Отарлық басқару ережелері негізінде рухани өмірге көрсетілген қысым
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 60-70 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ РЕСЕЙ ПАТШАЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗГЕРІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 -28
0.1. ХІХ ғасырдың 60- жылдарындағы саяси реформалар: енгізудің себептері, дайындық барысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
0.2. 1867 жылғы реформа және жаңа билік жүйесінің Оңтүстік өңірлерге енгізілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
0.3. 1868 ж. Реформа және оның ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 80-90 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ОТАРЛЫҚ ӘКІМШІЛІКТІҢ НЫҒАЮЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ ... ... ... ... .28-53
2.1. 1886-1891 жылдардағы Ережелер және оның сипаты ... ... ... ... ... .29
2.2. ХІХ ғасырдың соңындағы отарлық қанаудың күшеюі (қоныс аудару
саясаты) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3. Отарлық басқару ережелері негізінде рухани өмірге көрсетілген қысым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54-60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61-62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ресей мемлекетінің қазақ халқын саяси билігінен біржола айырып, өзінің толық отарына айналдыруға белсене кіріскен кезі ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары болатын. Ғасырлар бойы Орта Азияны жаулап алуға ұмтылып келген патшалыққа әуелі осы бағыттағы тек экономикалық қана емес, стратегиялық пиғылдары тұрғысынан да сенімді плацдарм болып табылатын Қазақстанды империяның толыққанды отарына айналдыру қажет болды. Оған тек қазақ даласындағы әкімшілік басқаруды өзгерту арқылы ғана қол жеткізу мүмкін еді.
60-шы жылдардың ортасында Ресей Орта Азияны түгелге жуық, ал Қазақстанды толығымен өз иелігіне айналдырды. Енді Қазақстан үшін де империяның басқа ұлт аймақтарындағы сияқты өзіндік ерекшеліктері бар арнайы басқару тәртібі дайындалып, күшіне енгізілді. Бұл Қазақстанды Ресейдің отары ретінде толығымен заңды түрде бекіткен 1867, 1868, 1886, 1891 жылдардағы әкімшілік басқару реформалары болатын.
Көп уақыт бойы патша үкіметінің қазақ халқына қатысты жүргізген саясаты туралы бірыңғай сыңаржақ көзқарастар үстемдік алып келгені белгілі. Ресей өзіне қосылған елдерге тек прогрессивті, оң ықпал етті деген тұжырымдамалар жасалды. Оның теріс, керітартпа, залалды зардаптары жасырылып келді, сөйтіп, пікір қайшылығы туындады. Қазақстанды Патшалық Ресей нақ осы біз қарастырып отырған (1867-1891жж) мерзімді толығымен жаулап алды. Саяси тұрғыдан мықтап тұрып орын тепкен отаршыл үкімет өлкені империяның ішкі қажеттіліктері үшін пайдаланды. 1867, 1868, 1886, 1891 жж. жүргізілген әкімшілік - басқару реформасы нәтижесінде енгізілген ресейлік билік жүйесі жергілікті халықтың қоғамдық өміріндегі ерекшеліктері мен табиғи мүддесін есепке алу негізінде емес, отарлаушы жақтың талап-тілегін тезірек орнықтыру мақсатында жоғарыдан танылған мемлекеттік ақпарат болып шықты.
1867-1686 жылдары қазақ жеріне орнатылған әкімшілік-басқару жүйесінің ең жоғарғы сатысы генерал-губернатор кеңсесінен бастап оның ең төменгі сатысы оның болыс басқарушысы мен ауыл старшына дейін бүтіндей ғасырлар бойы ішкі ресейлік тарихи шындық жағдайында қалыптасқан басқару жүйесі болатын.
Тақырыптың тарихнамасы. Қазіргі кездегі тарих ғылымына жаңа көзқарас тарихи шындықты, патшалықтың отарлау саясатын мойындатуға тырысқан революцияға дейінгі тарихнама мұрасын мұқият зерттеуді талап етеді.
Мәселенің тарихнамасы өз бастауын сол жылдары-ақ мерзімді баспасөз бетінде жарық көрген материалдардан алды. Әр түрлі бағыттағы, газет-журналдарды Уақытша Ереженің негізінде қазақ даласында жаңа әкімшілік-басқару жүйесінің енгізіле бастауы туралы, оған қарсы 1869 жылы Орал, Торғай өңірінде етек алған бас көтерулер мен олардың себептері, басталуы және барысы жөнінде мағлұматтар үздіксіз жарияланып тұрды. Бұл хабарламаларда қөтеріліс себептері Хиуа ханының әзәзілдігімен, жаңа реформа бойынша бұрынғы билігінен айырылған жергілікті феодалдардың арандатушылығымен немесе христиан дінін күшпен қабылдату жөніндегі өсек-аяңмен түсіндірілді1. Өйткені, оның шынайы себептері мен реформаның астарлы бағыттарын ашып көрсету сол кездегі мерзімді баспасөз материалдары авторларының мүддесінде емес еді.
Орыс тарихнамасында Қазақстанның саяси-әкімшілік құрылымы жөнінде бұрын соңды арнаулы еңбектер болған емес. Бірақ, қарастырылып отырған кезеңдегі отарлық әкімшіліктің ұйымдастырылуы мен қызметіне қатысты кейбір мәселелер шенеуніктердің, шығыстанушылардың еңбектерінде көрініс тапты. Олардың арасынан М. Венюковтың 2, А.К. Гейнстың 3, Ф. Лобысевтың 4 және Н.А. Середаның 5 жұмыстарын атап өткен жөн. Бұл еңбектерді талдау барысында, патша үкіметінің қазақ халқын басқаруды қайта құруды заңдастырған Уақытша Ережелерді қабылдауға түпкі мақсаты, ол реформаларды қазақтардың қабыл алу сипаты сияқты күрделі мәселелерге жауап іздестірілді. Бірақ, ХІХ ғасыр тарихнамасында аталған мәселелерді жан-жақты, объективті тұрғыдан талдау ешуақытта көзделген емес. Дегенмен, жалпы қалдырылған көптеген мәліметтер мен түрлі пікірлер бұл еңбектерге ерекше көңіл аударуды және олар империялық позиция тұрғысынан жазылғандықтан, әбден елеп-екшеп, байыппен, ғылыми түрде талдап қарастыруды қажет етеді.
Орыс шығыстанушыларының қатарын көбіне әкімшілік шенеуніктері мен әскери қызметтіге адамдар құрады. Олар қызмет бабындағы әрекетімен қоса, қол астындағы халық жөнінде жеткілікті мәліметтер жинау үшін қазақ даласын жан-жақты зерттеуге міндетті еді. Бұл бағытта, әсіресе, тарихшы М.А. Терентьевтің Орта Азияны жаулап алуы 6 атты кітабын ерекше атап өткен жөн. Автор бұл кітапта Орта Азиядағы отарлық әкімшіліктің қызметіне және оның жергілікті халықпен қарым-қатынасына көңіл бөле отырып, шімірікпестен, қазақ даласының билеуші топтарын қазақ халқына қатысты қатал әскери шаралар мен басқару әдістерін қолдануға шақырды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы орыс зерттеушілері В. Поттоның 7, П. Мачулиннің 8, Б. Юзефовичтің 9 және Ф. Лобысевичтің 10 еңбектері тікелей қарастырып отырған мәселенің этнографиясына қатысты қызықты мәліметтер береді.
Орыстың Императорлық Географиялық Қоғамының Орынбор бөлімінің Жазбалары мен Хабарларында, Орынбор Ғылыми Архив Комиссиясының Еңбектерінде жарияланған материалдар атап айтсақ, сол басылымдардың беттерінен алынған Ы. Алтынсариннің11, Т.А.Сейдалиннің12, Б Дауылбаевтың13 және Л.А.Словоохотовтың14 мақалалары қазақ халықтарының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, шаруашылығы, сот ісі жөнінде сөз қозғайды.
Қазақстанды патшалық билігінің тарихы, соол сияқты, И.И.Крафтың 15, А.И.Добросмысловтың16 еңбектерінде де сөз болады. Н.А. Середа еңбегінің өңделген нұсқасы сияқты Добросмысловтың Тарихи очерктері өлке қазақтарының тарихы жайлы материалдармен қоса, Уақытша Ереженің мәтіні, және оған қарсы көтерілістің кейбір тұстары көрініс тапқан.
Бөлім Жазбалары мен Комиссия Еңбектерінің бетінен жаңа әкімшіліқ-басқару жүйесінің құрылы барысы жөніндегі Н.А.Крыжановскийдің сөзі17, Л.Ф.Баллюзектің мәлімдемесі18, И.В.Черновтың19 және Н.Ивановтың20 мақалалары, ол авторлардың отаршылдық мүдде тұрғысынан айтқан ой-пікірлері мен тұжырымдары бізге жаңа реформаның мақсатын, жергілікті әкімшілік қызметінің отарлық мәнін және өлке халқына жүктелген міндеттерді ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында метрополия қазақ даласында мұсылман дінін қудалап, правословиелік миссионерлердің қызметін күшейте бастады. Өздерінің еңбектерінде миссионерлер21 христиан дінін уағыздап, қазақтар арасында православие дінін тарату кажеттілігін баса көрсетті.
Өздерінің өмірін елінің егемендігі үшін күреске арнаған қазақ зиялылары Ә. Бөкейханов22, М. Тынышпаев23 патша үкіметінің отарлық саясатын батыл әшкерлеген тұңғыш қазақ зиялыларының қатарына жатады. Олар революцияға дейін-ақ үкіметтің түпкі мақсаты - қазақтардың жерін тарып алып, оларды әдет-ғұрпынан, салт-санасынан, ата-дәстүрінен айырып, орыстандыру екенін дәлелдеп берді.
Т.Шонанұлы еңбегі24 Ресейдің отарлау саясаты, шаруалар қоныстауын, соның салдарынан көшпелі шауаршылықтың тығырыққа тірелуін жаңаша зерделеуге көмектеседі. ХІХ ғасырдың соңындағы қазақ өлкесінің әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін және ұлт-азаттық қозғалыстарды, патшалықтың отарлық саясатын толық қамтуға көмектескен еңбектер қатарынан П.Г. Галузо25, Г.Сафаров26, М.П.Вяткин27 есімдерін ерекше атауға болады.
Әкімшілік басқару реформаларының дайындалуы, Қазақстандағы отарлық-әкімшілік жүйенің саяси дамуы және қызметі, патшалықтың қазақ жерін отарлау саясаты мен жазалау шаралары Б.С.Сүлейменовтың28, Г.С.Сапарғалиевтің 29 үлкен еңбектерінде айтылды.
Соңғы жылдары Қазақстандық тарихнамада патша үкіметінің оқу-ағарту, орыстандыру бағытындағы саясаты қазіргі заман талабына сай сарапталып зерттелуде. Бұл бағытта жазылған еңбектердің қатарында Н.М.Бехмаханова30, К.А.Жиренчин31, С.Қ.Жақыпбек32 еңбектерін ерекше атап көрсетуге болады. Сондай-ақ М.Қ.Қойгелдиев33, С.М.Мәшімбаев34, Б.Әбдірахманова35, Д.И.Дулатова36 еңбектері жұмысты жазу барысында жетекші рөл атқарды. Жұмыстың деректік негізін ХХ ғасырдың басындағы жарық көрген газет, журнал, орыс шенеуніктерінің жазбалары, қазақ интеллегенциясының мерзімді басылым беттерінде жарияланған мақалалары, ресми құжаттық материалдар 37 құрайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Патшалық Ресейдің 1867-1891 жылдар аралығындағы отаршылдық саясатын толық қамту жұмыстың мақсаты болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін алға мынадай міндеттер қойылады:
Саяси реформаларды енгізу 1867-1868 үшін жүргізілген даярлықты баяндай;
1867-1868 жж. реформаларды талдау және оған баға беру;
Патшалықтың саяси билігінің нығаюы мен оның зардапты салдарын айқындау, бұл тұста 1886-1891 жж, Ережелеріне сүйене отырып баяндау;
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері. Патшалық Ресейдің Қазақстанды толық жаулап алуы ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарындағы бекітілген саяси реформалармен аяқталды. Бітіру жұмысы 1867-1868 жж, Уақытша Ережелерден бастап, отарлық өкіметтің саяси билігінің әбден күшейген кезеңі 1891 жылмен шектеледі.
Жұмыстың методологиялық негізі. Жұмысты жазу барысында қоғам дамуының диалектикалық заңдылықтарына сүйендік. Бүгінгі таңда қалыптасқан жаңа көзқарастармен жазылған тәжірибелі зерттеуші-тарихшылардың еңбектерімен танысып, оларды өте дұрыс айтылған ғылыми теориялық тұжырымдарды да басшылыққа алуға тырыстық. Жұмысты объективтік, ғылыми, тарихи негізде зерттеуге күш салдық.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 60-70 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ РЕСЕЙ ПАТШАЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗГЕРІСТЕРІ
1.1. ХІХ ғасырдың 60- жылдарындағы саяси реформалар: енгізудің себептері, дайындық барысы.
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының орта тұсында Ресей әскері Жетісу, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстаннан Қоқан хандығын біржола ығыстырып тастап, бұл өлкені өзінің әкімшілік-басқару жүйесіне енгізу шараларына кірісіп кетті.
1865 жылы патша үкімімен қазақ даласы мен Түркістан өлкесіне ерекше Дала Комиссиясы шығарылып, ол екі жыл өткен соң бұл өлкені басқаруға қатысты өз тұжырымдарын ұсынды.
1867 жылы наурызда император ІІ Александрдың үкімімен Ресейдің Орта Азиялық иелігінде басқару жүйесін құруға қатысты ұсыныстар даярлау мақсатында соғыс министірі Д.А.Милютиннің төрағалығымен Ерекше Комитет құрылады. Оның құрамында Орынбор генерал-губернаторы Крыжановский, Бас штаб бастығы генерал-адъютант граф Гейден, Азия департаментінің директоры Стремоухов, Ішкі істер министрлігінің жалпы істер департаментінің директоры Мансуров, генерал-майор Черняев, Дала Комиссиясының мүшелері Грис, Гутковский, Гейнс және Проценко сияқты шенеуніктер бар болатын. Комитет келіп түскен түрлі ұсыныстарды талдай отырып және өлкенің сол тұстағы саяси, әскери, шаруашылықтық және әкімшілік жағдайын талдауға ала отырып, мынадай шешімге келді:
1) Түркістан облысын Орынбор генерал-губернаторлығынан бөлу және мұны кейінге қалдырмастан іске асыру;
2) Батыс Сібір генерал-губернаторлығынан Семей облысының бөлігін, яғни Тарбағатай жотасының оң жақ бетін алып, оны әкімшілік тұрғыдан Түркістан облысына қосу;
3) Комитет белгілеген басты тұжырымдарды негізге ала отырып, жаңа шекаралық өлкенің әкімшіліқ басқару жобасын жасау;
4) Жаңа өлкеге әскери-округтық жүйелердің жалпысына бірдей дербес әскери ұйымдық сипат беру. 1
1867 жылы 11 сәуірде Ерекше Комитет ұсынған баяндаманы патша бекітіп, ендігі уақытта Дала комиссиясына жаңа өлкенің әкімшілік басқару жобасын даярлауды, ал Бас Штабқа жаңа әскери округ жөнінде ереженің жобасын жазуды тапсырады.
Министрлар Комитеті жаңа басқару ережесін даярлаушыларға мынадай екі талапты негізге алуды тапсырады: ... әкімшілік және әскери биліктің тұтастығын, олардың бір қолды шоғырлануын, саяси сипаты жоқ барлың ішкі істерді сол халықтың өз ортасынан сайланғандарға жергілікті құқық пен дәстүрге сай жүргізуге беру.
1867 жылы 11 шілдеде патша ІІ Александр империя құрамында Түркістан генерал-губернаторлығын құру жөнінде жарлыққа қол қояды. Осымен бер мезгілде Жетісу және Сырдария облыстарын басқару ережесінің жобасы бекітіледі.
Түркістан генерал-губернаторлығы екі облыстан тұрды: орталығы ташкент қаласы болған Сырдария облысынан және орталығы Верный қаласы болған Жетісу облысынан.
Жетісу облысының оңтүстік-шығыс шекарасы Қытай мемлекетінің Шығыс Түркістан өлкесімен, оңтүстік-батыста Ферғана облысымен, батысында сырдария облысының Әулие-Ата және Семей облысының Қарқаралы уездерімен, солтүстік-батыста Семей облысының құрғақты шекарасы және Балқаш көліне дейінгі аралықты қамтыды.
Ереже жобасы бойынша губерниялық басқару әскери-халықтық аталды да, оны жүргізу генерал-губернаторларға жүктелді. Ал генерал-губернаторды тағайындау немесе босату тек патшаның шешімі арқылы ғана жүрді 6
Облыста басқару ісі әскери губернатор мен облыстық басқармаға тиесілі болды. Әскери губернаторға обылстағы әскери және әскери-халықтық басқару жүктелді, ол счондай-ақ Жетісуда орналасқан қазақ әскерін оның Наказной Атаманы есебінде басқарды. Облыстық басқармаға губерниялық басқару міндеті жүктелді, ол губернаторлық кеңес қызметін, қазыналық палата, мемлекеттік мүлікті басқару және басқа губерниялық әкімшілік және сол мекемелер қызметін жүргізді. Облыстық басқарма әуелде, яғни 1867 ж, уақытша ереже бойынша үш бөлімнен (шаруашылық, қаржы және сот) тұрды. Кейінірек оларға құрылыс (1877) және межелік (1880) бөлімдер қосылды. Бұл бес бөлімдердің тек соңғысы ғана облыстық Земскі жиынынан, ал қалғандары мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылды.
Бұлардан басқа облыстық басқарма жанында облыстағы ормандардың күтімі мен олардан құрылыс материалдарын даярлау мүмкіндігін жобалайтын облыстық орманшы қызметі (1870 ж., Түркістан генерал-губернаторы белгілеген) болды.
Облыстық басқарма өз қызметінде губерниялық басқарманың жеке бөлімдері үшін белгіленген талаптарды басшыдыққа ала отырып, оларды мүмкін болғанша жергілікті жағдайға бейімдеп қолдайға тиіс болды. Ал бұл ретте соңғы шешімді әскери губернатор қабылдады. Еуропалық Ресей губернаторлығына тиесілі жалпы құқықтардан басқа Жетісу губернаторына облыстық басқарма қабылдаған шешімдердің тек өзі келісетіндерін ғана іске асыруға жол беріп, ал келіспейтіндеріне қатысты өз қалағандай шешім қабылдап, ол жөнінде генерал-губернаторға жеткізіп отыруға тиіс болды, ал генерал-губернатор болса соңғы шешімді бекітуге немесе бекітпеуге құқылы еді. Сондай-ақ әскери губернаторға облыстық басқарма отырысында қаралатын істердің арасында оның алдын-ала өз шешімі болуға тиіс деген істер танысуға беріліп отырды. Мұндай құқын облыс басшылары мейлінше еркін пайдаланды. 15
Сот істері қылмыстық және азаматтық сот жүргізу заңы негізінде орындалды, ал сот бөлімі өз қызметін мировой соттар съезі мен қылмыстық және азаматтық соттар палатасы құқы шеңберінде атқарды. Жалпы қылмысқа жататын қылмыстық істерді ол бастапқы айыптау камерасы деңгейінде ғана қарап, ал біржола шешім қабылдауға облыстық әскер бастығы жанындағы әскери сот комиссиясына жіберіп отырды.
Қаржы бөлімін жүргізу ісі кейінірек Түркістан қазына палатасы ашылған соң соның қарауына өтті, ал облыстық басқарма міндетінде: салық төлеуге міндеттілер есебін анықтау, қазыналық палатаға облыс бойынша қазына есебіне түсуге тиіс жиын жөнінде мәліметтер беріп отыру; сауда ісін жүргізу және Верный уездік қаражат бөлімін тексеру қалдырылды. 1889 жылы Омбы қазына палатасы ашылған соң Жетісу бойынша қаржы бөлімінің қызметі соның құзырына өтті.
Оқу бөлімі Жетісу облысы Далалық генерал-губернаторлығы құрамына өткеннен кейінгі уақытта батыс Сібір училищелері бас инспекторы, ал бұл қызмет жойылған соң Батыс Сібір оқу округі қамқоршысы (попечителі) қарауына өтеді. Облыстағы төменгі буын оқу орындарын қадағалау жергілікті училищелері инспекторы уйлесіне тиді. Облыстық басқарма қарауында Халық ағарту Министрлігі билігіне өтпеген, 1887 жылы қазақ ауыл шаруашылық мектептері болып кайта құрылған қазақ интернеттары, оқушылар пәтері мен бұратаналық мектептер болды. Облыстық басқармаға бұдан басқа санаттағы мектептер мен жаңадан ұйымдастырылмақ мектептерге қаржы іздестіру ісі де жүктелді. 28
Пошта ісі Жетісу облыстық пошта бөлімі басқармасына қарады. 1886 жылы Түркістан пошта-телеграф округі құрылғанда облыстағы пошта-телеграф мекемелері соның қарамағына көшті. Ал облыстық басқарма міндетіне пошта станцияларын көлікпен қамтамсыз ету, олардың түрлі мұқтажын өтеу жүктелді.
Бұдан басқа облыстық басқарма тау-кен істерімен де айналысты, металл және басқа қазба байлықтарын іздестіру ісін жүргізуге қатысты рұқсат куәлігін берді. Облыс территориясындағы Бахты, Жәркент және Пржевальскі мекемелері арқылы сыртқы сауда қатынасын бақылау ісі жүргізілді.
Облыстағы қазақ әскері станцияларын басқару ісі алғашқы кезеңде облыстық басқарма құзырында болды, ал 1891жылғы 3 маусым заңы бойынша қазақ әскері басқармасына өтті. Қалаларды басқару ісі 1892 жылы патша бекіткен Қала Ережесіне сәйкес облыс басқармасынан алынып, жаңадан ұйымдастырылған облыстық қала істері мекемелеріне берілді.
Жетісу облыстық басқару мекемелерін құру және олардың жұмысын ұйымдастыру ісі облыстағы тұңғыш әскери губернатор қызметіне тағайындалған негерал Греасим Алексеевич Колпаковскийдің есімімен байланысты. Генерал Колпаковский 1868 ж. 17- қыркүйектегі N 1924 Түркістан генерал-губернаторына жолдаған хатында облыстық басқару мекемелерін ұйымдастыру ісінің салбыр жүріп жатқандығын, сондықтан да оған сеніп тапсырылған істердің өз уақытында және сәтті атқарылмай қалу қаупі бар екендігін айтып, бастығына шағым жасайды. Мұндай мазасыздыққа негіз бар еді. Мәселен, 1867 жылдың қазақ айынан бастап келесі 1868 жылдың 19 акпанында облыстық басқарма ресми түрде ашынлғанға дейін барлық ұйымдастыру ісінің ауытпалығы әскери губернатор мен оның көмекшісінің үлесіне тиген болатын. Облыстық басқарма іске кірісіп кеткенімен де, оның белгіленген шаттық құрамы біраз уақытқа шейін толық бола қойған жоқ-тын. 22
Облыс ашылған бетте оның құзырына Семей облыстық басқармасы, Семей Әскери губернаторы кеңсесі мен Сібір Қазақ әскери басқармасы қарауынан өткен жерлер мен әскер бөлімшелеріне қатысты құжаттар да тапсырылды. Ал 1868 жылдың 1-ші қаңтарында Жетісу облыстық басқармасына Қапал және Сергиопол Округтік Приказдарының, Алатау Округтік Басқармасының сот және шаруашылық іс құжаттары өтті. Анығырақ айтқанда облыстық басқармаға сол мезгілге дейін аталған мекемелерге тән іс құжаттарымен бірге әлі де толық шешімін таппаған істер де өткен болатын.
Облыстық басқарма құрылған жылы оның штат құрамы бар болғаны 16 адамнан тұрды. Құжаттық материалдар да бұл берілген шенеуніктердің сапалық (білім деңгейі) құрамы жөнінде ештеңе айтылмаған. Дегенмен, жыл өткен сайын басқарманың жұмыс ауқымының өсуі кейінірек оның құрамында жаңа бөлімдердің ашылуына, сондай-ақ жаңа штаттық қызметтердің пайда болуына алып келді. Мәселен, 1877 жылы оның құрамында құрылыс бөлімі, ал 1880 жылы межелеу бөлімі ашылды. 1908-1909 жылдары Түркістан генерал-губернаторлығында патша тапсырмасымен болып өткен ревизия кезінде Жетісу облыстық басқарма штатындағы шенеуніктердің құрамы мынадай көрсеткіштермен сипатталған: Әскери губернатор, оның жанындағы ерекше тапсырма бойынша аға шенеунік және кіші шенеунік; вице-губернатор, оның 2 кеңесшісі, ерекше тапсырмалапр бойынша 2 шенеунік, 4 іс қағаздарын жүргізушілер, олардың 4 көмекшілері, есеп істері бойынша шенеунік, Облыстық Ведомствалар редакторы және типография меңгерушісі, 3 аудармашы, тіркеуші, мұрағатшы (архивариус), облыс инженері, облыс архитекторы, кіші архитектор, хатшы және құрылыс бөлімінің 2 чертежнигі, статистикалық комитеттің хатшысы және ауыл шаруашылығы мен оброктық статья бойынша шенеунік. Барлығы 39 штаттық қызметкер.
Граф К.К. паленнің ревизия материалдарында Облыстық басқарма шенеуніктерінің білім деңгейіне қатысты мынадай фактілер келтіріледі. Вице-губернатор, яғни облыстық басқарманың төрағасы уездік училищені аяқтаған, ал қалған шенеуіктердің жоғары білімі бары-8, орта білімдісі-9, бастауыш білімі бары- 14, үйден хат танығаны-5. Жоғары білім барлары: Облыстық басқарманың екі кеңесшілерінің бірі, аудармашылардың бірі, кіші архитектор, су жүйесін меңгеруші, статистикалық комитеттің хатшысы, ерекше тапсырмалар бойынша кіші ешнеунік, құрылыс бөлімінің бастығы және оброктық статья бойынша шенеунің. 35
Басқармадағы 36 шенеуніктің 14-і қазақ тілімен таныс болған. Шенеуніктердің 28-і бұл өлкеде 10 жылдан астам, 3-і бес жылдан астам, ал 5- бес жылдан астам қызмет жасаған.
Шыққан тегі жағынан: дворяндардан- 3, көпестерден-1, шенеуніктің отбасынан-6, мещандардан-7, діни атағы барлардан-5, казактардан-7, шаруалардан-7.
Шенеуніктердің жергілікті тұрғындардан шыққаны бар болғаны-8, олардың екеуі ғана тілмәш қазақтар, ал басқа өлкенеден келгендері 28, олардың жартысы, яғни 14-і Сібір мен дала облыстарынан.
Облыстық басқарманың шаттық құрамы 1917 жылғы ақпан революциясынан кейін, яғни патшалық билік жойылған сәтте жоғарыда көрсетілген құрамда болғандығын байқаймыз.
Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының соңына қарай орнаған әскери губернатор мен облыстық басқарма билік орындарының жергілікті халықтың күнделікті тіршілігі мен өміріне тереңдеп еніп, оларды түбегейлі өзгертуге қажет ешкандай да даярлықтары болған емес. Жергілікті халықтың тұрмысын, оның экономикалық және мәдени жағдайын өзгертуге байланысты оның белгілі бір мақсатты әрекеті де байқалған жоқ болатын. Облыстық әкімшілік құрамындағы межелеу және құрылыс бөлімдері олардың аты көрсетіп тұрғандай, негізінен қоныс аудара келген еуропалықтардың жағдай үшін ашылған бөлімдер еді. Сондықтан да бастапқы кезеңдегі Г.А.Колпаковский сияқты жеке тұлғалар кызметінің жалпы алғанда өлкеге түбегейлі өзгеріс алып келуі, әрине, екіталай нәрсе болатын.
Облыс ашылған бетте оның құзырына Семей облыстық басқармасы, Семей Әскери губернаторы кеңсесі мен Сібір Қазақ әскери басқармасы қарауынан өткен жерлер мен әскер бөлімшелеріне қатысты құжаттар да тапсырылды. Ал 1868 жылдың 1-ші қаңтарында Жетісу облыстық басқармасына Қапал және Сергиопол Округтік Приказдарының, Алатау Округтік Басқармасының сот және шаруашылық іс құжаттары өтті. Анығырақ айтқанда облыстық басқармаға сол мезгілге дейін аталған мекемелерге тән іс құжаттарымен бірге әлі де толық шешімін таппаған істер де өткен болатын.
Облыстық басқарма құрылған жылы оның штат құрамы бар болғаны 16 адамнан тұрды. Құжаттық материалдар да бұл берілген шенеуніктердің сапалық (білім деңгейі) құрамы жөнінде ештеңе айтылмаған. Дегенмен, жыл өткен сайын басқарманың жұмыс ауқымының өсуі кейінірек оның құрамында жаңа бөлімдердің ашылуына, сондай-ақ жаңа штаттық қызметтердің пайда болуына алып келді. Мәселен, 1877 жылы оның құрамында құрылыс бөлімі, ал 1880 жылы межелеу бөлімі ашылды. 1908-1909 жылдары Түркістан генерал-губернаторлығында патша тапсырмасымен болып өткен ревизия кезінде Жетісу облыстық басқарма штатындағы шенеуніктердің құрамы мынадай көрсеткіштермен сипатталған: Әскери губернатор, оның жанындағы ерекше тапсырма бойынша аға шенеунік және кіші шенеунік; вице-губернатор, оның 2 кеңесшісі, ерекше тапсырмалапр бойынша 2 шенеунік, 4 іс қағаздарын жүргізушілер, олардың 4 көмекшілері, есеп істері бойынша шенеунік, Облыстық Ведомствалар редакторы және типография меңгерушісі, 3 аудармашы, тіркеуші, мұрағатшы (архивариус), облыс инженері, облыс архитекторы, кіші архитектор, хатшы және құрылыс бөлімінің 2 чертежнигі, статистикалық комитеттің хатшысы және ауыл шаруашылығы мен оброктық статья бойынша шенеунік. Барлығы 39 штаттық қызметкер.
Граф К.К. паленнің ревизия материалдарында Облыстық басқарма шенеуніктерінің білім деңгейіне қатысты мынадай фактілер келтіріледі. Вице-губернатор, яғни облыстық басқарманың төрағасы уездік училищені аяқтаған, ал қалған шенеуіктердің жоғары білімі бары-8, орта білімдісі-9, бастауыш білімі бары- 14, үйден хат танығаны-5. Жоғары білім барлары: Облыстық басқарманың екі кеңесшілерінің бірі, аудармашылардың бірі, кіші архитектор, су жүйесін меңгеруші, статистикалық комитеттің хатшысы, ерекше тапсырмалар бойынша кіші ешнеунік, құрылыс бөлімінің бастығы және оброктық статья бойынша шенеунің. 35
Басқармадағы 36 шенеуніктің 14-і қазақ тілімен таныс болған. Шенеуніктердің 28-і бұл өлкеде 10 жылдан астам, 3-і бес жылдан астам, ал 5- бес жылдан астам қызмет жасаған.
Шыққан тегі жағынан: дворяндардан- 3, көпестерден-1, шенеуніктің отбасынан-6, мещандардан-7, діни атағы барлардан-5, казактардан-7, шаруалардан-7.
Шенеуніктердің жергілікті тұрғындардан шыққаны бар болғаны-8, олардың екеуі ғана тілмәш қазақтар, ал басқа өлкенеден келгендері 28, олардың жартысы, яғни 14-і Сібір мен дала облыстарынан.
Облыстық басқарманың шаттық құрамы 1917 жылғы ақпан революциясынан кейін, яғни патшалық билік жойылған сәтте жоғарыда көрсетілген құрамда болғандығын байқаймыз.
Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының соңына қарай орнаған әскери губернатор мен облыстық басқарма билік орындарының жергілікті халықтың күнделікті тіршілігі мен өміріне тереңдеп еніп, оларды түбегейлі өзгертуге қажет ешкандай да даярлықтары болған емес. Жергілікті халықтың тұрмысын, оның экономикалық және мәдени жағдайын өзгертуге байланысты оның белгілі бір мақсатты әрекеті де байқалған жоқ болатын. Облыстық әкімшілік құрамындағы межелеу және құрылыс бөлімдері олардың аты көрсетіп тұрғандай, негізінен қоныс аудара келген еуропалықтардың жағдай үшін ашылған бөлімдер еді. Сондықтан да бастапқы кезеңдегі Г.А.Колпаковский сияқты жеке тұлғалар кызметінің жалпы алғанда өлкеге түбегейлі өзгеріс алып келуі, әрине, екіталай нәрсе болатын.
4.2. 1867 жылғы Реформа және жаңа билік жүйесінің Оңтүстік өңірлерге енгізілуі
Облыстық және жергілікті басқару ісінің негізін құрған заңдық құжат 1867 жылы 11 шілдеде бекітілген Жетісу және Сырдария облыстарын басқару Ережесінің жобасы болды. Сегіз бөлімнен тұратын бұд құжатта облыс шеңберіндегі жергілікті басқарудың барлық буынына тиесілі атқарылатын істердің мазмұны белгіленді. Түркістан генерал-губернаторы К.П.Кауфман 1867 жылы 26 қазанда Жетісу облысының әскери губернаторы болып бекітілген Г.А.Колпаковскийге жолдаған N12 нұсқау хатында оған облыстағы жергілікті әкімшілік басқару мекемелерін ұйымдастыру ісіне кірісуді тапсырып, бұл жұмысты жүргізудің реті мен орындаушыларына, аяқтау мерзіміне шейін көрсетіп береді.
Ереже жобасы бойынша облыста бе, яғни Сергиополь, Қапал, Верный, Ыстықкөл және Тоқмақ уездерін құруға тиіс болды. Олардың шекарасы да белгіленді. Сергиополь уезінің солтүстіктегі, батыстағы және шығыстағы шеті жетісу облысының шекарасын білдірді. Оңтүстікте бұл уезд Басқан өзені арқылы Қапал уезімен шектесті. Қапал уезінің оңтүстіктегі шекарасы Іле өзені болды. Верный уезінің оңтүстік батыс шекарасы Балқан көлі мен Шу өзені арасын бөліп жатқан тау жоталары Шілік және Үлкен Кебін өзендерінің жоғарғы сағасын бөліп жатқан таулармен жүріп, одан әрі Шіліктің оң сағасын Ыстықкөлден бөліп жатқан жоталармен бойлай отырып, Сантаж ауына жетіп, одан Кеген өзені бойымен жоғары Қытай шекарасына барып тірелді. Верный уезімен шектесетін Тоқмақ және ыстықкөл уездерінің шеті облыстың шекарасын білдіді. Бұдан екі уезд өзара Үлкен Кебіннің сол сағасын Ыстықкөлден бөліп жатқан Алатау жотасымен, сондай-ақ Шу өңірін Қошқар мен Қаракөл өзендерін сол сағасын бөліп жатқан таулармен өтетін болып белгіленді. 9
Жаңадан белгіленген уезд бастықтарының міндетін атқарушыларға уезд бастықтары тағайындалып, іске кіріскенше бұрынғы округтық приказға жүктелген іспен айналысу міндеттелді. Осы ұсыныс хатымен генерал-губернатор жаңа билік жүйесі ұйымдастырылып біткенге шейін облыстағы барлық сот істері уақытша тоқтата тұруды тапсырды. Мұндай шекара енді ғана құрыла бастаған жаңа билік жүйесіне жергілікті халық тарапынан сенімсіздік туғызбау үшін қажет еді.
Уездердің ашылуымен бір мезгілде жергілікті халық арасында болыстық және ауылдық басқару орындарын ұйымдастыру мақсатында бес қайта құру Комиссиялары құрылып, оларды басқару уезд бастығы міндетін атқарушыларға жүктелді. Оларға көмекке бір әскери лауазымдағы немесе уездік сотқа белгіленген адамдар қосылды.
Орыс әкімшілігі үшін ең негізгі және біраз күрделілігі бар іс, әрине, қазақ және қырғыс ауылдарын әкімшілік бөліктерге (ауыл және облыс) болу, сондай-ақ олар үшін жергілікті билік аппаратын құру болғандығы айқын. Отаршыл әкімшіл құжаттарында жергілікті ауылдарды басқару ісін жүргізетін орындарды туземная администрация, яғни бұратаналар әкімшілігі атады.
Жергілікті ауылдық және болыстық басқару аппараты мен қызметін сондай-ақ өзгеру эволюциясын мүмкіндігінше дәл бере алатын құжаттар өте аз кездесеті. Сонымен, 1867 жылдың соңы 1868 жылдың алғашқы жартысында, яғни, бас-аяғы 7-8 ай көлемінде Жетісу өңіріне жаңа әкімшілік басқару жүйесі енгізілді: болыс, билер, аулынай, елубасы, онбасы. 37
Болыс басқарушысының кеңсесі өзінен басқа хатшы және түрлі тапсырмалар орындаушы жігіттен тұрады. Болыс басқарушысының жалақысы болыстық тұрғындардың саны мен әл ауқатына сай, жылына 300 сомнан 500 сомға дейін болып белгіленді. Айлынай мен оның көмекшілерінің жалақысы 200 сомнан аспауға тиіс болды. Билерге арнайы жалақы белгіленген емес.
1867-1686 жылдары қазақ жеріне орнатылған әкімшілік басқару жүйесі ең жоғарғы сатысы генерал-губернатор кеңсесінен бастап, оның ең төменгі сатысы болыс басқарушы мен ауыл старшынына дейін бүтіндей ғасырлар бойы ішкі ресейлік тарихи эволюция нәтижесінде қалыптасқан басқару жүйесі болатын. Жаңа ереже жобасы бойынша болыстық және ауылдық әкімшіліктердегі қызметкерлерді сайлау, салықты ауыл және жеке отбасыларына бөлу және басқа қоғамдық істерді атқару түгелдей бұрынғы ақсуйек, ықпалды топтарға емес, ауылдастар сайлаған елу басылары мен онбасылардың құзырына берілген-тін. Жаңа тәртіптің ең түйінді жері осы тұс болатын. Орыс билігі қазақ бұқарасына ықпал үшін күресте белсенділікті өз қолына алуға тырысты. 15
Жаңа басқару жүйесін енгізушілер болыс басқарушысын, аулынай және билерді сайлау арқылы рулық қатынастарға соққы берумен үміттенді. Халық арасында басшы орындарға әділ, дұрыс адамдарды сайлап алуға мүдделілік артады, сөйтіп халықтың жаңа жоғарғы орыс өркетниетінің артықшылықтарына, оны орнықтыратын әкімшілік жүйесінің келгеніне көзі жете бастайды деп түсінді. 1870 жылы 5 қыркүйекте болып өткен облыстық басқарманың жалпы мәжілісінің хаттамасында: Ереже жобасы бойынша әкімшілік мекемелерінің бәрі де рулық негізді жою бағытынды құрылған: барлық қызметкерге сайлау, салықты бөлу және қоғамдық істер рубасылары мен байларға емес, шаңырақ иелерінің басым бөлігінің мүддесін білдіретін сайлаушыларға берілген. 23
Сондықтан орыс билігінің Ереже жобасының дәл қолдану барысының қатаң бақылауы нәтижесінде рулық тұрмыс салт, анығырақ айтқанда оның зиянды көрінісі болған ру басыларының өктем де әділетсіз билігі уақыт өте жойылады,- деп көрсетілді. Бұл жергілікті халықтың ішкі өмірін терең және дәл түсіне алмағандықтан, оны мағынасыз қарабайыр тіршілік деп танудан туған үстіртпікір болды. 1867-1868 жылдары болып өткен алғашқы сайлау нәтижерелі соны көрсетіп берген еді. Оны билік орындарының өздері де мойындайды. Заңдық шаралар халық тұрмысын бірден өзгерте алмайды,- деп мойындады жоғарыда аталған облыстық басқарма мәжілісі. Рулық негіз халық тұрмысы мен санасында өзінің қуатын толық сақтай отырып, жаңа тәртіппен айқасқа түсіп, мүмкін болған жерде оның сыртқы көрінісін өз пайдасына пайдалануға тырысуға тиіс-тін. Соның нәтижесінде жаңа құрылымды енгізгенде болыс басқарушыларының, оларға кандидаттардың, би және ауыл старшындарының басым бөлігі бұрынғы ру басылары, манаптар, сұлтандар, олардың туыстары мен жігіттері болып шыға келді. 24
Жаңадан енгізілген билік жүйесін рубасылары мен байлар өздеріне берілген артықшылық есебінде қабылдап, барлық қызметті өзара бөліске салды. Мәселен, Қапал уезіндегі Арасан болыстығының басқарушысы болып Есенбек Танекин, ал оған кандидат болып әесі тәнеке, Томақ уезіндегі Сарыбағыш болыстығының басқарушысы болып Мырзалы Жантаев, ал оған кандидат болып інісі Мананай сайланған еді. Қайсібір екі немесе одан көп рудан құрылған болыстарда болыс басқарушысы болып ішіндегі ең үлкен рудың басшысы, ал оған кандидат болып келесі кішірек рудың басшысы сайланды. Осылайша сайлау ісіне рулық мүдде тұрғысынан келу болыс, старшын және билік қызметіне қабілетсіз, лайық емес адамдардың келуіне жол ашты. Қарапайым халық алғашында бұл қызметтегідамадардың атқаратын міндетін түсіне алмады, оларға артықған жүкті құрмет атақ деп ұқты.
1870 жылы облыс губернаторы генерал Колпаковскийдің тапсырмасымен Сергиополь уезіндегі халыққа Ереже жобасын түсіндіруге шыққан ерекше тапсырмалар бойынша шенеунік подполковник Рейнталь Тасбоқан өзені бойында отырған Арғанаты болсыныдағы сайлаушылардан өз құлағымен естіген мынадай бір оқиғаны баяндайды. Осы болыстың басқарушысы Тынысбай деген кісі қызметтен кететінін мәлімдеп, оның орнын Назыккай алып, ал болысқа кандидаттың орны бос қалады. Шілде айының орта тұсында болыстыққа келген уезд басшысының кіші көмекшісі Құнанбай Өскенбаев елубасыларды жинап, кандидатты сайлау жөнінде айтып, бұл орынға Бекбосын деген кісінің сайланатындығын мәлімдеп, елубасыларға алдын ала даярланған қаулыға қол қоюды талап етеді. Сайлаушылар уезд басшысы көмекшісіне қарсылық көрсетіп, дауыс беруге шар-талап етіп, оның үстіне араларына 12 сайлаушының жоқ екенін айтып, мұндай сайлау тәртібімен келіспейтіндіктерін білдіреді. Құнанбай Өскенбаев сайлаушылардың келтірілген пікірлерін құлаққа ілместен, оларға зекіп, ұрсып қаулыға қол қойдырады. 24
Халық арасында міне осы сыңайдағы Ереже жобасында көрсетілген заңдық ұстанымдарды өз мағынасы және дәрежесінде түсіне алмаушылық жеткілікті еді. Өзінің қызмет ауқымы мен міндетін тура ұғына алмаушылық немес оны жүзеге асыруда асыра сілтеушілік, әсіресе болыс басқарушылары арасында көп кездесті. Болыс басқарушылары өздерін болыстағы барлық істерді шешуге құқылы рубасыларындай сезінді. Билер сотының ісіне, болыстағы сайлаушылар анықтауға тиіс отбасына салық бөлуге араласты. Олар өздерінің негізгі Ереже жобасына сәйкес функциялық міндеті: а) өз болыстағы шеңберінде тыныштық пен тәртіпті сақтау, адамдардың жеке және меншіктік құқының бұзылуына жол бермеу; ә) үкімет және жергілікті басқарушы орындардың шығарған заңдары мен үкімдерін жұртқа жеткізіп, әрі олардың орындалуын қадағалау: (Ереже жобасының параграф 109); билердің болыстық съездеріне қатынасып, тәртіп сақталуын бақылау (паранраф-196), билердің талап теуі бойынша жауапкерлер мен куәларды шақырту (парараф-207) және сот шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ету (параграф-111) және басқа сол сияқты екендігін түсінгісі келмеді. Болыс басқарушылары азаматтарды соттауға, сондай-ақ оларға салынатын салық ісіне араласуға құқылы емес-тін. 37
Тура осы мазмұндағы түсінбеушіліктерді аулынай, елубасы және онбасыларда жіберді. Мәселен, соңғы екі қызметтегілер салық ісіне келгенде өздерін полицейлер міндетін атқарушылар есебінде сезініп, өздері сайлаған аулынай мен болыс басқарушыларының бұйрықтарын орындады.
Осы мазмұндағы қайшылықтар билердің сатусы мен қызметінде байқалды. Мәселен, Ереже жобасының 183 параграфына сәйкес билерді болыс басқарушыларымен бір мезгілде сол бір құрамдағы сайлаушылар сайлады. Ал сайлаушыларға ауылнайлар мен болыстар өздеріне тәуелді адамдарды, сондай-ақ өз пікірі жоқ жағымпаздарды бекітті. Сайлаушылардық сапалық құрамының төмен болуы билердің қатарына ескі қазақ билеріндей ешкімге жалтақтамай әділ шешім қабылдай алатын адамдар емес, керісінше болыс бастығына тәуелді, қабілетсіз адамдар сайланып жатты. Сөйтіп халық соты дербестігінен айырылды, параға сатылатын қызметке айналды. Бұған қосымша билер сотының өз үкімін іс жүзіне асыру құқы мен күші жоқ-тын. Сондықтан да билер өздері шығарған үкімді орындату үшін болыс бастығына өтінішпен қайырылуға мәжбүр болды. Өз ретінде болыс бастықтары ел алдында билердің беделі неғұрлым төмен болса, өздерінің беделінің соған сай өсе түсетіндігін жақсы білді. Міне бұл жағдайды байқаған ауыл адамдары өз мәселесін билерден гөрі тікелей болыс басқарушысына барып шешіп алуды жөн көрді. Болыстар сот істеріне араласуға қатаң тыйым салған Ереже жобасының 196- параграфы билердің беделін түсірді. Сөйтіп билік айтушының ел арасындағы беделі мен әділдігіне негізделген қазақтардың байырғы билер институты келмеске кетіп, оның орнын сайлану арқылы келген ешнеуніктер басты.
Уақытша ереже ресми түрде қазақ қоғамының әлеуметтік қатынастарына да өзгерістер енгізді. Қазақтардың бәрі, соның ішінде сұлтандар да, құқықтық жағынан село тұрғындарына жатқызылды. Басқа сословиеге өту тек Ресей империясының жалпы заңдарының негізінде жүзеге асырылатын болды. Демек, егер сұлтан дар мен билер дворяндық жағдайға көтерілгілері келсе, патша құзырына құлдық ұрып, беріле қызмет етулері керек болды. Сонымен, Уақытша Ереже арқылы, патша үкіметі сұлтандардың артықшылық жағдайларын жойып, оларды қолдау саясатын тоқтатты. Патшалық қазақ даласында орыс әкімшілігінің нығайта отырып, отарлық саясатын жүзеге асыруда енді болыстар мен старшындарды өзінің басты тірегіне айналдыруды көздеді. 27
Уақытша Ереже бойынша, Қазақстанды түпкілікті отарға айналдыру бағытындағы әкімшілік қайта құрулар көптеген экономикалық шаралармен күшейтілді. Құжаттың негізінде қазақ жерлері мен ормандары Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Бұдан былай патша үкіметі қазақтың өз жерін өзіне тек қоғамдық пайдалануға ғана беретін болды. Жер мәселесінің осылайша шешілуі патша үкіметіне қазақ жерлерін жаппай отарлауға мүмкіндік берді. Ресейден қоныс ауларып келгендерге құрылыс жұмыстары үшін, егіншілікпен, саудамен, қолөнермен айналысу үшін тегіннен-тегін жерлер, ағаштар алу құқығының берілуі жаппай отарлаудың бастамасы еді.
Уақытша Ережелердің көмегімен салық жүйесіне де өзгерістер енгізілді. Түтін салығы екі есе ұлғайтылып, әр шаңырақ жылына 3 рубль төлеуі тиіс болды. Онымен қоса, жергілікті әкімшілікті және ауылдарға келген патша шенеуніктерін асырау, баптау күту, халық ағарту ісін, жолдар мен көпірлер құрылысын өтеу сияқты міндеткерліктер де халықтың мойнына жүктелді. ережеде көрсетілген түтін салығын есептеу тәртібі отаршыл әкімшіліктің талай қулық-қиянаттарға баруына жол ашып берді.
Уақытша Ережеде мұсылман дінінің қазақтарға және қазақтардың қоғамдық өміріне ықпалын шектеуге бағытталған шаралар да қарастырылды. Қазақтардың рухани істері Орынбор мұсылман қоғамының қармағынан алынып, Ішкі істер министірлігіне бағындырылды (251-252-баптар). Әр болысқа бір ғана молда белгіленіп, өз бетімен мешіттер салуға, мұсылман мектептерін ашуға тиым салынды. Ережеде мұсылман дін иелерінің құқығына көптеген шектеулер қойылса, керісінше, христиан дінін қабылдайтын қазақтарға жеңілдіктер берілді. Қазақтарға балаларын ана тілінде оқытуға тыйым салынып, орыс-қазақ мектептерінің ашылатыны айтылды. Осылайша, Ережеде қазақ даласында әкімшілік қайта құрулар жасау-өлкені орыстандыру мақсатында рухани отарлау жұмысымен қатар қойылды.
Қазақстанды басқару ісін қайта қарауға бағытталған әкімшілік басқару реформалары қазақ халқының тұрмыс жағдайын жақсарту, олардың өміріне мүмкіндігінше көбірек азаматтық енгізуді көздеген патшаның әкелік қамқорлығы емес, қазақ даласында отыршыл әкімшілік органдарды нығайту арқылы өлкені Ресей империясының түпкілікті отарына айналдыруды заңды түрде бекіту мақсатын көздеген бағдарлама болды. Оған Уақытша Ережені дайындау жұмысына қатысқан Л.Баллюзектің мына сөздері де куә: Уақытша Ережені дайындаған кезде біз тек қырғыздардың тұрмысынжақсартып, салықтарды ұлғайтуды ғана емес, ең бастысы, бұрын тек сөз жүзінде ғана иелениіп келген өлкеде өзіміздің билігімізді нығайтуды мақсат еттік; сондықтан Жаңа Ереже бұл мақсатқа толығымен жетудің бастапқы нүктесі ғана бола алады, ал ол үшін біздің үкімет көптеген құрбандықтарға баруы қажет, онсыз Жаңа Ереже ... халықтың өміріне енбей, тек қағаз жүзінде ғана қалып, халыққа да, үкіметтің мүддесіне де ешқандай пайда әкелмейді.
Уақытша Ереже бойынша, Қазақстанды түпкілікті отарға айналдыру бағытындағы әкімшілік қайта құрулар көптеген экономикалық шаралармен күшейтілді. Құжаттың негізінде қазақ жерлері мен ормандары Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Бұдан былай патша үкіметі қазақтың өз жерін өзіне тек қоғамдық пайдалануға ғана беретін болды. Жер мәселесінің осылайша шешілуі патша үкіметіне қазақ жерлерін жаппай отарлауға мүмкіндік берді. Ресейден қоныс ауларып келгендерге құрылыс жұмыстары үшін, егіншілікпен, саудамен, қолөнермен айналысу үшін тегіннен-тегін жерлер, ағаштар алу құқығының берілуі жаппай отарлаудың бастамасы еді.
Уақытша Ережелердің көмегімен салық жүйесіне де өзгерістер енгізілді. Түтін салығы екі есе ұлғайтылып, әр шаңырақ жылына 3 рубль төлеуі тиіс болды. Онымен қоса, жергілікті әкімшілікті және ауылдарға келген патша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 60-70 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ РЕСЕЙ ПАТШАЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗГЕРІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 -28
0.1. ХІХ ғасырдың 60- жылдарындағы саяси реформалар: енгізудің себептері, дайындық барысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
0.2. 1867 жылғы реформа және жаңа билік жүйесінің Оңтүстік өңірлерге енгізілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
0.3. 1868 ж. Реформа және оның ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 80-90 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ОТАРЛЫҚ ӘКІМШІЛІКТІҢ НЫҒАЮЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ ... ... ... ... .28-53
2.1. 1886-1891 жылдардағы Ережелер және оның сипаты ... ... ... ... ... .29
2.2. ХІХ ғасырдың соңындағы отарлық қанаудың күшеюі (қоныс аудару
саясаты) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3. Отарлық басқару ережелері негізінде рухани өмірге көрсетілген қысым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54-60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61-62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ресей мемлекетінің қазақ халқын саяси билігінен біржола айырып, өзінің толық отарына айналдыруға белсене кіріскен кезі ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары болатын. Ғасырлар бойы Орта Азияны жаулап алуға ұмтылып келген патшалыққа әуелі осы бағыттағы тек экономикалық қана емес, стратегиялық пиғылдары тұрғысынан да сенімді плацдарм болып табылатын Қазақстанды империяның толыққанды отарына айналдыру қажет болды. Оған тек қазақ даласындағы әкімшілік басқаруды өзгерту арқылы ғана қол жеткізу мүмкін еді.
60-шы жылдардың ортасында Ресей Орта Азияны түгелге жуық, ал Қазақстанды толығымен өз иелігіне айналдырды. Енді Қазақстан үшін де империяның басқа ұлт аймақтарындағы сияқты өзіндік ерекшеліктері бар арнайы басқару тәртібі дайындалып, күшіне енгізілді. Бұл Қазақстанды Ресейдің отары ретінде толығымен заңды түрде бекіткен 1867, 1868, 1886, 1891 жылдардағы әкімшілік басқару реформалары болатын.
Көп уақыт бойы патша үкіметінің қазақ халқына қатысты жүргізген саясаты туралы бірыңғай сыңаржақ көзқарастар үстемдік алып келгені белгілі. Ресей өзіне қосылған елдерге тек прогрессивті, оң ықпал етті деген тұжырымдамалар жасалды. Оның теріс, керітартпа, залалды зардаптары жасырылып келді, сөйтіп, пікір қайшылығы туындады. Қазақстанды Патшалық Ресей нақ осы біз қарастырып отырған (1867-1891жж) мерзімді толығымен жаулап алды. Саяси тұрғыдан мықтап тұрып орын тепкен отаршыл үкімет өлкені империяның ішкі қажеттіліктері үшін пайдаланды. 1867, 1868, 1886, 1891 жж. жүргізілген әкімшілік - басқару реформасы нәтижесінде енгізілген ресейлік билік жүйесі жергілікті халықтың қоғамдық өміріндегі ерекшеліктері мен табиғи мүддесін есепке алу негізінде емес, отарлаушы жақтың талап-тілегін тезірек орнықтыру мақсатында жоғарыдан танылған мемлекеттік ақпарат болып шықты.
1867-1686 жылдары қазақ жеріне орнатылған әкімшілік-басқару жүйесінің ең жоғарғы сатысы генерал-губернатор кеңсесінен бастап оның ең төменгі сатысы оның болыс басқарушысы мен ауыл старшына дейін бүтіндей ғасырлар бойы ішкі ресейлік тарихи шындық жағдайында қалыптасқан басқару жүйесі болатын.
Тақырыптың тарихнамасы. Қазіргі кездегі тарих ғылымына жаңа көзқарас тарихи шындықты, патшалықтың отарлау саясатын мойындатуға тырысқан революцияға дейінгі тарихнама мұрасын мұқият зерттеуді талап етеді.
Мәселенің тарихнамасы өз бастауын сол жылдары-ақ мерзімді баспасөз бетінде жарық көрген материалдардан алды. Әр түрлі бағыттағы, газет-журналдарды Уақытша Ереженің негізінде қазақ даласында жаңа әкімшілік-басқару жүйесінің енгізіле бастауы туралы, оған қарсы 1869 жылы Орал, Торғай өңірінде етек алған бас көтерулер мен олардың себептері, басталуы және барысы жөнінде мағлұматтар үздіксіз жарияланып тұрды. Бұл хабарламаларда қөтеріліс себептері Хиуа ханының әзәзілдігімен, жаңа реформа бойынша бұрынғы билігінен айырылған жергілікті феодалдардың арандатушылығымен немесе христиан дінін күшпен қабылдату жөніндегі өсек-аяңмен түсіндірілді1. Өйткені, оның шынайы себептері мен реформаның астарлы бағыттарын ашып көрсету сол кездегі мерзімді баспасөз материалдары авторларының мүддесінде емес еді.
Орыс тарихнамасында Қазақстанның саяси-әкімшілік құрылымы жөнінде бұрын соңды арнаулы еңбектер болған емес. Бірақ, қарастырылып отырған кезеңдегі отарлық әкімшіліктің ұйымдастырылуы мен қызметіне қатысты кейбір мәселелер шенеуніктердің, шығыстанушылардың еңбектерінде көрініс тапты. Олардың арасынан М. Венюковтың 2, А.К. Гейнстың 3, Ф. Лобысевтың 4 және Н.А. Середаның 5 жұмыстарын атап өткен жөн. Бұл еңбектерді талдау барысында, патша үкіметінің қазақ халқын басқаруды қайта құруды заңдастырған Уақытша Ережелерді қабылдауға түпкі мақсаты, ол реформаларды қазақтардың қабыл алу сипаты сияқты күрделі мәселелерге жауап іздестірілді. Бірақ, ХІХ ғасыр тарихнамасында аталған мәселелерді жан-жақты, объективті тұрғыдан талдау ешуақытта көзделген емес. Дегенмен, жалпы қалдырылған көптеген мәліметтер мен түрлі пікірлер бұл еңбектерге ерекше көңіл аударуды және олар империялық позиция тұрғысынан жазылғандықтан, әбден елеп-екшеп, байыппен, ғылыми түрде талдап қарастыруды қажет етеді.
Орыс шығыстанушыларының қатарын көбіне әкімшілік шенеуніктері мен әскери қызметтіге адамдар құрады. Олар қызмет бабындағы әрекетімен қоса, қол астындағы халық жөнінде жеткілікті мәліметтер жинау үшін қазақ даласын жан-жақты зерттеуге міндетті еді. Бұл бағытта, әсіресе, тарихшы М.А. Терентьевтің Орта Азияны жаулап алуы 6 атты кітабын ерекше атап өткен жөн. Автор бұл кітапта Орта Азиядағы отарлық әкімшіліктің қызметіне және оның жергілікті халықпен қарым-қатынасына көңіл бөле отырып, шімірікпестен, қазақ даласының билеуші топтарын қазақ халқына қатысты қатал әскери шаралар мен басқару әдістерін қолдануға шақырды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы орыс зерттеушілері В. Поттоның 7, П. Мачулиннің 8, Б. Юзефовичтің 9 және Ф. Лобысевичтің 10 еңбектері тікелей қарастырып отырған мәселенің этнографиясына қатысты қызықты мәліметтер береді.
Орыстың Императорлық Географиялық Қоғамының Орынбор бөлімінің Жазбалары мен Хабарларында, Орынбор Ғылыми Архив Комиссиясының Еңбектерінде жарияланған материалдар атап айтсақ, сол басылымдардың беттерінен алынған Ы. Алтынсариннің11, Т.А.Сейдалиннің12, Б Дауылбаевтың13 және Л.А.Словоохотовтың14 мақалалары қазақ халықтарының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, шаруашылығы, сот ісі жөнінде сөз қозғайды.
Қазақстанды патшалық билігінің тарихы, соол сияқты, И.И.Крафтың 15, А.И.Добросмысловтың16 еңбектерінде де сөз болады. Н.А. Середа еңбегінің өңделген нұсқасы сияқты Добросмысловтың Тарихи очерктері өлке қазақтарының тарихы жайлы материалдармен қоса, Уақытша Ереженің мәтіні, және оған қарсы көтерілістің кейбір тұстары көрініс тапқан.
Бөлім Жазбалары мен Комиссия Еңбектерінің бетінен жаңа әкімшіліқ-басқару жүйесінің құрылы барысы жөніндегі Н.А.Крыжановскийдің сөзі17, Л.Ф.Баллюзектің мәлімдемесі18, И.В.Черновтың19 және Н.Ивановтың20 мақалалары, ол авторлардың отаршылдық мүдде тұрғысынан айтқан ой-пікірлері мен тұжырымдары бізге жаңа реформаның мақсатын, жергілікті әкімшілік қызметінің отарлық мәнін және өлке халқына жүктелген міндеттерді ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында метрополия қазақ даласында мұсылман дінін қудалап, правословиелік миссионерлердің қызметін күшейте бастады. Өздерінің еңбектерінде миссионерлер21 христиан дінін уағыздап, қазақтар арасында православие дінін тарату кажеттілігін баса көрсетті.
Өздерінің өмірін елінің егемендігі үшін күреске арнаған қазақ зиялылары Ә. Бөкейханов22, М. Тынышпаев23 патша үкіметінің отарлық саясатын батыл әшкерлеген тұңғыш қазақ зиялыларының қатарына жатады. Олар революцияға дейін-ақ үкіметтің түпкі мақсаты - қазақтардың жерін тарып алып, оларды әдет-ғұрпынан, салт-санасынан, ата-дәстүрінен айырып, орыстандыру екенін дәлелдеп берді.
Т.Шонанұлы еңбегі24 Ресейдің отарлау саясаты, шаруалар қоныстауын, соның салдарынан көшпелі шауаршылықтың тығырыққа тірелуін жаңаша зерделеуге көмектеседі. ХІХ ғасырдың соңындағы қазақ өлкесінің әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін және ұлт-азаттық қозғалыстарды, патшалықтың отарлық саясатын толық қамтуға көмектескен еңбектер қатарынан П.Г. Галузо25, Г.Сафаров26, М.П.Вяткин27 есімдерін ерекше атауға болады.
Әкімшілік басқару реформаларының дайындалуы, Қазақстандағы отарлық-әкімшілік жүйенің саяси дамуы және қызметі, патшалықтың қазақ жерін отарлау саясаты мен жазалау шаралары Б.С.Сүлейменовтың28, Г.С.Сапарғалиевтің 29 үлкен еңбектерінде айтылды.
Соңғы жылдары Қазақстандық тарихнамада патша үкіметінің оқу-ағарту, орыстандыру бағытындағы саясаты қазіргі заман талабына сай сарапталып зерттелуде. Бұл бағытта жазылған еңбектердің қатарында Н.М.Бехмаханова30, К.А.Жиренчин31, С.Қ.Жақыпбек32 еңбектерін ерекше атап көрсетуге болады. Сондай-ақ М.Қ.Қойгелдиев33, С.М.Мәшімбаев34, Б.Әбдірахманова35, Д.И.Дулатова36 еңбектері жұмысты жазу барысында жетекші рөл атқарды. Жұмыстың деректік негізін ХХ ғасырдың басындағы жарық көрген газет, журнал, орыс шенеуніктерінің жазбалары, қазақ интеллегенциясының мерзімді басылым беттерінде жарияланған мақалалары, ресми құжаттық материалдар 37 құрайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Патшалық Ресейдің 1867-1891 жылдар аралығындағы отаршылдық саясатын толық қамту жұмыстың мақсаты болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін алға мынадай міндеттер қойылады:
Саяси реформаларды енгізу 1867-1868 үшін жүргізілген даярлықты баяндай;
1867-1868 жж. реформаларды талдау және оған баға беру;
Патшалықтың саяси билігінің нығаюы мен оның зардапты салдарын айқындау, бұл тұста 1886-1891 жж, Ережелеріне сүйене отырып баяндау;
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері. Патшалық Ресейдің Қазақстанды толық жаулап алуы ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарындағы бекітілген саяси реформалармен аяқталды. Бітіру жұмысы 1867-1868 жж, Уақытша Ережелерден бастап, отарлық өкіметтің саяси билігінің әбден күшейген кезеңі 1891 жылмен шектеледі.
Жұмыстың методологиялық негізі. Жұмысты жазу барысында қоғам дамуының диалектикалық заңдылықтарына сүйендік. Бүгінгі таңда қалыптасқан жаңа көзқарастармен жазылған тәжірибелі зерттеуші-тарихшылардың еңбектерімен танысып, оларды өте дұрыс айтылған ғылыми теориялық тұжырымдарды да басшылыққа алуға тырыстық. Жұмысты объективтік, ғылыми, тарихи негізде зерттеуге күш салдық.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 60-70 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ РЕСЕЙ ПАТШАЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗГЕРІСТЕРІ
1.1. ХІХ ғасырдың 60- жылдарындағы саяси реформалар: енгізудің себептері, дайындық барысы.
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының орта тұсында Ресей әскері Жетісу, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстаннан Қоқан хандығын біржола ығыстырып тастап, бұл өлкені өзінің әкімшілік-басқару жүйесіне енгізу шараларына кірісіп кетті.
1865 жылы патша үкімімен қазақ даласы мен Түркістан өлкесіне ерекше Дала Комиссиясы шығарылып, ол екі жыл өткен соң бұл өлкені басқаруға қатысты өз тұжырымдарын ұсынды.
1867 жылы наурызда император ІІ Александрдың үкімімен Ресейдің Орта Азиялық иелігінде басқару жүйесін құруға қатысты ұсыныстар даярлау мақсатында соғыс министірі Д.А.Милютиннің төрағалығымен Ерекше Комитет құрылады. Оның құрамында Орынбор генерал-губернаторы Крыжановский, Бас штаб бастығы генерал-адъютант граф Гейден, Азия департаментінің директоры Стремоухов, Ішкі істер министрлігінің жалпы істер департаментінің директоры Мансуров, генерал-майор Черняев, Дала Комиссиясының мүшелері Грис, Гутковский, Гейнс және Проценко сияқты шенеуніктер бар болатын. Комитет келіп түскен түрлі ұсыныстарды талдай отырып және өлкенің сол тұстағы саяси, әскери, шаруашылықтық және әкімшілік жағдайын талдауға ала отырып, мынадай шешімге келді:
1) Түркістан облысын Орынбор генерал-губернаторлығынан бөлу және мұны кейінге қалдырмастан іске асыру;
2) Батыс Сібір генерал-губернаторлығынан Семей облысының бөлігін, яғни Тарбағатай жотасының оң жақ бетін алып, оны әкімшілік тұрғыдан Түркістан облысына қосу;
3) Комитет белгілеген басты тұжырымдарды негізге ала отырып, жаңа шекаралық өлкенің әкімшіліқ басқару жобасын жасау;
4) Жаңа өлкеге әскери-округтық жүйелердің жалпысына бірдей дербес әскери ұйымдық сипат беру. 1
1867 жылы 11 сәуірде Ерекше Комитет ұсынған баяндаманы патша бекітіп, ендігі уақытта Дала комиссиясына жаңа өлкенің әкімшілік басқару жобасын даярлауды, ал Бас Штабқа жаңа әскери округ жөнінде ереженің жобасын жазуды тапсырады.
Министрлар Комитеті жаңа басқару ережесін даярлаушыларға мынадай екі талапты негізге алуды тапсырады: ... әкімшілік және әскери биліктің тұтастығын, олардың бір қолды шоғырлануын, саяси сипаты жоқ барлың ішкі істерді сол халықтың өз ортасынан сайланғандарға жергілікті құқық пен дәстүрге сай жүргізуге беру.
1867 жылы 11 шілдеде патша ІІ Александр империя құрамында Түркістан генерал-губернаторлығын құру жөнінде жарлыққа қол қояды. Осымен бер мезгілде Жетісу және Сырдария облыстарын басқару ережесінің жобасы бекітіледі.
Түркістан генерал-губернаторлығы екі облыстан тұрды: орталығы ташкент қаласы болған Сырдария облысынан және орталығы Верный қаласы болған Жетісу облысынан.
Жетісу облысының оңтүстік-шығыс шекарасы Қытай мемлекетінің Шығыс Түркістан өлкесімен, оңтүстік-батыста Ферғана облысымен, батысында сырдария облысының Әулие-Ата және Семей облысының Қарқаралы уездерімен, солтүстік-батыста Семей облысының құрғақты шекарасы және Балқаш көліне дейінгі аралықты қамтыды.
Ереже жобасы бойынша губерниялық басқару әскери-халықтық аталды да, оны жүргізу генерал-губернаторларға жүктелді. Ал генерал-губернаторды тағайындау немесе босату тек патшаның шешімі арқылы ғана жүрді 6
Облыста басқару ісі әскери губернатор мен облыстық басқармаға тиесілі болды. Әскери губернаторға обылстағы әскери және әскери-халықтық басқару жүктелді, ол счондай-ақ Жетісуда орналасқан қазақ әскерін оның Наказной Атаманы есебінде басқарды. Облыстық басқармаға губерниялық басқару міндеті жүктелді, ол губернаторлық кеңес қызметін, қазыналық палата, мемлекеттік мүлікті басқару және басқа губерниялық әкімшілік және сол мекемелер қызметін жүргізді. Облыстық басқарма әуелде, яғни 1867 ж, уақытша ереже бойынша үш бөлімнен (шаруашылық, қаржы және сот) тұрды. Кейінірек оларға құрылыс (1877) және межелік (1880) бөлімдер қосылды. Бұл бес бөлімдердің тек соңғысы ғана облыстық Земскі жиынынан, ал қалғандары мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылды.
Бұлардан басқа облыстық басқарма жанында облыстағы ормандардың күтімі мен олардан құрылыс материалдарын даярлау мүмкіндігін жобалайтын облыстық орманшы қызметі (1870 ж., Түркістан генерал-губернаторы белгілеген) болды.
Облыстық басқарма өз қызметінде губерниялық басқарманың жеке бөлімдері үшін белгіленген талаптарды басшыдыққа ала отырып, оларды мүмкін болғанша жергілікті жағдайға бейімдеп қолдайға тиіс болды. Ал бұл ретте соңғы шешімді әскери губернатор қабылдады. Еуропалық Ресей губернаторлығына тиесілі жалпы құқықтардан басқа Жетісу губернаторына облыстық басқарма қабылдаған шешімдердің тек өзі келісетіндерін ғана іске асыруға жол беріп, ал келіспейтіндеріне қатысты өз қалағандай шешім қабылдап, ол жөнінде генерал-губернаторға жеткізіп отыруға тиіс болды, ал генерал-губернатор болса соңғы шешімді бекітуге немесе бекітпеуге құқылы еді. Сондай-ақ әскери губернаторға облыстық басқарма отырысында қаралатын істердің арасында оның алдын-ала өз шешімі болуға тиіс деген істер танысуға беріліп отырды. Мұндай құқын облыс басшылары мейлінше еркін пайдаланды. 15
Сот істері қылмыстық және азаматтық сот жүргізу заңы негізінде орындалды, ал сот бөлімі өз қызметін мировой соттар съезі мен қылмыстық және азаматтық соттар палатасы құқы шеңберінде атқарды. Жалпы қылмысқа жататын қылмыстық істерді ол бастапқы айыптау камерасы деңгейінде ғана қарап, ал біржола шешім қабылдауға облыстық әскер бастығы жанындағы әскери сот комиссиясына жіберіп отырды.
Қаржы бөлімін жүргізу ісі кейінірек Түркістан қазына палатасы ашылған соң соның қарауына өтті, ал облыстық басқарма міндетінде: салық төлеуге міндеттілер есебін анықтау, қазыналық палатаға облыс бойынша қазына есебіне түсуге тиіс жиын жөнінде мәліметтер беріп отыру; сауда ісін жүргізу және Верный уездік қаражат бөлімін тексеру қалдырылды. 1889 жылы Омбы қазына палатасы ашылған соң Жетісу бойынша қаржы бөлімінің қызметі соның құзырына өтті.
Оқу бөлімі Жетісу облысы Далалық генерал-губернаторлығы құрамына өткеннен кейінгі уақытта батыс Сібір училищелері бас инспекторы, ал бұл қызмет жойылған соң Батыс Сібір оқу округі қамқоршысы (попечителі) қарауына өтеді. Облыстағы төменгі буын оқу орындарын қадағалау жергілікті училищелері инспекторы уйлесіне тиді. Облыстық басқарма қарауында Халық ағарту Министрлігі билігіне өтпеген, 1887 жылы қазақ ауыл шаруашылық мектептері болып кайта құрылған қазақ интернеттары, оқушылар пәтері мен бұратаналық мектептер болды. Облыстық басқармаға бұдан басқа санаттағы мектептер мен жаңадан ұйымдастырылмақ мектептерге қаржы іздестіру ісі де жүктелді. 28
Пошта ісі Жетісу облыстық пошта бөлімі басқармасына қарады. 1886 жылы Түркістан пошта-телеграф округі құрылғанда облыстағы пошта-телеграф мекемелері соның қарамағына көшті. Ал облыстық басқарма міндетіне пошта станцияларын көлікпен қамтамсыз ету, олардың түрлі мұқтажын өтеу жүктелді.
Бұдан басқа облыстық басқарма тау-кен істерімен де айналысты, металл және басқа қазба байлықтарын іздестіру ісін жүргізуге қатысты рұқсат куәлігін берді. Облыс территориясындағы Бахты, Жәркент және Пржевальскі мекемелері арқылы сыртқы сауда қатынасын бақылау ісі жүргізілді.
Облыстағы қазақ әскері станцияларын басқару ісі алғашқы кезеңде облыстық басқарма құзырында болды, ал 1891жылғы 3 маусым заңы бойынша қазақ әскері басқармасына өтті. Қалаларды басқару ісі 1892 жылы патша бекіткен Қала Ережесіне сәйкес облыс басқармасынан алынып, жаңадан ұйымдастырылған облыстық қала істері мекемелеріне берілді.
Жетісу облыстық басқару мекемелерін құру және олардың жұмысын ұйымдастыру ісі облыстағы тұңғыш әскери губернатор қызметіне тағайындалған негерал Греасим Алексеевич Колпаковскийдің есімімен байланысты. Генерал Колпаковский 1868 ж. 17- қыркүйектегі N 1924 Түркістан генерал-губернаторына жолдаған хатында облыстық басқару мекемелерін ұйымдастыру ісінің салбыр жүріп жатқандығын, сондықтан да оған сеніп тапсырылған істердің өз уақытында және сәтті атқарылмай қалу қаупі бар екендігін айтып, бастығына шағым жасайды. Мұндай мазасыздыққа негіз бар еді. Мәселен, 1867 жылдың қазақ айынан бастап келесі 1868 жылдың 19 акпанында облыстық басқарма ресми түрде ашынлғанға дейін барлық ұйымдастыру ісінің ауытпалығы әскери губернатор мен оның көмекшісінің үлесіне тиген болатын. Облыстық басқарма іске кірісіп кеткенімен де, оның белгіленген шаттық құрамы біраз уақытқа шейін толық бола қойған жоқ-тын. 22
Облыс ашылған бетте оның құзырына Семей облыстық басқармасы, Семей Әскери губернаторы кеңсесі мен Сібір Қазақ әскери басқармасы қарауынан өткен жерлер мен әскер бөлімшелеріне қатысты құжаттар да тапсырылды. Ал 1868 жылдың 1-ші қаңтарында Жетісу облыстық басқармасына Қапал және Сергиопол Округтік Приказдарының, Алатау Округтік Басқармасының сот және шаруашылық іс құжаттары өтті. Анығырақ айтқанда облыстық басқармаға сол мезгілге дейін аталған мекемелерге тән іс құжаттарымен бірге әлі де толық шешімін таппаған істер де өткен болатын.
Облыстық басқарма құрылған жылы оның штат құрамы бар болғаны 16 адамнан тұрды. Құжаттық материалдар да бұл берілген шенеуніктердің сапалық (білім деңгейі) құрамы жөнінде ештеңе айтылмаған. Дегенмен, жыл өткен сайын басқарманың жұмыс ауқымының өсуі кейінірек оның құрамында жаңа бөлімдердің ашылуына, сондай-ақ жаңа штаттық қызметтердің пайда болуына алып келді. Мәселен, 1877 жылы оның құрамында құрылыс бөлімі, ал 1880 жылы межелеу бөлімі ашылды. 1908-1909 жылдары Түркістан генерал-губернаторлығында патша тапсырмасымен болып өткен ревизия кезінде Жетісу облыстық басқарма штатындағы шенеуніктердің құрамы мынадай көрсеткіштермен сипатталған: Әскери губернатор, оның жанындағы ерекше тапсырма бойынша аға шенеунік және кіші шенеунік; вице-губернатор, оның 2 кеңесшісі, ерекше тапсырмалапр бойынша 2 шенеунік, 4 іс қағаздарын жүргізушілер, олардың 4 көмекшілері, есеп істері бойынша шенеунік, Облыстық Ведомствалар редакторы және типография меңгерушісі, 3 аудармашы, тіркеуші, мұрағатшы (архивариус), облыс инженері, облыс архитекторы, кіші архитектор, хатшы және құрылыс бөлімінің 2 чертежнигі, статистикалық комитеттің хатшысы және ауыл шаруашылығы мен оброктық статья бойынша шенеунік. Барлығы 39 штаттық қызметкер.
Граф К.К. паленнің ревизия материалдарында Облыстық басқарма шенеуніктерінің білім деңгейіне қатысты мынадай фактілер келтіріледі. Вице-губернатор, яғни облыстық басқарманың төрағасы уездік училищені аяқтаған, ал қалған шенеуіктердің жоғары білімі бары-8, орта білімдісі-9, бастауыш білімі бары- 14, үйден хат танығаны-5. Жоғары білім барлары: Облыстық басқарманың екі кеңесшілерінің бірі, аудармашылардың бірі, кіші архитектор, су жүйесін меңгеруші, статистикалық комитеттің хатшысы, ерекше тапсырмалар бойынша кіші ешнеунік, құрылыс бөлімінің бастығы және оброктық статья бойынша шенеунің. 35
Басқармадағы 36 шенеуніктің 14-і қазақ тілімен таныс болған. Шенеуніктердің 28-і бұл өлкеде 10 жылдан астам, 3-і бес жылдан астам, ал 5- бес жылдан астам қызмет жасаған.
Шыққан тегі жағынан: дворяндардан- 3, көпестерден-1, шенеуніктің отбасынан-6, мещандардан-7, діни атағы барлардан-5, казактардан-7, шаруалардан-7.
Шенеуніктердің жергілікті тұрғындардан шыққаны бар болғаны-8, олардың екеуі ғана тілмәш қазақтар, ал басқа өлкенеден келгендері 28, олардың жартысы, яғни 14-і Сібір мен дала облыстарынан.
Облыстық басқарманың шаттық құрамы 1917 жылғы ақпан революциясынан кейін, яғни патшалық билік жойылған сәтте жоғарыда көрсетілген құрамда болғандығын байқаймыз.
Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының соңына қарай орнаған әскери губернатор мен облыстық басқарма билік орындарының жергілікті халықтың күнделікті тіршілігі мен өміріне тереңдеп еніп, оларды түбегейлі өзгертуге қажет ешкандай да даярлықтары болған емес. Жергілікті халықтың тұрмысын, оның экономикалық және мәдени жағдайын өзгертуге байланысты оның белгілі бір мақсатты әрекеті де байқалған жоқ болатын. Облыстық әкімшілік құрамындағы межелеу және құрылыс бөлімдері олардың аты көрсетіп тұрғандай, негізінен қоныс аудара келген еуропалықтардың жағдай үшін ашылған бөлімдер еді. Сондықтан да бастапқы кезеңдегі Г.А.Колпаковский сияқты жеке тұлғалар кызметінің жалпы алғанда өлкеге түбегейлі өзгеріс алып келуі, әрине, екіталай нәрсе болатын.
Облыс ашылған бетте оның құзырына Семей облыстық басқармасы, Семей Әскери губернаторы кеңсесі мен Сібір Қазақ әскери басқармасы қарауынан өткен жерлер мен әскер бөлімшелеріне қатысты құжаттар да тапсырылды. Ал 1868 жылдың 1-ші қаңтарында Жетісу облыстық басқармасына Қапал және Сергиопол Округтік Приказдарының, Алатау Округтік Басқармасының сот және шаруашылық іс құжаттары өтті. Анығырақ айтқанда облыстық басқармаға сол мезгілге дейін аталған мекемелерге тән іс құжаттарымен бірге әлі де толық шешімін таппаған істер де өткен болатын.
Облыстық басқарма құрылған жылы оның штат құрамы бар болғаны 16 адамнан тұрды. Құжаттық материалдар да бұл берілген шенеуніктердің сапалық (білім деңгейі) құрамы жөнінде ештеңе айтылмаған. Дегенмен, жыл өткен сайын басқарманың жұмыс ауқымының өсуі кейінірек оның құрамында жаңа бөлімдердің ашылуына, сондай-ақ жаңа штаттық қызметтердің пайда болуына алып келді. Мәселен, 1877 жылы оның құрамында құрылыс бөлімі, ал 1880 жылы межелеу бөлімі ашылды. 1908-1909 жылдары Түркістан генерал-губернаторлығында патша тапсырмасымен болып өткен ревизия кезінде Жетісу облыстық басқарма штатындағы шенеуніктердің құрамы мынадай көрсеткіштермен сипатталған: Әскери губернатор, оның жанындағы ерекше тапсырма бойынша аға шенеунік және кіші шенеунік; вице-губернатор, оның 2 кеңесшісі, ерекше тапсырмалапр бойынша 2 шенеунік, 4 іс қағаздарын жүргізушілер, олардың 4 көмекшілері, есеп істері бойынша шенеунік, Облыстық Ведомствалар редакторы және типография меңгерушісі, 3 аудармашы, тіркеуші, мұрағатшы (архивариус), облыс инженері, облыс архитекторы, кіші архитектор, хатшы және құрылыс бөлімінің 2 чертежнигі, статистикалық комитеттің хатшысы және ауыл шаруашылығы мен оброктық статья бойынша шенеунік. Барлығы 39 штаттық қызметкер.
Граф К.К. паленнің ревизия материалдарында Облыстық басқарма шенеуніктерінің білім деңгейіне қатысты мынадай фактілер келтіріледі. Вице-губернатор, яғни облыстық басқарманың төрағасы уездік училищені аяқтаған, ал қалған шенеуіктердің жоғары білімі бары-8, орта білімдісі-9, бастауыш білімі бары- 14, үйден хат танығаны-5. Жоғары білім барлары: Облыстық басқарманың екі кеңесшілерінің бірі, аудармашылардың бірі, кіші архитектор, су жүйесін меңгеруші, статистикалық комитеттің хатшысы, ерекше тапсырмалар бойынша кіші ешнеунік, құрылыс бөлімінің бастығы және оброктық статья бойынша шенеунің. 35
Басқармадағы 36 шенеуніктің 14-і қазақ тілімен таныс болған. Шенеуніктердің 28-і бұл өлкеде 10 жылдан астам, 3-і бес жылдан астам, ал 5- бес жылдан астам қызмет жасаған.
Шыққан тегі жағынан: дворяндардан- 3, көпестерден-1, шенеуніктің отбасынан-6, мещандардан-7, діни атағы барлардан-5, казактардан-7, шаруалардан-7.
Шенеуніктердің жергілікті тұрғындардан шыққаны бар болғаны-8, олардың екеуі ғана тілмәш қазақтар, ал басқа өлкенеден келгендері 28, олардың жартысы, яғни 14-і Сібір мен дала облыстарынан.
Облыстық басқарманың шаттық құрамы 1917 жылғы ақпан революциясынан кейін, яғни патшалық билік жойылған сәтте жоғарыда көрсетілген құрамда болғандығын байқаймыз.
Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының соңына қарай орнаған әскери губернатор мен облыстық басқарма билік орындарының жергілікті халықтың күнделікті тіршілігі мен өміріне тереңдеп еніп, оларды түбегейлі өзгертуге қажет ешкандай да даярлықтары болған емес. Жергілікті халықтың тұрмысын, оның экономикалық және мәдени жағдайын өзгертуге байланысты оның белгілі бір мақсатты әрекеті де байқалған жоқ болатын. Облыстық әкімшілік құрамындағы межелеу және құрылыс бөлімдері олардың аты көрсетіп тұрғандай, негізінен қоныс аудара келген еуропалықтардың жағдай үшін ашылған бөлімдер еді. Сондықтан да бастапқы кезеңдегі Г.А.Колпаковский сияқты жеке тұлғалар кызметінің жалпы алғанда өлкеге түбегейлі өзгеріс алып келуі, әрине, екіталай нәрсе болатын.
4.2. 1867 жылғы Реформа және жаңа билік жүйесінің Оңтүстік өңірлерге енгізілуі
Облыстық және жергілікті басқару ісінің негізін құрған заңдық құжат 1867 жылы 11 шілдеде бекітілген Жетісу және Сырдария облыстарын басқару Ережесінің жобасы болды. Сегіз бөлімнен тұратын бұд құжатта облыс шеңберіндегі жергілікті басқарудың барлық буынына тиесілі атқарылатын істердің мазмұны белгіленді. Түркістан генерал-губернаторы К.П.Кауфман 1867 жылы 26 қазанда Жетісу облысының әскери губернаторы болып бекітілген Г.А.Колпаковскийге жолдаған N12 нұсқау хатында оған облыстағы жергілікті әкімшілік басқару мекемелерін ұйымдастыру ісіне кірісуді тапсырып, бұл жұмысты жүргізудің реті мен орындаушыларына, аяқтау мерзіміне шейін көрсетіп береді.
Ереже жобасы бойынша облыста бе, яғни Сергиополь, Қапал, Верный, Ыстықкөл және Тоқмақ уездерін құруға тиіс болды. Олардың шекарасы да белгіленді. Сергиополь уезінің солтүстіктегі, батыстағы және шығыстағы шеті жетісу облысының шекарасын білдірді. Оңтүстікте бұл уезд Басқан өзені арқылы Қапал уезімен шектесті. Қапал уезінің оңтүстіктегі шекарасы Іле өзені болды. Верный уезінің оңтүстік батыс шекарасы Балқан көлі мен Шу өзені арасын бөліп жатқан тау жоталары Шілік және Үлкен Кебін өзендерінің жоғарғы сағасын бөліп жатқан таулармен жүріп, одан әрі Шіліктің оң сағасын Ыстықкөлден бөліп жатқан жоталармен бойлай отырып, Сантаж ауына жетіп, одан Кеген өзені бойымен жоғары Қытай шекарасына барып тірелді. Верный уезімен шектесетін Тоқмақ және ыстықкөл уездерінің шеті облыстың шекарасын білдіді. Бұдан екі уезд өзара Үлкен Кебіннің сол сағасын Ыстықкөлден бөліп жатқан Алатау жотасымен, сондай-ақ Шу өңірін Қошқар мен Қаракөл өзендерін сол сағасын бөліп жатқан таулармен өтетін болып белгіленді. 9
Жаңадан белгіленген уезд бастықтарының міндетін атқарушыларға уезд бастықтары тағайындалып, іске кіріскенше бұрынғы округтық приказға жүктелген іспен айналысу міндеттелді. Осы ұсыныс хатымен генерал-губернатор жаңа билік жүйесі ұйымдастырылып біткенге шейін облыстағы барлық сот істері уақытша тоқтата тұруды тапсырды. Мұндай шекара енді ғана құрыла бастаған жаңа билік жүйесіне жергілікті халық тарапынан сенімсіздік туғызбау үшін қажет еді.
Уездердің ашылуымен бір мезгілде жергілікті халық арасында болыстық және ауылдық басқару орындарын ұйымдастыру мақсатында бес қайта құру Комиссиялары құрылып, оларды басқару уезд бастығы міндетін атқарушыларға жүктелді. Оларға көмекке бір әскери лауазымдағы немесе уездік сотқа белгіленген адамдар қосылды.
Орыс әкімшілігі үшін ең негізгі және біраз күрделілігі бар іс, әрине, қазақ және қырғыс ауылдарын әкімшілік бөліктерге (ауыл және облыс) болу, сондай-ақ олар үшін жергілікті билік аппаратын құру болғандығы айқын. Отаршыл әкімшіл құжаттарында жергілікті ауылдарды басқару ісін жүргізетін орындарды туземная администрация, яғни бұратаналар әкімшілігі атады.
Жергілікті ауылдық және болыстық басқару аппараты мен қызметін сондай-ақ өзгеру эволюциясын мүмкіндігінше дәл бере алатын құжаттар өте аз кездесеті. Сонымен, 1867 жылдың соңы 1868 жылдың алғашқы жартысында, яғни, бас-аяғы 7-8 ай көлемінде Жетісу өңіріне жаңа әкімшілік басқару жүйесі енгізілді: болыс, билер, аулынай, елубасы, онбасы. 37
Болыс басқарушысының кеңсесі өзінен басқа хатшы және түрлі тапсырмалар орындаушы жігіттен тұрады. Болыс басқарушысының жалақысы болыстық тұрғындардың саны мен әл ауқатына сай, жылына 300 сомнан 500 сомға дейін болып белгіленді. Айлынай мен оның көмекшілерінің жалақысы 200 сомнан аспауға тиіс болды. Билерге арнайы жалақы белгіленген емес.
1867-1686 жылдары қазақ жеріне орнатылған әкімшілік басқару жүйесі ең жоғарғы сатысы генерал-губернатор кеңсесінен бастап, оның ең төменгі сатысы болыс басқарушы мен ауыл старшынына дейін бүтіндей ғасырлар бойы ішкі ресейлік тарихи эволюция нәтижесінде қалыптасқан басқару жүйесі болатын. Жаңа ереже жобасы бойынша болыстық және ауылдық әкімшіліктердегі қызметкерлерді сайлау, салықты ауыл және жеке отбасыларына бөлу және басқа қоғамдық істерді атқару түгелдей бұрынғы ақсуйек, ықпалды топтарға емес, ауылдастар сайлаған елу басылары мен онбасылардың құзырына берілген-тін. Жаңа тәртіптің ең түйінді жері осы тұс болатын. Орыс билігі қазақ бұқарасына ықпал үшін күресте белсенділікті өз қолына алуға тырысты. 15
Жаңа басқару жүйесін енгізушілер болыс басқарушысын, аулынай және билерді сайлау арқылы рулық қатынастарға соққы берумен үміттенді. Халық арасында басшы орындарға әділ, дұрыс адамдарды сайлап алуға мүдделілік артады, сөйтіп халықтың жаңа жоғарғы орыс өркетниетінің артықшылықтарына, оны орнықтыратын әкімшілік жүйесінің келгеніне көзі жете бастайды деп түсінді. 1870 жылы 5 қыркүйекте болып өткен облыстық басқарманың жалпы мәжілісінің хаттамасында: Ереже жобасы бойынша әкімшілік мекемелерінің бәрі де рулық негізді жою бағытынды құрылған: барлық қызметкерге сайлау, салықты бөлу және қоғамдық істер рубасылары мен байларға емес, шаңырақ иелерінің басым бөлігінің мүддесін білдіретін сайлаушыларға берілген. 23
Сондықтан орыс билігінің Ереже жобасының дәл қолдану барысының қатаң бақылауы нәтижесінде рулық тұрмыс салт, анығырақ айтқанда оның зиянды көрінісі болған ру басыларының өктем де әділетсіз билігі уақыт өте жойылады,- деп көрсетілді. Бұл жергілікті халықтың ішкі өмірін терең және дәл түсіне алмағандықтан, оны мағынасыз қарабайыр тіршілік деп танудан туған үстіртпікір болды. 1867-1868 жылдары болып өткен алғашқы сайлау нәтижерелі соны көрсетіп берген еді. Оны билік орындарының өздері де мойындайды. Заңдық шаралар халық тұрмысын бірден өзгерте алмайды,- деп мойындады жоғарыда аталған облыстық басқарма мәжілісі. Рулық негіз халық тұрмысы мен санасында өзінің қуатын толық сақтай отырып, жаңа тәртіппен айқасқа түсіп, мүмкін болған жерде оның сыртқы көрінісін өз пайдасына пайдалануға тырысуға тиіс-тін. Соның нәтижесінде жаңа құрылымды енгізгенде болыс басқарушыларының, оларға кандидаттардың, би және ауыл старшындарының басым бөлігі бұрынғы ру басылары, манаптар, сұлтандар, олардың туыстары мен жігіттері болып шыға келді. 24
Жаңадан енгізілген билік жүйесін рубасылары мен байлар өздеріне берілген артықшылық есебінде қабылдап, барлық қызметті өзара бөліске салды. Мәселен, Қапал уезіндегі Арасан болыстығының басқарушысы болып Есенбек Танекин, ал оған кандидат болып әесі тәнеке, Томақ уезіндегі Сарыбағыш болыстығының басқарушысы болып Мырзалы Жантаев, ал оған кандидат болып інісі Мананай сайланған еді. Қайсібір екі немесе одан көп рудан құрылған болыстарда болыс басқарушысы болып ішіндегі ең үлкен рудың басшысы, ал оған кандидат болып келесі кішірек рудың басшысы сайланды. Осылайша сайлау ісіне рулық мүдде тұрғысынан келу болыс, старшын және билік қызметіне қабілетсіз, лайық емес адамдардың келуіне жол ашты. Қарапайым халық алғашында бұл қызметтегідамадардың атқаратын міндетін түсіне алмады, оларға артықған жүкті құрмет атақ деп ұқты.
1870 жылы облыс губернаторы генерал Колпаковскийдің тапсырмасымен Сергиополь уезіндегі халыққа Ереже жобасын түсіндіруге шыққан ерекше тапсырмалар бойынша шенеунік подполковник Рейнталь Тасбоқан өзені бойында отырған Арғанаты болсыныдағы сайлаушылардан өз құлағымен естіген мынадай бір оқиғаны баяндайды. Осы болыстың басқарушысы Тынысбай деген кісі қызметтен кететінін мәлімдеп, оның орнын Назыккай алып, ал болысқа кандидаттың орны бос қалады. Шілде айының орта тұсында болыстыққа келген уезд басшысының кіші көмекшісі Құнанбай Өскенбаев елубасыларды жинап, кандидатты сайлау жөнінде айтып, бұл орынға Бекбосын деген кісінің сайланатындығын мәлімдеп, елубасыларға алдын ала даярланған қаулыға қол қоюды талап етеді. Сайлаушылар уезд басшысы көмекшісіне қарсылық көрсетіп, дауыс беруге шар-талап етіп, оның үстіне араларына 12 сайлаушының жоқ екенін айтып, мұндай сайлау тәртібімен келіспейтіндіктерін білдіреді. Құнанбай Өскенбаев сайлаушылардың келтірілген пікірлерін құлаққа ілместен, оларға зекіп, ұрсып қаулыға қол қойдырады. 24
Халық арасында міне осы сыңайдағы Ереже жобасында көрсетілген заңдық ұстанымдарды өз мағынасы және дәрежесінде түсіне алмаушылық жеткілікті еді. Өзінің қызмет ауқымы мен міндетін тура ұғына алмаушылық немес оны жүзеге асыруда асыра сілтеушілік, әсіресе болыс басқарушылары арасында көп кездесті. Болыс басқарушылары өздерін болыстағы барлық істерді шешуге құқылы рубасыларындай сезінді. Билер сотының ісіне, болыстағы сайлаушылар анықтауға тиіс отбасына салық бөлуге араласты. Олар өздерінің негізгі Ереже жобасына сәйкес функциялық міндеті: а) өз болыстағы шеңберінде тыныштық пен тәртіпті сақтау, адамдардың жеке және меншіктік құқының бұзылуына жол бермеу; ә) үкімет және жергілікті басқарушы орындардың шығарған заңдары мен үкімдерін жұртқа жеткізіп, әрі олардың орындалуын қадағалау: (Ереже жобасының параграф 109); билердің болыстық съездеріне қатынасып, тәртіп сақталуын бақылау (паранраф-196), билердің талап теуі бойынша жауапкерлер мен куәларды шақырту (парараф-207) және сот шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ету (параграф-111) және басқа сол сияқты екендігін түсінгісі келмеді. Болыс басқарушылары азаматтарды соттауға, сондай-ақ оларға салынатын салық ісіне араласуға құқылы емес-тін. 37
Тура осы мазмұндағы түсінбеушіліктерді аулынай, елубасы және онбасыларда жіберді. Мәселен, соңғы екі қызметтегілер салық ісіне келгенде өздерін полицейлер міндетін атқарушылар есебінде сезініп, өздері сайлаған аулынай мен болыс басқарушыларының бұйрықтарын орындады.
Осы мазмұндағы қайшылықтар билердің сатусы мен қызметінде байқалды. Мәселен, Ереже жобасының 183 параграфына сәйкес билерді болыс басқарушыларымен бір мезгілде сол бір құрамдағы сайлаушылар сайлады. Ал сайлаушыларға ауылнайлар мен болыстар өздеріне тәуелді адамдарды, сондай-ақ өз пікірі жоқ жағымпаздарды бекітті. Сайлаушылардық сапалық құрамының төмен болуы билердің қатарына ескі қазақ билеріндей ешкімге жалтақтамай әділ шешім қабылдай алатын адамдар емес, керісінше болыс бастығына тәуелді, қабілетсіз адамдар сайланып жатты. Сөйтіп халық соты дербестігінен айырылды, параға сатылатын қызметке айналды. Бұған қосымша билер сотының өз үкімін іс жүзіне асыру құқы мен күші жоқ-тын. Сондықтан да билер өздері шығарған үкімді орындату үшін болыс бастығына өтінішпен қайырылуға мәжбүр болды. Өз ретінде болыс бастықтары ел алдында билердің беделі неғұрлым төмен болса, өздерінің беделінің соған сай өсе түсетіндігін жақсы білді. Міне бұл жағдайды байқаған ауыл адамдары өз мәселесін билерден гөрі тікелей болыс басқарушысына барып шешіп алуды жөн көрді. Болыстар сот істеріне араласуға қатаң тыйым салған Ереже жобасының 196- параграфы билердің беделін түсірді. Сөйтіп билік айтушының ел арасындағы беделі мен әділдігіне негізделген қазақтардың байырғы билер институты келмеске кетіп, оның орнын сайлану арқылы келген ешнеуніктер басты.
Уақытша ереже ресми түрде қазақ қоғамының әлеуметтік қатынастарына да өзгерістер енгізді. Қазақтардың бәрі, соның ішінде сұлтандар да, құқықтық жағынан село тұрғындарына жатқызылды. Басқа сословиеге өту тек Ресей империясының жалпы заңдарының негізінде жүзеге асырылатын болды. Демек, егер сұлтан дар мен билер дворяндық жағдайға көтерілгілері келсе, патша құзырына құлдық ұрып, беріле қызмет етулері керек болды. Сонымен, Уақытша Ереже арқылы, патша үкіметі сұлтандардың артықшылық жағдайларын жойып, оларды қолдау саясатын тоқтатты. Патшалық қазақ даласында орыс әкімшілігінің нығайта отырып, отарлық саясатын жүзеге асыруда енді болыстар мен старшындарды өзінің басты тірегіне айналдыруды көздеді. 27
Уақытша Ереже бойынша, Қазақстанды түпкілікті отарға айналдыру бағытындағы әкімшілік қайта құрулар көптеген экономикалық шаралармен күшейтілді. Құжаттың негізінде қазақ жерлері мен ормандары Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Бұдан былай патша үкіметі қазақтың өз жерін өзіне тек қоғамдық пайдалануға ғана беретін болды. Жер мәселесінің осылайша шешілуі патша үкіметіне қазақ жерлерін жаппай отарлауға мүмкіндік берді. Ресейден қоныс ауларып келгендерге құрылыс жұмыстары үшін, егіншілікпен, саудамен, қолөнермен айналысу үшін тегіннен-тегін жерлер, ағаштар алу құқығының берілуі жаппай отарлаудың бастамасы еді.
Уақытша Ережелердің көмегімен салық жүйесіне де өзгерістер енгізілді. Түтін салығы екі есе ұлғайтылып, әр шаңырақ жылына 3 рубль төлеуі тиіс болды. Онымен қоса, жергілікті әкімшілікті және ауылдарға келген патша шенеуніктерін асырау, баптау күту, халық ағарту ісін, жолдар мен көпірлер құрылысын өтеу сияқты міндеткерліктер де халықтың мойнына жүктелді. ережеде көрсетілген түтін салығын есептеу тәртібі отаршыл әкімшіліктің талай қулық-қиянаттарға баруына жол ашып берді.
Уақытша Ережеде мұсылман дінінің қазақтарға және қазақтардың қоғамдық өміріне ықпалын шектеуге бағытталған шаралар да қарастырылды. Қазақтардың рухани істері Орынбор мұсылман қоғамының қармағынан алынып, Ішкі істер министірлігіне бағындырылды (251-252-баптар). Әр болысқа бір ғана молда белгіленіп, өз бетімен мешіттер салуға, мұсылман мектептерін ашуға тиым салынды. Ережеде мұсылман дін иелерінің құқығына көптеген шектеулер қойылса, керісінше, христиан дінін қабылдайтын қазақтарға жеңілдіктер берілді. Қазақтарға балаларын ана тілінде оқытуға тыйым салынып, орыс-қазақ мектептерінің ашылатыны айтылды. Осылайша, Ережеде қазақ даласында әкімшілік қайта құрулар жасау-өлкені орыстандыру мақсатында рухани отарлау жұмысымен қатар қойылды.
Қазақстанды басқару ісін қайта қарауға бағытталған әкімшілік басқару реформалары қазақ халқының тұрмыс жағдайын жақсарту, олардың өміріне мүмкіндігінше көбірек азаматтық енгізуді көздеген патшаның әкелік қамқорлығы емес, қазақ даласында отыршыл әкімшілік органдарды нығайту арқылы өлкені Ресей империясының түпкілікті отарына айналдыруды заңды түрде бекіту мақсатын көздеген бағдарлама болды. Оған Уақытша Ережені дайындау жұмысына қатысқан Л.Баллюзектің мына сөздері де куә: Уақытша Ережені дайындаған кезде біз тек қырғыздардың тұрмысынжақсартып, салықтарды ұлғайтуды ғана емес, ең бастысы, бұрын тек сөз жүзінде ғана иелениіп келген өлкеде өзіміздің билігімізді нығайтуды мақсат еттік; сондықтан Жаңа Ереже бұл мақсатқа толығымен жетудің бастапқы нүктесі ғана бола алады, ал ол үшін біздің үкімет көптеген құрбандықтарға баруы қажет, онсыз Жаңа Ереже ... халықтың өміріне енбей, тек қағаз жүзінде ғана қалып, халыққа да, үкіметтің мүддесіне де ешқандай пайда әкелмейді.
Уақытша Ереже бойынша, Қазақстанды түпкілікті отарға айналдыру бағытындағы әкімшілік қайта құрулар көптеген экономикалық шаралармен күшейтілді. Құжаттың негізінде қазақ жерлері мен ормандары Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Бұдан былай патша үкіметі қазақтың өз жерін өзіне тек қоғамдық пайдалануға ғана беретін болды. Жер мәселесінің осылайша шешілуі патша үкіметіне қазақ жерлерін жаппай отарлауға мүмкіндік берді. Ресейден қоныс ауларып келгендерге құрылыс жұмыстары үшін, егіншілікпен, саудамен, қолөнермен айналысу үшін тегіннен-тегін жерлер, ағаштар алу құқығының берілуі жаппай отарлаудың бастамасы еді.
Уақытша Ережелердің көмегімен салық жүйесіне де өзгерістер енгізілді. Түтін салығы екі есе ұлғайтылып, әр шаңырақ жылына 3 рубль төлеуі тиіс болды. Онымен қоса, жергілікті әкімшілікті және ауылдарға келген патша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz