауа - райы біршама қоңыржай болды. Бұндай климат мал шаруашылығының дамуына сақтардың тау жүйесіне тарала қоныстануына, тіпті орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына жаппай орналасуына жағдай жасады[2,8б].
Жалпы алғанда, Шығыс Қаақстан өңірі табиғи жағынан алып қарағанда елімідегі ең бір қызық та ерекше аудандарының бірі болып табылады. Ол әлемдік тарихнамада өзінің сарқылмас табғи байлықтарымен, кен көздерімен ғана емес, сонымен қатар бірегей тарихи - мәдени ескерткіштерімен белгілі. Осы тарихи ескерткіштердің қалыптасып дамуына ауа - райы да, табиғи орта да тиісті дәрежеде өз әсерін тигіген.
Шығыс Қазақстан географиялық жағынан алып қарағанда шығыс ендікте 76̊-87 градус аралығы мен солтүстік бойлықта 47-51 градус аралығында орналасқан үлкен аумақ болып табылады. Өлкенің шекарасы, негізінен, әкімшілік жағынан бірнеше бөлікке бөлініп отыр: солтүстігінде - Ресей Федерациясының Алтай өңірі, шығыс, оңтүстік - шығыс - Қытай Халық Республикасымен шектессе, ал оңтүстік - батысы республиканың Алакөл және Сасықкөл көлдеріне дейінгі аралыққа созылады. Мамандар тарапынан Шығыс Қазақстан өз кезегінде Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Зайсан қазаншұнқыры, Сауыр - Тарбағатай, Шыңғыстау, Аякөз - Көкпекті сынды бірнеше тарихи - мәдени аудандарға бөлінеді. Олардың әрқайсысы белгілі бір тарихи - мәдени кезеңдерде осында тіршілік еткен тайпалар мен халықтардың тыныс - тіршілігінде маңызды рөл атқарады.
Әсіресе Шығыс Қазақстан жер бедері құрамына өзіндік ерекшеліктер беріп тұрған біреше аудандар бар. Зерттеушілердің пайымдауынша, Кенді Алтай мен Оңтүсік Алтай және Сауыр - Тарбағатай, Шыңғыстау тау жоталары мен тауаралық Зайсан ойпаты сияқты ірі орографиялық орталықтар ежелден - ақ мәдени - тарихи дамуды бастан кешірген.
Сайып келгенде, тарихи - мәдени дамуға мейлінше ісерін тигізген Оңтүстік Сібірдегі ең биік таулы аймақ - Алтай тау аймағы болып табылады. Қазақстан Алтайы өз кезегінде Алтай тау жүйесінің оңтүстік, оңтүстік - батыс бөлігін алып жатыр. Қазіргі таңда Укок жазық таулы аймағы мен Бұқтырма аңғарынан оңтүстікте Нарым, Сарымсақты, Оңтүстік Алтай тау жоталары орналасқан тау жоталары - Оңтүстік Алтай (Абсалюттік биіктігі - 3000 м) деп аталынды.
Ал Алтайдан оңтүстікке қарай кең байтақ Зайсан қазаншұнқыры жатыр. Оның оңтүстігінде Тарбағатай, Сауыр жоталары бар. Тарбағатай - Зайсан және Балхаш - Алакөл қазан шұңқырлары арасындағы су айрық жота. Абсолюттік биіктігі: 2991м (Тастау). Жота ендік бағытта батыстан шығысқа қарай 300 км - ге созылып жатыр, ені 30 - 50 км, шығысында Сауыр жотасына ұласады. Палеозойлық шөгінді тақта тас, әк тасынан, перьм, тас көмір, девонның құм тасынан, батыс бөлігі силур және кембрий дәуірінің күшті дислокацияланған вулканогендік интрузиялы гранитінен түзілген. Солтүстік беткейі оңтүстікке қарағанда жатыктау,оңтустігі тік шатқал болып келеді.
Жотадағы палеозоилық әк тастардан карст құбылыстары нақты байқалды.Өңірдің климаты континенттік екендігін көпшілік мамандар айтып та жүр. Өсімдік және жануарлар дүниесі жағынан Алтайға ұқсас. Етегіндегі шөлеитте жусанды бетеге, бұта, тау аралық аңғарда тау шалғыны және көк терек,жабайы алма,тобылғы, арша,солтүстік беткейнде тал басым өседі. Марал, тау ешкі, арқар, қасқыр, аю, түлкі, борсық, қарсақ, суыр мекендейді. Жоғарғы бөлігіндегі альпы шалғыны - жазғы жайылым. Мұндағы өсімдіктер
мен жануарлар дүниесі бірнеше мыңжылдықтар бойы сақталып келгендігін
далалық ізденістер де аңғартып отыр. Архелогиялық зерттеулер барысында алынған сан алуан мағлұматтар бұл аймақ еліміздің Алтай тау жүйесін, оған жалғасып жатқан кең далалық жазықты алып жатқандығын, оның кең өрісті жайылымдарға, тарам-тарам өзеңдерге, табиғи қазба байлықтарға кен еместігін, ал мұның өз кезегінде адам баласының тіршілігіне қолайлы өлке екендігін аңғартады. Көне дәуір кезінен - ақ климаты, фауыналық - флоралық дүниесі қазіргі кезге сай келгендігі мамандар тарапынан айтылып келеді. Осы өлкенің физикалық-географиалық қолайлы жағдайы ықылым заманнан алғашқы адамдардын өмір сүруіне тиімді болғандығын көрсетеді.
Әуелгі ерте темір дәуірі ескерткіштерінің едәуір бөлігі Шығыс Қазақстанның ең басты су артериясы - Ертіс өзенінің аңғарларында орналасқан. Оның сол жақ жағалауындағы қорымдар Қалба жотасының солтүстік және оңтүстік баурайларында шоғырланған. Ал одан әрі оңтүстік батысқа Шыңғыстауға және Тарбағатайдың батыс аудандарына деиін созылса, өлкенің оңтүстігінде олар Зайсан ойпатында таралған[3,25c].
Шыңғыстау - Сарыарқаның шығыс бөлігіндегі тау жотасы. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылған. Шығыс Қазақстан облысының Абай, Аягөз аудандары аумағында. Шыңғыстау солтүстік-шығыста Алтайдан Шар өзені аңғарымен бөлінеді, оңтүстік-шығыста Тарбағатайға ұласады. Шығысында тауаралық Зайсан қазаншұңқыры, оңтүстігінде Солтүстік Балқаш төбелері жатыр. Абсолют биіктігі 1000-1100м, ең биік жері - Ақшатаудағы Қособа тауы (1305 м). Төменгі және орта палеогеннің жанартаутекті шөгінділерінен, құмтас, тақтатас, конгломерат, т.б. жыныстардан түзілген. Жылына 200-250 мм шамасында жауын-шашын түседі. Шыңғыстаудың солтүстік беткейінен Шаған және Ащысу, оңтүстігінен Бақанас, Дағанделі, Құрбақанас, Көксала, т.б. өзендер басталады [4,218-224с].
Өңірдегі Қалба жотасы Оңтүстік Алтайдың батысында Ертістін өзені арқылы бөлініп, Нарымның Ертіске құяр тұсынан басталып батыста Шар өзені аңғарына дейін ұзындығы - өлшеніп, Нарымның Ертіске құяр тұсынан басталып батыста Шар өзені аңғарына дейін ұзындығы - 400 км, ені - 120 км жерді алып жатыр. Ең жоғарғы биіктігі етегінде 400 метрден басталып,орта тұсында 1600 метірге дейін жетеді. Қалба жотасында аласа таулар кең дамыған.Әсіресе батыс бөлігінде жаппай белдеуді құрайтын жон - арқалар көп. Жотаның шығыс баурайлары тік болып келеді.
Құрамына Үлбі, Ивановский, Уба, Көксу, Тегрецкий және Қазақстан жеріне өзінәі бөлігімен кіріп жатқан Листвяға, Холзун және Орталық Алтай т.б ірі тау жоталары енетін, Ертістің оң жағалауындағы, оңтүстік - шығыста Нарым өзенінің, ал солтүстік - батыс Уба өзенінің Ертіске құяр сағаларының аралығында тау жота жүйелері орналасқан жерлер - Кенді Алтай таулы аймағы деп аталады.
Ал Сауыр - Тарбағатай таулы аймағы табиғи жағдайы бойынша Алтай мен Тянь-Шань таулары аралығын алып жатыр. Бірақ оның ландшафты Орталық Азияға қарағанда Сібір, Монголия аумағындағы ландшафтқа ұқсас болып келеді. Екі жота да Зайсан ойпатының оңтүстігінде батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Бұл өңір Оңтүстік Алтайдан жауын - шашын түсімінің а болуымен ерекшеленеді. Тарбағатайда далалық ландшафт басым болса, Сауырда таулы - орманды және жайылымдық - далалық ландшафт басымырақ [2,15б].
Сонымен, осыдан IV мың жыл бұрын қазіргі Шығыс Қазақстанның табиғи жағдайы дәл бүгінгідей болып қалаытасты. Сондықтан біз бүгінгі күнге қарап сол кезегі шаруашылық - мәдени дамудың қандай жолмен жүргенін, шаруашылықта қандай мал түрі басым болды, неге ол мал түрі басым болды, қандай егін екті және негі сол егінді екті деген сияқты сұрақтардың жауабын азды-көпті ала аламыз.
Қорыта айтқанда, диссертациялық жұмыста қарастырылып отырған мәдени-тарихи өңір өзіндік табиғи кешендерден тұрады. Олардың көпшілігін адам баласы ықылым замандардан бері өз мақсатына орай пайдаланып келеді. Бұл ерте темір дәуірінде осы аймақтарда өмір сүрген тайпалар мен халықтарға да қатысты. Мұны осында орналасқан археологиялық ескерткіштер де дәлелдейді.
1.2 Шығыс Қазақстанның көне заман ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер
Шығыс Қазақстан өңіріндегі Алтай мен Тарбағатай тау жоталарының төңірегі - ежелгі көшпелілер өркениетінің алтын бесігі, өзінің географиялық орналасуындағы тиімділігіне байланысты өте көне замандардан бері Еуразиядағы көптеген көшпелі халықтардың толассыз көші-қон процестерінің тоғысар торабы, алуан түрлі этно-мәдени байланыстардың қайнаған ортасы болды. Сондықтан да тарихи-археологиялық тұрғыдан жан-жақтылы зерттеудің өзі ежелгі көшпелілер өркениетінің төлтума болмысын айқындау, түрлі тарихи мәдениеттердің өзара сабақтастығын анықтаудың шешуші түйіні екендігі белгілі.
Сібір мен Алтайды, Жетісу мен Орталық Азияны байланыстырып тұрған территория қашан да, тарихи оқиғалар мен адамзат мәдениетінің дамуында зор рөл атқарғанмен де бұл жайлы аз зерттеліп келді. Қазақстанның солтүстік шығысында орналасқан территория - Шығыс Қазақстан тарихи жағынан біздің еліміздегі қызықты аудандарының бірі болып табылады. Бұл территория әрқашанда адам өмірі үшін ерекше қолайлы болды. Құнарлы топырақты кең алқап, көкмайса жайылым, мыс, қалайы және алтынның көптеген кен орындары, орман, байлықтың көзі - түрлі-түрлі аң, құс және балық кәсіпшілігі ерте полеолиттің соңында бұл аймақта алғаш пайда болған адамдарды өзіне қызықтыра тартты. Шығыс Қазақстан тек қана табиғи байлығымен ғана емес, сонымен бірге әртүрлі ежелгі ескерткіштерімен де белгілі, алайда археологиялық ескерткіштер ұзақ уақытқа дейін зерттелінбей келді [5,25с].
Әуел баста, патшалық Ресей Сібірді жаулап алғаннан кейін алуан түрлі табиғаты, сан түрлі ғажайып ескерткіштері, өзіндік этно-мәдени үлгілері бар қазақ жеріне қызығушылық танытқан болатын. Сондықтан да болар орыс шенеуніктері қазақ сахарасына уақыт өте ағылып келе бастады. Олар қалдырған ақпараттар легі қазіргі таңда ғылыми бағыт-бағдардың негізін құрап отыр. Сол себепті Қазақстанның шығысындағы археологиялық ескерткіштер туралы алғашқы қысқа мәліметтерді біз ХVІІІ ғасырдың саяхатшылары мен ғалымдары еңбектерінен кездестіре аламыз [51;46]. Мәселен, алғашқы академиялық экспедицияға қатысушылар қазіргі Шығыс Қазақстан өлкесіне 1733-1743 жылдарда келген болатын. Академик Г.Ф. Миллердің маршруты Ертіс өзенін бойлай Семей мен Өскемен бекіністерін басып өткен. Өскеменнен қашық емес жердегі Ертіс жағасында Г.Ф. Миллер 1734 жылы бірнеше қорған мен Үлбі өзенінің оң жағалауында екі қорғанда қазба жұмыстарын жүргізген. Бұл қазбалардан көне дәуірден сыр шертетіндей мардымды заттар табылмағандығына қарамастан еңбегінде: ...Болашақта бұл жерлерден әлі де құнды заттар табылар - деп сенімді түрде жазып кеткен [6,4-5с]. Осы еңбегінде зерттеуші Обь пен Ертіс өзендері аралығындағы қорымдардан табылған заттар туралы да баяндап өткен.
Сондай-ақ, 1793 жылы И. Сиверс Күршім өзенінің жоғарғы сағасындағы Нарын жотасы етегіндегі Доланқара тауы жанындағы көшпелілер дәуіріне жататын иесімен қоса атын да жерлеген екі қорған туралы мәлімет берген.
Ал 1768-1774 жылдардағы патшалық шенеуніктер ұйымдастырған екінші академиялық экспедицияға қатысушы П.С. Паллас, И.П. Фальк, И.Г. Гмелин, Х. Барданестер де Ертістің жоғарғы ағысындағы ежелгі қорғандар туралы мәліметтерді жинақтаған болатын. Әсіресе археологтар Г.И. Спасскийдің жүргізген жұмыстары елеулі дүниелер қатарына жатқызады. Оның ішінде Записки о Сибирских древностях еңбегін атап өту керек. Азиатский вестник және Сибирский вестник журналдарында 1818 және 1825 жылдары ол алғаш рет Шығыс Қазақстандағы жартастағы суреттер туралы материалдарын жариялады.
Ежелгі Шығыс Қазақстанды зерттеуде үлкен үлес қосқан ғалымдардың бірі ретінде академик В.В. Радлов саналады. Археологиялық ескерткіштерді зерттеуде шынайы ғылыми әдістерді пайдалана отырып, ол тек ежелгі Шығыс Қазақстанды ғана емес, сонымен бірге бүкіл Қазақстанды зерттеуге зор үлес қоса білді. В.В. Радлов 1862 жылы Семей, Сергиополь (Аягөз) маңында археологиялық зерттеу жұмыстарын бастаса, 1865 жылы 12 мамырдан 9 тамызға дейін Берел даласында ежелгі көшпелілердің 7 қорғанына қазба жұмысын жүргізеді [7,186-189с]. В.В. Радловтың есептерінен 1866 жылы сызба, суретсіз-ақ қорғандардың орналасуы, құрылысы, табылған заттарының қысқаша сипатталуы басылған бірнеше мақала жарық көреді. Үлкен Берел қорғанынан табылған заттар Археологиялық комиссияның сараптамасынан өткеннен кейін Мәскеудегі музейге қойылады. Қазіргі таңда одан табылған бірегей жәдігерлер Мәскеу Мемлекеттік Тарихи музейінде сақтаулы тұр. Жетінші тарауы 1865 жылғы экспедициялық зерттеулерге арналған В.В. Радловтың Aus Sibirien атты еңбегі 1884 жылы Лейпцигте жарық көреді. Өткен ғасырдың 20-шы жылдары А. Захаров академик В.В. Радловтың ғылыми еңбектеріне, тапқан материалдарына сараптама жасай келе, Берел қорымын зерттеу керектігін айтса, өткен ғасырдың 30-шы жылдары М.П. Грязнов Бірінші Пазырық қорғанының материалдарымен салыстыра келе Берел ескерткішінің мерзімделуі мен жерлеу салтына ерекше мән береді. Академик В.В. Радлов Шығыс Қазақстанның ежелгі мәдениеттері тарихын мыс немесе қола, ерте темір және жаңа темір, сондай-ақ ерте ортағасырлар кезеңдеріне бөлді. Ғалымның бұл еңбегі археологиялық ескерткіштерді дәуірлерге бөлу мен жүйелеудің алғашқы бастамасы болған еді [8,29-30с].
Орталық және Шығыс Азияны зерттеу саласындағы Орыс комитеті 1910 жылы Жоғарғы Ертіске В.И. Каменскийдің басшылығымен және А. Белослюдов пен В.Пилетичтің қатысуымен Семей облысындағы қорғандарды қазуға экспедиция жібереді. Оны осы аудандарға жіберілген бірінші археологиялық экспедиция деп есептеуге болады.
ХХ ғасыр бас кезіндегі белгілі ғалым А.В. Адрианов 1906, 1910 және 1911 жылдары Семей облысы жерінде археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бұл жұмыстардың нәтижелері 1916 жылы Императорлық археологиялық комиссияның Хабаршысында жарияланды. Майемер жазығында, Нарым жоталарындағы Солонечный Белок түбінде, Черновая ауылынан жоғары Бұқтырма өзенінің оң жағалауында қазба жұмыстарының нәтижесінде ерте темір дәуіріне жататын өте құнды заттар табылды, түрлі кезеңдерге жататын жартастағы жазулар мен тас балбалдар туралы да деректік қор жинақталды [9,77-79с]. Қалай болғанда да А.В. Адрианов зерттеу жұмыстарын әуесқой өлкетанушы деңгейінде ғана жүргізді деп есептеуге болады. Өйткені археология ғылымының бұл кездердегі әлемдік деңгейдегі тәжірибесі енді ғана қалыптасып келе жатқан еді.
Осы уақытта Семей музейінде кездейсоқ табылған әртүрлі археологиялық заттар, негізінен керамика сынықтары мен қоладан жасалған бұйымдар шоғырланған болатын. Оны жергілікті тұрғындар шаруашылық жұмыстар барысында түрлі елді-мекендер маңынан жинастырған еді. Бұл ақпараттар Шығыс Қазақстан өңіріндегі ескерткіштердің зерттелуі тиіс екендігін де аңғартқан-ды.
Түйіндеп айтқанда, революцияға дейінгі кезеңде-ақ Қазақстанның шығыс аймағының өткен тарихын жалпы суреттеуге мүмкіндіктер беретін археологиялық материалдар жинақталған. Бірақ бұл жерде археологиялық ескерткіштер шынайы ғылыми негізде зерттелді деп айта алмаймыз. Себебі жәдігерлердің басым бөлігі кездейсоқ табылды, ескерткіштерді зерттеген әуесқойлар қазу әдістерін сақтамады, өйткені олар арнайы білімі бар мамандар емес еді. Ескерткіш материалдарын жариялған кезде мамандар типологиялық сипаттауда қателіктер жіберді, материалдардың тарихи тұрғыдан мәнін сипаттап беруге жеткілікті көңіл бөлінбеді.
5.3 Шыңғыстау өңірінің көне заман дәуірі ескерткіштерін Кеңес дәуірі тұсында зерттелуі
1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер жалғастырылды, бірақ олар мемлекеттік негізде жүргізілді. 1919 жылы Санкт - Петербургте Материалдық мәдениет тарихы академиясы, ал 1920 жылы Ташкентте Мұражай ісі мен көне ескерткіштерді, өнер мен табиғатты қорғаумен шұғылданатын Түркістан комитеті (Туркомстарис) құрылды. В.В.Бартольдтың ұсынысы бойынша, комитеттің ең таяудағы міндеті археологиялық карта жасау болды. Сөйтіп, ежелгі ескерткіштерді есепке алудың, зерттеудің, сақтаудың негізі қаланды [10,30с].
ХХ ғасыр 20 жылдарының бас кезі мен 40 жылдардың бас кезін Қазақстан археологиясының дамуындағы екінші кезең деп санауға болады. Қазақстан жерiнiң кеңестiк дәуiрде зерттелуi Қазақстанның өндiргiш күштерiн социализм негiзде дамыту мәселелерiмен тiкелей байланыстырылды. Өнеркәсiптің дамуы табиғи қорлардың зерттелуiмен ұштастырылды. Әрбiр iрi құрылысқа байланысты географиялық. ортаның элементтерi - жер қойнауы, топырақ қабаттары, су қорлары, климаты, т.б. зерттеле басталды. Кен байлықтарын табу және оларды игеру мақсатында геологиялық барлау кеңiнен етек алды. Топырақ және өсiмдiк түрлерiн зерттеу экспедицияларының жұмысы жандандырылды. Жаңа қалалар мен елдi мекендердiң пайда болуына және одан әрi дамуына байланысты Қазақстанның көпшiлiк бөлiгiнiң климаттық жағдайы зерттелдi, су қорларын iздеу жұмыстары кең көлемде жүргiзiлдi. Дегенмен, республика жерiнiң географиялық зерттелу барысы әр кезеңде әр түрлi болды. Бұл жағдай ең алдымен республикадағы табиғи ресурстардың игерiлу қарқынына, ғылыми мекемелердiң жұмыс көлемiне байланысты болды.Осы шаралардың барлығын жүзеге асыру үшiн Қазақстан аумағы географиялық жағынан жан-жақты зерттеле бастады. Жеке облыс аумағын жүйелi және жан-жақты зерттейтiн ғылыми экспедициялар ұйымдастырыла бастады [11,40б].
30-жылдары бірқатар ірі экспедициялардың зерттеулері республиканың көптеген аудандарын қамтыды.
1935 жылы КСРО Ғылым академиясы Материалдық мәдениет тарихы инситутының С.С.Черников басқарған экспедициясы құрылып, ол 1937-1939 жылдары Шығыс Қазақстандағы қалайы, мыс пен алтын өндірген кен орындарын зерттеді. Ол металл өндірудің әрқилы түрлерін бөліп көрсетті, кен алу техникасы мен ежелгі кеншілердің құралдарын суреттеп жазды. Ежелгі кен өндірген орындардың көпшілігін ол қола дәуіріне жатқызылды. Степняк қаласының төңірегін зерттеу мақсатында С.С.Черников 1938 жылы барлау жұмыстарына шығып, қола дәуірінің бірқатар қоныстарын зерттеді, алтын өндірген ежелгі кен орындарынан б.з.б. І-мыңжылдыққа жататын біршама материалдар жинап алды [12,77-78с].
Шыңғыстау өңірі туралы зерттеулер 1896 жылы өлкетанушы В. Никитиннің жазбасында алғаш кездеседі. Маңызы жоғары ескерткіштерге, Абай ауданындағы Сарыкөл көлінің аймағында қола дәуірі обаларына 1947 жылы Орталық мұражай тарапынан ұйымдастырылған этнографиялық экспедициясы.
1946 жылы Қазақстанда Ғылым академиясының құрылуына байланысты археологиялық жұмыстардың көпшілігін Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты жүргізеді. Осы кезден бастап археологиялық зерттеулер орталығы Алматыға ауысады, археология бөлімі ашылады, оның алғашқы жетекшісі болып Ә.Х.Марғұлан тағайындалынады. Археология бөліміне Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Т.Н.Сенигова, А.Г.Максимова жұмысқа қабылданып, белсенді түрде ғылыммен айналыса бастайды, кейінірек олардың қатарына К.А.Ақышев, Г.В.Кушаев, Ә.М.Оразбаев, М.Қ.Қадырбаевтар қосылады. Жалпы алғанда, 1946 жыл Қазақстан археологиясының дамуындағы жаңа кезеңнің, үшінші кезеңнің басы болды [13,162с].
В.Г.Никитин мен С.С. Черников Жоғарғы Ертіс ауданында ерте темір дәуіріне жататын ескерткіштерді тіркеуге алды. Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясын С.С.Черников 1947 жылы құрған уақыттан бастап кейбір үзілістерін санамағанда өткен ғасырдың 70 - ші жылдарының басына дейін басқарды. Соғысқа дейінгі 1935 - 1937жж. өзінде-ақ көне кен орындарын іздестіру, археологиялық барлау мен стационарлық қазба жұмыстарына және шешуін күтпейтін күрделі мәселелер мен ірі ескерткіштерді жүйелі түрде зерттеуге бағытталды. Жартас суреттері де ғалым назарынан тыс қалмады.
Экспедицияның 1949 жылғы басты мақсаты болған Зайсан көлінің оңтүстігін, Тарбағатай мен Жоңғар Алатауы аралығын Жоңғар қақпасына дейін кіріп зерттеу нәтижесінде 113 қорғандар тобы тіркелді. Черников С.С. Отчет о работе Восточно - Казахстанской археологической экспедиции за 1949г [2,77-80б].
Барлау жұмыстарынан басқа қола дәуірі мен ерте көшпелілердің қорғандарына ежелгі тайпалардың орналасу аймақтары мен әртүрлі мәдениеттердің генетикалық байланысын анықтау мақсатында қазба жұмыстарын жүргізу көзделді. Сондықтан да 1948 жылғы экспедицияның Шыңғыстаудағы Сарыкөл маңында және Шілікті даласында барлау жұмыстары анықтаған ескерткіштеріне қазба салынды.
Семей облысы, Абай ауданы, Сарыкөл колхозы, Шыңғыстау тауларында қорымдарға рекогносцировка жүргізілді. Барлығы төрт қорым тіркеуге алынды, солардың ішінде ең қызықтысы Текебұлақ өзені бойында орналасқандары. Қорым 36 қорғаннан тұрады және ірі гранит плиталармен айналдыра қоршалған. Қорғандар дұрыс шеңбер формасына ие және плиталардың арқасында жақсы сақталған, кейбіреуінде ортасында тонаушылардың шұңқыры бар. 1947 жылғы Қазастанның Орталық Мұражайы жүргізген барлау қазба жұмыстарының нәтижесінде қорымдарды андрон кезеңіне жатқызу керектігін анықтады. Бірақ қорғандардың диаметірі 30 метр. Қалған 3 қорым кейінірек кезеңдердікі, шамамен ерте көшпенділер дәуіріне жатады.
Кейбір қорғандар Құлажорға мәдениетімен ұқсас, олар ірі тас қоршаулардан тұрады, биіктігі 2 метр, диаметірі 50 метр, плиталармен шеңбер тәрізді қоршалған [2,85-87б].
Біздің мемлекетімізде ең көп әрі жақсы зерттелген аудандардың бірі - Шығыс Қазақстан. Осы аумақты қарқынды зерттеуде С.С.Черников бастаған экспедиция он бес жылдан астам аталған территорияда табжылмай еңбек етті. Оның Восточный Казахстан в эпоху бронзы атты еңбегінде ұзақ жылғы материалдардың тек қола дәуіріне қатыстылары ғана жарыққа шықты. Қазақстан тарихында алғаш рет ауқымды территорияның бір дәуірі туралы нақты жинақталған алғашқы еңбек. Материалдардың көп болуы және олардың сан алуандығы С.С.Черниковке қола дәуіріндегі тайпалардың даму тарихын сипаттауға, кезеңдеуге және Қазақстан, Оңтүстік Сібір, Орта Азия территориясындағы андрон тарихи - мәдени бірлестігінің даму тарихы жөнінде маңызды сұрақтарды көтеруге мүмкіндік береді. Күмінсіз, аталған еңбек Қазақстан археологиясына сүбегейлі үлес қосатын еңбектердің бірі болып табылады [5,4-5с].
Өлкенің қантамыры іспетті Ертіс өзені бойындағы алғашқы зерттеулер, әсіресе С.С. Черников ізденістері, Өскемен мен Бұқтырма су қоймаларын салуды жоспарлауға байланысты басталды. Осындай мақсаттағы жұмыстар Шүлб СЭС-ін салуға байланысты Жоғарғы Ертіс бойында 1977, 1980-1983 жылдары ҚазССР Ғылым академиясының Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының Шүлбі археологиялық экспедициясы тарапынан жасалды. Қазба қорытындылары өлкенің өзі жұтаңқы жарияланым қорын байыту мақсатында Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС атты еңбек болып жарияланды. Шығыс Қазақстанның, жалпы Қазақстанның қола дәуірі мен ерте темір дәуірінің мәдени сабақтастығы маңызды да өзекті мәселе. Осы тұрғыдан алғанда Зевакино кешенінен кейін (б.з.д. VIII-VII ғғ.) Измайловка қорымы ескерткіштері (б.з.д. IX-VII ғғ.) мен Желдіөзек обалары зерттелді. Алынған мәліметтерді оба құрылысы (қоршаулы, не қоршаусыз төртбұрыш тас жәшік, ағаш табыт), жерлеу әдісі (мәйтті оң қырымен, басын батысқа қарату мен шығыс бағытқа қаратып адамды жерлеу) және қойылған заттарына қарап топтастыра отырып, Орталық Қазақстандағы Беғазы-дәндібай, Арал бойындағы Түгіскен ескерткіштерімен ұқсастырады, жақын орналасқан Зевакино кешенінен ерекшелігін атап өтеді. Сонымен қатар құлажорға түріне жататын обалар зерттеліп, жер беті құрылысы (тұғыр тасты, не тұғыр тассыз және тас қоршаулы тас топырақты үйінділі), қабір іші құрылымы (сопақша жер асты шұңқырының тас жәшік жабындысына қарай қоңыраутәрізді кеңеюі мен ағаш рамалы қабір) мен адам мүрдесін қою мен бағыттау (бір тобында беті солтүстікке, басы шығысқа қаратылса, келесі топта адам басы тек батысқа) бойынша екі топқа бөліне қаралған [14;48с].
1982 жылы Шығыс Қазақстан облысы өлкетану мұражайының Ф.Х. Арсланова жетекшілік еткен археологиялық экспедициясы Нарым жотасы аумағындағы Түйеөзек, Васильевка, Қызылқайың обалар тобынан б.з.д. 3-1 ғасырларға жататын өзімен бірге моншағы, алтын сырғасы мен 2 қыш ыдыс қойылған, басы батысқа қаратылған, шалқасынан ағаш табытта жатқан 8-10 жасар қыз баланың жерлеу орнын (Түйеөзек I, № 4 оба) ашып, берелдік кезең ескерткіштерінің қатарын толықтырды [15,77с] .
Өлкедегі ежелгі жәдігерлерді іздеу, табу, төлқұжаттау және қазу жұмыстарына 1985 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік университетінің профессоры Ә.М. Оразбаев бастаған Археология және этнография кафедрасының археологиялық экспедициясы белсенді түрде, ұзақ мерзімді зерттеуге араласты. Сол жылы Шыңғыстаудың оңтүстік беткейіндегі Суықбұлақ, Тақтайбұлақ, Қарасу, Шаған, Баймұрат, Қойтас және Базаралы сынды б.з.д. II-I мыңжылдықтарға жататын мұралар ашылды. Келесі 1986 жылы бұрынғы Катон-қарағай ауданының Катон-Жамбыл ауылдары аралығында барлау жасап, он екі қорымның топографиялық планы жасалды және Чернова I, II, III, Катонқарағай I қорымдарынан ерте көшпелілердің жеті обасы қазылды. Мұндағы екі обадан (Чернова I, № 2 оба, Чернова III, № 6 оба) пазырықтықтардағыдай адамды ағаш саркофагқа жерлеу дәстүрі ашылды. Катондағы ізденістен екі жылдан кейін Марқакөл мен Күршім аудандарында барлау жұмыстарын жүргізіп, Сарыкөл I, II, Бәйгетөбе I, II кешендерінен алтыдай оба қазылды [16].
Қазақ археологиясының көшбасшыларының бірі бұл ғалымның Шығыс Қазақстандағы зерттеу қорытындылары ғылыми түрде түгел жарияланбаған, ал бар көпжылдық ғылыми есептерінің қолды болып кеткені өкінішті.
Сонымен, бұл кезең бойынша зерттеу Шығыс Қазақстан археологиясында жұмыстар кең көлемде жүргізілгенімен ғылыми айналымға кейбір материалдар белгілі себептермен енгізілген, ал нақты тақырып бойынша зерттеулер өкінішке орай жоқтың қасы.
5.4 Шыңғыстау өңірінің көне заман дәуірі ескерткіштерін тәуелсіздік алғаннан кейінгі зерттелуі
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан Республикасының алдында шартты түрде екі жол болды. Біріншісі, қалыптасқан саяси - экономикалық жағдайдың шырмауында қалып, құрып кету қаупі болса, екіншісі, реформалармен даму арқылы кемелденген болашаққа жол бастау болды. Әрине президент бастаған саяси топ екінші жолды таңдап, қарқынды даму жолына түсті. Сол кеде отандық ғылымда ауыр жағдайда тұрды. Сондай алмалы - төкпелі заманда да археологиялық зерттеулер тоқтап қалмады.
1992,1993,1994,1995 жылдары көне дәуіа археологиясы тобы жетекшісі Ә.Төлеубаев, жауапты орындаушы Ғ.Омаров Семей облысының Ақсуат, Жарма, Аякөз, Мақаншы, Абай аудандарында қола және ерте темір дәуірінің 200 - ден астам ескерткіш топтарын ашып, есепке алып, төл құжаттарын жасады. Бүгінгі таңда бұл материалдар сараланыпғылыми сұрыптаудан, анализден өткізіліп баспаға берілген [17,22б].
Шығыс Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін зерттеуге осы күнгі ғалымдар ҚР Білім және ғылым министрлігі Археология Институты Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының жетекшісі Самашев З.С., Әл - Фараби атындағы ҚазҰУ, археология және этнология кафедрасының прафессоры Төлеубаев Ә.Т., археологтар Омаров Ғ.Қ., Базарбаева Ғалия, Жұмабекова Гүлнар, тағы басқа бір топ ғалымдар айтулы үлес қосуда. Семейлік ізденушілер, оқытушылар мен студенттер де бұл зерттеулерге қатысып келеді.
Шыңғыстаудың Сарыкөл маңындағы археологиялық қазба және барлау жұмыстарын 1999 және 2002 жылы Семей мемлекеттік университетінің және ҚазҰУ - нің біріккен археологиялық экспедициясы жүзеге асты. Исин А.басқаратын топ Шыңғыстауда түркі заманының жерлеу-еске түсіру ғұрпына қатысты заттарды ашты. Заттар ішінде зерттеушілерді ортағасырлық түркі көшпенділерінің алғаш табылған алтын заттары ерекше қызықтырады.
Исин Амантайдың Шыңғыстау, Берел, Шілікті, Абыралы: - 2003 жж археологиялық зерттеулер кітабы жарық көрді. Ол екі бөлімне тұрады. Бірінші бөлімге Шығыс Қазақстан аймағындағы зерттеулердің кейбір қорытындылары, екінші бөлімге автордың жолжазбалары енгізілген [18,5б].
Жарияланып отырған материалдар мен мақалалар ескерткіштер мен деректемелердің толық ғылыми жарияланымдары емес. Оларды жариялау келер жылдардың еншісінде.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы. Археология ғылымын дамытуға бірінші кезеңі 2004 - 2006 жылдарды, екінші кезеңі 2007 - 2009 жылдарды қамтыған Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы да зор қарқын берді. Бұл бағдарламаны Қазақстан Республикасы Президенті 2004 жылғы 13 - қаңтарда (№1277) бекіткен. Бағдарламаның негізгі мақсаты деп, рухани және білім беру саласының дамытылуы, елдің мәдени мұрасын қорғау және тиімді пайдалануды атауға болады. Ал негізгі міндеттеріне елдегі маңызды архитектуралық және тарихи мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру, мәдени мұраны, соның ішінде ұлттық мәдениет, фольклор, салт-дәстүрді зерттеудің толық жүйесін жасау секілді күрделі мәселелер кіреді. Осыған орай мәдени мұраны сақтау мен қалпына келтірудің төмендегідей негізгі бағыттары нақтыланған:
Ерте және ортағасырлық ескерткіштерді археологиялық тұрғыдан зерттеу, солардың негізінде қорық-мұражайлар құру және оларды туризм инфрақұрылымы жүйесіне қосу;
Қазақстанның бірегей тарихи, мәдени және архитектуралық ескерткіштерін реставрациялау, консервациялау және пайдалану; ғылыми білімді түсіндіріп тарату, тарих ғылымының теориялық мәселелерін жасау, ғылыми, көркем және энциклопедиялық әдебиеттерді шығару;
Республикадағы тарихи - мәдени мұраны қорғау мен белсенді түрде пайдаланудың ұтымды құрылымын жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4-6
І ШЫҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ КӨНЕ ЗАМАН ДӘУІРІ ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
7-19
1.1 Шығыс Қазақстанның тарихи - географиялық жағдайы ... ... ... ...
7-10
1.2 Шығыс Қазақстанның көне заман ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10-13
1.3 Шыңғыстау өңірінің көне заман дәуірі ескерткіштерін Кеңес дәуірі тұсында зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
13-17
1.4 Шыңғыстау өңірінің көне заман дәуірі ескерткіштерін тәуелсізді алғаннан кейінгі зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
17-19
ІІ ШЫҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ КӨНЕ ЗАМАН ДӘУІРІ ЕСКЕРТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20-93
2.1 Шыңғыстау өңірінің қола дәуірі ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...
20-53
2.2 Шыңғыстау өңірінің ерте темір дәуірі ескерткіштері
53-67
2.3 Шыңғыстау өңірінің түркі дәуірі ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ..
67-93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
94-96
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .
97-101
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
102-
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АлтМУ
Алтай мемлекеттік университеті
АА
Археологиялық ашылулар
МЭАЖ
Мемлекеттік эрмитаждың археологиялық жинағы
ҒАХ
Ғылым академиясының хабаршысы
ҚРБҒМҒК АИ
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі Ғылым комитеті Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институты
РҒАСБ АЭИ
Ресей ғылым академиясының Сібір бөлімінің Археология және этнология институты
АИҚХ
Археология институтының қысқаша хабарламалары
ҚазҰУ
Қазақ Ұлттық Университеті
ҚҚЭ
Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы
АЗМ
СССР археологиясы бойынша зерттеулер мен
материалдар
РА
Ресей археологиясы
СА
Совет археологиясы
РҒА СБ
Ресей ғылым академиясының Сібір бөлімшесі
ШҚАЭ
Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертацияда Шыңғыстау өңірінің қола, ерте темір және түркі дәуірінің археологиялық ескерткіштерін зерттеуге арналған. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу тарихы, кезеңделуі мен мерзімделуі, мәдени сипаттамасы, өзіндік даму ерекшеліктері, іргелес мәдени-тарихи өңірлермен байланысы, ежелгі дәуірдегі тайпалар мен халықтардың мәдени қарым-қатынасы қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Табиғи - географиялық жағдай әрқилы болып келетін Қазақстан өлкесінде, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүргендігі белгілі. Олардың барлығы Қазақстан территориясындағы ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен болатын. Қалай дегенде де ерте темір дәуірінде Шығыс Қазақстан жерін мекендеген тайпалар Орталық Қазақстан мен Жетісуды мекендеушілермен материалдық мәдениет жағынан жақын болғандығымен, этникалық жағынан біртекті емес еді. Оның үстіне шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт санасы әртүрлі тайпалар тіршілік етті.Қазақстанның шығыс аймағының, яғни қазіргі Шығыс Қазақстан өңіріңдегі Алтай мен Тарбағатай, Шыңғыстау тау жоталарының теріскей беткейлеріндегі ерте көшпелілердің археологиялық көне мұрағаттары соңғы жылдары өзге өңірлерімен салыстырғанда біршама жақсы зерттелуде.
Бұл аймақ еліміздің Алтай тау жүйесін, оған жалғасып жатқан далалық жазықты қамтитын үлкен өңірді алып жатыр. Кең өрісті жайылымдарға, тарам - тарам өзендерге, табиғи қазба байлықтарға: металл кендеріне, ағаш - орманға өте бай және шаруашылықтың қай саласына болмасын өте қолайлы өлке. Көне дәуір кезінен - ақ климаты, фауналық - флоралық дүниесі қазіргі кезге сай келген. Осы өлкенің физико - географиялық жақсы жағдайы ықылым заманнан алғашқы адамдардың өмір сүруіне қолайлы болған.
Таулы қыратты әрі қазақтың ұсақ шоқылығымен астасып жатқан бұл өңір көне дәуірлерден ақ адам өмір сүруіне қолайлы болғанын көруге болады. Сонымен қатар Ертістің жағалауына тараған орманды далалы мәдениеттер мен одан әрі Алтайдың таулы аймақ мәдениеттеріне де өз ықпалы бар екендігін уақытында С.С. Черников пен Ә.М. Оразбаев сынды ғалымдар атап кеткен болатын. Аралық аймақ ретінде Сарыарқаның кең тараған қола, ерте темір және түркі дәуірі мәдениеттерінің үлгілері кездесуі де осы өңір ескерткіштерінің зерттелуі өзекті екендігін көрсетеді.
Қола дәуірін, ерте көшпелілер мәдениетін зерттеу Қазақстан тарихының жарқын беттерінің бірі екені аян. Ерте темір дәуірі қазақ халқының қалыптасуында үлкен рөл атқарғандығы сөзсіз. Сондықтан да қазіргі ғылымның бар жетістіктерін пайдалана отырып, Қазақ Алтайы мен Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің зерттелінген қорғандарын жинақтап, топтап, жалпы тізімін жасап, картада нақты орынын анықтап, хронологиялық мерзімдеу мәселесіндегі түйткілді сұрақтарға нақты жауап алу.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Шыңғыстаудың археологиялық ескерткіштерін зерттеуде пән аралық байланыс тұрғысынан классикалық археология, урбанистика, демография және тарихи информатикамен байланыстыра зерттеу жоқтың қасы.
Аталған тақырып бойынша әдебиеттерге тарихнамалық шолуды екі бағытқа бөлуге болады: 1. Археологиялық сипаттамасына іргелі теориялық зерттеу, мәселенің концептуалдық құрылымын көрсету. 2. Шыңғыстау тарихын тарихи - археологиялық, архедемографиялық тұрғыда зерттеуде өкінішке орай аз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты Шыңғыстау өңірлеріндегі қола, ерте темір, түркі дәуіріні ескерткіштерінің негізгілерінің тізімін анықтап, сипаттамасын жасап, олардың мәдени-этникалық атрибуциясын, археологиялық кезеңдемесі мен мерзімдемесін жасау. Осыған байланысты мынандай міндеттер тұр:
Бұған дейінгі Шыңғыстаудың коне дәуірі археологиялық ескерткіштері материалдарын талдап қорыту (С.С. Черников, Нифонтова Л., З.С. Самашев, Ә.Т.Төлеубаев және т.б.)
Осы негізде ескерткіштердің хронологиясы мен жүйеленуін жете зерттеу.
Ашылған барлық ескерткіштерді өмір сүру уақытына, көлеміне, атқарған қызметіне, орналасқан жеріне және сыртқы құрылысына қарай түрлерге бөлу.
Зерттеу барысында табылған артефактілерді бұрын ғылымда белгілі үлгілермен салыстыра отырып, мерзімделу уақытын анықтау.
Шыңғыстауды мекендеген ерте көшпеліл тайпаларының қалыптасуы мен дамуындағы көрші мәдениеттердің ықпалын ашу.
Жерлеу ғұрпы және басқа материалдарды саралау негізінде Шыңғыстаудағы көне заман археологиялық ескерткіштерінің қандай этномәдениетке жататындығын анықтауға талпыныс жасау.
Зерттеу жұмысының нысанына Шыңғыстауда орналасқан қола, ерте темір және түркі дәуірі археологиялық ескерткіштері және осы уақытпен мерзімделетін артефактілер жатады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Шыңғыстауда орналасқан қола, ерте темір және түркі дәуірінің арнайы зерттелуі.
Бұрын жарияланбаған бірқатар нысандар және ізденушінің өзі қазған жаңа ескерткіштер, сондай-ақ осы өлкедегі барлық археологиялық ескерткіштердің ғылыми айналымға енуі.
Зерттеу жұмысының географиялық шеңбері. Магистрлік диссертацияның тақырыбына байланысты зерттеу жұмысының географиялық шеңбері Шыңғыстау, Абралы өңірлері. Бүгінгі ШҚО, Абай ауданы.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
Хронологиялық шеңбері б.з.д. IІ мыңжылдықты тұтасымен қамтиды. Бұл осы өңірде қола ғасыры, сақ, ғұн, ерте үйсін тайпаларының өмір сүрген заманы. Б.з. I мыңжылдықтың басқы соңына дейін, түркі мемлекетінің әлсіреуіне дейңнгі кезең аралықтарының ескерткіштерін қамтиды.
Зерттеудің деректік негізі. Қазақстанды мекен еткен ерте көшпенді тайпалардың тарихын зерттеуде тарихшылар деректердің екі тобына иек артады: археологиялық және жазба деректер. Шығыс Қазақстан территориясында қола және ерте темір дәуірінде өмір сүрген тайпалар тарихының қайнар көзін ашар, мәдениетін анықтайтын жазба деректердің тым аздығына байланысты өлкені мекендеуші ежелгі тұрғындар қалдырған жерлеу орындары - қорғандар материалдары осы олқылықтың орынын толтырар бірден - бір дерек көзі.
Қазақстанның ежелгі дәуірінің тарихына қатысты археологиялық деректер ХІХ ғасырдың өзінде - ақ жинала бастағанымен, нағыз, шынайы және академиялық маңызы бар деректер ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жиналады. Бұл орайда С.С. Черников, С.С. Сорокин, Ә.М. Оразбаев, Ф.Х.Арсланова, З.С.Самашев, Ә.Т.Төлеубаев және т.б. зерттеушілердің жүргізген қазба жұмыстары нәтижесінде жинақталған археологиялық материалдарды атап айтуға болады.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясында жүргізіліп келе жатқан зерттеулер де мол нәтиже беріп отыр. Шығыс Қазақстан облысында Ә.Т.Төлеубаев жүргізген қазбалар нәтижесінде Шілікті обасынан Қазақстанның үшінші Алтын адамы табылып отыр. Осы ескерткішті зерттеп, зерделеуде қазу барысында табылған мол жәдігерлер тарихымыздың олқы тұстарын толтырар теңдесі жоқ қазынамыз. Сонымен қатар Сарыкөлдегі зерттеу жұмыстары да өз нәтижелерін берді.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы Шыңғстаудың қөне дәуір тарихи ескерткіштері жайында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдарды орта мектеп қабырғасында жүргізілетін Ежелгі Қазақстан тарихы пәні және тарих апталықтарында, өлкетану сияқты факультатив сабақтармен ұйымдастырылатын түрлі іс-шараларда пайдалануға болады.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізідері. Диссертацияның методологиялық ұстанымы объективтілік, жүйелілік және тарихилық принциптерге негізделген. Қазба барысында алынған нақты материалдарды зерделеуде ғылыми зерттеудің көпшілікке танымал салыстырмалы талдау, сараптау, салыстыру және жүйелеу секілді әлемдік тарихнамада кеңінен танылған әдістері басшылыққа алынды. Ескерткіштердің зерттелуін қарастыруда тақырыптық-хронологиялық принциптер кеңінен қолданылды. Жекелеген ғалымдардың ізденістерін саралалауда биографиялық әдіс, өзге мәселелерді көтерген кезде ретроспективті әдіс, т.б. пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспе, екі бөлім, бірінші бөлім төрт тармақшадан, екінші бөлім үш тармақшадан, қортынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
І ШЫҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ КӨНЕ ЗАМАН ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Шығыс Қазақстанның тарихи географиялық жағдайы
Табиғи орта көне заман тарихын зертеуде маңызды рөл атқарады. Өйткені кез келген әлеуметтік қоғам өз дамуында қоршаған дүниемен немесе табиғи ортамен тығыз байланыста дамиды. Жекеленген мәдениеттер мен тарихи ескерткіштердің даму дәрежесіне тарихи орта тікелей әсерін тигізіп отыратындықтан ғалымдардың басым көпшілігі осы проблемаға үнемі тоқталып отырады. Қоршаған орта адам баласының мәдени дамуына ғана емес, сонымен қатар оның кескін - келбетіне де, өзіндік біртуар дүниелерінің қалыптасуына да ықпалы бар деуге болады.
Алтайдың, Қалба жотасы мен Тарбағатайдың таулы және биік таулы аудандары, солтүстігіндегі далалар, оңтүстігіндегі шөл және шөлейт жерлер - Шығыс Қазақстанның алуан түрлі жер бедері, міне осындай. Негізгі су арнасы - Ертіс пен оның көптеген салалары - Бұқтырма, Күршім, Оба, Үлбі, Шар, Қызылсу және басқалары. Топырағы қынарлы жазық алқаптар, жайылымдар, таулардағы мыстың, қалайының, алтынның көптеген кеніштері, балығы мен өзендері, аңға толы ормандары осында шаруашылық пен мәдениеттің дамуына көп ықпал етті [1,10с].
Б.з.б. І мыңжылдықтың бас кезінде табиғи ортада азды - кемді өзгерістер болғандығы соңғы жылдары мамандардың айтуынша, оның алдындағы субарелды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқындырақ болған еді. Атлантикадан алыс болғандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болды. Бұған Иткөл көлі терассаларындағы әктас шөгінділері дәлел бола алады, себебі ол құрғақ климатты көрсететін бірден бір индикатор болып табылады. Оның радио көміртекті сараптама бойынша жасы 3660+75 (COAH - 2192) жылдармен анықталып отыр.
Бірақ б.з.б. І мын жылдықтын бірінші жартысында Атлантиканың ықпалы өсе түскендігі байқалады. Ол Оңтүстік Батыс Сібір мен Алтайда климаттың жылыуынан, қыстық және жаздық жауын-шашын мөлшерінің көбеюінен нақты көрніс табады.
Осы кездері Таулы Алтайға ылғалды және жылы циклондар батыстан ашық кең өзен алқаптары арқылы тереңірек енді. Оған Бұқтырма, Үлбі, Урсул, Көксу, Қатын (Уймон қазаншұңқыры), Чарыш өзен алқаптары секілді гидрографикалық тораптар өзіндік әсерін тигізген еді.
Сондай - ақ мұндағы тау алқаптарының климаты субатлантикалық кезеңнің жылы фазаларында қазіргіге қарағанда біршама ылғалды болды. Бірақ бұлттылықтан және жылудың көбі булануға кетуінен орташа жаздық температура қазіргіден жоғары бола қоймаған. Бұндай климаттық жағдай тау беткейлері мен өзен терассаларында өте бай жайлымдардың қалыптасуына жағдай жасады.
Қыс кездеріндегі жауын - шашынның да мөлшері қазіргіден көбірек болды. Бірақ таулы жерлерге тән күн радиациясының күштілігі(ауанның тазлығынан және трофосфера қабатының жұқалығынан) қыс кезінде қардың жақсы булануына жағдай жасады. Мысалы: қазіргі Чуй даласындағы қалындығы 100-130 мм қар түгелдей дерлік буланып кететін еді.
Таулы алқаптардағы қардың булануы қар қабатының жұқаруына әкеледі. Ал ол үй жануарларының қар астындағы шөпті аршып жеуін оңайлатады. Сондықтан бұл жерлердегі тау бөктерлеріндегі бай жайылымдарда малды жыл он екі ай бағуға болатын еді. Ежелгі көшпенділерді қызықтырған да осы жайт сияқты.
Түйіндеп айтқанда, сақ дәуіріндегі немесе геологиялық кезеңдестіру негіінде айтар болсақ глоценнің соңғы кезңінде Шығыс Қазақстанның климаты шаруашылық әрекеттерге өте қолайлы, ауа - райы біршама қоңыржай болды. Бұндай климат мал шаруашылығының дамуына сақтардың тау жүйесіне тарала қоныстануына, тіпті орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына жаппай орналасуына жағдай жасады[2,8б].
Жалпы алғанда, Шығыс Қаақстан өңірі табиғи жағынан алып қарағанда елімідегі ең бір қызық та ерекше аудандарының бірі болып табылады. Ол әлемдік тарихнамада өзінің сарқылмас табғи байлықтарымен, кен көздерімен ғана емес, сонымен қатар бірегей тарихи - мәдени ескерткіштерімен белгілі. Осы тарихи ескерткіштердің қалыптасып дамуына ауа - райы да, табиғи орта да тиісті дәрежеде өз әсерін тигіген.
Шығыс Қазақстан географиялық жағынан алып қарағанда шығыс ендікте 76̊-87 градус аралығы мен солтүстік бойлықта 47-51 градус аралығында орналасқан үлкен аумақ болып табылады. Өлкенің шекарасы, негізінен, әкімшілік жағынан бірнеше бөлікке бөлініп отыр: солтүстігінде - Ресей Федерациясының Алтай өңірі, шығыс, оңтүстік - шығыс - Қытай Халық Республикасымен шектессе, ал оңтүстік - батысы республиканың Алакөл және Сасықкөл көлдеріне дейінгі аралыққа созылады. Мамандар тарапынан Шығыс Қазақстан өз кезегінде Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Зайсан қазаншұнқыры, Сауыр - Тарбағатай, Шыңғыстау, Аякөз - Көкпекті сынды бірнеше тарихи - мәдени аудандарға бөлінеді. Олардың әрқайсысы белгілі бір тарихи - мәдени кезеңдерде осында тіршілік еткен тайпалар мен халықтардың тыныс - тіршілігінде маңызды рөл атқарады.
Әсіресе Шығыс Қазақстан жер бедері құрамына өзіндік ерекшеліктер беріп тұрған біреше аудандар бар. Зерттеушілердің пайымдауынша, Кенді Алтай мен Оңтүсік Алтай және Сауыр - Тарбағатай, Шыңғыстау тау жоталары мен тауаралық Зайсан ойпаты сияқты ірі орографиялық орталықтар ежелден - ақ мәдени - тарихи дамуды бастан кешірген.
Сайып келгенде, тарихи - мәдени дамуға мейлінше ісерін тигізген Оңтүстік Сібірдегі ең биік таулы аймақ - Алтай тау аймағы болып табылады. Қазақстан Алтайы өз кезегінде Алтай тау жүйесінің оңтүстік, оңтүстік - батыс бөлігін алып жатыр. Қазіргі таңда Укок жазық таулы аймағы мен Бұқтырма аңғарынан оңтүстікте Нарым, Сарымсақты, Оңтүстік Алтай тау жоталары орналасқан тау жоталары - Оңтүстік Алтай (Абсалюттік биіктігі - 3000 м) деп аталынды.
Ал Алтайдан оңтүстікке қарай кең байтақ Зайсан қазаншұнқыры жатыр. Оның оңтүстігінде Тарбағатай, Сауыр жоталары бар. Тарбағатай - Зайсан және Балхаш - Алакөл қазан шұңқырлары арасындағы су айрық жота. Абсолюттік биіктігі: 2991м (Тастау). Жота ендік бағытта батыстан шығысқа қарай 300 км - ге созылып жатыр, ені 30 - 50 км, шығысында Сауыр жотасына ұласады. Палеозойлық шөгінді тақта тас, әк тасынан, перьм, тас көмір, девонның құм тасынан, батыс бөлігі силур және кембрий дәуірінің күшті дислокацияланған вулканогендік интрузиялы гранитінен түзілген. Солтүстік беткейі оңтүстікке қарағанда жатыктау,оңтустігі тік шатқал болып келеді.
Жотадағы палеозоилық әк тастардан карст құбылыстары нақты байқалды.Өңірдің климаты континенттік екендігін көпшілік мамандар айтып та жүр. Өсімдік және жануарлар дүниесі жағынан Алтайға ұқсас. Етегіндегі шөлеитте жусанды бетеге, бұта, тау аралық аңғарда тау шалғыны және көк терек,жабайы алма,тобылғы, арша,солтүстік беткейнде тал басым өседі. Марал, тау ешкі, арқар, қасқыр, аю, түлкі, борсық, қарсақ, суыр мекендейді. Жоғарғы бөлігіндегі альпы шалғыны - жазғы жайылым. Мұндағы өсімдіктер
мен жануарлар дүниесі бірнеше мыңжылдықтар бойы сақталып келгендігін
далалық ізденістер де аңғартып отыр. Архелогиялық зерттеулер барысында алынған сан алуан мағлұматтар бұл аймақ еліміздің Алтай тау жүйесін, оған жалғасып жатқан кең далалық жазықты алып жатқандығын, оның кең өрісті жайылымдарға, тарам-тарам өзеңдерге, табиғи қазба байлықтарға кен еместігін, ал мұның өз кезегінде адам баласының тіршілігіне қолайлы өлке екендігін аңғартады. Көне дәуір кезінен - ақ климаты, фауыналық - флоралық дүниесі қазіргі кезге сай келгендігі мамандар тарапынан айтылып келеді. Осы өлкенің физикалық-географиалық қолайлы жағдайы ықылым заманнан алғашқы адамдардын өмір сүруіне тиімді болғандығын көрсетеді.
Әуелгі ерте темір дәуірі ескерткіштерінің едәуір бөлігі Шығыс Қазақстанның ең басты су артериясы - Ертіс өзенінің аңғарларында орналасқан. Оның сол жақ жағалауындағы қорымдар Қалба жотасының солтүстік және оңтүстік баурайларында шоғырланған. Ал одан әрі оңтүстік батысқа Шыңғыстауға және Тарбағатайдың батыс аудандарына деиін созылса, өлкенің оңтүстігінде олар Зайсан ойпатында таралған[3,25c].
Шыңғыстау - Сарыарқаның шығыс бөлігіндегі тау жотасы. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылған. Шығыс Қазақстан облысының Абай, Аягөз аудандары аумағында. Шыңғыстау солтүстік-шығыста Алтайдан Шар өзені аңғарымен бөлінеді, оңтүстік-шығыста Тарбағатайға ұласады. Шығысында тауаралық Зайсан қазаншұңқыры, оңтүстігінде Солтүстік Балқаш төбелері жатыр. Абсолют биіктігі 1000-1100м, ең биік жері - Ақшатаудағы Қособа тауы (1305 м). Төменгі және орта палеогеннің жанартаутекті шөгінділерінен, құмтас, тақтатас, конгломерат, т.б. жыныстардан түзілген. Жылына 200-250 мм шамасында жауын-шашын түседі. Шыңғыстаудың солтүстік беткейінен Шаған және Ащысу, оңтүстігінен Бақанас, Дағанделі, Құрбақанас, Көксала, т.б. өзендер басталады [4,218-224с].
Өңірдегі Қалба жотасы Оңтүстік Алтайдың батысында Ертістін өзені арқылы бөлініп, Нарымның Ертіске құяр тұсынан басталып батыста Шар өзені аңғарына дейін ұзындығы - өлшеніп, Нарымның Ертіске құяр тұсынан басталып батыста Шар өзені аңғарына дейін ұзындығы - 400 км, ені - 120 км жерді алып жатыр. Ең жоғарғы биіктігі етегінде 400 метрден басталып,орта тұсында 1600 метірге дейін жетеді. Қалба жотасында аласа таулар кең дамыған.Әсіресе батыс бөлігінде жаппай белдеуді құрайтын жон - арқалар көп. Жотаның шығыс баурайлары тік болып келеді.
Құрамына Үлбі, Ивановский, Уба, Көксу, Тегрецкий және Қазақстан жеріне өзінәі бөлігімен кіріп жатқан Листвяға, Холзун және Орталық Алтай т.б ірі тау жоталары енетін, Ертістің оң жағалауындағы, оңтүстік - шығыста Нарым өзенінің, ал солтүстік - батыс Уба өзенінің Ертіске құяр сағаларының аралығында тау жота жүйелері орналасқан жерлер - Кенді Алтай таулы аймағы деп аталады.
Ал Сауыр - Тарбағатай таулы аймағы табиғи жағдайы бойынша Алтай мен Тянь-Шань таулары аралығын алып жатыр. Бірақ оның ландшафты Орталық Азияға қарағанда Сібір, Монголия аумағындағы ландшафтқа ұқсас болып келеді. Екі жота да Зайсан ойпатының оңтүстігінде батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Бұл өңір Оңтүстік Алтайдан жауын - шашын түсімінің а болуымен ерекшеленеді. Тарбағатайда далалық ландшафт басым болса, Сауырда таулы - орманды және жайылымдық - далалық ландшафт басымырақ [2,15б].
Сонымен, осыдан IV мың жыл бұрын қазіргі Шығыс Қазақстанның табиғи жағдайы дәл бүгінгідей болып қалаытасты. Сондықтан біз бүгінгі күнге қарап сол кезегі шаруашылық - мәдени дамудың қандай жолмен жүргенін, шаруашылықта қандай мал түрі басым болды, неге ол мал түрі басым болды, қандай егін екті және негі сол егінді екті деген сияқты сұрақтардың жауабын азды-көпті ала аламыз.
Қорыта айтқанда, диссертациялық жұмыста қарастырылып отырған мәдени-тарихи өңір өзіндік табиғи кешендерден тұрады. Олардың көпшілігін адам баласы ықылым замандардан бері өз мақсатына орай пайдаланып келеді. Бұл ерте темір дәуірінде осы аймақтарда өмір сүрген тайпалар мен халықтарға да қатысты. Мұны осында орналасқан археологиялық ескерткіштер де дәлелдейді.
1.2 Шығыс Қазақстанның көне заман ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер
Шығыс Қазақстан өңіріндегі Алтай мен Тарбағатай тау жоталарының төңірегі - ежелгі көшпелілер өркениетінің алтын бесігі, өзінің географиялық орналасуындағы тиімділігіне байланысты өте көне замандардан бері Еуразиядағы көптеген көшпелі халықтардың толассыз көші-қон процестерінің тоғысар торабы, алуан түрлі этно-мәдени байланыстардың қайнаған ортасы болды. Сондықтан да тарихи-археологиялық тұрғыдан жан-жақтылы зерттеудің өзі ежелгі көшпелілер өркениетінің төлтума болмысын айқындау, түрлі тарихи мәдениеттердің өзара сабақтастығын анықтаудың шешуші түйіні екендігі белгілі.
Сібір мен Алтайды, Жетісу мен Орталық Азияны байланыстырып тұрған территория қашан да, тарихи оқиғалар мен адамзат мәдениетінің дамуында зор рөл атқарғанмен де бұл жайлы аз зерттеліп келді. Қазақстанның солтүстік шығысында орналасқан территория - Шығыс Қазақстан тарихи жағынан біздің еліміздегі қызықты аудандарының бірі болып табылады. Бұл территория әрқашанда адам өмірі үшін ерекше қолайлы болды. Құнарлы топырақты кең алқап, көкмайса жайылым, мыс, қалайы және алтынның көптеген кен орындары, орман, байлықтың көзі - түрлі-түрлі аң, құс және балық кәсіпшілігі ерте полеолиттің соңында бұл аймақта алғаш пайда болған адамдарды өзіне қызықтыра тартты. Шығыс Қазақстан тек қана табиғи байлығымен ғана емес, сонымен бірге әртүрлі ежелгі ескерткіштерімен де белгілі, алайда археологиялық ескерткіштер ұзақ уақытқа дейін зерттелінбей келді [5,25с].
Әуел баста, патшалық Ресей Сібірді жаулап алғаннан кейін алуан түрлі табиғаты, сан түрлі ғажайып ескерткіштері, өзіндік этно-мәдени үлгілері бар қазақ жеріне қызығушылық танытқан болатын. Сондықтан да болар орыс шенеуніктері қазақ сахарасына уақыт өте ағылып келе бастады. Олар қалдырған ақпараттар легі қазіргі таңда ғылыми бағыт-бағдардың негізін құрап отыр. Сол себепті Қазақстанның шығысындағы археологиялық ескерткіштер туралы алғашқы қысқа мәліметтерді біз ХVІІІ ғасырдың саяхатшылары мен ғалымдары еңбектерінен кездестіре аламыз [51;46]. Мәселен, алғашқы академиялық экспедицияға қатысушылар қазіргі Шығыс Қазақстан өлкесіне 1733-1743 жылдарда келген болатын. Академик Г.Ф. Миллердің маршруты Ертіс өзенін бойлай Семей мен Өскемен бекіністерін басып өткен. Өскеменнен қашық емес жердегі Ертіс жағасында Г.Ф. Миллер 1734 жылы бірнеше қорған мен Үлбі өзенінің оң жағалауында екі қорғанда қазба жұмыстарын жүргізген. Бұл қазбалардан көне дәуірден сыр шертетіндей мардымды заттар табылмағандығына қарамастан еңбегінде: ...Болашақта бұл жерлерден әлі де құнды заттар табылар - деп сенімді түрде жазып кеткен [6,4-5с]. Осы еңбегінде зерттеуші Обь пен Ертіс өзендері аралығындағы қорымдардан табылған заттар туралы да баяндап өткен.
Сондай-ақ, 1793 жылы И. Сиверс Күршім өзенінің жоғарғы сағасындағы Нарын жотасы етегіндегі Доланқара тауы жанындағы көшпелілер дәуіріне жататын иесімен қоса атын да жерлеген екі қорған туралы мәлімет берген.
Ал 1768-1774 жылдардағы патшалық шенеуніктер ұйымдастырған екінші академиялық экспедицияға қатысушы П.С. Паллас, И.П. Фальк, И.Г. Гмелин, Х. Барданестер де Ертістің жоғарғы ағысындағы ежелгі қорғандар туралы мәліметтерді жинақтаған болатын. Әсіресе археологтар Г.И. Спасскийдің жүргізген жұмыстары елеулі дүниелер қатарына жатқызады. Оның ішінде Записки о Сибирских древностях еңбегін атап өту керек. Азиатский вестник және Сибирский вестник журналдарында 1818 және 1825 жылдары ол алғаш рет Шығыс Қазақстандағы жартастағы суреттер туралы материалдарын жариялады.
Ежелгі Шығыс Қазақстанды зерттеуде үлкен үлес қосқан ғалымдардың бірі ретінде академик В.В. Радлов саналады. Археологиялық ескерткіштерді зерттеуде шынайы ғылыми әдістерді пайдалана отырып, ол тек ежелгі Шығыс Қазақстанды ғана емес, сонымен бірге бүкіл Қазақстанды зерттеуге зор үлес қоса білді. В.В. Радлов 1862 жылы Семей, Сергиополь (Аягөз) маңында археологиялық зерттеу жұмыстарын бастаса, 1865 жылы 12 мамырдан 9 тамызға дейін Берел даласында ежелгі көшпелілердің 7 қорғанына қазба жұмысын жүргізеді [7,186-189с]. В.В. Радловтың есептерінен 1866 жылы сызба, суретсіз-ақ қорғандардың орналасуы, құрылысы, табылған заттарының қысқаша сипатталуы басылған бірнеше мақала жарық көреді. Үлкен Берел қорғанынан табылған заттар Археологиялық комиссияның сараптамасынан өткеннен кейін Мәскеудегі музейге қойылады. Қазіргі таңда одан табылған бірегей жәдігерлер Мәскеу Мемлекеттік Тарихи музейінде сақтаулы тұр. Жетінші тарауы 1865 жылғы экспедициялық зерттеулерге арналған В.В. Радловтың Aus Sibirien атты еңбегі 1884 жылы Лейпцигте жарық көреді. Өткен ғасырдың 20-шы жылдары А. Захаров академик В.В. Радловтың ғылыми еңбектеріне, тапқан материалдарына сараптама жасай келе, Берел қорымын зерттеу керектігін айтса, өткен ғасырдың 30-шы жылдары М.П. Грязнов Бірінші Пазырық қорғанының материалдарымен салыстыра келе Берел ескерткішінің мерзімделуі мен жерлеу салтына ерекше мән береді. Академик В.В. Радлов Шығыс Қазақстанның ежелгі мәдениеттері тарихын мыс немесе қола, ерте темір және жаңа темір, сондай-ақ ерте ортағасырлар кезеңдеріне бөлді. Ғалымның бұл еңбегі археологиялық ескерткіштерді дәуірлерге бөлу мен жүйелеудің алғашқы бастамасы болған еді [8,29-30с].
Орталық және Шығыс Азияны зерттеу саласындағы Орыс комитеті 1910 жылы Жоғарғы Ертіске В.И. Каменскийдің басшылығымен және А. Белослюдов пен В.Пилетичтің қатысуымен Семей облысындағы қорғандарды қазуға экспедиция жібереді. Оны осы аудандарға жіберілген бірінші археологиялық экспедиция деп есептеуге болады.
ХХ ғасыр бас кезіндегі белгілі ғалым А.В. Адрианов 1906, 1910 және 1911 жылдары Семей облысы жерінде археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бұл жұмыстардың нәтижелері 1916 жылы Императорлық археологиялық комиссияның Хабаршысында жарияланды. Майемер жазығында, Нарым жоталарындағы Солонечный Белок түбінде, Черновая ауылынан жоғары Бұқтырма өзенінің оң жағалауында қазба жұмыстарының нәтижесінде ерте темір дәуіріне жататын өте құнды заттар табылды, түрлі кезеңдерге жататын жартастағы жазулар мен тас балбалдар туралы да деректік қор жинақталды [9,77-79с]. Қалай болғанда да А.В. Адрианов зерттеу жұмыстарын әуесқой өлкетанушы деңгейінде ғана жүргізді деп есептеуге болады. Өйткені археология ғылымының бұл кездердегі әлемдік деңгейдегі тәжірибесі енді ғана қалыптасып келе жатқан еді.
Осы уақытта Семей музейінде кездейсоқ табылған әртүрлі археологиялық заттар, негізінен керамика сынықтары мен қоладан жасалған бұйымдар шоғырланған болатын. Оны жергілікті тұрғындар шаруашылық жұмыстар барысында түрлі елді-мекендер маңынан жинастырған еді. Бұл ақпараттар Шығыс Қазақстан өңіріндегі ескерткіштердің зерттелуі тиіс екендігін де аңғартқан-ды.
Түйіндеп айтқанда, революцияға дейінгі кезеңде-ақ Қазақстанның шығыс аймағының өткен тарихын жалпы суреттеуге мүмкіндіктер беретін археологиялық материалдар жинақталған. Бірақ бұл жерде археологиялық ескерткіштер шынайы ғылыми негізде зерттелді деп айта алмаймыз. Себебі жәдігерлердің басым бөлігі кездейсоқ табылды, ескерткіштерді зерттеген әуесқойлар қазу әдістерін сақтамады, өйткені олар арнайы білімі бар мамандар емес еді. Ескерткіш материалдарын жариялған кезде мамандар типологиялық сипаттауда қателіктер жіберді, материалдардың тарихи тұрғыдан мәнін сипаттап беруге жеткілікті көңіл бөлінбеді.
5.3 Шыңғыстау өңірінің көне заман дәуірі ескерткіштерін Кеңес дәуірі тұсында зерттелуі
1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер жалғастырылды, бірақ олар мемлекеттік негізде жүргізілді. 1919 жылы Санкт - Петербургте Материалдық мәдениет тарихы академиясы, ал 1920 жылы Ташкентте Мұражай ісі мен көне ескерткіштерді, өнер мен табиғатты қорғаумен шұғылданатын Түркістан комитеті (Туркомстарис) құрылды. В.В.Бартольдтың ұсынысы бойынша, комитеттің ең таяудағы міндеті археологиялық карта жасау болды. Сөйтіп, ежелгі ескерткіштерді есепке алудың, зерттеудің, сақтаудың негізі қаланды [10,30с].
ХХ ғасыр 20 жылдарының бас кезі мен 40 жылдардың бас кезін Қазақстан археологиясының дамуындағы екінші кезең деп санауға болады. Қазақстан жерiнiң кеңестiк дәуiрде зерттелуi Қазақстанның өндiргiш күштерiн социализм негiзде дамыту мәселелерiмен тiкелей байланыстырылды. Өнеркәсiптің дамуы табиғи қорлардың зерттелуiмен ұштастырылды. Әрбiр iрi құрылысқа байланысты географиялық. ортаның элементтерi - жер қойнауы, топырақ қабаттары, су қорлары, климаты, т.б. зерттеле басталды. Кен байлықтарын табу және оларды игеру мақсатында геологиялық барлау кеңiнен етек алды. Топырақ және өсiмдiк түрлерiн зерттеу экспедицияларының жұмысы жандандырылды. Жаңа қалалар мен елдi мекендердiң пайда болуына және одан әрi дамуына байланысты Қазақстанның көпшiлiк бөлiгiнiң климаттық жағдайы зерттелдi, су қорларын iздеу жұмыстары кең көлемде жүргiзiлдi. Дегенмен, республика жерiнiң географиялық зерттелу барысы әр кезеңде әр түрлi болды. Бұл жағдай ең алдымен республикадағы табиғи ресурстардың игерiлу қарқынына, ғылыми мекемелердiң жұмыс көлемiне байланысты болды.Осы шаралардың барлығын жүзеге асыру үшiн Қазақстан аумағы географиялық жағынан жан-жақты зерттеле бастады. Жеке облыс аумағын жүйелi және жан-жақты зерттейтiн ғылыми экспедициялар ұйымдастырыла бастады [11,40б].
30-жылдары бірқатар ірі экспедициялардың зерттеулері республиканың көптеген аудандарын қамтыды.
1935 жылы КСРО Ғылым академиясы Материалдық мәдениет тарихы инситутының С.С.Черников басқарған экспедициясы құрылып, ол 1937-1939 жылдары Шығыс Қазақстандағы қалайы, мыс пен алтын өндірген кен орындарын зерттеді. Ол металл өндірудің әрқилы түрлерін бөліп көрсетті, кен алу техникасы мен ежелгі кеншілердің құралдарын суреттеп жазды. Ежелгі кен өндірген орындардың көпшілігін ол қола дәуіріне жатқызылды. Степняк қаласының төңірегін зерттеу мақсатында С.С.Черников 1938 жылы барлау жұмыстарына шығып, қола дәуірінің бірқатар қоныстарын зерттеді, алтын өндірген ежелгі кен орындарынан б.з.б. І-мыңжылдыққа жататын біршама материалдар жинап алды [12,77-78с].
Шыңғыстау өңірі туралы зерттеулер 1896 жылы өлкетанушы В. Никитиннің жазбасында алғаш кездеседі. Маңызы жоғары ескерткіштерге, Абай ауданындағы Сарыкөл көлінің аймағында қола дәуірі обаларына 1947 жылы Орталық мұражай тарапынан ұйымдастырылған этнографиялық экспедициясы.
1946 жылы Қазақстанда Ғылым академиясының құрылуына байланысты археологиялық жұмыстардың көпшілігін Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты жүргізеді. Осы кезден бастап археологиялық зерттеулер орталығы Алматыға ауысады, археология бөлімі ашылады, оның алғашқы жетекшісі болып Ә.Х.Марғұлан тағайындалынады. Археология бөліміне Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Т.Н.Сенигова, А.Г.Максимова жұмысқа қабылданып, белсенді түрде ғылыммен айналыса бастайды, кейінірек олардың қатарына К.А.Ақышев, Г.В.Кушаев, Ә.М.Оразбаев, М.Қ.Қадырбаевтар қосылады. Жалпы алғанда, 1946 жыл Қазақстан археологиясының дамуындағы жаңа кезеңнің, үшінші кезеңнің басы болды [13,162с].
В.Г.Никитин мен С.С. Черников Жоғарғы Ертіс ауданында ерте темір дәуіріне жататын ескерткіштерді тіркеуге алды. Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясын С.С.Черников 1947 жылы құрған уақыттан бастап кейбір үзілістерін санамағанда өткен ғасырдың 70 - ші жылдарының басына дейін басқарды. Соғысқа дейінгі 1935 - 1937жж. өзінде-ақ көне кен орындарын іздестіру, археологиялық барлау мен стационарлық қазба жұмыстарына және шешуін күтпейтін күрделі мәселелер мен ірі ескерткіштерді жүйелі түрде зерттеуге бағытталды. Жартас суреттері де ғалым назарынан тыс қалмады.
Экспедицияның 1949 жылғы басты мақсаты болған Зайсан көлінің оңтүстігін, Тарбағатай мен Жоңғар Алатауы аралығын Жоңғар қақпасына дейін кіріп зерттеу нәтижесінде 113 қорғандар тобы тіркелді. Черников С.С. Отчет о работе Восточно - Казахстанской археологической экспедиции за 1949г [2,77-80б].
Барлау жұмыстарынан басқа қола дәуірі мен ерте көшпелілердің қорғандарына ежелгі тайпалардың орналасу аймақтары мен әртүрлі мәдениеттердің генетикалық байланысын анықтау мақсатында қазба жұмыстарын жүргізу көзделді. Сондықтан да 1948 жылғы экспедицияның Шыңғыстаудағы Сарыкөл маңында және Шілікті даласында барлау жұмыстары анықтаған ескерткіштеріне қазба салынды.
Семей облысы, Абай ауданы, Сарыкөл колхозы, Шыңғыстау тауларында қорымдарға рекогносцировка жүргізілді. Барлығы төрт қорым тіркеуге алынды, солардың ішінде ең қызықтысы Текебұлақ өзені бойында орналасқандары. Қорым 36 қорғаннан тұрады және ірі гранит плиталармен айналдыра қоршалған. Қорғандар дұрыс шеңбер формасына ие және плиталардың арқасында жақсы сақталған, кейбіреуінде ортасында тонаушылардың шұңқыры бар. 1947 жылғы Қазастанның Орталық Мұражайы жүргізген барлау қазба жұмыстарының нәтижесінде қорымдарды андрон кезеңіне жатқызу керектігін анықтады. Бірақ қорғандардың диаметірі 30 метр. Қалған 3 қорым кейінірек кезеңдердікі, шамамен ерте көшпенділер дәуіріне жатады.
Кейбір қорғандар Құлажорға мәдениетімен ұқсас, олар ірі тас қоршаулардан тұрады, биіктігі 2 метр, диаметірі 50 метр, плиталармен шеңбер тәрізді қоршалған [2,85-87б].
Біздің мемлекетімізде ең көп әрі жақсы зерттелген аудандардың бірі - Шығыс Қазақстан. Осы аумақты қарқынды зерттеуде С.С.Черников бастаған экспедиция он бес жылдан астам аталған территорияда табжылмай еңбек етті. Оның Восточный Казахстан в эпоху бронзы атты еңбегінде ұзақ жылғы материалдардың тек қола дәуіріне қатыстылары ғана жарыққа шықты. Қазақстан тарихында алғаш рет ауқымды территорияның бір дәуірі туралы нақты жинақталған алғашқы еңбек. Материалдардың көп болуы және олардың сан алуандығы С.С.Черниковке қола дәуіріндегі тайпалардың даму тарихын сипаттауға, кезеңдеуге және Қазақстан, Оңтүстік Сібір, Орта Азия территориясындағы андрон тарихи - мәдени бірлестігінің даму тарихы жөнінде маңызды сұрақтарды көтеруге мүмкіндік береді. Күмінсіз, аталған еңбек Қазақстан археологиясына сүбегейлі үлес қосатын еңбектердің бірі болып табылады [5,4-5с].
Өлкенің қантамыры іспетті Ертіс өзені бойындағы алғашқы зерттеулер, әсіресе С.С. Черников ізденістері, Өскемен мен Бұқтырма су қоймаларын салуды жоспарлауға байланысты басталды. Осындай мақсаттағы жұмыстар Шүлб СЭС-ін салуға байланысты Жоғарғы Ертіс бойында 1977, 1980-1983 жылдары ҚазССР Ғылым академиясының Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының Шүлбі археологиялық экспедициясы тарапынан жасалды. Қазба қорытындылары өлкенің өзі жұтаңқы жарияланым қорын байыту мақсатында Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС атты еңбек болып жарияланды. Шығыс Қазақстанның, жалпы Қазақстанның қола дәуірі мен ерте темір дәуірінің мәдени сабақтастығы маңызды да өзекті мәселе. Осы тұрғыдан алғанда Зевакино кешенінен кейін (б.з.д. VIII-VII ғғ.) Измайловка қорымы ескерткіштері (б.з.д. IX-VII ғғ.) мен Желдіөзек обалары зерттелді. Алынған мәліметтерді оба құрылысы (қоршаулы, не қоршаусыз төртбұрыш тас жәшік, ағаш табыт), жерлеу әдісі (мәйтті оң қырымен, басын батысқа қарату мен шығыс бағытқа қаратып адамды жерлеу) және қойылған заттарына қарап топтастыра отырып, Орталық Қазақстандағы Беғазы-дәндібай, Арал бойындағы Түгіскен ескерткіштерімен ұқсастырады, жақын орналасқан Зевакино кешенінен ерекшелігін атап өтеді. Сонымен қатар құлажорға түріне жататын обалар зерттеліп, жер беті құрылысы (тұғыр тасты, не тұғыр тассыз және тас қоршаулы тас топырақты үйінділі), қабір іші құрылымы (сопақша жер асты шұңқырының тас жәшік жабындысына қарай қоңыраутәрізді кеңеюі мен ағаш рамалы қабір) мен адам мүрдесін қою мен бағыттау (бір тобында беті солтүстікке, басы шығысқа қаратылса, келесі топта адам басы тек батысқа) бойынша екі топқа бөліне қаралған [14;48с].
1982 жылы Шығыс Қазақстан облысы өлкетану мұражайының Ф.Х. Арсланова жетекшілік еткен археологиялық экспедициясы Нарым жотасы аумағындағы Түйеөзек, Васильевка, Қызылқайың обалар тобынан б.з.д. 3-1 ғасырларға жататын өзімен бірге моншағы, алтын сырғасы мен 2 қыш ыдыс қойылған, басы батысқа қаратылған, шалқасынан ағаш табытта жатқан 8-10 жасар қыз баланың жерлеу орнын (Түйеөзек I, № 4 оба) ашып, берелдік кезең ескерткіштерінің қатарын толықтырды [15,77с] .
Өлкедегі ежелгі жәдігерлерді іздеу, табу, төлқұжаттау және қазу жұмыстарына 1985 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік университетінің профессоры Ә.М. Оразбаев бастаған Археология және этнография кафедрасының археологиялық экспедициясы белсенді түрде, ұзақ мерзімді зерттеуге араласты. Сол жылы Шыңғыстаудың оңтүстік беткейіндегі Суықбұлақ, Тақтайбұлақ, Қарасу, Шаған, Баймұрат, Қойтас және Базаралы сынды б.з.д. II-I мыңжылдықтарға жататын мұралар ашылды. Келесі 1986 жылы бұрынғы Катон-қарағай ауданының Катон-Жамбыл ауылдары аралығында барлау жасап, он екі қорымның топографиялық планы жасалды және Чернова I, II, III, Катонқарағай I қорымдарынан ерте көшпелілердің жеті обасы қазылды. Мұндағы екі обадан (Чернова I, № 2 оба, Чернова III, № 6 оба) пазырықтықтардағыдай адамды ағаш саркофагқа жерлеу дәстүрі ашылды. Катондағы ізденістен екі жылдан кейін Марқакөл мен Күршім аудандарында барлау жұмыстарын жүргізіп, Сарыкөл I, II, Бәйгетөбе I, II кешендерінен алтыдай оба қазылды [16].
Қазақ археологиясының көшбасшыларының бірі бұл ғалымның Шығыс Қазақстандағы зерттеу қорытындылары ғылыми түрде түгел жарияланбаған, ал бар көпжылдық ғылыми есептерінің қолды болып кеткені өкінішті.
Сонымен, бұл кезең бойынша зерттеу Шығыс Қазақстан археологиясында жұмыстар кең көлемде жүргізілгенімен ғылыми айналымға кейбір материалдар белгілі себептермен енгізілген, ал нақты тақырып бойынша зерттеулер өкінішке орай жоқтың қасы.
5.4 Шыңғыстау өңірінің көне заман дәуірі ескерткіштерін тәуелсіздік алғаннан кейінгі зерттелуі
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан Республикасының алдында шартты түрде екі жол болды. Біріншісі, қалыптасқан саяси - экономикалық жағдайдың шырмауында қалып, құрып кету қаупі болса, екіншісі, реформалармен даму арқылы кемелденген болашаққа жол бастау болды. Әрине президент бастаған саяси топ екінші жолды таңдап, қарқынды даму жолына түсті. Сол кеде отандық ғылымда ауыр жағдайда тұрды. Сондай алмалы - төкпелі заманда да археологиялық зерттеулер тоқтап қалмады.
1992,1993,1994,1995 жылдары көне дәуіа археологиясы тобы жетекшісі Ә.Төлеубаев, жауапты орындаушы Ғ.Омаров Семей облысының Ақсуат, Жарма, Аякөз, Мақаншы, Абай аудандарында қола және ерте темір дәуірінің 200 - ден астам ескерткіш топтарын ашып, есепке алып, төл құжаттарын жасады. Бүгінгі таңда бұл материалдар сараланыпғылыми сұрыптаудан, анализден өткізіліп баспаға берілген [17,22б].
Шығыс Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін зерттеуге осы күнгі ғалымдар ҚР Білім және ғылым министрлігі Археология Институты Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының жетекшісі Самашев З.С., Әл - Фараби атындағы ҚазҰУ, археология және этнология кафедрасының прафессоры Төлеубаев Ә.Т., археологтар Омаров Ғ.Қ., Базарбаева Ғалия, Жұмабекова Гүлнар, тағы басқа бір топ ғалымдар айтулы үлес қосуда. Семейлік ізденушілер, оқытушылар мен студенттер де бұл зерттеулерге қатысып келеді.
Шыңғыстаудың Сарыкөл маңындағы археологиялық қазба және барлау жұмыстарын 1999 және 2002 жылы Семей мемлекеттік университетінің және ҚазҰУ - нің біріккен археологиялық экспедициясы жүзеге асты. Исин А.басқаратын топ Шыңғыстауда түркі заманының жерлеу-еске түсіру ғұрпына қатысты заттарды ашты. Заттар ішінде зерттеушілерді ортағасырлық түркі көшпенділерінің алғаш табылған алтын заттары ерекше қызықтырады.
Исин Амантайдың Шыңғыстау, Берел, Шілікті, Абыралы: - 2003 жж археологиялық зерттеулер кітабы жарық көрді. Ол екі бөлімне тұрады. Бірінші бөлімге Шығыс Қазақстан аймағындағы зерттеулердің кейбір қорытындылары, екінші бөлімге автордың жолжазбалары енгізілген [18,5б].
Жарияланып отырған материалдар мен мақалалар ескерткіштер мен деректемелердің толық ғылыми жарияланымдары емес. Оларды жариялау келер жылдардың еншісінде.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы. Археология ғылымын дамытуға бірінші кезеңі 2004 - 2006 жылдарды, екінші кезеңі 2007 - 2009 жылдарды қамтыған Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы да зор қарқын берді. Бұл бағдарламаны Қазақстан Республикасы Президенті 2004 жылғы 13 - қаңтарда (№1277) бекіткен. Бағдарламаның негізгі мақсаты деп, рухани және білім беру саласының дамытылуы, елдің мәдени мұрасын қорғау және тиімді пайдалануды атауға болады. Ал негізгі міндеттеріне елдегі маңызды архитектуралық және тарихи мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру, мәдени мұраны, соның ішінде ұлттық мәдениет, фольклор, салт-дәстүрді зерттеудің толық жүйесін жасау секілді күрделі мәселелер кіреді. Осыған орай мәдени мұраны сақтау мен қалпына келтірудің төмендегідей негізгі бағыттары нақтыланған:
Ерте және ортағасырлық ескерткіштерді археологиялық тұрғыдан зерттеу, солардың негізінде қорық-мұражайлар құру және оларды туризм инфрақұрылымы жүйесіне қосу;
Қазақстанның бірегей тарихи, мәдени және архитектуралық ескерткіштерін реставрациялау, консервациялау және пайдалану; ғылыми білімді түсіндіріп тарату, тарих ғылымының теориялық мәселелерін жасау, ғылыми, көркем және энциклопедиялық әдебиеттерді шығару;
Республикадағы тарихи - мәдени мұраны қорғау мен белсенді түрде пайдаланудың ұтымды құрылымын жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz