Психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерін анықтау
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің
даму динамикасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В050300 - Психология
Семей
2019 жыл
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қорғауға жіберілсін
Психология кафедрасының меңгерушісі
_____________ псх.ғ.к., доцент
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасы
мамандығы (шифр) - 5В050300 - Психология
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
Норма бақылаушы
Семей
2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1 БОЛАШАҚ ПСИХОЛОГ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЖЕКЕЛЕЙ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ДАМУ ДИНАМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1 Студенттердің әлеуметтену процесі және жеке тұлғалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2 Студенттік кезеңнің психологиялық сипаттамaсы ... ... ... ... ... ... ..
25
1.3 Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
2 ПСИХОЛОГ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЖЕКЕЛЕЙ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ДАМУ ДИНАМИКАСЫНЫҢ ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
2.1 Психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.2 Психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерін дамыту бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
55
2.3 Тәжірибелік эксперименттің нәтижесі, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
69
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда әлеуметтік және экономикалық өзгерістер жағдайында қоғам адамгершілікті, рухани бай және шығармашылықты, кәсіби және тұлғалық мәдениеттің жоғары деңгейіне ие, Қазақстанды қайта құру үдерісіне қатысуға белсенді қызығушылығы бар адамдарға өткір қажеттілік пісіп жетілді. Отбасы мен мектеп жас тұлғаның тұлғалық өзіндік ерекшелігінің негізін қалайды және оның болашақтағы мінез-құлқының стереотиптерін қалыптастырады, дегенмен, тұлғаның түбегейлі қалыптасуы студенттік жылдарда орын алады.
Білім алушылар - жастардың неғұрлым белсенді, ықпал етуге шалдыққыш және болашаққа бағдарланатын бөлігі. Сондықтан, жоғары ілім жүйесіне бірқатар мемлекеттік құжаттарда белгіленген ерекше талаптар қойылады. Мысалы, ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауында: Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Бұл үшін біз не істеуіміз керек? Біріншіден, Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды- деп әр жыл сайын сауаттылығы жоғары бәсекеге қабілетті, белсенді қалыптастыру міндетін қойып отырғандығын байқаймыз.
Бұл дипломдық жұмыста болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасының жан-жақты қырларын және жаңа құрылымдарын көрсетуге бғытталған. Әр бір тұлға, өз жасына қарамастан немесе жасына қарай өзіндік қадамдар жасайды. Оны біз тұлғаның өмірлік жолы деп те атаймыз. Бірақ өмірде тұлға өзіндік бір даму сатысынан өтеді оны өздігінше педагогикалық және психологиялық көзқарас тұрғысынан сипаттап көруге болады. Ол келесідей жас ерекшеліктеріне қарай және түрлі жас ерекшеліктеріне қарай, өзіндік сипаттамасымен ашып көрсетуге тырыстық.
Жоғары білім берудің көп деңгейлі жүйесін ұйымдастыру білім беруді жүзеге асыру үшін мүмкіндіктер ашады. Мамандық алуға жеке-шығармашылық, жеке-бағытталған тәсіл. Әлеуметтік дамудың қазіргі заманғы үрдістері контекстінде мыналар ерекше өзектілікке ие болады:
Отандық білім әлемдік мәдениетке бірігу проблемасын шешу арқылы, гуманитарландыруды, IT - технологияландыру арқылы жоғарғы оқу орындарының дербестігін, мемлекеттікпен қатар, мемлекеттік емес білім беру жүйесін дамыта отырып, өскелең ұрпаққа көптеген білім көздерін және бұрыңғысша ойлауды емес, басқаша ойлауды үйретуге тырысу керектігін анық бекіткен.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде тұлға әлеуетінің алуан түрлері зерттеледі: шығармашылық (Л.В. Елагина [1], М.В. Корепанова [2], П.Ф. Кравчук [3], Л.В. Мещерякова [4], К.В. Петров [5], О.Г. Степанова [6], Е.А. Шамин [7] және т.б.); зияткерлік (В.И. Богдашев [8], Е.А. Косьмина [9] және т.б.); коммуникативтік (Р.А. Максимова [10], С.И. Самыгина [11], Е.Н. Сурков [12], Л.Д. Столяренко [13] және т.б.); рухани, рухани-адамгершілікті және эмоционалды-адамгершілікті (Н.В. Попова [14], О.В. Трескина [15] және т.б.); инновациялық (Д.Ф. Ильясов [16], Е.А. Пагнаева [17], И.В. Резанович [18] және т.б.); мансаптық өсу (А.А. Деркач [19], Ю.В. Синягина [20], О.В. Фаллер [21] және т.б.)., мұғалімнің әлеуеті Б.А. Тұрғынбаева [22], маманның кәсіби-педагогикалық әлеуеті Н.Э. Пфейфер [23].
Бүгінгі күні болашақ психолог мамандарды дайындайтын оқу орындарынын саны көп десе де болады. Бірақ бүгінде психолог маманы болғысы келетін студенттердін қарасы, күннен күнге азаюда. Осы жерде біз неліктен деген сауал қоюымызға болады. Бүгінде біздің отанымыз көп ұлтты егеменді ел екенін барлығы біледі. Бірақ ғылым - психология - әлеумет әр күн сайын дамып отыр. Неліктен осы үш нәрсені алып отыр деп ойлайсыз. Өйткені бұлар адамның дамуына керек ең негізгі тетіктер деседе болады. Күнделікті біз әр түрлі проблемалар мен кезігеміз. Бұнда ғылымның немесе психологиянын және әлеуметтін осы проблемаларды шешуде көмек береді. Яғни ғылым бұл өз алдына көпшілікке қарағанда өзгеше ойлау. Психология бұл жеке тұлғаның барлық әлемді қалай қабылдау керек екендігіне септігін тигізетін сала болса, оның ішінде жеке тұлға психологиясы, кәсіби құзырлық теориясы, кез-келген мәселеде көмек беруге, қарапайым студенттерге ЖОО білім жүйесіне қалыптасуға көмек береді. Әлеумет болса, бізді қоршап отырған дүниені түсінуге және басқа тұлғалар мен қарым-қатынас жасауға, өмір ағысынан қалып қалмай, өзіндік кәсіби немесе тұлғалық жол қалдыруға мүмкіндік беретін орта десе де болады.
Қазіргі кездегі үздіксіз дамып отырған технологиялардың және роботизация процесі кезіндегі адами құндылықтардың және кәсіби қабілеттердің жоғалмауын қамтамасыз ету. Яғни болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасын анықтау қазіргі уақыт тенденцияларымен өзектес.
Зерттеу объектісі: болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасы.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасының теориялық негіздерін айқындау;
2. Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің дамудың компоненттерін, өлшемдерін, көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау;
3. Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасын анықтаудың әдістемесін әзірлеу.
4. Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму жолдарының тиімділігін эксперимент арқылы тексеру және тәжірибелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің болжамы: Егер студенттердің іс-әрекеті психологиялық- әлеуметтік дамуы сай жасалса, онда болашақ мамандардың кәсіби-тұлғалық құндылық қасиеттерінің сапасы жоғары болады.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбының мәселесі бойынша ғылыми, психологиялық әдебиеттерге, зерттеліп отырған мәселеге қатысты еңбектерге теориялық жұмыс жасау барысында: талдау, жинақтау, жекеден жалпыға, жалпыдан жекеге,салыстыру, әдістері; педагогикалық эксперимент жүргізуге байланысты: бақылау, сауалнама, әңгіме, диагностикалық әдістер; зерттеу нәтижелерін қорытындылау барысында салыстыру, қорыту аналитикалық әдістері; эксперименттік мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда сараптау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің негізгі ойы. Әр бір тұлға, өз жасына қарамастан немесе жасына қарай өзіндік қадамдар жасайды. Оны біз тұлғаның өмірлік жолы деп те атаймыз. Бірақ өмірде тұлға өзіндік бір даму сатысынан өтеді оны өздігінше педагогикалық және психологиялық көзқарас тұрғысынан сипаттап көруге болады. Бұнда яғни студенттердің кәсіби-тұлғалық даму қырлары белгілі бір әлеуметтік, психологиялық - педагогикалық даярлықтан өтеді. Сондықтан осы кезеңде студенттердің тұлғалық және кәсіби даму ерекшеліктері әр түрлі екендігін дәлелдеу. Дәлелдеу барысында белгілі бір өзгерістерге ұшырауы да мүмкін. Студенттердің әлеуметтік қысым барысында өзін жаңа қырдан тани білу маңызы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Болашақ студенттің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасының қалыптасу үлгісі мен тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеудің жаңалығы: Студенттердің тұлғалық-кәсіби және жеке ерекшеліктерінің ерекшеліктері ғылыми негізде талданып, болашақ мамандардың психологиялық даму ерекшеліктерінің өлшемдері мен көрсеткіштері жасалды. Тенденциялардың әр дайым дамып отыруы қазіргі заманғы жаңа білімді қалыптастыруда, жеке тұлғаның немесе студенттің өзіндік психологиялық жаңа құрылымды қалыптастыру маңызды жаңалық болып отыр.
Зертеудің практикалық маңыздылығы: ЖОО педагогикалық ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, болашақ мамандардың психологиялық даму ерекшеліктеріне эксперимент жасау және оны практикаға енгізу жолдарын анықтау. Яғни студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасының қалыптасуы және оқу - процессі барысында олардың психологиялық көрінісін бағалап, оған қазіргі заманғы дамудағы баға беру.
Зерттеу базасы: Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті, тарих-педагогикалық факультеті.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы - кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БОЛАШАҚ ПСИХОЛОГ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЖЕКЕЛЕЙ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ДАМУ ДИНАМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Студенттердің әлеуметтену процесі және жеке тұлғалық ерекшеліктері
Қазіргі кезде тұлғаның, тұлға болып қалыптасуын және тұлғаның тұтастығын, даралығын сипаттайтын көп жақты концепциялар бар. Яғни тұлға алдын ала пластилинмен тұлғаның сұлбасын жасап дайындап берілген нәрсе емес, тек адамға тән бірегей өзін-өзі активтендірудің ашық мүмкіндігі іспеттес мүмкіндіктер жиегі көп болып табылады. Қазіргі отандық зерттеушілердің қызығушылығы жиі тұлғаның тұтас дамуының заңдылықтарын анықтауға, адам бойындағы ерекше адами, оның рухының жоғары көріністерін зерттеуге жүгінеді. Зерттеу үшін біз, ашық түрде ғылымға жүгіне отырып ондағы өзін-өзі ұйымдастыру жүейсіне және зерттелген құбылыстарды ұарастыруға мүмкіндік беретін қалыптастыру динамикасы. Құндылықтарды зерттеу,шығу тегі, жеке, мәдениетте бекітілген және онда бар өзінің мінсіз нысаны, олардың нақты тұлғаның өмірлік әлемінің аффективті-мағыналық, жеке-тұлғалық құрамдас бөлігіне айналуы, оның ерекше өлшемін білім беру процесі шеңберінде жүргізуге болады.
Психологиялық жүйелер теориясы шеңберінде құндылықтар тұлға бойына сіңірілмейді, олар тұлғаның көп өлшемді әлем өлшемдерінің біріне, оны кеңістік ретінде тұлғаның өзекті қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін іске асыру үшін өмір әлеміне айналдыру [1]. Құндылықтар бұл көзқарас пен қарағанда адам өмірін, шын уайымдайтын, тұрақты-шындық көзіне және реальды өмірге әкеп соғады. Кейде ішкі әлем ұқсастықтарына қарай тұлғаларды өмірлік жолда бірге кездестіріп жатады. Ол бірыңғай құндылықтар арқылы анықталып, сарқылады. Осы ойлармен келесі психологиялық жүйе теорияларды қалыптастыруға болады. Олар:
Ойлар мен құндылықтарды анықтайтын тұтастық санатына сүйене отырып, тұлғалық- кәсіби қалыптасуды зерттеуге мүмкіндік береді.
Санатты негіздеуге мүмкіндік беретін тұлғалық-кәсіби қалыптасу тұлғаны түбегейлі қайта құру процесін және өзінің ішкі дүниесінің белсенді сапалы өзгеруін қамтамасыз ететін ашық өзін-өзі реттейтін біртұтас жүйені білдіретін принципті жаңа құрылыс пен өмір сүру тәсілі. Бұл контексте тұлғалық-кәсіби қалыптасу кезең-кезеңмен жүзеге асады (оған тән жеке ерекшеліктері бар) қатысатын кәсіби ойлау, әлемнің қалыптасатын кәсіби картинасының тұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз ету және жеке тұлғаның өзін-өзі дамуын қамтамасыз ету.
Тұлғаның кәсіби қалыптасуы ұғымы қазіргі заман психология өкілдерімен тығыз байланысты (Е.А. Климов, Т.В. Кудрявцев, Е.М. Борисова, Э.Ф. Зеер, А.И. Щербаков, С.Г. Вершловский, А.К. Маркова, Л.М. Митина және т.б.). Біздің ұстанымыз Е.А. Климов пен жақын. Яғни даму терминін, кездейсоқ жоғары өзгерісті бағалау ретінде қабылданса, онда бұнда біз жеке тұлғаға даму үшін, қандай өзгерістер керек қылса, біз оған жәрдем беруіміз керек десе де болады [24].
Жеке адaм санасы мен ақылы арқылы даралана отырып индивидуалды статус иесі. Оның вербальды және вербалды емес қарым-қатынас түрі, еңбектену процесі арқылы қоғамдық жағдайда, бір-бірiмен қарым-қaтынаста қарaстырылады. Жекe адам - дүниeтаным қабiлеті бар, сыртқы ортаның неше түрлі әсерлерін бастан кешіріп, оларға төзімділік көрсететін, табиғатты өзгертуге ықпал ете алатын жан.
Психолог ғалымдар жеке тұлға - әлеуметтік сапалар жиынтығы бар адами индивид деген түсінік берсе, әлеуметтік психологтар бәрінен де маңыздысын сезімді өз басынан өткізу арқылы, мен - тұжырымдамасын тұлға әлеуметтік рөлде көрсете білу керектігін ашып айтады. Яғни жеке тұлға өзіндік адами сапаларды қалыптастыра отырып, оларды қоршаған ортамен қарым қатынасқа түсе отырып өзіндік жеке тұлғалық немесе кәсіби машықтарын үйренеді десе болады.
Бұл ерекшеліктердің адамға тәуелсіз-ақ дамып отыратындаған да ескерген жөн. Мәселен, адал әрі шыншыл немесе өтірікші болу темпераменті кез-келген студентте кездесе береді. Студенттердіңң іс-әрекетіндегі әр қилы кемшіліктер осы төрт түрлі психикалық қасиеттердің біріне байланысты болуы мүмкін. Айталық, студенттің зейінсіздігі: а) білімі мен дағдысының болмауынан, белгілі істі орындауда өз зейінін сол нәрсеге аудара алмауынан; б) зейін аударуға қиналуы жүйке қызметінің қозғалтқыштық әсерінен; в) тәртіпсіздігі мен ұқыпсыздығынан болуы ықтймал. Бұлар - тұлғаның адамгершілік тәрбиесіне қатысты сапалық қасиеттер. Бұлардан басқа студенттердің мінезі мен қабілетінің кемістітерін көре білу үшін оның өзіндік ерекшеліктерін де аңғара білу керек.
Тұлғаны танып білу үшін оның қоғам мүшесі ретінде қандай істерді тындыра алатындығымен танысу керек. Келешектегі мақсатына жету үшін ықыластығы, ынталы болу, оған ұмтылу жеке тұлғаның бағыт-бағдарын білдіреді.Тұлғаның бағыт-бағдары, ынта-жігері, мақсат-мүддесі гуманистік қоғам мүддесімен үндеседі. Тұлғаның кісілік қасиетін түсінуде ол нені қалайды? деген мәселені ғана қою жеткіліксіз. Өйткені, тұлғаның ниет-тілегі мен ынтасы үнемі өзгеріп, дамып, күрделеніп отырады.
Жалпы, тұлғаның азаматтық бағыт-бағдарының сапалары мынадай ерекшеліктерімен анықталады: 1) Бағыт деңгейі тұлғаның әлеуметтік өмір талабына сәйкестенеді. 2) Бағыт-бағдар деңгейі қоғамдық талаптарға орай тұлғаның биік мұраты мен ұштасады. 3) Кеңдігі студенттің ұйқысын қандыруы, тойып тамақ ішуі, әдемі киінуі - оның бағытының өресіздігі, тарлығы. Бағыт-бағдар кеңдігі тұлғаның әралуан қызығуы мен ынтасына, оның әр тарапта дамуына байланысты. Мұндай қасиеттер студентті тоқшарлықтан сақтандырады. Бағыттың шашыраңқы болуы - ұнамсыз қасиет. Осы орайда, Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді деген мақалдың тәлімгерлік мәні ерекше. Студент үшін қызығу кеңдігі, яғни оның тиянақты білім алып, белгілі бір мамандықты игеруі - саналы азамат болудың шарты. 4) Қарқындылығы. Бұл студенттің сезімі мен эмоциясының айқындылығын білдіреді. Әрбір нәрсеге әуестенуден гөрі ерікті тілек ынтаға ден қоюы, белсенді әрекет етіп, іске жігерімен кірісу тұлғаның сенімін арттырады. 5) Бағыт-бағдар тұрақтылығының ұзақ мерзімге созылуы. Жас жігіттер мен қыздар кейде бір нәрсені біліп, үйренуге қызу кіріседі де, аяқтамай тастап кетеді. Одан кеін зерігеді, ақырында сол үшін өкінеді. Бұл - бағыттың тұрақсыздығы. Мысалы, жас маман үздік оқып, белгілі математик не филолог болғысы келеді. Содан кейін халық құрметіне бөленген әйгілі азамат, бақытты отбасы қоғам қайраткері болуды арман етеді. Бағыт тұрақтылығы тұлғаны игі мақсатқа жеткізеді. 6) Студенттің әрекетшілігі - оның бағыт-бағдарындағы шешуші кезең.
Жеке тұлғаның түрлерін қарастырғанда өзекті мәселе ретінде қамтылатын ерекшеліктер - тұлғаның қажеттіліктерімен мұқтаждығын қанағаттандыру деңгейі. Сондай қажеттіліктердің бастылары - биологиялық (тамақты, ауа мен суды, жылылықты) қажетсіну; тарихи дамуда қалыптасатын заттық (киім - кешек, тұрғын - үй т.б.) қажеттіліктері; рухани (ақыл-ойын дамыту, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, эстетикалық көркемділік пен әдептілік) қажеттердің бәрі де еңбек процесі мен, әралуан іс-әрекет түрлерімен өтеліп отыратыны мәлім [25].
Қажеттіліктерді қанағаттандыруда тұлғаның көңіл-күйінің ерекшеліктері айқын байқалады. Мәселен, тұлғаның құштарлығынан оның іс-әрекетінің әлсіздігі мен дәрменсіздігі байқалса, ал ықылас-ынта қоюдан белгілі іске қол жеткізу керектігін түсінгендігі аңғарылады. Көңіл-күйдің шарықтап өсуі тұлғаның белгілі бір бейнеге еліктеп, сондай болсам екен деген ниет-тілектерін білдіреді. Бұл - тұлғаның іс-әрекет бағытындағы мұрат деп аталатын қасиет. Сондай-ақ, тұлғаның іс-әрекет бағдарында оның дүниетанымдық көзқарасы мен адамгершілік қасиеттерінің де қалыптасып отыратын айқын нәрсе. Жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттері қоғам өмірінің талаптары мен ұштасып, оның бойында ар-ұят, ұждан сияқты қасиеттердің дамып, қалыптасуына ықпал етеді. Ұждан-тұлғаның өз басындағы ар - ұяты мен намысын қастерлей білуі. Ар- ұяттың көрінісі - ұялу - тұлғаның өзінің не жақын адамдарының оқыс істері мен жақынсыз қылықтарына байланысты көңіл-күйін, білдіруі. Ар-ұятқа қатысты түсініктер - мадақтау, көтермелеу, табалау, күйініш пен сүйініш. Адам бойындағы адамгершілікке тән мұндай қасиет-ерекшеліктер оның әр қилы іс-әрекеттері мен өзге адамдар мен қарым - қатынасынан айқын көрініп тұрады.
Жеке тұлғаныңқарым қатынастар ең алдымен оның қоғамдық және әлеуметтік өмірі мен практикалық қатынасының негізінде дамиды. Зерттеушілер көбінесе жеке тұлға құрылымын келесідей түсіндіреді:
Әр түрлі қасиеттер, өазара әсерлесетін қажеттіліктер мен мүдделер, идеялар, практикалық мақсаттар жүйесі енетін жеке тұлғаның өзіндік бағыттылығы. Бұнда қалғандары көмекші рөлді атқарса, оның ішіндегі біреуі жеткеші мәнге ие.
Компонент екі. Табысқа жетуде жеке тұлғаның мүмкіндіктері, оның қабілеттері басым дейді. Сонда А.С. Пущһшкин өзін тарихшы, суретші ретінде көрсе, бірақ оның ақындық дарыны басым екенін өзіміз де білеміз.
Мінез бұл үшінші компонент ретінде қарастырылса, бұнда келесідей түсінік келтіріледі. Яғни адамның әлеуметтікөмірінде қалыптасатын рухани өмір мазмұны мен формасының бірлігінен тұратын күрделі матрицалы синтетикалық білім беру. Бір сөзбен айтқан да тұлғаға өзіндік тәлім-тәрбие беруде және ата мен бала сабақтасытығының ең негізгі көзі екендігін айтады.
Жеке тұлғаның шындық өмірмен байланысы психикалық процестерді қамтамасыз ету арқылы, жеке тұлғаның қасиеті қалыптасады. Қалыптасқан қасиеттер өз кезегінде процесс ағымына әсер етеді. Жеке тұлғаның психикалықөмірінің құрылымы кұрделі, көп қырлы және қозғалыста болу арқылы, барлық компоненттері өзара байланысты және өзара шарттас болады.
Жеке тұлға психикасындағы қатынастардың сыры тұлға мінезіндегі мақсатты сезімдері арқылы жете түсініп, ойлауы арқылы қажеттіліктерге қол жеткізу үшін дұрыс бағдар беріп отыруды қажет етеді. Ч. Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдар мен алуан түрлі қарым-қатынастар мен байланыстар негізінде болды деп тұжырымдады.Осылардың негізінде адам өзінің айнадағы мен деген имиджін жасайды. Ол үш элементтерден құрылады:
Жұрт мені қалай қабылдайды;
Жұрт менің сыртқы түрімен қалай әсер етеді;
Мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін.
Осылайша, К.Д. Ушинский жастар кезеңін адам өміріндегі ең шешуші екенін мойындап және оны шектеді 16-23 ж.ж. Д.Б.Бромлей ерте ересек жас аралығын 18-21 десе. Ал Б.Г. Ананьев ерте ересек жас аралығын 18-21 деп айтқан болатын. Орта есеппен авторлардың көпшілігі жастар кезеңінің төменгі шекарасы болып бастапқы әлеуметтендіру пайда болған кезде 16-17 жас аралығы деп санаса.Әлеуметтендіруді аяқтау кезеңі 24-25 жас аралығы делінсе, ол жоғарғы шегі деп аталады, яғни кәсіби, отбасылық, мәдени функцияларды меңгеру. Тұлғаның ұжымдағы жағдайы, ұжым мүшелері арасындағы қатынас сипаты маңызды орын алады [26].
Жеке тұлғаның құрылысына биологиялық та, рухани да, әлеуметтік те, психикалық та элеменнтер кіре отырып, жеке тұлға статусын қалыптастырады. Яғни олар, бір біріне қарсы келмей, бір-бірін толықтыра отырып, бір-біріне үндесу керек екендігін түсіну керекпіз. Егер осында үндесу болса, онда ол басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсуге қабілетті, салауатты, қалыпты жеке тұлға деген атқа ие болады.
Жеке тұлғаны басқа адамдардан айырмашылық жасайтын ең басты фактор - даралық болып табылады. Даралық барлық айтылғандардың ішіндегі мазмұны жағынан терең түсінік. Ол өзіне тек индивидті және тұлғалық адамға тән қасиеттерінен тұрады, мұндай сәйкестік адамды басқалардан ерекшелендіреді.
Жеке адам психологиясы біздің ғасырымыздың алғашқы он жылдығында эксперименталды ғылым бола бастады. Оның құрылуы А.Ф. Лазурский, Г. Оллпорт, Р. Кеттел ж.т.б. ғалымдар атымен байланысты. Тарихта жалпы зерттеулерге сәйкес 3 кезеңді бөліп алып қарастыруға болады: әдеби-философиялық, клиникалық және өзіндік эксперименталды. Олар бірінші бастауларын ертедегі ойшылдардан және XIX ғасырға дейін жалғасуда. Жеке адамды зерттеудің басты кезеңі жеке тұлғаны бағалаудың сенімді қайта қарау және тест әдісі. Жеке адам түсінігін кеңейтудің негізі бар.
Сонымен қорыта айтқанда жеке адам - өмір бойында индивидуалды өзіндік психофизиологиялық жүйе құратын, берілген адам ойлау және тәртібі анықталатын қасиет.
Жеке тұлғаның аспаптық көріністеріне мінез-құлық пен қабілет жатады. Даралық психологиясындағы сипатты зерттеу кезінде келесі мәселелер анықталады: 1) сипатты феноменологияны бөлу және сипаттау проблемасы; 2) даралық мінез-құлық типологиясы, зерттеушілердің алдында тұрған міндеттермен кез- келген типологияның шарттылық проблемасы; 3) даралық мінез-құлықты талдау бірліктерінің проблемасы; 4) мінез-құлықты қалыптастыру үрдісі; 5) тұлғаның даралық арақатынасы және оның мінез-құлық проблемасы.
Ішкі күштерге де көп нәрсе байланысты екенңн көп байқамаймыз. Бірақ бңз селқос, замана желі қалай соқса, солай төменге қарай дөңгелей беретін өа,бақ емеспіз. Біздің ішкі көзқарасымыз мінез-құлқымыдың сыртқы көрінісіне әсер ету арқылы, мысалға біздің темекіге көзқарасымыз құрдасымыздың шылым шегу сбеептірен түсінуімізге сеп немесе, кедейлерге қарау арқылы оларға әрдайым көмектесуге дайын тұруымызға ықпал етеді. Көріп отырғанымыздай, көзқарасымыз бен ұстанымымыз бір нәрсемен шұғылдануымызға немесе жапа шегуімізге қарай, құбылыстарға қатты сенуімізге мәжбүрлейтін мінез-құлұқымызға байланысты болып келеді. Мінез-құлыққа сонымен бірге жеке ұстанымдар да ықпал етеді.
Жаңа құрылымның, жаңа механизімнің, жаңа үрдістің, жаңа құрылыстардың пайда болуын - дамудың сапалық өзгерістерді көрсететінін анық білеміз. Оларды төмендегідей саралап шығуға болатындығын көре аламыз.
Белгілі бір сатылардың өзгешеліктерін қайталау және оны бұрынғыдан да биік тұрғыда көрсететін мінез;
Алдыңғы дамудың нәтижесі жаңа деңгейде қалыптасуы;
Даму әр дайым қарама-қайшылық процнесін немесе күресін көрсетеді. Осы қарама-қайшылық күресі негізгі қозғаушы күш болып табылады.
Яғни бір сөзбен айтатын болсақ, әр дайым дамудын өз нәтижелері болады. Сонымен студенттердің белгілі бір нәрсені қабылдай отырып, ол не құбылыс, не мінез-құлықтың айқын көрінуі, не теледидардағы тележобадағы адамның сөйлеуі, не оқытушысының принциптері немесе достарының, қоршаған ортанын белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынасқа түсе отырып мәселенің шешілуінің айқын көрінісін қабылдау арқылы, өзіне керек бір энергия немесе стержень (мотицвация) қалыптастыруы.[27]
Студенттің тұлғалық қозғаушы күші дегеніміз - оның әкесінің, ағасының, немесе атасының баланы тәрбиелеу мен оқытуда алдына қоятын мақсаттарының жүзеге асуы, тұлға дамуында баланың өзіндік қажеттілігі, оның мотивациясы, сыртқы іс-әрекет қарым-қатынасының стимулы.
Қозғаушы күштің маңызды бір түрі мотивация болып табылады. Ол бірнеше функцияларды орындау арқылы қалыптасады:
Тәртібін ояту
Оны ары қарай бағыттау
Оған тұлғалық мәнмен маңыздылық беру
Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы, ол жеке тұлғаның тәуелділігі, ол қандай теориялық арнада қарастырылатынына байланысты әр түрлі көзқарас тенденциясы болуына байланысты. Э. Эриксон жеке адам даму концепциясы онын принципінін түбірі. Адамның жеке дамуы адамның қалыптасуының тәуелсіз және дербес бағыты болғанына қарамастан, ол өзінің деңгейін көтеруге арналған дереу жағдай туғызатын физиология мен психикалық даму ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Жеке қасиеттерді дамытудың табысы тікелей дамудың алғышарттарын жасауға тікелей байланысты [39].
Адамның қалыптасу үдерісінде оның өсу мен даму үдерістерінде тұрақты және тұрақты өзгеріс бар, сезімтал кезеңдер дағдарыстармен ауыстырылады, бұл өз кезегінде жеке тұлғаның сапалы дамуына серпін береді. Бұл үдеріс көлденең және тік қозғалыстың өзгеруіне, кейіннен құлдырау мен тұрақты қозғалыстың өсуіне ұқсайды. Келесідей тұжырымдамалар келтіріледі: 1. Даму үдерісінің әртүрлі тетіктері мен динамикасын ескере отырып, тұлғаны дамыту; 2. Жеке тұлғаның дамуы, оны дамыту және оның қызметі барысында жетістіктерінде көрініс табады; 3. Жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту, жаңа нәрселерді меңгеру, өзін білу және жеке адамның қажетті қасиеттерін дамыту арқылы автордың өзін-өзі жетілдіру.
Жеке даму туралы айтқанда, оның даму механизмдерінің маңызы туралы айта алмау мүмкін емес. Теориялық психологияда тұлғаның дамуын зерттеген кезде тұлғаның даму механизмдерінің түсінігі табиғи сипатқа ие және құрамдас элементтері болып табылатын күрделі үдеріспен байланысты болады:
арнайы ұйымдастырылған оқу мен жаттығулар; ересек және баланың жеке тұлғаның даму процесіндегі бірлескен іс-әрекеттері;
ішкі қайшылықтар мен дағдарыстарды шешу барысында алынған білім;
жалпы ағза мен психиканың қалыптасу процесі.
Жеке тұлғаның тұлғалық мәні деп жеке тұлғаның осы объектілерге нақты қарым-қатынасының дараландырылған көрінісі деп түсіндіріледі. Мұндай көрініс субъекті адам жасайтын ұғымдарды, іс-қимылдарды, іс-әрекеттерді, әлеуметтік нормаларды, рөлдерді, құндылықтар мен идеалдарды қамтитын әлем туралы жеке білім деп түсіндіріледі [27].
Демек, студенттердің дамуының қалыптасуы жеке тұлғаның ішкі қарама-қайшылықтарымен байланысты және мыналар жатады: 1) әлеуметтік тану қажеттілігі және оны іске асырудың шектеулі мүмкіндіктері; 2) ересектердің, атап айтқанда ата-аналардың дербестігіне және қамқорлығына қажеттілік; 3) өзін-өзі ойлауға, өзін-өзі сәйкестендіруге қажеттілік және жеткіліксіз немесе
өзі туралы қарама-қайшы ақпарат, сондай-ақ осы ақпаратты біріктіре білу, қайта ойлау қабілеті қалыптасқан; 4) түсіну қажеттілігі және жалғыздық, иеліктен айыру сезімі; 5) кәсіби өзін-өзі анықтау қажеттілігі және жеткіліксіз мүмкіндіктер, таңдауды іске асыруға уәждеме [43].
Жеке даму тұжырымдамасын зерттеу заманауи психология мен педагогиканың тәжірибесінде басты мәселе болып табылады және түрлі түсініктерге, анықтамалар мен бөліністерге ие. Жеке даму терминінің анықтамаларына сәйкес, зерттеушілер жеке дамудың әртүрлі түрлерін анықтайды, бұл кем дегенде үш семантикалық нұсқаны білдіреді.
Жоғары оқу орындарын бітірушілердің басым көпшілігі әрі қарай жұмысқа орналасу мәселесімен бетпе-бет кездесіп, әртүрлі ауырлықтағы жеке дағдарыстардың дамуына итермелейтін елеулі қиындықтарға тап болып отырғандығы белгілі. Осыған байланысты, тек мотивтерді зерттеу ғана емес, сонымен қатар түлектердің кәсіби қызметке дайындық дәрежесі де ерекше қызығушылық тудырады. Мысалы, Багдасарьян, Немцова және Кансузян зерттеулерінде студенттердің кәсіби қызметке дайындығының үш деңгейі бөлінді: төмен, орташа және жоғары. Осы зерттеудің нәтижелеріне сүйене отырып, кәсіби және материалдық талаптар деңгейін, жоғары оқу орнынан кейінгі уақытта шынайы дәрежесін, сондай-ақ қазіргі студенттердің әлеуметтік және кәсіби ұтқырлығының деңгейін талдауға болады [27].
Студенттердің оқуға деген қарым-қатынасы кәсіби мақсаттарға жету құралы ретінде қызметтің уәждемелік-мақсатты негізінің екінші деңгейін - кәсіби қызметтің уәждемесін құрайды. Оның қалыптасу дәрежесі бойынша студенттердің кәсіби қызметке дайындығы туралы айтуға болады. Бұл мотивацияның құрылымы мазмұны мен әр түрлі нысандары бойынша көп мағыналы. Кәсіби қызметтің мотивациясын зерттеудің теориялық негізі ішкі және сыртқы мотивация туралы тұжырымдама болып табылады [46]. Егер қызмет жеке тұлғаның өзі үшін маңызды болса, ішкі түр туралы айтуға болады. Егер кәсіби қызметтің уәждемесі негізінде онымен байланысты емес өзге де қажеттіліктерді (әлеуметтік беделдің, жалақының және т.б. себептері) қанағаттандыруға ұмтылу жатса, онда бұл жағдайда сыртқы уәждеме туралы айтуға болады. Сыртқы себептер оң және теріс болып сараланады [47].
Әлбетте, тұлғаның кәсіби даму процесінде оның кәсіби талаптары үлкен маңызға ие болады, өйткені олар кәсіби қызметтің табыстылығының кепілі және индикаторы болып табылады. Соңғы жылдары зерттеушілер жастар арасында көзқарас революциясы туралы айтады. Олардың деңгейі 2005 жылдан бастап түбегейлі көтерілді, нәтижесінде болашақ студенттердің кәсіби талаптары олардың ата-аналарының қол жеткізгенінен айтарлықтай асып түседі.
Қазіргі заманғы жоғары білім беру жүйесін жетілдіру студенттің жеке тұлғасын зерделеуге және оның психикалық және танымдық қызметін түсінуге тұтас және кешенді көзқарасынсыз мүмкін емес [25].
Ең алдымен тұлғалық дамуын айтпас бұрын, ең бірінші қозғалатын түрткіні айтсақ, еш қате айтқандық емес болар. Өйткені әр бір тұлғаны оятатын өздігінше өзек (син. ядро, негіз, желі). Ол өзекті уәжде, құндылық, әлеумет, ұстаным, қарым-қатынас десе де болады.
Тұлға - жеке тұлғаның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялыққырларын ашып, тұлғаны саналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке тұлғаны әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі [44].
Қарым-қатынас барысында қоғамда тұлға қалыптасады және дамиды. Даму процесінде тұлғаның қоршаған пәндік әлемге, басқа адамдарға және өзіне деген уәждер, құндылықтар, ұстанымдары мен қарым-қатынастары қалыптасады. Бұл процесс жеке тұлғаны әлеуметтендіру деп аталады. әлеуметтендіру дегеніміз - жеке бастың әлеуметтік мінез-кұлкы немесе табиғатының дамуы, адамзат материалын әлеуметтік өмірге дайындау, - деп түсіндіреді. Ұғымның этимологиясына келсек, әлеуметтендіру латын тілінен аударғанда коғамдық деген мағынаға ие. Яғни ол - үрдіс ретінде жеке бастың тілді, әлеуметтік кұндылықтар мен тәжірибені, белгілі бір қоғамға не әлеуметтік топқа тән мәдениетті меңгеруі және солар аркылы өзінің әлеуметтік байланысы мен тәжірибесін байытып, тұлға ретінде қалыптасуы. Педагогикада әлеуметтендіру үрдісі - тұлғаның әлеуметтік қалыптасуының нәтижесі, шарты, көрінісі ретінде қарастырылады. Ол ең алдымен әлеуметтік кұндылық және әлеуметтік тәжірибе ұғымдарымен тығыз байланысты [30].
Осылайша, әлеуметтену, ең алдымен, тұрақты тұлғалық өсуді қамтамасыз етуге арналған. Егер индивид қажетті әлеуметтік рөлдерді игерсе, осы қоғам мақұлдайтын құндылықты, әлеуметтік нормаларды, мінез-құлық стереотиптерін меңгерсе, әлеуметтендіруді табысты деп тану қабылданды. Бірақ бұл дегеніміз, ол үдемелі қозғалыс ретінде жүреді. Бұл күрделі, қарама-қайшы, динамикалық процесс, ол әсіресе жас жылдары дағдарыстармен бірге жүреді. Кейбір дағдарыстар еңсере алады, басқалары жоқ. Адам әлеуметтену дағдарысын әрдайым жеңе алмайды, және оның жеке тұлғасының одан әрі дамуы өрлеумен шектелмейді [49].
Қоғамда индивидтердің әлеуметтенуінің жағдайын бағалау бірқатар қиындықтармен байланысты. Біріншіден, қоғамда әрекет ететін әлеуметтендіру тетігінің тиімділігін, оның қызмет етуінің кеңдігіне, онда ұйымдастырылған және реттелген, сондай-ақ стихиялық агенттердің және әлеуметтендіру арналарының болуына байланысты бағалау қиын. Екіншіден, индивидтің әлеуметтену деңгейін, оның әлеуметтену нормасына сәйкестігін анықтау өте қиын. Әлеуметтену процесі жеке, тұлғаның бүкіл өмір бойы үнемі өтеді,сондай-ақ сыртқы жағынан да, ішкі интериоризацияға ие. Үшіншіден, әлеуметтену процесі тура емес. Объективті және субъективті факторлардың күрделілігіне байланысты бұл үдерістің серпінділігі оның толық көрінісін ұсынуға мүмкіндік бермейді. Ақырында, төртіншіден, индивидтердің қоғамға кірігуі жеке индивидтердің әлеуметтенуі процестерінің қарапайым сомасы болып табылмайды. Ол белгілі бір әлеуметтік топтың өкілдері үшін типтік сипатқа да, басқа да әлеуметтік сипаттамаларға да ие. Осы және тағыда басқа мәліметтерді келесі бөлімдерден талдай отырып, тұлғалық дамуға кезек келтірсек [31].
Тұлғалық дамуда Ковалев А.Г. мен Мясищев В.Н. студенттерді жас ерекшелігіне қарай және тұлғалық мінездеріне қарай 3 жақты зерттеу мәселесін қарастырған болатын.
Психологиялық аспект. Оған психиканын мынадай, мінез-құлық, темперамент типі, нышаны, қабілеті қасиеттерді қарастырады. Олар психикалық үдерістердің жүруіне себепші болады.
Әлеуметтеік аспект бұған студенттердің әлеумет ішіндегі қарым-қатынас, мінез ерекшелігіне, белгілі бір ұлтқа және әлеуметтік топқа жатуы салдарынан жинақталған.
Биологиялық аспектіде негізі студенттердің физикалық ерекшеліктеріне қарай көңіл бөлінеді. Бұған, түйсік, жоғарғы жүйке жүйесінің жұмыс типіне, туа қылптасқан рефлекстер көңіл бөлінеді. Бұл аспект негізінде туа біткен және туа пайда болған.
Рейнвальд Н.И. студенттер тұлғасының бес маңызды қасиеттерін атап өткен болатын:1) білім алушылық - студенттердің шындықтың барлық жақтары туралы білімді барынша толық көлемде қамтуға ұмтылуы; 2) эстетикалық даму - тамаша ойлау және ләззат алу мүмкіндігі; 3) ұйымшылдық - өзін-өзі бақылау, жоспарлау, басталған істі аяқтауға жеткізе білу; 4) еңбексүйгіштік - өз күшін қолдануға, жасампаздыққа ұмтылу;5) ұжымшылдық - ортақ кәсіптік қызмет процесінде туындайтын әріптестердің мүдделерін, мүмкіндіктері мен қиындықтарын есепке алу.[34]
Ресейлік авторлардың жұмысын талдай отырып, И. А. Зимний, Е. А. Климов, Н.С. Студенттердің тұлғалық-кәсіби дамуының келесі бағыттарын атап өтуге болады:
маңғаздану(самоактуализация) студенттердің оқу қызметі;
этикалық, эстетикалық және рухани даму;
кәсіби бағыттылықты дамыту және қажетті қабілеттерді;
өмірлік жоспарларды нақтылау және өмірлік ұстанымды қалыптастыру;
жауапкершілік пен дербестік деңгейін арттыру;
болашақ саладағы талап деңгейінің өсуі мамандықтар;
болашақ қызметінде қажетті қасиеттерді қалыптастыру;
бастамалар мен креативтілікті дамыту;
кәсіби қызметке психологиялық дайындықты қалыптастыру [482].
Бөлім басында айтылғандай қоғамда әлеуметтанулық нормалардың әрекетін зерттеу үшін олардың жұмыс істеуінің үш деңгейін бөліп көрсетеді: биологиялық және әлеуметтік факторларға негізделген индивидтердің әлеуметтену нормалары [45]; индивидтердің нақты жиынтығының ерекшеліктерімен детерминирленген әлеуметтік топ үшін нормалар, оның типтік белгілері; қоғамның даму жағдайын, оның әлеуметтену параметрлерін, қоғамдық идеалдар, құндылықтар мен әлеуметтендіру механизмдерін көрсететін жалпы әлеуметтанулық нормалар. Сондай-ақ әлеуметтанулық нормалардың үш түрі бар: мінсіз, нормативтік, нақты.
Әлеуметтанулық норманың идеалды түрі қоғамдық идеалдармен және олардың негізінде құрылған жеке даму бағдарларымен анықталады. Норманың бұл түрі шындықтан алыс болуы мүмкін, сондай-ақ манифестерде, саяси бағдарламаларда, тәрбиелеу мақсаттарында және т. б. көрсетілген әлеуметтендірудің қалаған үлгілерінің декларативті нұсқасы бола отырып, оған жеткілікті жақын болуы мүмкін [34].
Адам қандай болуы тиіс, индивидтердің қоғамға кірігуін қамтамасыз ету үшін тиісті әлеуметтік институттар не істей алады және жасауы тиіс туралы формалды ережелер нормативтік түрдің негізінде жатыр. Әлеуметтік норманың бұл түрі аз қозғалады. Оның баламалы мүмкіндіктерінің аздаған ауытқулары бар шекаралары бар және, әдетте, өмірлік жолының (білім беру, еңбек қызметі, саясатқа қатысу) және жеке тұлғаның бірегейлігі үшін жалпыға міндетті (ең болмағанда сараланған әлеуметтік мәртебелер шегінде) траекториясына бағдарланған [47].
Әлеуметтанулық норманың нақты түрі осы қоғамның нақты тарихи даму кезеңінде индивидтердің әлеуметтенуі нәтижелерінің статистикалық көпшілігін көрсетеді. Нақты әлеуметтанулық норма, әдетте, оның нормативтік түріне ұқсастығы көп бола тұра, жиі соңғыдан, керісінше. Бұл ретте әлеуметтену нақты нормаға сәйкес болуы мүмкін. Ол қалыптасқан тұлғаның автономиясына негізделген кең вариативтілік бар. Тербелістердің үлкен амплитудасы әлеуметтендіру арналарының стихиялық әсерінде байқалуы мүмкін. Нақты әлеуметтанулық норма индивидтердің социумға кірігуінің нәтижелілігінің статистикалық сипаттамасы ретінде типтік емес білімге ие. Қазіргі қоғамдағы әлеуметтанулық практикалардың үлкен екпіні әлеуметтендірудің нақты нормасының шекарасын кеңейтеді, оның шеткі учаскелерін күшейтеді,оның эмпирикалық бекітілуін қиындатады. Нақты норманың жасырын жағы қандай да бір индивидке қатысты жасырын жолдармен және орталықсыздандырылған әлеуметтендіру әдістерімен байланысты. Сондықтан да қоғамда әлеуметтік стандарттарды орталықтандыру мен біріздендірудің жоғары дәрежесі кезінде адамдар тек табиғи, генетикалық алдын ала анықталған айырмашылықтарға ғана емес, сонымен қатар көптеген әлеуметтанулық айырмашылықтарға ие. Бұл феномен постмодерн қоғамында күшейе түседі, мұнда орталықтандыру және біріздендіру шекаралары тарылады [38].
Жеке мінез-құлқы туралы түсініктерді әзірлеу кезінде тұлғаның жалпы психологиялық теориясы, мінез-құлықтың клиникалық және көркем сипаттамасы бір-біріне қарама-қарсы қозғалуы тиіс, тарихи қалыптасқан жағдайларға байланысты бұл жолдың басым бөлігі алдымен тұлғаның жалпы психологиялық теориясынан өтуі тиіс. Жеке тұлғаның аспаптық көрінісі ретінде мінезді қараған кезде сипат деп осы жеке тұлғаға тән әрекет стилінде өзектілендірілетін, оның қандай да бір себептеріне қол жеткізілетін мағыналық тәжірибені білдірудің тіркелген нысаны түсініледі. Мінезді мұндай түсіну бірінші кезекте Л.С. Выготскийдің, С.Л. Рубинштейннің және Д.Н. Узнадзе мінезі туралы ұғымдарға негізделеді. Мінезді зерделеуге динамикалық көзқарас жасаған осы зерттеушілердің көзқарасы тұрғысынан, мінезді талдау бірліктері тұлғаның динамикалық үрдістері, жеке тұлғаның бекітілген жалпыланған ұстанымдары болып табылады.Сипатты талдау бірліктері ретінде әрекет ететін қондырғылар бірқатар ерекшеліктерге ие [50].
Біріншіден, белгіленген мағыналық ұстанымдар уақыт бойынша сақталады, жеке тұлғаның шынайылыққа деген жетекші қарым-қатынасын көтереді,осылайша жеке тұлғаның мінез-құлқының салыстырмалы тұрақтылығын анықтайды.
Екіншіден, жеке тұлғаның тіркелген латентті мағыналық қондырғыларында, кез келген қондырғыларда сияқты, эскиз, оның нақты іске асырылуының алдында болашақ іс-әрекет жобасы бар. Осы мағыналық ұстанымдар осы эскизге сәйкес жағдайлармен кездескен кезде өзекті бола алады және жеке тұлғаның іс-әрекет стилінде көрініс табуы мүмкін.
Үшіншіден, орнату динамикасы, қызмет барысындағы олардың тағдыры тұлғаның сипатын, оның генезисін қалыптастыруға мүмкіндік береді [45].
1.2 Студенттік кезеңнің психологиялық сипаттамaсы
Студенттік жас (жастық) - әлеуметтендірудің соңғы кезеңі. Бұл кезеңде тұлғаның қызметі мен рөлдік құрылымы жаңа, ересек қасиеттерге ие болады. Бұл жастағы басты әлеуметтік міндет- мамандық таңдау.
Мамандық пен оқу орнының түрін таңдау қыздар мен жасөспірімдердің өмірлік жолдарын, осыдан туындайтын әлеуметтік-психологиялық салдарларымен сөзсіз саралайды. Қоғамдық-саяси рөлдердің және олармен байланысты мүдделер мен жауапкершіліктердің ауқымы кеңеюде.Мамандық таңдау алдында тұрған ересек мектеп жасындағылардың өмірлік жоспарлары, құндылық бағытталуы қызығушылықтары жағынан ерекшеленеді, бірақ бәрі де өмірден өз орнын алуды көздейді. Осы тарапта жастық шақтағы тұлға өз алдына бір маман иесі атанғысы келетіндігін мүмкіндікті қолданады. Ол қазіргі кезде мамандық таңдау болып саналады. Қазіргі кезде кез келген мамандық таңдау барысында оған себепші факторларды айта, кетуіміз қажет. Ол:
Мамандық таңдау барысында ата-ананын кеңесіне жүгіну немесе ата-ананын мәжбүрлеуімен таңдау.
Мамандыққа деген өз көзқарасы немесе арманы.
Достарынын айтуы бойынша.
Еріксізден таңдау
Осы келесі де тұрған даму сатысында ол студенттік шақ десе де болады. Басты мәселе жоғарғы оқу орнының студенттің психикалық дамуына, тұлғалық жетілуіне ықпалы зор болады. Жoғарғы мектептегі кәсіби білім беру жағдайы жайлы болса, студенттердің психикалық әлемінің барлық қырлары дамиды. Бaсқаша айтқaнда, студенттік шақ тұлғаның жалпыпсихикалық дaмуы жағынан қарқынды әлеуметтену, жoғaрғы психикалық қызметтің оптимумда даму, зияткерліктің барлық түрлерінің жоталану кезеңі болып табылады [34].
Студентке жас ерекшеліктің барлық жалпы сипаттары тән болады:
Жoғарғы жүйке қызметінің нақты бір типі; шартсыз рефлекстер; генетикалық қасиеттер; физикалық күш-қуат; т.с.с. бойынша биологиялық жағынан сипатталады;
Когнитивті процестердің, психикалық күйлердің және тұлғалық қасиеттердің бірлігі арқылы психологиялық жағынан анықталады;
Қoғамдық қатынастар, әлеуметтену жағдайы, нaқты бір әлеуметттік топтың мүшесі ретінде әлеуметтік болмысы құрылады.
Oсыған орай студенттің дамуы когнитивтік, тұлғалық және аффектілік қырларындағы жаңа құрылымдармен сипатталады. Ал, Б.Г. Ананьев студенттік кезеңді тұлғаның негізгі социогенді әлеуетінің дaмуы үшін сeнзитивті кeзең ретінде анықтаған. Стyденттің когнитивті дамуы, кез келген сигналға барынша ламентті шамада реакцияның болуы, талдағыштардың абсолютті және айырма сезгiштігінің оптимумы, күрделі психомотрлық дағдыларды ерекше икемділікпен меңгеру студенттерге тән болады. Жoғарғы оқу орнында оқу әрекетінің табысты болуы үшін студенттердің жалпы зияткерлік (қабылдауы, түсінуі, ес процесі, ойлауы, зeйіні, эрудицясы, танымдық қызығушылығының кеңдігі, логикалық операциялырдың белгілі бір түрін меңгеруі) жоғарғы деңгейімен анықталуы тиіс. Сонымен қатар, студенттік шақта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің
даму динамикасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В050300 - Психология
Семей
2019 жыл
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қорғауға жіберілсін
Психология кафедрасының меңгерушісі
_____________ псх.ғ.к., доцент
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасы
мамандығы (шифр) - 5В050300 - Психология
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
Норма бақылаушы
Семей
2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1 БОЛАШАҚ ПСИХОЛОГ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЖЕКЕЛЕЙ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ДАМУ ДИНАМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1 Студенттердің әлеуметтену процесі және жеке тұлғалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2 Студенттік кезеңнің психологиялық сипаттамaсы ... ... ... ... ... ... ..
25
1.3 Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
2 ПСИХОЛОГ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЖЕКЕЛЕЙ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ДАМУ ДИНАМИКАСЫНЫҢ ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
2.1 Психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.2 Психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерін дамыту бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
55
2.3 Тәжірибелік эксперименттің нәтижесі, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
69
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда әлеуметтік және экономикалық өзгерістер жағдайында қоғам адамгершілікті, рухани бай және шығармашылықты, кәсіби және тұлғалық мәдениеттің жоғары деңгейіне ие, Қазақстанды қайта құру үдерісіне қатысуға белсенді қызығушылығы бар адамдарға өткір қажеттілік пісіп жетілді. Отбасы мен мектеп жас тұлғаның тұлғалық өзіндік ерекшелігінің негізін қалайды және оның болашақтағы мінез-құлқының стереотиптерін қалыптастырады, дегенмен, тұлғаның түбегейлі қалыптасуы студенттік жылдарда орын алады.
Білім алушылар - жастардың неғұрлым белсенді, ықпал етуге шалдыққыш және болашаққа бағдарланатын бөлігі. Сондықтан, жоғары ілім жүйесіне бірқатар мемлекеттік құжаттарда белгіленген ерекше талаптар қойылады. Мысалы, ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауында: Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Бұл үшін біз не істеуіміз керек? Біріншіден, Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды- деп әр жыл сайын сауаттылығы жоғары бәсекеге қабілетті, белсенді қалыптастыру міндетін қойып отырғандығын байқаймыз.
Бұл дипломдық жұмыста болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасының жан-жақты қырларын және жаңа құрылымдарын көрсетуге бғытталған. Әр бір тұлға, өз жасына қарамастан немесе жасына қарай өзіндік қадамдар жасайды. Оны біз тұлғаның өмірлік жолы деп те атаймыз. Бірақ өмірде тұлға өзіндік бір даму сатысынан өтеді оны өздігінше педагогикалық және психологиялық көзқарас тұрғысынан сипаттап көруге болады. Ол келесідей жас ерекшеліктеріне қарай және түрлі жас ерекшеліктеріне қарай, өзіндік сипаттамасымен ашып көрсетуге тырыстық.
Жоғары білім берудің көп деңгейлі жүйесін ұйымдастыру білім беруді жүзеге асыру үшін мүмкіндіктер ашады. Мамандық алуға жеке-шығармашылық, жеке-бағытталған тәсіл. Әлеуметтік дамудың қазіргі заманғы үрдістері контекстінде мыналар ерекше өзектілікке ие болады:
Отандық білім әлемдік мәдениетке бірігу проблемасын шешу арқылы, гуманитарландыруды, IT - технологияландыру арқылы жоғарғы оқу орындарының дербестігін, мемлекеттікпен қатар, мемлекеттік емес білім беру жүйесін дамыта отырып, өскелең ұрпаққа көптеген білім көздерін және бұрыңғысша ойлауды емес, басқаша ойлауды үйретуге тырысу керектігін анық бекіткен.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде тұлға әлеуетінің алуан түрлері зерттеледі: шығармашылық (Л.В. Елагина [1], М.В. Корепанова [2], П.Ф. Кравчук [3], Л.В. Мещерякова [4], К.В. Петров [5], О.Г. Степанова [6], Е.А. Шамин [7] және т.б.); зияткерлік (В.И. Богдашев [8], Е.А. Косьмина [9] және т.б.); коммуникативтік (Р.А. Максимова [10], С.И. Самыгина [11], Е.Н. Сурков [12], Л.Д. Столяренко [13] және т.б.); рухани, рухани-адамгершілікті және эмоционалды-адамгершілікті (Н.В. Попова [14], О.В. Трескина [15] және т.б.); инновациялық (Д.Ф. Ильясов [16], Е.А. Пагнаева [17], И.В. Резанович [18] және т.б.); мансаптық өсу (А.А. Деркач [19], Ю.В. Синягина [20], О.В. Фаллер [21] және т.б.)., мұғалімнің әлеуеті Б.А. Тұрғынбаева [22], маманның кәсіби-педагогикалық әлеуеті Н.Э. Пфейфер [23].
Бүгінгі күні болашақ психолог мамандарды дайындайтын оқу орындарынын саны көп десе де болады. Бірақ бүгінде психолог маманы болғысы келетін студенттердін қарасы, күннен күнге азаюда. Осы жерде біз неліктен деген сауал қоюымызға болады. Бүгінде біздің отанымыз көп ұлтты егеменді ел екенін барлығы біледі. Бірақ ғылым - психология - әлеумет әр күн сайын дамып отыр. Неліктен осы үш нәрсені алып отыр деп ойлайсыз. Өйткені бұлар адамның дамуына керек ең негізгі тетіктер деседе болады. Күнделікті біз әр түрлі проблемалар мен кезігеміз. Бұнда ғылымның немесе психологиянын және әлеуметтін осы проблемаларды шешуде көмек береді. Яғни ғылым бұл өз алдына көпшілікке қарағанда өзгеше ойлау. Психология бұл жеке тұлғаның барлық әлемді қалай қабылдау керек екендігіне септігін тигізетін сала болса, оның ішінде жеке тұлға психологиясы, кәсіби құзырлық теориясы, кез-келген мәселеде көмек беруге, қарапайым студенттерге ЖОО білім жүйесіне қалыптасуға көмек береді. Әлеумет болса, бізді қоршап отырған дүниені түсінуге және басқа тұлғалар мен қарым-қатынас жасауға, өмір ағысынан қалып қалмай, өзіндік кәсіби немесе тұлғалық жол қалдыруға мүмкіндік беретін орта десе де болады.
Қазіргі кездегі үздіксіз дамып отырған технологиялардың және роботизация процесі кезіндегі адами құндылықтардың және кәсіби қабілеттердің жоғалмауын қамтамасыз ету. Яғни болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасын анықтау қазіргі уақыт тенденцияларымен өзектес.
Зерттеу объектісі: болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасы.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасының теориялық негіздерін айқындау;
2. Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің дамудың компоненттерін, өлшемдерін, көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау;
3. Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасын анықтаудың әдістемесін әзірлеу.
4. Болашақ психолог студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму жолдарының тиімділігін эксперимент арқылы тексеру және тәжірибелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің болжамы: Егер студенттердің іс-әрекеті психологиялық- әлеуметтік дамуы сай жасалса, онда болашақ мамандардың кәсіби-тұлғалық құндылық қасиеттерінің сапасы жоғары болады.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбының мәселесі бойынша ғылыми, психологиялық әдебиеттерге, зерттеліп отырған мәселеге қатысты еңбектерге теориялық жұмыс жасау барысында: талдау, жинақтау, жекеден жалпыға, жалпыдан жекеге,салыстыру, әдістері; педагогикалық эксперимент жүргізуге байланысты: бақылау, сауалнама, әңгіме, диагностикалық әдістер; зерттеу нәтижелерін қорытындылау барысында салыстыру, қорыту аналитикалық әдістері; эксперименттік мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда сараптау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің негізгі ойы. Әр бір тұлға, өз жасына қарамастан немесе жасына қарай өзіндік қадамдар жасайды. Оны біз тұлғаның өмірлік жолы деп те атаймыз. Бірақ өмірде тұлға өзіндік бір даму сатысынан өтеді оны өздігінше педагогикалық және психологиялық көзқарас тұрғысынан сипаттап көруге болады. Бұнда яғни студенттердің кәсіби-тұлғалық даму қырлары белгілі бір әлеуметтік, психологиялық - педагогикалық даярлықтан өтеді. Сондықтан осы кезеңде студенттердің тұлғалық және кәсіби даму ерекшеліктері әр түрлі екендігін дәлелдеу. Дәлелдеу барысында белгілі бір өзгерістерге ұшырауы да мүмкін. Студенттердің әлеуметтік қысым барысында өзін жаңа қырдан тани білу маңызы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Болашақ студенттің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасының қалыптасу үлгісі мен тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеудің жаңалығы: Студенттердің тұлғалық-кәсіби және жеке ерекшеліктерінің ерекшеліктері ғылыми негізде талданып, болашақ мамандардың психологиялық даму ерекшеліктерінің өлшемдері мен көрсеткіштері жасалды. Тенденциялардың әр дайым дамып отыруы қазіргі заманғы жаңа білімді қалыптастыруда, жеке тұлғаның немесе студенттің өзіндік психологиялық жаңа құрылымды қалыптастыру маңызды жаңалық болып отыр.
Зертеудің практикалық маңыздылығы: ЖОО педагогикалық ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, болашақ мамандардың психологиялық даму ерекшеліктеріне эксперимент жасау және оны практикаға енгізу жолдарын анықтау. Яғни студенттердің жекелей ерекшеліктерінің даму динамикасының қалыптасуы және оқу - процессі барысында олардың психологиялық көрінісін бағалап, оған қазіргі заманғы дамудағы баға беру.
Зерттеу базасы: Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті, тарих-педагогикалық факультеті.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы - кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БОЛАШАҚ ПСИХОЛОГ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЖЕКЕЛЕЙ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ДАМУ ДИНАМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Студенттердің әлеуметтену процесі және жеке тұлғалық ерекшеліктері
Қазіргі кезде тұлғаның, тұлға болып қалыптасуын және тұлғаның тұтастығын, даралығын сипаттайтын көп жақты концепциялар бар. Яғни тұлға алдын ала пластилинмен тұлғаның сұлбасын жасап дайындап берілген нәрсе емес, тек адамға тән бірегей өзін-өзі активтендірудің ашық мүмкіндігі іспеттес мүмкіндіктер жиегі көп болып табылады. Қазіргі отандық зерттеушілердің қызығушылығы жиі тұлғаның тұтас дамуының заңдылықтарын анықтауға, адам бойындағы ерекше адами, оның рухының жоғары көріністерін зерттеуге жүгінеді. Зерттеу үшін біз, ашық түрде ғылымға жүгіне отырып ондағы өзін-өзі ұйымдастыру жүейсіне және зерттелген құбылыстарды ұарастыруға мүмкіндік беретін қалыптастыру динамикасы. Құндылықтарды зерттеу,шығу тегі, жеке, мәдениетте бекітілген және онда бар өзінің мінсіз нысаны, олардың нақты тұлғаның өмірлік әлемінің аффективті-мағыналық, жеке-тұлғалық құрамдас бөлігіне айналуы, оның ерекше өлшемін білім беру процесі шеңберінде жүргізуге болады.
Психологиялық жүйелер теориясы шеңберінде құндылықтар тұлға бойына сіңірілмейді, олар тұлғаның көп өлшемді әлем өлшемдерінің біріне, оны кеңістік ретінде тұлғаның өзекті қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін іске асыру үшін өмір әлеміне айналдыру [1]. Құндылықтар бұл көзқарас пен қарағанда адам өмірін, шын уайымдайтын, тұрақты-шындық көзіне және реальды өмірге әкеп соғады. Кейде ішкі әлем ұқсастықтарына қарай тұлғаларды өмірлік жолда бірге кездестіріп жатады. Ол бірыңғай құндылықтар арқылы анықталып, сарқылады. Осы ойлармен келесі психологиялық жүйе теорияларды қалыптастыруға болады. Олар:
Ойлар мен құндылықтарды анықтайтын тұтастық санатына сүйене отырып, тұлғалық- кәсіби қалыптасуды зерттеуге мүмкіндік береді.
Санатты негіздеуге мүмкіндік беретін тұлғалық-кәсіби қалыптасу тұлғаны түбегейлі қайта құру процесін және өзінің ішкі дүниесінің белсенді сапалы өзгеруін қамтамасыз ететін ашық өзін-өзі реттейтін біртұтас жүйені білдіретін принципті жаңа құрылыс пен өмір сүру тәсілі. Бұл контексте тұлғалық-кәсіби қалыптасу кезең-кезеңмен жүзеге асады (оған тән жеке ерекшеліктері бар) қатысатын кәсіби ойлау, әлемнің қалыптасатын кәсіби картинасының тұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз ету және жеке тұлғаның өзін-өзі дамуын қамтамасыз ету.
Тұлғаның кәсіби қалыптасуы ұғымы қазіргі заман психология өкілдерімен тығыз байланысты (Е.А. Климов, Т.В. Кудрявцев, Е.М. Борисова, Э.Ф. Зеер, А.И. Щербаков, С.Г. Вершловский, А.К. Маркова, Л.М. Митина және т.б.). Біздің ұстанымыз Е.А. Климов пен жақын. Яғни даму терминін, кездейсоқ жоғары өзгерісті бағалау ретінде қабылданса, онда бұнда біз жеке тұлғаға даму үшін, қандай өзгерістер керек қылса, біз оған жәрдем беруіміз керек десе де болады [24].
Жеке адaм санасы мен ақылы арқылы даралана отырып индивидуалды статус иесі. Оның вербальды және вербалды емес қарым-қатынас түрі, еңбектену процесі арқылы қоғамдық жағдайда, бір-бірiмен қарым-қaтынаста қарaстырылады. Жекe адам - дүниeтаным қабiлеті бар, сыртқы ортаның неше түрлі әсерлерін бастан кешіріп, оларға төзімділік көрсететін, табиғатты өзгертуге ықпал ете алатын жан.
Психолог ғалымдар жеке тұлға - әлеуметтік сапалар жиынтығы бар адами индивид деген түсінік берсе, әлеуметтік психологтар бәрінен де маңыздысын сезімді өз басынан өткізу арқылы, мен - тұжырымдамасын тұлға әлеуметтік рөлде көрсете білу керектігін ашып айтады. Яғни жеке тұлға өзіндік адами сапаларды қалыптастыра отырып, оларды қоршаған ортамен қарым қатынасқа түсе отырып өзіндік жеке тұлғалық немесе кәсіби машықтарын үйренеді десе болады.
Бұл ерекшеліктердің адамға тәуелсіз-ақ дамып отыратындаған да ескерген жөн. Мәселен, адал әрі шыншыл немесе өтірікші болу темпераменті кез-келген студентте кездесе береді. Студенттердіңң іс-әрекетіндегі әр қилы кемшіліктер осы төрт түрлі психикалық қасиеттердің біріне байланысты болуы мүмкін. Айталық, студенттің зейінсіздігі: а) білімі мен дағдысының болмауынан, белгілі істі орындауда өз зейінін сол нәрсеге аудара алмауынан; б) зейін аударуға қиналуы жүйке қызметінің қозғалтқыштық әсерінен; в) тәртіпсіздігі мен ұқыпсыздығынан болуы ықтймал. Бұлар - тұлғаның адамгершілік тәрбиесіне қатысты сапалық қасиеттер. Бұлардан басқа студенттердің мінезі мен қабілетінің кемістітерін көре білу үшін оның өзіндік ерекшеліктерін де аңғара білу керек.
Тұлғаны танып білу үшін оның қоғам мүшесі ретінде қандай істерді тындыра алатындығымен танысу керек. Келешектегі мақсатына жету үшін ықыластығы, ынталы болу, оған ұмтылу жеке тұлғаның бағыт-бағдарын білдіреді.Тұлғаның бағыт-бағдары, ынта-жігері, мақсат-мүддесі гуманистік қоғам мүддесімен үндеседі. Тұлғаның кісілік қасиетін түсінуде ол нені қалайды? деген мәселені ғана қою жеткіліксіз. Өйткені, тұлғаның ниет-тілегі мен ынтасы үнемі өзгеріп, дамып, күрделеніп отырады.
Жалпы, тұлғаның азаматтық бағыт-бағдарының сапалары мынадай ерекшеліктерімен анықталады: 1) Бағыт деңгейі тұлғаның әлеуметтік өмір талабына сәйкестенеді. 2) Бағыт-бағдар деңгейі қоғамдық талаптарға орай тұлғаның биік мұраты мен ұштасады. 3) Кеңдігі студенттің ұйқысын қандыруы, тойып тамақ ішуі, әдемі киінуі - оның бағытының өресіздігі, тарлығы. Бағыт-бағдар кеңдігі тұлғаның әралуан қызығуы мен ынтасына, оның әр тарапта дамуына байланысты. Мұндай қасиеттер студентті тоқшарлықтан сақтандырады. Бағыттың шашыраңқы болуы - ұнамсыз қасиет. Осы орайда, Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді деген мақалдың тәлімгерлік мәні ерекше. Студент үшін қызығу кеңдігі, яғни оның тиянақты білім алып, белгілі бір мамандықты игеруі - саналы азамат болудың шарты. 4) Қарқындылығы. Бұл студенттің сезімі мен эмоциясының айқындылығын білдіреді. Әрбір нәрсеге әуестенуден гөрі ерікті тілек ынтаға ден қоюы, белсенді әрекет етіп, іске жігерімен кірісу тұлғаның сенімін арттырады. 5) Бағыт-бағдар тұрақтылығының ұзақ мерзімге созылуы. Жас жігіттер мен қыздар кейде бір нәрсені біліп, үйренуге қызу кіріседі де, аяқтамай тастап кетеді. Одан кеін зерігеді, ақырында сол үшін өкінеді. Бұл - бағыттың тұрақсыздығы. Мысалы, жас маман үздік оқып, белгілі математик не филолог болғысы келеді. Содан кейін халық құрметіне бөленген әйгілі азамат, бақытты отбасы қоғам қайраткері болуды арман етеді. Бағыт тұрақтылығы тұлғаны игі мақсатқа жеткізеді. 6) Студенттің әрекетшілігі - оның бағыт-бағдарындағы шешуші кезең.
Жеке тұлғаның түрлерін қарастырғанда өзекті мәселе ретінде қамтылатын ерекшеліктер - тұлғаның қажеттіліктерімен мұқтаждығын қанағаттандыру деңгейі. Сондай қажеттіліктердің бастылары - биологиялық (тамақты, ауа мен суды, жылылықты) қажетсіну; тарихи дамуда қалыптасатын заттық (киім - кешек, тұрғын - үй т.б.) қажеттіліктері; рухани (ақыл-ойын дамыту, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, эстетикалық көркемділік пен әдептілік) қажеттердің бәрі де еңбек процесі мен, әралуан іс-әрекет түрлерімен өтеліп отыратыны мәлім [25].
Қажеттіліктерді қанағаттандыруда тұлғаның көңіл-күйінің ерекшеліктері айқын байқалады. Мәселен, тұлғаның құштарлығынан оның іс-әрекетінің әлсіздігі мен дәрменсіздігі байқалса, ал ықылас-ынта қоюдан белгілі іске қол жеткізу керектігін түсінгендігі аңғарылады. Көңіл-күйдің шарықтап өсуі тұлғаның белгілі бір бейнеге еліктеп, сондай болсам екен деген ниет-тілектерін білдіреді. Бұл - тұлғаның іс-әрекет бағытындағы мұрат деп аталатын қасиет. Сондай-ақ, тұлғаның іс-әрекет бағдарында оның дүниетанымдық көзқарасы мен адамгершілік қасиеттерінің де қалыптасып отыратын айқын нәрсе. Жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттері қоғам өмірінің талаптары мен ұштасып, оның бойында ар-ұят, ұждан сияқты қасиеттердің дамып, қалыптасуына ықпал етеді. Ұждан-тұлғаның өз басындағы ар - ұяты мен намысын қастерлей білуі. Ар- ұяттың көрінісі - ұялу - тұлғаның өзінің не жақын адамдарының оқыс істері мен жақынсыз қылықтарына байланысты көңіл-күйін, білдіруі. Ар-ұятқа қатысты түсініктер - мадақтау, көтермелеу, табалау, күйініш пен сүйініш. Адам бойындағы адамгершілікке тән мұндай қасиет-ерекшеліктер оның әр қилы іс-әрекеттері мен өзге адамдар мен қарым - қатынасынан айқын көрініп тұрады.
Жеке тұлғаныңқарым қатынастар ең алдымен оның қоғамдық және әлеуметтік өмірі мен практикалық қатынасының негізінде дамиды. Зерттеушілер көбінесе жеке тұлға құрылымын келесідей түсіндіреді:
Әр түрлі қасиеттер, өазара әсерлесетін қажеттіліктер мен мүдделер, идеялар, практикалық мақсаттар жүйесі енетін жеке тұлғаның өзіндік бағыттылығы. Бұнда қалғандары көмекші рөлді атқарса, оның ішіндегі біреуі жеткеші мәнге ие.
Компонент екі. Табысқа жетуде жеке тұлғаның мүмкіндіктері, оның қабілеттері басым дейді. Сонда А.С. Пущһшкин өзін тарихшы, суретші ретінде көрсе, бірақ оның ақындық дарыны басым екенін өзіміз де білеміз.
Мінез бұл үшінші компонент ретінде қарастырылса, бұнда келесідей түсінік келтіріледі. Яғни адамның әлеуметтікөмірінде қалыптасатын рухани өмір мазмұны мен формасының бірлігінен тұратын күрделі матрицалы синтетикалық білім беру. Бір сөзбен айтқан да тұлғаға өзіндік тәлім-тәрбие беруде және ата мен бала сабақтасытығының ең негізгі көзі екендігін айтады.
Жеке тұлғаның шындық өмірмен байланысы психикалық процестерді қамтамасыз ету арқылы, жеке тұлғаның қасиеті қалыптасады. Қалыптасқан қасиеттер өз кезегінде процесс ағымына әсер етеді. Жеке тұлғаның психикалықөмірінің құрылымы кұрделі, көп қырлы және қозғалыста болу арқылы, барлық компоненттері өзара байланысты және өзара шарттас болады.
Жеке тұлға психикасындағы қатынастардың сыры тұлға мінезіндегі мақсатты сезімдері арқылы жете түсініп, ойлауы арқылы қажеттіліктерге қол жеткізу үшін дұрыс бағдар беріп отыруды қажет етеді. Ч. Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдар мен алуан түрлі қарым-қатынастар мен байланыстар негізінде болды деп тұжырымдады.Осылардың негізінде адам өзінің айнадағы мен деген имиджін жасайды. Ол үш элементтерден құрылады:
Жұрт мені қалай қабылдайды;
Жұрт менің сыртқы түрімен қалай әсер етеді;
Мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін.
Осылайша, К.Д. Ушинский жастар кезеңін адам өміріндегі ең шешуші екенін мойындап және оны шектеді 16-23 ж.ж. Д.Б.Бромлей ерте ересек жас аралығын 18-21 десе. Ал Б.Г. Ананьев ерте ересек жас аралығын 18-21 деп айтқан болатын. Орта есеппен авторлардың көпшілігі жастар кезеңінің төменгі шекарасы болып бастапқы әлеуметтендіру пайда болған кезде 16-17 жас аралығы деп санаса.Әлеуметтендіруді аяқтау кезеңі 24-25 жас аралығы делінсе, ол жоғарғы шегі деп аталады, яғни кәсіби, отбасылық, мәдени функцияларды меңгеру. Тұлғаның ұжымдағы жағдайы, ұжым мүшелері арасындағы қатынас сипаты маңызды орын алады [26].
Жеке тұлғаның құрылысына биологиялық та, рухани да, әлеуметтік те, психикалық та элеменнтер кіре отырып, жеке тұлға статусын қалыптастырады. Яғни олар, бір біріне қарсы келмей, бір-бірін толықтыра отырып, бір-біріне үндесу керек екендігін түсіну керекпіз. Егер осында үндесу болса, онда ол басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсуге қабілетті, салауатты, қалыпты жеке тұлға деген атқа ие болады.
Жеке тұлғаны басқа адамдардан айырмашылық жасайтын ең басты фактор - даралық болып табылады. Даралық барлық айтылғандардың ішіндегі мазмұны жағынан терең түсінік. Ол өзіне тек индивидті және тұлғалық адамға тән қасиеттерінен тұрады, мұндай сәйкестік адамды басқалардан ерекшелендіреді.
Жеке адам психологиясы біздің ғасырымыздың алғашқы он жылдығында эксперименталды ғылым бола бастады. Оның құрылуы А.Ф. Лазурский, Г. Оллпорт, Р. Кеттел ж.т.б. ғалымдар атымен байланысты. Тарихта жалпы зерттеулерге сәйкес 3 кезеңді бөліп алып қарастыруға болады: әдеби-философиялық, клиникалық және өзіндік эксперименталды. Олар бірінші бастауларын ертедегі ойшылдардан және XIX ғасырға дейін жалғасуда. Жеке адамды зерттеудің басты кезеңі жеке тұлғаны бағалаудың сенімді қайта қарау және тест әдісі. Жеке адам түсінігін кеңейтудің негізі бар.
Сонымен қорыта айтқанда жеке адам - өмір бойында индивидуалды өзіндік психофизиологиялық жүйе құратын, берілген адам ойлау және тәртібі анықталатын қасиет.
Жеке тұлғаның аспаптық көріністеріне мінез-құлық пен қабілет жатады. Даралық психологиясындағы сипатты зерттеу кезінде келесі мәселелер анықталады: 1) сипатты феноменологияны бөлу және сипаттау проблемасы; 2) даралық мінез-құлық типологиясы, зерттеушілердің алдында тұрған міндеттермен кез- келген типологияның шарттылық проблемасы; 3) даралық мінез-құлықты талдау бірліктерінің проблемасы; 4) мінез-құлықты қалыптастыру үрдісі; 5) тұлғаның даралық арақатынасы және оның мінез-құлық проблемасы.
Ішкі күштерге де көп нәрсе байланысты екенңн көп байқамаймыз. Бірақ бңз селқос, замана желі қалай соқса, солай төменге қарай дөңгелей беретін өа,бақ емеспіз. Біздің ішкі көзқарасымыз мінез-құлқымыдың сыртқы көрінісіне әсер ету арқылы, мысалға біздің темекіге көзқарасымыз құрдасымыздың шылым шегу сбеептірен түсінуімізге сеп немесе, кедейлерге қарау арқылы оларға әрдайым көмектесуге дайын тұруымызға ықпал етеді. Көріп отырғанымыздай, көзқарасымыз бен ұстанымымыз бір нәрсемен шұғылдануымызға немесе жапа шегуімізге қарай, құбылыстарға қатты сенуімізге мәжбүрлейтін мінез-құлұқымызға байланысты болып келеді. Мінез-құлыққа сонымен бірге жеке ұстанымдар да ықпал етеді.
Жаңа құрылымның, жаңа механизімнің, жаңа үрдістің, жаңа құрылыстардың пайда болуын - дамудың сапалық өзгерістерді көрсететінін анық білеміз. Оларды төмендегідей саралап шығуға болатындығын көре аламыз.
Белгілі бір сатылардың өзгешеліктерін қайталау және оны бұрынғыдан да биік тұрғыда көрсететін мінез;
Алдыңғы дамудың нәтижесі жаңа деңгейде қалыптасуы;
Даму әр дайым қарама-қайшылық процнесін немесе күресін көрсетеді. Осы қарама-қайшылық күресі негізгі қозғаушы күш болып табылады.
Яғни бір сөзбен айтатын болсақ, әр дайым дамудын өз нәтижелері болады. Сонымен студенттердің белгілі бір нәрсені қабылдай отырып, ол не құбылыс, не мінез-құлықтың айқын көрінуі, не теледидардағы тележобадағы адамның сөйлеуі, не оқытушысының принциптері немесе достарының, қоршаған ортанын белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынасқа түсе отырып мәселенің шешілуінің айқын көрінісін қабылдау арқылы, өзіне керек бір энергия немесе стержень (мотицвация) қалыптастыруы.[27]
Студенттің тұлғалық қозғаушы күші дегеніміз - оның әкесінің, ағасының, немесе атасының баланы тәрбиелеу мен оқытуда алдына қоятын мақсаттарының жүзеге асуы, тұлға дамуында баланың өзіндік қажеттілігі, оның мотивациясы, сыртқы іс-әрекет қарым-қатынасының стимулы.
Қозғаушы күштің маңызды бір түрі мотивация болып табылады. Ол бірнеше функцияларды орындау арқылы қалыптасады:
Тәртібін ояту
Оны ары қарай бағыттау
Оған тұлғалық мәнмен маңыздылық беру
Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы, ол жеке тұлғаның тәуелділігі, ол қандай теориялық арнада қарастырылатынына байланысты әр түрлі көзқарас тенденциясы болуына байланысты. Э. Эриксон жеке адам даму концепциясы онын принципінін түбірі. Адамның жеке дамуы адамның қалыптасуының тәуелсіз және дербес бағыты болғанына қарамастан, ол өзінің деңгейін көтеруге арналған дереу жағдай туғызатын физиология мен психикалық даму ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Жеке қасиеттерді дамытудың табысы тікелей дамудың алғышарттарын жасауға тікелей байланысты [39].
Адамның қалыптасу үдерісінде оның өсу мен даму үдерістерінде тұрақты және тұрақты өзгеріс бар, сезімтал кезеңдер дағдарыстармен ауыстырылады, бұл өз кезегінде жеке тұлғаның сапалы дамуына серпін береді. Бұл үдеріс көлденең және тік қозғалыстың өзгеруіне, кейіннен құлдырау мен тұрақты қозғалыстың өсуіне ұқсайды. Келесідей тұжырымдамалар келтіріледі: 1. Даму үдерісінің әртүрлі тетіктері мен динамикасын ескере отырып, тұлғаны дамыту; 2. Жеке тұлғаның дамуы, оны дамыту және оның қызметі барысында жетістіктерінде көрініс табады; 3. Жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту, жаңа нәрселерді меңгеру, өзін білу және жеке адамның қажетті қасиеттерін дамыту арқылы автордың өзін-өзі жетілдіру.
Жеке даму туралы айтқанда, оның даму механизмдерінің маңызы туралы айта алмау мүмкін емес. Теориялық психологияда тұлғаның дамуын зерттеген кезде тұлғаның даму механизмдерінің түсінігі табиғи сипатқа ие және құрамдас элементтері болып табылатын күрделі үдеріспен байланысты болады:
арнайы ұйымдастырылған оқу мен жаттығулар; ересек және баланың жеке тұлғаның даму процесіндегі бірлескен іс-әрекеттері;
ішкі қайшылықтар мен дағдарыстарды шешу барысында алынған білім;
жалпы ағза мен психиканың қалыптасу процесі.
Жеке тұлғаның тұлғалық мәні деп жеке тұлғаның осы объектілерге нақты қарым-қатынасының дараландырылған көрінісі деп түсіндіріледі. Мұндай көрініс субъекті адам жасайтын ұғымдарды, іс-қимылдарды, іс-әрекеттерді, әлеуметтік нормаларды, рөлдерді, құндылықтар мен идеалдарды қамтитын әлем туралы жеке білім деп түсіндіріледі [27].
Демек, студенттердің дамуының қалыптасуы жеке тұлғаның ішкі қарама-қайшылықтарымен байланысты және мыналар жатады: 1) әлеуметтік тану қажеттілігі және оны іске асырудың шектеулі мүмкіндіктері; 2) ересектердің, атап айтқанда ата-аналардың дербестігіне және қамқорлығына қажеттілік; 3) өзін-өзі ойлауға, өзін-өзі сәйкестендіруге қажеттілік және жеткіліксіз немесе
өзі туралы қарама-қайшы ақпарат, сондай-ақ осы ақпаратты біріктіре білу, қайта ойлау қабілеті қалыптасқан; 4) түсіну қажеттілігі және жалғыздық, иеліктен айыру сезімі; 5) кәсіби өзін-өзі анықтау қажеттілігі және жеткіліксіз мүмкіндіктер, таңдауды іске асыруға уәждеме [43].
Жеке даму тұжырымдамасын зерттеу заманауи психология мен педагогиканың тәжірибесінде басты мәселе болып табылады және түрлі түсініктерге, анықтамалар мен бөліністерге ие. Жеке даму терминінің анықтамаларына сәйкес, зерттеушілер жеке дамудың әртүрлі түрлерін анықтайды, бұл кем дегенде үш семантикалық нұсқаны білдіреді.
Жоғары оқу орындарын бітірушілердің басым көпшілігі әрі қарай жұмысқа орналасу мәселесімен бетпе-бет кездесіп, әртүрлі ауырлықтағы жеке дағдарыстардың дамуына итермелейтін елеулі қиындықтарға тап болып отырғандығы белгілі. Осыған байланысты, тек мотивтерді зерттеу ғана емес, сонымен қатар түлектердің кәсіби қызметке дайындық дәрежесі де ерекше қызығушылық тудырады. Мысалы, Багдасарьян, Немцова және Кансузян зерттеулерінде студенттердің кәсіби қызметке дайындығының үш деңгейі бөлінді: төмен, орташа және жоғары. Осы зерттеудің нәтижелеріне сүйене отырып, кәсіби және материалдық талаптар деңгейін, жоғары оқу орнынан кейінгі уақытта шынайы дәрежесін, сондай-ақ қазіргі студенттердің әлеуметтік және кәсіби ұтқырлығының деңгейін талдауға болады [27].
Студенттердің оқуға деген қарым-қатынасы кәсіби мақсаттарға жету құралы ретінде қызметтің уәждемелік-мақсатты негізінің екінші деңгейін - кәсіби қызметтің уәждемесін құрайды. Оның қалыптасу дәрежесі бойынша студенттердің кәсіби қызметке дайындығы туралы айтуға болады. Бұл мотивацияның құрылымы мазмұны мен әр түрлі нысандары бойынша көп мағыналы. Кәсіби қызметтің мотивациясын зерттеудің теориялық негізі ішкі және сыртқы мотивация туралы тұжырымдама болып табылады [46]. Егер қызмет жеке тұлғаның өзі үшін маңызды болса, ішкі түр туралы айтуға болады. Егер кәсіби қызметтің уәждемесі негізінде онымен байланысты емес өзге де қажеттіліктерді (әлеуметтік беделдің, жалақының және т.б. себептері) қанағаттандыруға ұмтылу жатса, онда бұл жағдайда сыртқы уәждеме туралы айтуға болады. Сыртқы себептер оң және теріс болып сараланады [47].
Әлбетте, тұлғаның кәсіби даму процесінде оның кәсіби талаптары үлкен маңызға ие болады, өйткені олар кәсіби қызметтің табыстылығының кепілі және индикаторы болып табылады. Соңғы жылдары зерттеушілер жастар арасында көзқарас революциясы туралы айтады. Олардың деңгейі 2005 жылдан бастап түбегейлі көтерілді, нәтижесінде болашақ студенттердің кәсіби талаптары олардың ата-аналарының қол жеткізгенінен айтарлықтай асып түседі.
Қазіргі заманғы жоғары білім беру жүйесін жетілдіру студенттің жеке тұлғасын зерделеуге және оның психикалық және танымдық қызметін түсінуге тұтас және кешенді көзқарасынсыз мүмкін емес [25].
Ең алдымен тұлғалық дамуын айтпас бұрын, ең бірінші қозғалатын түрткіні айтсақ, еш қате айтқандық емес болар. Өйткені әр бір тұлғаны оятатын өздігінше өзек (син. ядро, негіз, желі). Ол өзекті уәжде, құндылық, әлеумет, ұстаным, қарым-қатынас десе де болады.
Тұлға - жеке тұлғаның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялыққырларын ашып, тұлғаны саналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке тұлғаны әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі [44].
Қарым-қатынас барысында қоғамда тұлға қалыптасады және дамиды. Даму процесінде тұлғаның қоршаған пәндік әлемге, басқа адамдарға және өзіне деген уәждер, құндылықтар, ұстанымдары мен қарым-қатынастары қалыптасады. Бұл процесс жеке тұлғаны әлеуметтендіру деп аталады. әлеуметтендіру дегеніміз - жеке бастың әлеуметтік мінез-кұлкы немесе табиғатының дамуы, адамзат материалын әлеуметтік өмірге дайындау, - деп түсіндіреді. Ұғымның этимологиясына келсек, әлеуметтендіру латын тілінен аударғанда коғамдық деген мағынаға ие. Яғни ол - үрдіс ретінде жеке бастың тілді, әлеуметтік кұндылықтар мен тәжірибені, белгілі бір қоғамға не әлеуметтік топқа тән мәдениетті меңгеруі және солар аркылы өзінің әлеуметтік байланысы мен тәжірибесін байытып, тұлға ретінде қалыптасуы. Педагогикада әлеуметтендіру үрдісі - тұлғаның әлеуметтік қалыптасуының нәтижесі, шарты, көрінісі ретінде қарастырылады. Ол ең алдымен әлеуметтік кұндылық және әлеуметтік тәжірибе ұғымдарымен тығыз байланысты [30].
Осылайша, әлеуметтену, ең алдымен, тұрақты тұлғалық өсуді қамтамасыз етуге арналған. Егер индивид қажетті әлеуметтік рөлдерді игерсе, осы қоғам мақұлдайтын құндылықты, әлеуметтік нормаларды, мінез-құлық стереотиптерін меңгерсе, әлеуметтендіруді табысты деп тану қабылданды. Бірақ бұл дегеніміз, ол үдемелі қозғалыс ретінде жүреді. Бұл күрделі, қарама-қайшы, динамикалық процесс, ол әсіресе жас жылдары дағдарыстармен бірге жүреді. Кейбір дағдарыстар еңсере алады, басқалары жоқ. Адам әлеуметтену дағдарысын әрдайым жеңе алмайды, және оның жеке тұлғасының одан әрі дамуы өрлеумен шектелмейді [49].
Қоғамда индивидтердің әлеуметтенуінің жағдайын бағалау бірқатар қиындықтармен байланысты. Біріншіден, қоғамда әрекет ететін әлеуметтендіру тетігінің тиімділігін, оның қызмет етуінің кеңдігіне, онда ұйымдастырылған және реттелген, сондай-ақ стихиялық агенттердің және әлеуметтендіру арналарының болуына байланысты бағалау қиын. Екіншіден, индивидтің әлеуметтену деңгейін, оның әлеуметтену нормасына сәйкестігін анықтау өте қиын. Әлеуметтену процесі жеке, тұлғаның бүкіл өмір бойы үнемі өтеді,сондай-ақ сыртқы жағынан да, ішкі интериоризацияға ие. Үшіншіден, әлеуметтену процесі тура емес. Объективті және субъективті факторлардың күрделілігіне байланысты бұл үдерістің серпінділігі оның толық көрінісін ұсынуға мүмкіндік бермейді. Ақырында, төртіншіден, индивидтердің қоғамға кірігуі жеке индивидтердің әлеуметтенуі процестерінің қарапайым сомасы болып табылмайды. Ол белгілі бір әлеуметтік топтың өкілдері үшін типтік сипатқа да, басқа да әлеуметтік сипаттамаларға да ие. Осы және тағыда басқа мәліметтерді келесі бөлімдерден талдай отырып, тұлғалық дамуға кезек келтірсек [31].
Тұлғалық дамуда Ковалев А.Г. мен Мясищев В.Н. студенттерді жас ерекшелігіне қарай және тұлғалық мінездеріне қарай 3 жақты зерттеу мәселесін қарастырған болатын.
Психологиялық аспект. Оған психиканын мынадай, мінез-құлық, темперамент типі, нышаны, қабілеті қасиеттерді қарастырады. Олар психикалық үдерістердің жүруіне себепші болады.
Әлеуметтеік аспект бұған студенттердің әлеумет ішіндегі қарым-қатынас, мінез ерекшелігіне, белгілі бір ұлтқа және әлеуметтік топқа жатуы салдарынан жинақталған.
Биологиялық аспектіде негізі студенттердің физикалық ерекшеліктеріне қарай көңіл бөлінеді. Бұған, түйсік, жоғарғы жүйке жүйесінің жұмыс типіне, туа қылптасқан рефлекстер көңіл бөлінеді. Бұл аспект негізінде туа біткен және туа пайда болған.
Рейнвальд Н.И. студенттер тұлғасының бес маңызды қасиеттерін атап өткен болатын:1) білім алушылық - студенттердің шындықтың барлық жақтары туралы білімді барынша толық көлемде қамтуға ұмтылуы; 2) эстетикалық даму - тамаша ойлау және ләззат алу мүмкіндігі; 3) ұйымшылдық - өзін-өзі бақылау, жоспарлау, басталған істі аяқтауға жеткізе білу; 4) еңбексүйгіштік - өз күшін қолдануға, жасампаздыққа ұмтылу;5) ұжымшылдық - ортақ кәсіптік қызмет процесінде туындайтын әріптестердің мүдделерін, мүмкіндіктері мен қиындықтарын есепке алу.[34]
Ресейлік авторлардың жұмысын талдай отырып, И. А. Зимний, Е. А. Климов, Н.С. Студенттердің тұлғалық-кәсіби дамуының келесі бағыттарын атап өтуге болады:
маңғаздану(самоактуализация) студенттердің оқу қызметі;
этикалық, эстетикалық және рухани даму;
кәсіби бағыттылықты дамыту және қажетті қабілеттерді;
өмірлік жоспарларды нақтылау және өмірлік ұстанымды қалыптастыру;
жауапкершілік пен дербестік деңгейін арттыру;
болашақ саладағы талап деңгейінің өсуі мамандықтар;
болашақ қызметінде қажетті қасиеттерді қалыптастыру;
бастамалар мен креативтілікті дамыту;
кәсіби қызметке психологиялық дайындықты қалыптастыру [482].
Бөлім басында айтылғандай қоғамда әлеуметтанулық нормалардың әрекетін зерттеу үшін олардың жұмыс істеуінің үш деңгейін бөліп көрсетеді: биологиялық және әлеуметтік факторларға негізделген индивидтердің әлеуметтену нормалары [45]; индивидтердің нақты жиынтығының ерекшеліктерімен детерминирленген әлеуметтік топ үшін нормалар, оның типтік белгілері; қоғамның даму жағдайын, оның әлеуметтену параметрлерін, қоғамдық идеалдар, құндылықтар мен әлеуметтендіру механизмдерін көрсететін жалпы әлеуметтанулық нормалар. Сондай-ақ әлеуметтанулық нормалардың үш түрі бар: мінсіз, нормативтік, нақты.
Әлеуметтанулық норманың идеалды түрі қоғамдық идеалдармен және олардың негізінде құрылған жеке даму бағдарларымен анықталады. Норманың бұл түрі шындықтан алыс болуы мүмкін, сондай-ақ манифестерде, саяси бағдарламаларда, тәрбиелеу мақсаттарында және т. б. көрсетілген әлеуметтендірудің қалаған үлгілерінің декларативті нұсқасы бола отырып, оған жеткілікті жақын болуы мүмкін [34].
Адам қандай болуы тиіс, индивидтердің қоғамға кірігуін қамтамасыз ету үшін тиісті әлеуметтік институттар не істей алады және жасауы тиіс туралы формалды ережелер нормативтік түрдің негізінде жатыр. Әлеуметтік норманың бұл түрі аз қозғалады. Оның баламалы мүмкіндіктерінің аздаған ауытқулары бар шекаралары бар және, әдетте, өмірлік жолының (білім беру, еңбек қызметі, саясатқа қатысу) және жеке тұлғаның бірегейлігі үшін жалпыға міндетті (ең болмағанда сараланған әлеуметтік мәртебелер шегінде) траекториясына бағдарланған [47].
Әлеуметтанулық норманың нақты түрі осы қоғамның нақты тарихи даму кезеңінде индивидтердің әлеуметтенуі нәтижелерінің статистикалық көпшілігін көрсетеді. Нақты әлеуметтанулық норма, әдетте, оның нормативтік түріне ұқсастығы көп бола тұра, жиі соңғыдан, керісінше. Бұл ретте әлеуметтену нақты нормаға сәйкес болуы мүмкін. Ол қалыптасқан тұлғаның автономиясына негізделген кең вариативтілік бар. Тербелістердің үлкен амплитудасы әлеуметтендіру арналарының стихиялық әсерінде байқалуы мүмкін. Нақты әлеуметтанулық норма индивидтердің социумға кірігуінің нәтижелілігінің статистикалық сипаттамасы ретінде типтік емес білімге ие. Қазіргі қоғамдағы әлеуметтанулық практикалардың үлкен екпіні әлеуметтендірудің нақты нормасының шекарасын кеңейтеді, оның шеткі учаскелерін күшейтеді,оның эмпирикалық бекітілуін қиындатады. Нақты норманың жасырын жағы қандай да бір индивидке қатысты жасырын жолдармен және орталықсыздандырылған әлеуметтендіру әдістерімен байланысты. Сондықтан да қоғамда әлеуметтік стандарттарды орталықтандыру мен біріздендірудің жоғары дәрежесі кезінде адамдар тек табиғи, генетикалық алдын ала анықталған айырмашылықтарға ғана емес, сонымен қатар көптеген әлеуметтанулық айырмашылықтарға ие. Бұл феномен постмодерн қоғамында күшейе түседі, мұнда орталықтандыру және біріздендіру шекаралары тарылады [38].
Жеке мінез-құлқы туралы түсініктерді әзірлеу кезінде тұлғаның жалпы психологиялық теориясы, мінез-құлықтың клиникалық және көркем сипаттамасы бір-біріне қарама-қарсы қозғалуы тиіс, тарихи қалыптасқан жағдайларға байланысты бұл жолдың басым бөлігі алдымен тұлғаның жалпы психологиялық теориясынан өтуі тиіс. Жеке тұлғаның аспаптық көрінісі ретінде мінезді қараған кезде сипат деп осы жеке тұлғаға тән әрекет стилінде өзектілендірілетін, оның қандай да бір себептеріне қол жеткізілетін мағыналық тәжірибені білдірудің тіркелген нысаны түсініледі. Мінезді мұндай түсіну бірінші кезекте Л.С. Выготскийдің, С.Л. Рубинштейннің және Д.Н. Узнадзе мінезі туралы ұғымдарға негізделеді. Мінезді зерделеуге динамикалық көзқарас жасаған осы зерттеушілердің көзқарасы тұрғысынан, мінезді талдау бірліктері тұлғаның динамикалық үрдістері, жеке тұлғаның бекітілген жалпыланған ұстанымдары болып табылады.Сипатты талдау бірліктері ретінде әрекет ететін қондырғылар бірқатар ерекшеліктерге ие [50].
Біріншіден, белгіленген мағыналық ұстанымдар уақыт бойынша сақталады, жеке тұлғаның шынайылыққа деген жетекші қарым-қатынасын көтереді,осылайша жеке тұлғаның мінез-құлқының салыстырмалы тұрақтылығын анықтайды.
Екіншіден, жеке тұлғаның тіркелген латентті мағыналық қондырғыларында, кез келген қондырғыларда сияқты, эскиз, оның нақты іске асырылуының алдында болашақ іс-әрекет жобасы бар. Осы мағыналық ұстанымдар осы эскизге сәйкес жағдайлармен кездескен кезде өзекті бола алады және жеке тұлғаның іс-әрекет стилінде көрініс табуы мүмкін.
Үшіншіден, орнату динамикасы, қызмет барысындағы олардың тағдыры тұлғаның сипатын, оның генезисін қалыптастыруға мүмкіндік береді [45].
1.2 Студенттік кезеңнің психологиялық сипаттамaсы
Студенттік жас (жастық) - әлеуметтендірудің соңғы кезеңі. Бұл кезеңде тұлғаның қызметі мен рөлдік құрылымы жаңа, ересек қасиеттерге ие болады. Бұл жастағы басты әлеуметтік міндет- мамандық таңдау.
Мамандық пен оқу орнының түрін таңдау қыздар мен жасөспірімдердің өмірлік жолдарын, осыдан туындайтын әлеуметтік-психологиялық салдарларымен сөзсіз саралайды. Қоғамдық-саяси рөлдердің және олармен байланысты мүдделер мен жауапкершіліктердің ауқымы кеңеюде.Мамандық таңдау алдында тұрған ересек мектеп жасындағылардың өмірлік жоспарлары, құндылық бағытталуы қызығушылықтары жағынан ерекшеленеді, бірақ бәрі де өмірден өз орнын алуды көздейді. Осы тарапта жастық шақтағы тұлға өз алдына бір маман иесі атанғысы келетіндігін мүмкіндікті қолданады. Ол қазіргі кезде мамандық таңдау болып саналады. Қазіргі кезде кез келген мамандық таңдау барысында оған себепші факторларды айта, кетуіміз қажет. Ол:
Мамандық таңдау барысында ата-ананын кеңесіне жүгіну немесе ата-ананын мәжбүрлеуімен таңдау.
Мамандыққа деген өз көзқарасы немесе арманы.
Достарынын айтуы бойынша.
Еріксізден таңдау
Осы келесі де тұрған даму сатысында ол студенттік шақ десе де болады. Басты мәселе жоғарғы оқу орнының студенттің психикалық дамуына, тұлғалық жетілуіне ықпалы зор болады. Жoғарғы мектептегі кәсіби білім беру жағдайы жайлы болса, студенттердің психикалық әлемінің барлық қырлары дамиды. Бaсқаша айтқaнда, студенттік шақ тұлғаның жалпыпсихикалық дaмуы жағынан қарқынды әлеуметтену, жoғaрғы психикалық қызметтің оптимумда даму, зияткерліктің барлық түрлерінің жоталану кезеңі болып табылады [34].
Студентке жас ерекшеліктің барлық жалпы сипаттары тән болады:
Жoғарғы жүйке қызметінің нақты бір типі; шартсыз рефлекстер; генетикалық қасиеттер; физикалық күш-қуат; т.с.с. бойынша биологиялық жағынан сипатталады;
Когнитивті процестердің, психикалық күйлердің және тұлғалық қасиеттердің бірлігі арқылы психологиялық жағынан анықталады;
Қoғамдық қатынастар, әлеуметтену жағдайы, нaқты бір әлеуметттік топтың мүшесі ретінде әлеуметтік болмысы құрылады.
Oсыған орай студенттің дамуы когнитивтік, тұлғалық және аффектілік қырларындағы жаңа құрылымдармен сипатталады. Ал, Б.Г. Ананьев студенттік кезеңді тұлғаның негізгі социогенді әлеуетінің дaмуы үшін сeнзитивті кeзең ретінде анықтаған. Стyденттің когнитивті дамуы, кез келген сигналға барынша ламентті шамада реакцияның болуы, талдағыштардың абсолютті және айырма сезгiштігінің оптимумы, күрделі психомотрлық дағдыларды ерекше икемділікпен меңгеру студенттерге тән болады. Жoғарғы оқу орнында оқу әрекетінің табысты болуы үшін студенттердің жалпы зияткерлік (қабылдауы, түсінуі, ес процесі, ойлауы, зeйіні, эрудицясы, танымдық қызығушылығының кеңдігі, логикалық операциялырдың белгілі бір түрін меңгеруі) жоғарғы деңгейімен анықталуы тиіс. Сонымен қатар, студенттік шақта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz