ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҚИССА МЕН ДАСТАН ЖАНРЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
МAЗМҰНЫ
КІPІCПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҚИССА МЕН ДАСТАН ЖАНРЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ НӘЗИРАШЫЛДЫҚ ҮРДІС ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҚИССАЛАР МЕН ДАСТАНДАРДЫҢ ТИПОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Иcлaм дінінің ықпалы шығыcтық әдeбиeткe де өзгepіcтep алып келді. Шығыc әдeбиeтіндeгі сарындық және жaнpлық өзгeшeліктep орта ғасырлық түркі шығармаларына да белгілі бір дәрежеде әсер бepді. Орта ғасырлық қазақ әдeбиeтінің Х-ХІІ ғacыpлapдағы дaмyының aлғaшқы тyындылары діни, филocoфиялық, дидaктикaлық, нәзирагөйлік бағытта болғанымен, көркем шығармалар ретінде белгілі бір шығыстық сарындар мен жанрлар тұрғысынан жазылған мұpaлap бoлып тaбылaды. Сондай шығармалардың қатарына қазақтың қиссалары мен дастандарын жатқызуға болады. Қазақ арасына мол тараған шығыс әдебиетінен келген ғашықтық, эпикалық, батырлық сипаттағы әңгіме-өлең, поэма-дастандар қисса деген атпен басылып тарағаны белгілі. Қисса қазақ әдебиетінде, әсіресе, кітап бастыру жұмысының жандана бастаған кезеңі ХІХ ғасырдың басынан бастап кең өріс алды. Біріншіден – қазақ халқының ауыз әдебиеті басқа көршілес Орта Азия халықтарының фольклорындай Шығыс тарапынан келген аңыз, дастан, хикаялармен толысып, тарамдала түсті. Екіншіден, кітаби ақындар Шығыстың классикалық әдебиеті, аңызы мен қазақтың ауыз, жазба әдебиеті аралығындағы дәнекерлік, жалғастырушы, әрі көпір секілді қызметті атқарады.
Әсіресе, Шығыс әдебиетінің ықпалы айрықша болды. Шығыстың классик ақындары жырлаған қисса-дастандарымен қатар, шығыстың новеллалық, романдық тақырыпта жырланған дастандары да қазақ арасына кеңінен жайыла бастады. Қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандар жанрына Шығыс аңыз-ертегілерінің сюжеті бойынша жазылған көлемді көркем шығармалар, жыр-дастандарды жатқызамыз. Қисса-дастандар қазақ әдебиетінде ХІХ-ХХ ғасырларда кең өріс алған. Қазіргі таңда әдебиетшілер алдында тұрған ең басты міндеттердің бірі осы шығыстық сюжеттер негізінде жырланған қисса-дастандарды барынша толық әрі жан-жақты меңгеру арқылы олардың жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, мән-маңызын терең тексеру, құнды мәтіндерге барынша текстологиялық салыстырулар жүргізу, әдебиет тарихының басты кезеңдеріне барлау жасау тәрізді жұмыстар жүргізу болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ ауыз әдебиетінің көптеген жанр- ларының жиналып, баспа жүзін көргеніне, олар жөнінде азды-көпті ғылыми пікірлер айтыла бастағанына ғасырдан артық уақыт өтті. Жанрлардың ішінде ең көп зерттеліп, жарияланғаны батырлар жыры мен ғашықтық жырлары десек қателеспейміз. Эпостың бұл екі түрі арқылы халық өз тарихындағы елеулі оқиғаларды сөз ете отырып, дүниетанудағы көзқарас, түсініктерін жырлайды. Әйтсе де қазақ халқының эпикалық поэзиясы тек батырлар жыры немесе ғашықтық жырлармен шектелмейтіні белгілі. Көлемі, тақырыбы жағынан сан алуан, көпшілікке белгісіз, толық жиналмаған, зерттелмеген халық туындылары баршылық. Бұл әлі де болса зерттеуді қажет ететін тақырыбы, сюжеті, идеясы, образдар жүйесі және көркемдік бейнелеу құралы жағынан дәстүрлі батырлық және ғашықтық жырларға ұқсамайтын туындылар – қиссалар мен дастандар. Қиссалар мен дастандар қазақ әдебиетінің мазмұн мен форма жағынан қалыптасуына зор ықпал етті. Қазақ қисса, дастандарының фабулалық негіздерін біріншіден, шығыстық материал, екіншіден, жергілікті материал құрайды. Осы зерттеу жұмысының өзегі ретінде фабулалық негізі шығыстан келген аңыз-әңгімелер, оқиғалар арқау болған дастандар мен қиссалар алынып типологиялық жағынан талданды.
Ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы. Қисса-дастандар ел арасына кең таралғанына қарамастан осы кезге дейін түпкілікті зерттеліп болды деп айтуға келмес. Бір айта кетерлігі, соңғы жиырма жыл ішінде ғана қисса-дастандарға едәуір көңіл бөлініп келеді. Бұның бір дәлелі ретінде М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Ғылыми кеңесі ұсынған Бабалар сөзі көп томдығын айтуға болады.
Фольклортанушы ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде кейбір дастандардың жанрлық белгілерінің сақталатыны және өзге шығармалармен кей жерлері типологиялық тұрғыдан ұқсас болып келетіндігі айтылған. Мұндай құбылыстан шығыстық сюжеттің негізі арқау болған қазақ дастандары да шет қалмаған. Яғни, қазақ дастандарының болмысы батырлық, ғашықтық, тарихи жырлардан біршама бөлек болып қалыптасқанымен, олар өз бойына осы тектес шығармаларға тән жалпы типологиялық қасиеттерді жинақтады. Бұл қисса-дастандардың барлығы да сол тұстағы әдебиетіміздің даму сипаттарын аша түседі. Сондықтан шығыстық қисса-дастандардың көркемдік ерекшеліктерін айқындау, типологиялық тұрғыдан зерттеу әдебиеттану ғылымының қазіргі көкейкесті талаптарынан туындап отыр. Себебі бұл дастандарды әлі де болса жаңа қырынан зерттеуді қажет етіп тұрған құнды дүниелер қатарында қарауымыз керек. Міне, осындай тұрғыдан алғанда біздің де жұмыс қисса-дастандардың жанрлық табиғаты мен көркемдік-эстетикалық өрісі тұрғысынан зерделенді. Диплом жұмысының түйіндері мен негізгі нәтижелерін, басты пайымдаулары мен ой-тұжырымдарын қазақ әдебиеті тарихына қатысты еңбектерде, жоғары оқу орындарының филологиялық мамандықтарына арнап оқытылатын дәрістерде, сонымен қатар ежелгі және көне әдебиет бойынша белгіленген базалық және элективті курстарда қолдануға болады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бұл жұмыстың мақсаты – шығыстық қисса-дастандардың көркемдік ерекшелігін, нұсқаларын салыстырып, талдау жасау. Шығыстық сюжеттің негізінде қайта жырланған қисса-дастандардың маңызын ашып, көркемдік ерекшелігін, типологиясын анықтауды көздейді. Осы аяда бірнеше қисса-дастанның қазақ әдебиеті тарихында лайықты орны бар екенін ғылыми дәйектеуді мақсат етеді. Осы мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттер:
- қазақ әдебиеттану ғылымында қисса мен дастан жанрының қалыптасу тарихы мен зерттелуін қарастыру;
Шығыстық қисса-дастандардың қазақ әдебиетінен алатын орны мен олардың шығу тарихынан деректер келтіру;
қисса-дастандардың жанрлық ерекшеліктерін саралау;
нәзиралық дәстүрмен жырланған дастандарды қарастыру;
зерттеу нысанына алынған дастандарды типологиялық тұрғыдан қарастыру.
Жұмыстың нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде шығыстық қисса-дастандар мен олардың белгілі бір нұсқалары алынып, типологиялық тұрғыдан қарастырылады. Жұмысқа нысан болған мәселенің шешімін іздеуде қазақ әдебиеттануының жетекші өкілдерінің, зерттеуші ғалымдардың еңбектері назарға алынды.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері. Осы зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде жұмысқа нысан болған мәселенің шешімін іздеуде қазақ әдебиеттануының жетекші өкілдерінің, зерттеуші ғалымдардың еңбектері қарастырылды. Атап айтқанда, М. Әуезов, С. Мұқанов, Б. Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсенбаев, Е. Ысмайылов, Н. Келімбетов, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, Р. Бердібай, Р. Нұрғали, Ә. Қоңыратбаев, Ш. Ыбыраев, Ү. Сұбханбердина, Ө. Күмісбаев, Б. Әзібаева, А. Қыраубаева, У. Асатов, Т. Тебегенов, С. Исматова, М. Төлегенов, т.б. зерттеушілердің еңбектеріндегі теориялық-әдіснамалық тұжырымдар негізге алынды.
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҚИССА МЕН ДАСТАН ЖАНРЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақ әдебиетінің сонау замандардан бері өсіп өркендеп келе жатқандығына еш дау жоқ. Біздің мәдениетіміздің қайнар бұлағы – әдебиет, яғни әдеби жырлар, халық ауыз әдебиеті, сан алуан өлең жыр-дастандар, қисса-хикаялар, ақсақалды қарияларымыздың асыл сөздері, сәнді де сазды төгілген күй термелері және т.б. Әр бір ұлт мәдениетінің, әдебиетінің өзіндік өсу, қалыптасу жолы және өзіне тән ерекшеліктері бар. Сол секілді қазақ әдебиеті де негізінен діни наным-сенімдермен тығыз байланыста болды. Егер он ғасырға артқа қарай шегінер болсақ, сол кездегі жырлар мен әдеби шығармаларда діни терминдер немесе діни тұрғыдағы сөздердің табылмауы мүмкін емес. Әдебиетіміздің діни сеніммен тығыз байланысы халық болып қалыптасқан кезден Кеңес өкіметі құрылған жылдарға дейін жалғасып келді. Кеңес өкіметі орнап, дін апиын деп танылған соң, діни тұрғыда жазылған шығармаларды теріс пиғылды деп танып, оқырманнан айыруды қолға алды. Дегенмен, Кеңес халқы сырттай Құдай жоқ дегенімен, іштей тәубесіне келіп жататын.
Біздің еңселі ел болып, шаңырағымызды көтеріп, мемлекет болып қалыптасқан хандық құру кезеңімізді тарих ғалымдары ХV ғасыр деп көрсетіп жүр. Қазіргі қазақ жерін біздің мемлекет пайда болмай тұрып түркі тілдес тайпалар мекен еткені баршамызға мәлім. Сол түркі тайпалары, яғни, біздің халқымыз Ислам діні келген уақыттан бастап жаңа дінді қабылдап мұсылман болған. Біздің халқымыз XV ғасырда өз алдына мемлекет болып құрылған болса, VII ғасырда Алла тағала тарапынан соңғы Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарға жіберілген Ислам діні қазақ жеріне сонау түркілер заманында яғни ІХ-Х ғасырда келді. Ислам діні түркілерге (қазіргі қазақ жеріне) зорлық-зомбылықпен орнатылмаған. Ислам дегеннің өзі бейбітшілік деген мағына білдіретіні белгілі. Сол уақытта түркілер Көк Тәңіріге табынған, яғни Ұлы Жаратушыны көкте деп білген. Арабтардың жаңа дінді уағыздауымен түріктер мұсылман болды. Ислам тек дін емес ғылым да әкелді, онымен бірге араб әдебиетін де жетелей келді. Ислам дінінің қасиетті кітабы – Құран. Ол – араб әдебиеті тарихынан ең алғашқы жазба ескерткіш ретінде үлкен орын алды. Өйткені, ол араб тілінің сақталып қалуы мен өзге елдерге тарауы, араб тілі грамматикасының қалыптасуына барынша әсер етті. Кейінгі ғасырларда өмір сүрген шығыстың ақын, жазушылары (біздің елімізден шыққан ақын жыраулар да), шежіреші, тарихшы, жағрапияшылары Құраннан көп дәйектемелер алып, өз шығармаларында пайдаланып отырған.
Қисса арабтың әңгіме, тарих деген сөзі. Кейде баяндау деген де мағынаны береді. Түркі халықтары тілінде қиссалық әдебиеттің пайда болуы да тікелей араб әдебиетінің әсерінен десек, қателеспейміз. Өйткені түркі жазбаларында қисса деген сөзді алғаш рет XIV ғасырдағы Рабғузидің Қисас-үл әнбия (Әулиелер тарихы) кітабының атынан, бұдан кейінгі қиссалардың аты да араб грамматикасы заңдылығымен Қисса-и... болып келеді.
Қазақ сахарасында өткен ишан, қожалар жас балаларға, ең алдымен, қиссаларды үйреткен. Көгілташ, Қарнақ медреселерінде оқыған шәкірттер Рабғузидің Қисас-үл әнбиясымен танысты. Бұл үрдіс мың жыл бойы жалғасты.
Олардың Сыр мен Батыс, Арқа өңіріндегі көрнекті өкілдері Шораяқтың Омары, Мәшһүр Жүсіп, Тұрмағамбет Ізтілеуов, Шегебай Бектасұлы, Қашаған Күржіманұлы, т.б. Құран қиссаларын жыр-өлең түрінде шығарып, халыққа таратты. Соның арқасында қарапайым халық Құранның мазмұнына жетік болды. Өнеге шашқан жыршылық, Құдайға ол да құлшылық деген сөз осыдан қалса керек.
Алғашқы қиссалардың мазмұнының, негізінен, мұсылман дінін уағыздайтын ертегі, әңгімелермен шектелуінің себебі де сондықтан. Кейін махаббат, ерлік тақырыптарын жыр еткен қиссалар шыға бастаса да, олардың бірқатарының негізгі мазмұны ислам дінінің кереметтерін насихаттауға арналатын.
О баста шығыс әдебиеті сюжетіне құрылған көлемді, уақиғалы шығармаларды қисса деп атаса, кейін бұл термин талғаусыз, әйтеуір, баспа бетін көрген, өлеңмен жазылған дүниелердің бәріне де қосыла берген тәрізді. Дегенмен, қисса термині бастапқы мағынасына сай әңгіме, тарих деген ыңғайда көбірек қолданылған.
Қисса деген атпен қазақ тілінде шығыс әдебиетіндегі белгілі сюжетке құрылған лирикалық поэмалар, ислам дінінің бес парызын насихаттайтын насихатнамалар, қажыға барғандардың жолжазбалары, өлген адамдарды мадақтайтын арнау өлеңдер, әртүрлі медициналық, ветеринарлық тақырыпқа жазылған кеңестер де жарық көреді.
Негізінен, XIX ғасырдың 70-80 жылдарынан басталатын бұл еңбектер Қазан төңкерісіне дейін біршама етек алып, кең жайылды. Тек қана XIX ғасырдың аяғына дейінгі: 20-30 жылдарда, Қазақ КСР ҒА орталық кітапханасының библиографиялық көрсеткіші бойынша, қазақ тілінде 100-ден астам атпен қисса-хикаялар жарық көріпті. Бұлардың таралымы бізге мәлім емес, алайда кейбір қиссалардың, әсіресе қазақтың ауыз әдебиет үлгілерінің сол жылдар ішінде 5-тен 10 мәртеге дейін қайта басылып тарағанын ескерсек, бұл әдебиетке халықтың қаншалық құштар болғанын айқын көруге болады.
Тілі бөтен, ділі басқа, ғұрпы мен салты, дәстүрі мен талғамы бір-біріне ұқсамайтын шалғай жатқан әр түрлі елдерді өзара жақындастыратын құндылықтардың бірі – көркем шығармалар, яғни рухани дүниелер. Осындай, рухани дүниелер қатарына жататын және оны ерекшелеп сөз етуге тұрарлық құндылықтарымыз, сөз жоқ, шығыстық қиссалар мен дастандар екендігі анық.
Қисса-дастандардың сюжеті түркі халықтарына ортақ болғанымен, оларды қайта жырлаушылар – қазақ ақындары немесе қазақша жақсы білген басқа ұлт өкілдері. Сондықтан бұлар қиссада сөз болатын оқиғаларды шама келгенше қазақ шындығына жақындатуға тырысқан, сол себепті олардың тілінде де ортаазиялық түркі әдеби тілінің жалғау-жұрнақтарына қарағанда халықтың сөйлеу тіліне тән үлгілер көбірек орын алған. Бұлардың ара салмағы қиссаның тақырыбына, авторына қарай әр қиссада әртүрлі болып келеді. Бұл қиссалардың тақырыбы тек діни ғана емес, көбіне адамгершілік, махаббат және тәрбие мәселесіне арналады, өлеңдік көркемдігі, идеясы аса жоғары болмағанымен, бұлардың көпшілігінде образды теңеулер, әдемі көріністер, суреттеулер кездесіп қалып отырады.
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының мәдениетіне, әдебиетіне әр дәуірлерде Шығыстың да, Батыстың да игі әсер-ықпалы болғаны бұрыннан-ақ белгілі. Қазақ халқының тарихы алыс-жақын елдермен арадағы мәдени-экономикалық байланыстардың негізінде жатыр. Ата-бабаларымыз Египет, Грекия, Византия, Иран, Ауған, Үнді, Қытай, Монғолия, т.б. елдермен әртүрлі тарихи жағдайларға байланысты аралас-құраластықта өмір сүрді [1, 41].
Орта ғасырларда түркі халықтарына араб, парсы және үнді мәдениетінің зор ықпалы болғанын да осы тарихтан білеміз. Шығыстың классикалық әдебиетінің шығармалары қазақ даласына сол елдердің өзінен тікелей және көршілес Орта Азия халықтары арқылы да келіп жеткен. Осы орайда, М. Әуезовтің: Дін өлеңдерін, қиссаларды алсақ, көбінің сарыны шеттікі болудан басқа, мазмұндары да түгелімен мұсылман ғаламынан келген әңгімелер. Сондықтан оларды тексеріп, ұғынып түсіну үшін, жалғыз ғана қазақ топырағындағы көлеңкесіне қарап тон пішу керек емес, әрқайсысын тудырған жағдай мен себепті әуелі шыққан ұясынан бастап ұғыну керек [2, 10], - деген сөздері біздерге біршама ой салуға тиіс.
Қисса-дастандардың тууына тікелей негіз болған Құран сюжеттері, Мың бір түн, Тотынама, Шаһнама желілері болғанымен, оның түпкі бастауларында Ассирия-Вавилон, Грек-Рим, Араб-Парсы фольклорында жатыр деп толық айта аламыз. Қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандық желілер Гилгамеш пен Авеста, одан бұрынғы көне мифтермен ұштасып жатады. Сондықтан да, ежелгі әдебиетімізде кездесетін ең көне мифтер Гильгамеш пен Авестада жазылып қалған [3, 18] деген тұжырымның негізі бар.
Шығыстық қисса-дастандардың мәтінінде Бабыл (Вавилон), Кәбіл (Кабул), Мысыр (Каир), Шын-Машын (Қытай-Византия), т.б. көптеген елдер аталып, қызықты оқиғалар жер-су атауларымен астасып, жағрапиялық сипат алады [4, 321].
Қиссалар мен дастандар мәселесінің жалпы жағдайлары М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин, Б. Шалабаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Бөжеевтің, З. Ахметовтың, М. Ғұмарованың еңбектерінде сөз болады. Ілгерідегі В.В. Радлов, А. Байтұрсынов, Ш. Сәтбаева, Қ. Өмірәлиев, т.б. белгілі ғалымдардың еңбектерінде қаралады. Қисса мен дастанды арнайы зерттеген ғалымдар С. Қасқабасов, Б. Әзібаева, Ө. Күмісбаев, А. Қыраубаева, З. Сейітжанұлы десек орынды болар. Сондай-ақ, Ә. Қоңыратбаев, Ы. Дүйсенбаевтың еңбектерінде де жүйелене бастады. Қисса мен дастанды фольклорлық тұрғыда танып-білудің маңыздылығын талдап жазған Р. Бердібаев пен Н. Келімбетовтің еңбектерінің де мәні зор.
Сонымен қатар, қисса-дастандар жайлы жариялап, дамыту мақсатында Ү. Сұбханбердина, Ә. Дербісалин, К. Матыжанов, Н. Сағындықов, Н. Мыңжани, Б. Бейжин сияқты ғалымдар еңбектерін атауға болады. Бұлардан бұрын Е.Э. Бертельс, В.М. Жирмунский мен Х.Т. Зарифов, Е.М. Мелетинский, т.б. ғалымдардың еңбектері жарық көрген. Мәселен, алғаш Ү. Сұбханбердинаның құрастыруымен жарық көрген Ғашық наме (1976), Қисса-дастандар (1986), кейін Ғашықтық дастандар (1994) және Батырлық дастандар (1995) болып басылып шықты. Сондай-ақ, Б. Әзібаеваның құрастыруымен Дастандар (1990) екі томдығы жарық көрді. С. Қасқабасов, К. Матыжановтар құрастырған В.В. Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілерінен бірнеше қиссалар қосылды.
Сексенінші жылдардан бері қарай қазақ-шығыс әдеби байланыстары жөнінде елеулі еңбектер жазылды. Бұл салада Ш.Қ. Сәтбаеваның, Ө. Күмісбаевтың кітаптары жарық көрді. Ежелгі қиссаларды зерттеудің, талдаудың талаптары мен үлгілерін А. Қыраубаеваның монографиясынан көруге болады. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті (1994) атты ұжымдық кітапта Жүсіпбек Шайхұсламұлы, Шәді Жәңгірұлы, Ақылбек Сабалұлы сияқты қиссашыл ақындардың шығармашылығы берілген.
Шығыс сюжетіне құрылған дастандардың зерттелуіне Р. Сыздықова, Б. Әбілқасымов сынды белгілі зерттеушілер де айтарлықтай үлес қосып, сүбелі еңбектерін арнады.
ХІХ ғасырда қазақ даласында пайда болып, кең тараған қисса-дастандардың зерттелуі, олардың ғылыми түрде негізделуі, бір жүйеге түсуі сол ХІХ ғасырдың ортасынан бастау алады. Сол кезеңде жарық көрген қазақ баспасөзінің алғашқы басылымдары Түркістан уәлаяты газеті (1870-1883) мен Дала уәлаяты газетінің (1888-1902) беттерінде қиссалар және олардың тілі туралы пікірлерді кездестіруге болады [5, 274].
Қазақ әдеби тілін дамытуда қиссалардың да қосқан белгілі үлесі болғаны даусыз. Қиссалардың тілі туралы алғашқы пікір Түркістан уәлаяты газетінің 1876 жылғы 29-нөмірінде Қазанда басылған Қожа Ғафан уа һәм Сәдуақас деген қиссаның тілі сөз болады. Бұл кітаптың қазақша делінгенімен, сөзінің көбі ноғайша екені айтылып, мысалдар келтірілген.
Дала уәләяты газетінің 1887 жылғы 41-санында Б. Адықов деген кісінің мақаласы жарияланған [6, 30]. Ол өз тұсында жарық көрген кітаптардың қазақ тілінде емес, біршамасы ноғайша, сартша һәм ғайры тілі де аралас дей келіп, алдағы уақытта оларды қазақ тілінде шығып тұрса деген тілек білдіреді. Осы сияқты пікірлер Айқап журналының беттерінде де жарияланып тұрған. Мысалы, 1913 жылғы 19, 20, 22 сандарында С. Торайғыров: Қазақ тілінде шығып жатқан кітаптардың көбінде қазақтың иісі жоқ, тілі бытбырақ дей келіп, Мен тілімізге шала тілдердің шатасуынан тілдің ағыны теріске бейімделіп, өріс алып бара жатқанынан қорқамын [7, 28.], - дейді. Біз бұдан қиссалардың, қазақтың төңкеріс алдындағы рухани өмірінде белгілі орында болғандығын көреміз.
Бір топ әдебиетші ғалымдар, атап айтқанда, Ханғали Сүйіншәлиев пен Шамшат Әлібеков: Қиссалар – ислам дінін уағыздайды, реакциялық бағыттағы әдебиет қатарында болды, мұсылмандық моральді үгіттеді [8, 62], - деп, мәселенің ақ, қарасын айырмай, ысыра салушылыққа ұрынды. Олар көбіне Шоқан Уәлихановтың пікіріне сүйенеді. Себебі, Шоқан өз тұсындағы ақындар туралы: Шығармаларының мазмұны етіп небір діни уағыздарды алады. Олар қазір Сейітбаттал қожаның ерлігін, Жүсіп пен Зылиханың махаббатын, т.б. өмірін жырлап жүр. Олардың бәрі өзінің фанатизм идеясы және өтірік әсірелеулерімен мүлдем жалықтырарлық шығармалар [9, 48], - деп жазған еді.
Әлбетте, Еуропалық мәдениетке, ірі ілімге қол жеткізген жас Шоқан үшін шығыс мақамын берік ұстанған, жыр, қисса жазған ақындар бір шеңберде ғана фанатистік, қияли жағынан ғана көрінуші еді. Көп уақыттан кейін қиссалардың халық арасына тез тарап, қазақ эпосына, батырлық жырларға, әдебиетке тигізбек әсерін – Шоқан әрине болжай алмай, көзімен көре алмай кетті. Сондықтан, Шоқан пікірінің тасасына тығыла беруге болмайды [10, 109]. Өйткені, пікір, қағида – уақыт өткен сайын, заман өткен сайын жаңарып, жаңғырып, жалғасып отырады. Кейіннен Шоқан Уәлиханов Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінен атты зерттеуінде қисса өлеңдерді өлеңнің бесінші түріне жатқызады [11, 39].
1959 жылғы әдеби мұраға байланысты көзқарастар жан-жақты талқыланған ауқымды ғылыми жиында Б. Шалабаев қиссалар туралы: ХІХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап ХХ ғасырдың алғашқы 15 жылына дейін Москва мен Петербург, Қазан мен Уфа, Ташкент пен Омбы, Орынбор мен Троицк, тағы басқа қалаларда қандай кітап басылсын, соның бәрі қисса аталды. Осы тізбектің ішінде Қобыланды мен Ер Тарғын, Қыз Жібек пен Қамбар, Айман-Шолпан мен Алпамыс және кейбір қазақ ақындарының жыр, толғау, поэмалары да болды. Бұған қарағанда, қисса деген терминнің әуелде қайдан шыққанын, қиссалардың қандай идеялық, көркемдік мәні болғанын, әдебиеттің қай тегіне баланғанын дәл айту өте қиын. Тегі қиссалар фольклорлық шығармалар мен жеке автордың дастан, романдарына әрі ұқсас, әрі ұқсас емес, сондықтан да әлі күнге зерттелмей келген, қиындығы да, қайшылығы да көп тың дерлік жанр [12, 198], - дейді. Cол себептен болса керек қисса деген атаумен қазақ халық ауыз әдебиетінің көптеген үлгілері (Ер Тарғын, Қисса Алпамыс, Қисса-и-Қыз Жібек), қазақтың төл поэзиясының кейбір нұсқалары (Қисса-и-Шортанбай), шығыс әдебиетінің сюжетіне құрылған оқиғалы, кең көлемді, өлең түрінде жазылған дастандары (Жүсіп-Зылиха, Мұңлық-Зарлық, т.б.) беріліп отырған.
Қисса-дастандардың әдебиет тарихында танылып, зерттелуі ұзақ, күрделі, саяси үдерісті бастан кешті. Сондықтан да ХІХ ғасырдан бастап қазіргі уақытқа дейін қисса-дастандар мен нәзира дәстүріне әртүрлі баға беріліп келді. Шығыс сюжеттері туралы алпысыншы жылдары көбірек жазыла бастайды. Н.С. Смирнова Қазақ әдебиеті тарихының 1-томына: Мұңлық-Зарлық пен Сейфүлмәлік Шығыс елдері халықтарының көбіне белгілі. Шығыс мұсылмандарының діни және мифологиялық ұғымдарын сақтай отырып қазақ халқына да жетті [13, 103], - деп жазады.
Шығыстың қиссалары мен дастандары Абайдың ақындық айналасының қалыптасуында да айтарлықтай өз орны болды. Мұхтар Әуезов Абайдың Шығыс әдебиетінің үлгілерінен сусындағанын және сондай шығармалардың ақын творчествосына тигізген әсерін ерекше атап көрсеткені белгілі. Осыдан кейін қазақтың фольклортанушы-ғалымдары қазаққа кірген кірме сюжеттер туралы өз еңбектерінде жаза бастады.
Белгілі ғалым Ө. Күмісбаев Қазақ арасына шығыстан келген қисса-дастандар туралы зерттеуінде қисса-дастандардың қазақ әдебиетіне тигізген әсерін ерекше атап көрсетіп, олардың жазба мәдениет туындыларына жататынын айтып өтеді [14, 41-111].
Ғалым Б. Әзібаева: Дастандардың пайда болуына халықтың эпикалық дәстүрі зор әсерін тигізді, дастандар халық әдебиетінің бай саласына айналды [15, 41], - дейді. Ғалым дастандарды эпикалық поэзияға жатқыза отырып, олардың тақырыбы, сюжеті, идеясы, образдар жүйесі және көркемдік бейнелеу құралдары жағынан дәстүрлі батырлық, ғашықтық жырларға ұқсамайтын ерекшеліктерін ашады. Дастан жанрына байланысты жаңа байламдар жасап, дастандық эпос атауын ұсынады.
Шығыстық қисса-дастандарың түп-төркінін көрсетіп, жанрлық сипатын аша білген көрнекті ғалым А. Қыраубаева дастандардың басылымы жайынан мол дерек келтіре отырып, оларды жинақтау, жүйеге түсіру мәселесін алға қояды. Ғалым қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандарды ең көне мифтік негіздерден бастап, жан-жақты қарастыра отырып, арнайы зерттеу еңбегін арнап ерекше жанр екендігін дәлелдейді [4].
Сол сияқты, белгілі ғалым С. Қасқабасов та Қазақтың халық прозасы еңбегінде қисса-дастандардың мифтік негіздерін талдап көрсетеді [16, 64-93]. Қазақ әдебиетіндегі қиссалардың рөлін сөз ете келіп, профессор Қ. Жұмалиев: Шығыс классиктерінің махаббатты жыр еткен поэмалары ХІХ ғасырда өмір сүрген қазақ ақындарына белгілі дәрежеде әсерін тигізді. Кейбірін ерікті түрде аударса, кейбіреулерінің тақырыбын, сюжетін алып, өздерінше поэма етіп шығарды. Қазақ әдебиетінің бұл саласы кең шолып, терең зерттеуді қажет етеді [17] деп көрсетті.
Бұдан өзгеше пікірді ХІХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ әдеби тілі деген мақаласында академик Р. Сыздықова айтады: Өткен ғасырдың екінші жартысында қазақ мәдениетінде орын тепкен жазба нұсқалардың бір тобы шығыстың классикалық әдебиетінен алынған тақырыптарға арналған Шахнама, Тотынама, Мың бір түн, Жүсіп пен Зылиха, Таһир-Зуһра сияқты лиро-эпос поэмалары мен Мұңлық-Зарлық, Көрұғлы, Шахмаран сияқты азаматтық тақырыптарды жырлаған дастан-жырлар болды. Бұлардың тілі әлі күнге дейін лингвистикалық зерттеу нысаны болған емес, дегенмен біз олармен бір қыдыру танысқаннан кейін, мынадай жайды байқадық, - дей келе, ғалым діни Сал-салдың тілі мен азаматтық Мұңлық-Зарлықтың тілі бірдей емес екенін, соңғыда қазақ тілі басым екенін көрсетеді [18, 12]. Бұдан қиссалар тілінің қазақ лингвистикасында арнайы зерттеу нысаны болмағанын көреміз.
Қиссалар туралы зерттеулердің көпшілігінде, негізінен, олардың идеялық мазмұнына, сюжеттік желісіне назар аударылып, қиссалардың баршасы да кітаби тілде жазылды [19, 5] деген қорытынды жасалады.
Ү. Сұбханбердина әлеуметтік бағыты, мазмұны, идеялық көркемдік құндылығы жағынан қиссаларды үшке жіктейді. Бірінші – негізінен дінді уағыздайтын, исламның қағидаларын, діни ұғым-нанымдарды насихаттауға бағытталған Сал-сал, Зарқұм, Сейітбаттал сияқты шығармалар. Екінші – көршілес елдер мен басқа шығыс халықтарының ежелгі аңыз-әңгімелері, халық романдары мен поэмалары және классикалық әдебиет өкілдерінің дастандары Шаһмаран, Сейфүлмәлік, Бозжігіт, Абулхарис, Шәкір-шәкірат, араб елінің ертегісі Мың бір түн, үнді ертегісі Тоты-наме, шығыс жұлдыздары Фирдоуси, Физули, Науаи, Низами дастан етіп жазған Шаһнаме, Ләйлі-Мәжнүн, Таһир-Зуһра, Фархат-Шырын, Ескендір секілді шығармалар. Үшінші – шығыс сюжетіне құрылған, бірақ қазақ әдебиетіне сіңісті болып, қазақ фольклорының дәстүрлерімен ұштасып, төл шығарма сипаттас болып кеткен Мұңлық-Зарлық сияқты шығармалар [20, 6].
Ал зерттеуші ғалым Ә. Қоңыратбаев қазақ эпосын жанрлық, хронологиялық жағынан төмендегіше топтайды:
1. Ертегілік эпос (Ер Төстік, Құламерген, Мұңлық-Зарлық);
2. Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос (Орхон жазулары, Күлтегін жайындағы жырлар);
3. Оғыз эпосы (Қорқыт ата туралы жырлар);
4. Тайпалық эпос (Алпамыс, Қобыланды, Қамбар);
5. Ноғайлы эпос (Ер Тарғын);
6. Тарихи эпос (Бекет, Досан батыр, 1916 жыл поэзиясы);
7. Лиро-эпос (Қозы Көрпеш – Баян Сұлу, Қыз Жібек);
8. Шығыстық дастандар (Рүстем-Дастан, түрлі қиссалар);
9. Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген батыр, Сұраншы батыр);
10. Совет эпосы (Аманкелді, Мәлік, Төлеген жайындағы жырлар)[21, 18].
Зерттеуші Р. Бердібай халқымызға тән күллі эпикалық мұраны мынадай түрлерге бөліп, талдап көрсетеді: 1) Көне (архаикалық); 2) Қаһармандық (классикалық); 3) Ғашықтық (романдық); 4) Тарихи эпос [22, 4]
Профессор Бабаш Әбілқасымов қазақ тіліндегі қиссаларды зерделеу нәтижесінде тілдік ерекшеліктері жағынан оларды негізгі 3 топқа жіктейді:
1) Мазмұны, негізгі идеясы жағынан дінді уағыздайтын, тілі жағынан түркі әдеби тілінің әсері күшті қиссалар. Олардың лексикасында араб, парсы сөздері молынан кездеседі де, грамматикалық құрылысында түркі әдеби тіліндегі пішіндер толығынан сақталып отырады. Бұған Зарқұм, Жұм-жұма, Сал-сал, Кербаланың шөлінде, Анхазірет Расулдың Меғражға қонақ болғаны, Бозжігіт, т.б. жатады.
2) Мазмұны жағынан шығыстық сюжетке құрылған, идеясы адамгершілік, махаббат, ерлікті жырлайтын, лексикасы, негізінен, қазақ сөздерінен тұратын, бірақ грамматикалық құрылысында кейде түркі әдеби тіліне тән дәстүр кездесетін шығармалар. Бұған Таһир, Жүсіп-Зылиха, Қисса-и-Рүстем, Қисса-и-Серғазы, т.б. жатқызуға болады.
3) Халық ауыз әдебиет үлгілері: Қисса-и Алпамыс, Қисса-и Қыз Жібек, Қисса-и Айман-Шолпан, т.б. Бұлардың орфографиясында ғана жазба дәстүр сақталған, грамматикалық құрылысында бірен-саран көне пішіндер кездесіп қалып отырады. Ал лексикасы толықтай қазақ сөздерінен тұрады, таза қазақтың образды теңеулер мен қалыпты тіркестер жиі кездеседі [23, 5].
Ал белгілі шығыстанушы ғалым Ө. Күмісбаев тақырып, мазмұнына, идеялық-көркемдік ерекшеліктеріне қарай, қазақ арасына Шығыстан келген қисса-дастандарды төрт топқа бөліп көрсетеді:
1. Ғашықтық дастандар (Таһир-Зуһра, Сейфүлмәлік, т.б.)
2. Діни тақырыптағы дастандар (Сал-сал, Зарқұм, т.б.)
3. Фантастикалық-ертегілік сипаттағы дастандар (Шаһмаран, Абулхарис, т.б.)
4. Батырлықты, ерлікті жырлайтын дастандар (Ескендір, Рүстем-Дастан, т.б.) [14, 95]
Б. Әзібаева дастан атауын дастандық эпос деп көрсете отырып, қазақ эпостық дастанының мынадай түрлерін атайды: 1) Діни дастандар; 2) Хикаялық (новеллалық) дастандар; 3) Романдық (ғашықтық) дастандар; 4) Әскери дастандар.
Сонымен қатар, Б. Әзібаева қазақтың төл дастандары туралы жазған зерттеу жұмысында қиссаларды төмендегіше бөліп көрсетеді:
1. Діни қиссалар;
2. Аңыздық және ғашықтық қиссалар;
3. Шығыс сюжетіне жырланған қазақтың төл қиссалары [24, 9].
Қисса-дастандарды зерттеуде елеулі еңбек қалдырған А. Қыраубаева Шығыстық қисса-дастандар атты еңбегінде шығыс қисса-дастандарының түп-төркіндерінің Мың бір түн, Тотынама, Шахнама және діни сюжеттер желісінен шыққанын дәлелдеп береді [4, 322]:
Мың бір түннің желісіне жазылған қисса-дастандар: Сейфүлмәлік, Зияда-Шаһмұрат, Атымтай Жомарт, Қасым-Жомарт, Сұрмерген, Қисса Дандан, т.б.
Діни сюжеттеріне желісіне жазылған қиссалардың негізі Құран, Қисас-ул әнбия және Мың бір түннен алынған: Дариға қыз, Зарқұм, Сал-сал, Наушаруан, Әбу Шахма, Кербаланың шөлінде, Жүсіп-Зылиха, Бозторғай, Жұмжұма сұлтан, Сақыпжамал, т.б. үлгілер жатады.
Шаһнама желілеріне жақын келетін қиссалар мен дастандарға: Қисса-Баһрам, Мұңлық-Зарлық, Шәкір-Шәкірат т.б. жатқызуға болады.
Орта Азиялық сюжеттер деп біз бөліп алған қисса-дастандардың әрідегі төркіні Мың бір түнге, Шаһнамаға, Тотынамаға ұласқанымен, оқиғаның болған жері, кейіпкерлері Орта Азия, қазақ өміріне жақындата алынған. Олардың қатарына: Таһир-Зухра, Әбуғали Сина - Әбілхарыс, Бозжігіт, т.б. кіргізуге болады
Ғалым А. Қыраубаева мұнымен шектелмей, қиссаларды әдебиетіміздің тарихында, ежелгі дәуірдегі қисса жанры, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қисса жанры деп екі топқа бөліп қарастырады [25, 15].
Қисса жанрындағы шығармалар ертедегі әдебиетімізде ХІІІ-ХІV ғасырлардағы көне ескерткіштер қатарынан кездеседі. Солардың бірі – ХІІІ ғасырда өмір сүрген Әли ақынның Жүсіп пен Зылиха жайлы қиссасы. Ол шамамен 609-630 (хижра жылында), яғни 1212-1238 жылдар арасында жазылған. Авторы туралы мағлұмат жоқ. Көшірмелері Берлин, Дрезден, Ленинград, Қазан қалаларынан табылған. 1917 жылы Берлинде, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Қазан, Ташкент баспаханаларынан кітап болып шыққан. Бұл басылымдары қазақ, татар, өзбек арасына кең тараған. Түркітілдес халықтарға ортақ әдеби мұра болып есептеледі. 1897 жылы ауыз әдебиетін жинап бастырушы белгілі ақын Шайхұсламұлы Жүсіпбек Жүсіп-Зылиханы сол кездегі қазақ оқырманына түсінікті болатындай етіп жазып, Қазаннан бастырып шығарады. Ежелгі дәуірде туған қиссалардың тағы біреуі – Қиссас-и-Рабғузи (Рабғузи қиссалары). Ол 710 (хижра), яғни 1310 жылы Насреддин Тоқбұға бекке арналып жазылған. Ең ескі көшірмелері Лондондағы Британия музейінің кітапханасында, Ленинградтағы М.Е. Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік кітпаханасында сақтаулы. Бұл қиссаны кезінде Б.И. Ильминский, П.М. Мелиоранский, С.Е. Малов секілді түркітанушылар зерттеп, түркі халықтарының ертедегі құнды әдеби мұрасы ретінде танытқан [26, 98].
Рабғузи қиссаларының негізі араб-парсыдан тараған сюжеттерге құрылған. Идеялық мазмұны, жалпы характері алуан түрлі: табиғат, дүние құбылыстары, адамның пайда болуы жайындағы діни-мифологиялық әңгімелер. Рабғузи қиссаларында Лұқман атына байланысты бірнеше әңгіме-хикаялар Қисса Лұқман хакім деген атпен берілген. Ол әңгімелердің барлығы қазақ ертегісі ретінде көпшілікке мәлім. Рабғузи қиссаларында бұдан басқа Іскендір Зұлқарнайын туралы аңыздармен қатар Жүсіп-Зылиха қиссасы да бар. Бұл нұсқаның да сюжетінде Әлидегіден көп айырмашылық жоқ. Рабғузи кітабындағы кейбір жеке қисса, әңгімелерді алып, оны өлеңге айналдырған қазақ ақындары да болды. Мысалы, белгілі ақын Тұрмағамбет Ізтілеуов тәлім-тәрбиелік мәні бар жеке сюжеттерді таңдап алып, Рабғузидан деп көрсетеді (Лұқман хакімнің үш өсиеті, Ата мен бала) [27, 48].
Қазақ арасына мол тараған шығыс әдебиетінен келген ғашықтық, эпикалық, батырлық сипаттағы әңгіме-өлең, поэма-дастандар қисса деген атпен басылып тарады. Қисса қазақ әдебиетінде, әсіресе, кітап бастыру жұмысының жандана бастаған кезеңі ХІХ ғасырдың басынан бастап кең өріс алды. Мұндай жағдайдың халықтың ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан ауыз әдебиетіне екі түрлі әсері бар еді [14, 97]. Біріншіден – қазақ халқының ауыз әдебиеті басқа көршілес Орта Азия халықтарының фольклеріндей Шығыс тарапынан келген аңыз, дастан, хикаялармен толысып, тарамдала түсті. Шығыстық әсерлер, суреттер ауыз әдебиетінің арнасын кеңейтіп, кемелдендірді. Фирдоуси, Низами, Науаи хамсаларынан, араб, парсы, үнді ертегі-аңыздарынан Орта Азия халықтарының әдебиеті арқылы Ләйлі-Мәжнүн, Шахнама, Тотынама, Фархад-Шырын, Таһир-Зухра, Ескендір, Мұңлық-Зарлық сынды лирикалық, батырлық, ғашықтық дастандар – қазақ топырағында жаңадан түлеп жаңғырып, төл туындыларға айналды. Бұл шығармаларда халықтың арман-тілегі, мақсат-мүддесі, адамгершілік қасиеті паш етіледі [28, 57], - деп жазды Мұхтар Әуезов.
Екіншіден, сол Шығыстан кітаби ақындар алып таратқан діни наным-уағыздарға толы, фантастикалық элементтері молыққан қазақтың көзі ашық, қиссашыл, дастаншыл ақын-жазушылары таланттан мақұрым емес. Шын мәнінде кітаби ақындар Шығыстың классикалық әдебиеті, аңызы мен қазақтың ауыз, жазба әдебиеті аралығындағы дәнекерлік, жалғастырушы, әрі көпір секілді қызметті атқарады.
ХІХ ғасырға дейін көшпелі өмір кешкен қазақ халқының фольклоры ерекше дамыса, ХІХ ғасырдан бастап ауыз әдебиетімен қоса жазба әдебиеті де тез қарқынмен дами бастағандығын көреміз. Әсіресе, Шығыс әдебиетінің ықпалы айрықша болды. Татар, өзбек қожа молдаларымен қатар қазақтың ішінен шыққан оқымысты молдалар ислам әдебиетін қазақшаға аудара бастаса, шығыстың классик ақындары жырлаған қисса-дастандарымен қатар, шығыстың новеллалық, романдық тақырыпта жырланған дастандары да қазақ арасына кеңінен жайыла бастады [29, 101].
Кез келген халық өзінің даму процесі барысында өзге елдің мәдениетінен үйреніп, сол арқылы мәдени байлығын молайтып отыратындығы тарихи жағдай. Мәдениеті мен тілінде өзге халықтың элементтері кездеспейтін бірде-бір халық дүниеде жоқ. Шығыстағы Үндістан, Иран, Арабстан секілді елдерден тараған қымбат та ойлы кітаптардың басы – Мың бір түн, Рамаяна, Тотынама, Шахнама сюжеттері болған. Кейін осы сюжеттер тәжік-парсы мәдениетіне өтіп, хикаят деген атпен басылып шыққан.
Қазақ әдебиетіндегі қисса жанрына Шығыс аңыз-ертегілерінің сюжеті бойынша жазылған көлемді көркем шығармалар, жыр-дастандарды жатқызамыз. Қисса қазақ әдебиетінде ХІХ-ХХ ғасырларда кең өріс алған [25, 15]. Ел арасында ертеден-ақ ауызша да, қолжазба күйінде де тараған.
Қазақтың ауыз әдебиетінде жыр, өлең, толғау сияқты жанр түрлері әріден келе жатса да, қисса аталған әдебиет ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болған. О баста шығыс әдебиеті сюжетіне құрылған көлемді, уақиғалы шығармаларды қисса деп атаса, кейін бұл термин талғаусыз, әйтеуір, баспа бетін көрген, өлеңмен жазылған дүниелердің бәріне де қосыла берген тәрізді. Дегенмен, қисса термині о бастағы мағынасына сай, әңгіме, тарих деген ыңғайда көбірек қолданылған [23, 5]. Қисса деген атпен қазақ тілінде шығыс әдебиетіндегі белгілі сюжетке құрылған фантастикалық, лирикалық поэмалар, ислам дінінің бес парызын насихаттайтын насихатнамалар, қажыға барғандардың жолжазбалары, өлген адамдарды мадақтайтын арнау өлеңдер де жарық көреді. Негізінен ХІХ ғасырдың 70-80 жылдарынан басталатын бұл еңбектер Қазан төңкерісіне дейін біршама етек алып, кең жайылды. ХІІІ-ХІV ғасырлардағы түрік қисса-дастандары ХІХ-ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінде өз алдына бір сала болып жалғасты.
Қазақтың қисса-дастандары біршама ғылыми айналымға түскенімен, оның синтездік құрылымының күрделілігіне байланысты халық арасында жырланып жүрген үлгілерін фольклорға әлде авторы белгілі жазба туынды ретінде қарастыру керек пе деген мәселе түпкілікті өз шешімін әлі тапқан жоқ. Тіпті қисса-дастан жанрының жан-жақты зерттеулерді қажетсінетін әдеби үрдіс екенін атауларының әркелкілігінен-ақ байқауға болады [30, 121]
Профессор Әуелбек Қоңыратбаевтың қисса-дастан жайындағы пікіріне зер салсақ, Қисса – шайырлық әдебиет, қисса – эпос нәзирасы, қисса – жазба әдебиет [31, 237], - дейді. Ал Ә. Қоңыратбаевтың шайырлық әдебиет деп атаған шығармаларына ғалым А. Қыраубаева шығыстық қисса-дастандар деген атау беріп, олардың шығу тегін орта ғасырларға саяды: Орта ғасырда түрік Оянушылығы дәуірінде (Х-ХІV ғасырларда), әсіресе ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Алтын Орда әдеиетінде үрдіс болған нәзира дәстүрі қисса-хикаят, қисса-дастан жанрын тудырып дамытты [4, 3].
Әдебиеттану. Терминдер сөздігі деген кітапта профессор Ө. Күмісбаев қиссаға мынадай анықтама береді: Қисса (араб сөзі, әңгіме, ертегі, мысал) – қазақ әдебиетінде кітаби ақындардың Шығыс әдебиетінің сюжетіне шығарған дастандарын, өлеңмен жазылған ертегі-хикаяны осылай атаған [32, 219]. Ғалым осы басылымда: Дастан (парсы сөзі, тарихи әңгіме, ертегі, батырлар жыры) – Таяу және Орта Шығыстың, Азияның, оңтүстік-шығыстың әдебиеті мен фольклорындағы эпикалық жанр, өлең түріндегі уақиғалы шығарма [32, 129]. Бұл екі анықтамадан қисса мен дастан айырмашылығы дастанның фольклорлық тегі мен қиссаның кітаби ақындар қаламынан туындағанында болып тұр.
Ғалым Р. Сыздықова: Қиссалардың өзге жанрлардан ерекшеленетін негізгі белгілері, біріншіден, сюжетті, оқиғалы, көлемді шығарма болулары, екіншіден, тақырыбы мен сюжеті араб, парсы, түркі тілдерінде жарияланған үлгілерден алынғандықтары, үшіншіден, тілдерінде, әсіресе грамматикалық тұлға-тәсілдерінде шағатайлық, ескі қазақтың жазба дәстүр элементтерінің қатысуы болып табылады. Төртінші белгісі ретінде қисса жанрының жазба дүниелер екендігін атауға болады [33, 221].
Қисса-дастандар зерттеушілер тарапынан терминдік мәселеде әртүрлі айтылып жүр: қисса, қисса-хикая, дастан, рыцарлық дастан, қисса-дастан. Е.Э. Бертельс рыцарлық дастан деп атаса, В.М. Жирмунский, Е.М. Мелетинский, сондай-ақ қазақ зерттеушілерінен Б. Әзібаева романдық дастан, С. Мұқанов, М. Бөжеевтер қисса дейді. Соңғы зерттеулерде дастан атауы жиі қолданылып жүр. Дастан – шығыс сюжеттеріне жазылған поэма мағынасын береді. Қисса-дастанның түп-төркіні көп жағдайда жазба әдебиеттен келген және оның қазақша нұсқаларын шығарушылар жазба ақындар, олар жинаушы ғана емес, сол сюжетті жазып шығарушылар екенін де ескермеуге болмайды [34, 58], - дейді Қ.Т. Жанұзақова мен Б. Үсеева деген зерттеушілер өз мақаласында.
Бір жағынан алып қарағанда, қисса-дастандардың өн бойынан фольклорлық сарынды да аңғаруға болады. Зерттеушілер пікірлері де осы ерекшелікті көрсетеді. Мысалы, А. Квятковский Поэтический словарь еңбегінде былай дейді: Қисса – шытырман оқиғаға құрылған ғашықтық немесе тарихи-қаһармандық сипаттағы әдеби және фольклорлық жанр. Бұл жанр Орта Шығыс, Орта Азияда кеңінен таралған. Көп жағдайда дастанмен ұқсас болып келеді [35, 78]. Ал Н. Келімбетов: ...қисса, хикая, дастан деген ұғым-терминдердің туралы бірер сөз айта кетейік. Бұл ұғым-терминдердің түп-төркіні бір-біріне жақын дей келе, оларға жеке-жеке тоқталып өтеді: Қисса – араб тілінде ертегі, әңгіме, мысал деген мағына береді. Қисса сөзін – хикая немесе хикаят деп те атай береді. Қазақ әдебиеттану ғылымында Шығыс поэзиясы сюжеті негізінде жазылған дастандарды, жырмен баяндалған ертегі хикаяларды қисса деп атайды [36, 211].
Қисса араб сөзі: әңгіме, ертегі, мысал деген мағынаны, ал дастан – парсы тілінде тарихи әңгіме, ертегі, батырлар жыры дегенді білдіреді. Жалпы қисса сөзінің мағынасы: өзбек, тәжік, қарақалпақ, түркімен, т.б. да халықтардың әдебиетінде ертегіні қисса, әлқиссаны айтушыны – қиссагөй деп атаған. Өз арасында, өзбек дастандарын ел ішіне таратқан адамдарды қиссахан деп атаған. Қарақалпақ елінде шығыс кітаптарын халыққа оқып таратушыларды қиссашылар, қиссахандар дейді екен. Қазақ арасында қисса сөзі кеңірек мағынада қолданылады.
Әр халықтың өз тарихы мен мәдениеті, өз тарихының шежіресі, көркем әдебиеті бар. Қазақ халық поэзиясында дастан қоры мол. Дастан термині қазақ ауыз әдебиетінде ертеден айтылып келеді. Ол Орта Азия, Қазақстан халықтары арасына парсы, тәжік тілі арқылы сіңіскен. Бұл сөз ежелгі грек жұртынан шыққан поэм, эпос, терминдерінің мағынасын білдіреді, яғни айтар ойы, толғайтын дүниесі бір жанрдың атауы. Дастанда әлеуметтік мәнді оқиға, құбылыс пен кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынас кейде поэзия, кейде проза тілінде баяндалады. Дастан жанрының пайда болып, қалыптасып, дамып, қанат жаюына шығыс фольклоры мен әдебиетінің әсері мол болды. Дастандардың ең бір көп туындаған және жарияланған кезеңі өткен ғасырдың еншісіне тиеді. Ол кезде Қазан, Омбы, Ташкент, Мәскеу және басқа қалалардың баспаханалары білімнің әр түрлі салаларына, көркем шығармашылыққа қатысты көптеген материалдарды араб әрпімен қазақ тілінде жариялап отырған [37, 263].
Дастандар жанры ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІPІCПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҚИССА МЕН ДАСТАН ЖАНРЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ НӘЗИРАШЫЛДЫҚ ҮРДІС ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҚИССАЛАР МЕН ДАСТАНДАРДЫҢ ТИПОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Иcлaм дінінің ықпалы шығыcтық әдeбиeткe де өзгepіcтep алып келді. Шығыc әдeбиeтіндeгі сарындық және жaнpлық өзгeшeліктep орта ғасырлық түркі шығармаларына да белгілі бір дәрежеде әсер бepді. Орта ғасырлық қазақ әдeбиeтінің Х-ХІІ ғacыpлapдағы дaмyының aлғaшқы тyындылары діни, филocoфиялық, дидaктикaлық, нәзирагөйлік бағытта болғанымен, көркем шығармалар ретінде белгілі бір шығыстық сарындар мен жанрлар тұрғысынан жазылған мұpaлap бoлып тaбылaды. Сондай шығармалардың қатарына қазақтың қиссалары мен дастандарын жатқызуға болады. Қазақ арасына мол тараған шығыс әдебиетінен келген ғашықтық, эпикалық, батырлық сипаттағы әңгіме-өлең, поэма-дастандар қисса деген атпен басылып тарағаны белгілі. Қисса қазақ әдебиетінде, әсіресе, кітап бастыру жұмысының жандана бастаған кезеңі ХІХ ғасырдың басынан бастап кең өріс алды. Біріншіден – қазақ халқының ауыз әдебиеті басқа көршілес Орта Азия халықтарының фольклорындай Шығыс тарапынан келген аңыз, дастан, хикаялармен толысып, тарамдала түсті. Екіншіден, кітаби ақындар Шығыстың классикалық әдебиеті, аңызы мен қазақтың ауыз, жазба әдебиеті аралығындағы дәнекерлік, жалғастырушы, әрі көпір секілді қызметті атқарады.
Әсіресе, Шығыс әдебиетінің ықпалы айрықша болды. Шығыстың классик ақындары жырлаған қисса-дастандарымен қатар, шығыстың новеллалық, романдық тақырыпта жырланған дастандары да қазақ арасына кеңінен жайыла бастады. Қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандар жанрына Шығыс аңыз-ертегілерінің сюжеті бойынша жазылған көлемді көркем шығармалар, жыр-дастандарды жатқызамыз. Қисса-дастандар қазақ әдебиетінде ХІХ-ХХ ғасырларда кең өріс алған. Қазіргі таңда әдебиетшілер алдында тұрған ең басты міндеттердің бірі осы шығыстық сюжеттер негізінде жырланған қисса-дастандарды барынша толық әрі жан-жақты меңгеру арқылы олардың жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, мән-маңызын терең тексеру, құнды мәтіндерге барынша текстологиялық салыстырулар жүргізу, әдебиет тарихының басты кезеңдеріне барлау жасау тәрізді жұмыстар жүргізу болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ ауыз әдебиетінің көптеген жанр- ларының жиналып, баспа жүзін көргеніне, олар жөнінде азды-көпті ғылыми пікірлер айтыла бастағанына ғасырдан артық уақыт өтті. Жанрлардың ішінде ең көп зерттеліп, жарияланғаны батырлар жыры мен ғашықтық жырлары десек қателеспейміз. Эпостың бұл екі түрі арқылы халық өз тарихындағы елеулі оқиғаларды сөз ете отырып, дүниетанудағы көзқарас, түсініктерін жырлайды. Әйтсе де қазақ халқының эпикалық поэзиясы тек батырлар жыры немесе ғашықтық жырлармен шектелмейтіні белгілі. Көлемі, тақырыбы жағынан сан алуан, көпшілікке белгісіз, толық жиналмаған, зерттелмеген халық туындылары баршылық. Бұл әлі де болса зерттеуді қажет ететін тақырыбы, сюжеті, идеясы, образдар жүйесі және көркемдік бейнелеу құралы жағынан дәстүрлі батырлық және ғашықтық жырларға ұқсамайтын туындылар – қиссалар мен дастандар. Қиссалар мен дастандар қазақ әдебиетінің мазмұн мен форма жағынан қалыптасуына зор ықпал етті. Қазақ қисса, дастандарының фабулалық негіздерін біріншіден, шығыстық материал, екіншіден, жергілікті материал құрайды. Осы зерттеу жұмысының өзегі ретінде фабулалық негізі шығыстан келген аңыз-әңгімелер, оқиғалар арқау болған дастандар мен қиссалар алынып типологиялық жағынан талданды.
Ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы. Қисса-дастандар ел арасына кең таралғанына қарамастан осы кезге дейін түпкілікті зерттеліп болды деп айтуға келмес. Бір айта кетерлігі, соңғы жиырма жыл ішінде ғана қисса-дастандарға едәуір көңіл бөлініп келеді. Бұның бір дәлелі ретінде М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Ғылыми кеңесі ұсынған Бабалар сөзі көп томдығын айтуға болады.
Фольклортанушы ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде кейбір дастандардың жанрлық белгілерінің сақталатыны және өзге шығармалармен кей жерлері типологиялық тұрғыдан ұқсас болып келетіндігі айтылған. Мұндай құбылыстан шығыстық сюжеттің негізі арқау болған қазақ дастандары да шет қалмаған. Яғни, қазақ дастандарының болмысы батырлық, ғашықтық, тарихи жырлардан біршама бөлек болып қалыптасқанымен, олар өз бойына осы тектес шығармаларға тән жалпы типологиялық қасиеттерді жинақтады. Бұл қисса-дастандардың барлығы да сол тұстағы әдебиетіміздің даму сипаттарын аша түседі. Сондықтан шығыстық қисса-дастандардың көркемдік ерекшеліктерін айқындау, типологиялық тұрғыдан зерттеу әдебиеттану ғылымының қазіргі көкейкесті талаптарынан туындап отыр. Себебі бұл дастандарды әлі де болса жаңа қырынан зерттеуді қажет етіп тұрған құнды дүниелер қатарында қарауымыз керек. Міне, осындай тұрғыдан алғанда біздің де жұмыс қисса-дастандардың жанрлық табиғаты мен көркемдік-эстетикалық өрісі тұрғысынан зерделенді. Диплом жұмысының түйіндері мен негізгі нәтижелерін, басты пайымдаулары мен ой-тұжырымдарын қазақ әдебиеті тарихына қатысты еңбектерде, жоғары оқу орындарының филологиялық мамандықтарына арнап оқытылатын дәрістерде, сонымен қатар ежелгі және көне әдебиет бойынша белгіленген базалық және элективті курстарда қолдануға болады.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бұл жұмыстың мақсаты – шығыстық қисса-дастандардың көркемдік ерекшелігін, нұсқаларын салыстырып, талдау жасау. Шығыстық сюжеттің негізінде қайта жырланған қисса-дастандардың маңызын ашып, көркемдік ерекшелігін, типологиясын анықтауды көздейді. Осы аяда бірнеше қисса-дастанның қазақ әдебиеті тарихында лайықты орны бар екенін ғылыми дәйектеуді мақсат етеді. Осы мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттер:
- қазақ әдебиеттану ғылымында қисса мен дастан жанрының қалыптасу тарихы мен зерттелуін қарастыру;
Шығыстық қисса-дастандардың қазақ әдебиетінен алатын орны мен олардың шығу тарихынан деректер келтіру;
қисса-дастандардың жанрлық ерекшеліктерін саралау;
нәзиралық дәстүрмен жырланған дастандарды қарастыру;
зерттеу нысанына алынған дастандарды типологиялық тұрғыдан қарастыру.
Жұмыстың нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде шығыстық қисса-дастандар мен олардың белгілі бір нұсқалары алынып, типологиялық тұрғыдан қарастырылады. Жұмысқа нысан болған мәселенің шешімін іздеуде қазақ әдебиеттануының жетекші өкілдерінің, зерттеуші ғалымдардың еңбектері назарға алынды.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері. Осы зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде жұмысқа нысан болған мәселенің шешімін іздеуде қазақ әдебиеттануының жетекші өкілдерінің, зерттеуші ғалымдардың еңбектері қарастырылды. Атап айтқанда, М. Әуезов, С. Мұқанов, Б. Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсенбаев, Е. Ысмайылов, Н. Келімбетов, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, Р. Бердібай, Р. Нұрғали, Ә. Қоңыратбаев, Ш. Ыбыраев, Ү. Сұбханбердина, Ө. Күмісбаев, Б. Әзібаева, А. Қыраубаева, У. Асатов, Т. Тебегенов, С. Исматова, М. Төлегенов, т.б. зерттеушілердің еңбектеріндегі теориялық-әдіснамалық тұжырымдар негізге алынды.
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҚИССА МЕН ДАСТАН ЖАНРЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақ әдебиетінің сонау замандардан бері өсіп өркендеп келе жатқандығына еш дау жоқ. Біздің мәдениетіміздің қайнар бұлағы – әдебиет, яғни әдеби жырлар, халық ауыз әдебиеті, сан алуан өлең жыр-дастандар, қисса-хикаялар, ақсақалды қарияларымыздың асыл сөздері, сәнді де сазды төгілген күй термелері және т.б. Әр бір ұлт мәдениетінің, әдебиетінің өзіндік өсу, қалыптасу жолы және өзіне тән ерекшеліктері бар. Сол секілді қазақ әдебиеті де негізінен діни наным-сенімдермен тығыз байланыста болды. Егер он ғасырға артқа қарай шегінер болсақ, сол кездегі жырлар мен әдеби шығармаларда діни терминдер немесе діни тұрғыдағы сөздердің табылмауы мүмкін емес. Әдебиетіміздің діни сеніммен тығыз байланысы халық болып қалыптасқан кезден Кеңес өкіметі құрылған жылдарға дейін жалғасып келді. Кеңес өкіметі орнап, дін апиын деп танылған соң, діни тұрғыда жазылған шығармаларды теріс пиғылды деп танып, оқырманнан айыруды қолға алды. Дегенмен, Кеңес халқы сырттай Құдай жоқ дегенімен, іштей тәубесіне келіп жататын.
Біздің еңселі ел болып, шаңырағымызды көтеріп, мемлекет болып қалыптасқан хандық құру кезеңімізді тарих ғалымдары ХV ғасыр деп көрсетіп жүр. Қазіргі қазақ жерін біздің мемлекет пайда болмай тұрып түркі тілдес тайпалар мекен еткені баршамызға мәлім. Сол түркі тайпалары, яғни, біздің халқымыз Ислам діні келген уақыттан бастап жаңа дінді қабылдап мұсылман болған. Біздің халқымыз XV ғасырда өз алдына мемлекет болып құрылған болса, VII ғасырда Алла тағала тарапынан соңғы Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарға жіберілген Ислам діні қазақ жеріне сонау түркілер заманында яғни ІХ-Х ғасырда келді. Ислам діні түркілерге (қазіргі қазақ жеріне) зорлық-зомбылықпен орнатылмаған. Ислам дегеннің өзі бейбітшілік деген мағына білдіретіні белгілі. Сол уақытта түркілер Көк Тәңіріге табынған, яғни Ұлы Жаратушыны көкте деп білген. Арабтардың жаңа дінді уағыздауымен түріктер мұсылман болды. Ислам тек дін емес ғылым да әкелді, онымен бірге араб әдебиетін де жетелей келді. Ислам дінінің қасиетті кітабы – Құран. Ол – араб әдебиеті тарихынан ең алғашқы жазба ескерткіш ретінде үлкен орын алды. Өйткені, ол араб тілінің сақталып қалуы мен өзге елдерге тарауы, араб тілі грамматикасының қалыптасуына барынша әсер етті. Кейінгі ғасырларда өмір сүрген шығыстың ақын, жазушылары (біздің елімізден шыққан ақын жыраулар да), шежіреші, тарихшы, жағрапияшылары Құраннан көп дәйектемелер алып, өз шығармаларында пайдаланып отырған.
Қисса арабтың әңгіме, тарих деген сөзі. Кейде баяндау деген де мағынаны береді. Түркі халықтары тілінде қиссалық әдебиеттің пайда болуы да тікелей араб әдебиетінің әсерінен десек, қателеспейміз. Өйткені түркі жазбаларында қисса деген сөзді алғаш рет XIV ғасырдағы Рабғузидің Қисас-үл әнбия (Әулиелер тарихы) кітабының атынан, бұдан кейінгі қиссалардың аты да араб грамматикасы заңдылығымен Қисса-и... болып келеді.
Қазақ сахарасында өткен ишан, қожалар жас балаларға, ең алдымен, қиссаларды үйреткен. Көгілташ, Қарнақ медреселерінде оқыған шәкірттер Рабғузидің Қисас-үл әнбиясымен танысты. Бұл үрдіс мың жыл бойы жалғасты.
Олардың Сыр мен Батыс, Арқа өңіріндегі көрнекті өкілдері Шораяқтың Омары, Мәшһүр Жүсіп, Тұрмағамбет Ізтілеуов, Шегебай Бектасұлы, Қашаған Күржіманұлы, т.б. Құран қиссаларын жыр-өлең түрінде шығарып, халыққа таратты. Соның арқасында қарапайым халық Құранның мазмұнына жетік болды. Өнеге шашқан жыршылық, Құдайға ол да құлшылық деген сөз осыдан қалса керек.
Алғашқы қиссалардың мазмұнының, негізінен, мұсылман дінін уағыздайтын ертегі, әңгімелермен шектелуінің себебі де сондықтан. Кейін махаббат, ерлік тақырыптарын жыр еткен қиссалар шыға бастаса да, олардың бірқатарының негізгі мазмұны ислам дінінің кереметтерін насихаттауға арналатын.
О баста шығыс әдебиеті сюжетіне құрылған көлемді, уақиғалы шығармаларды қисса деп атаса, кейін бұл термин талғаусыз, әйтеуір, баспа бетін көрген, өлеңмен жазылған дүниелердің бәріне де қосыла берген тәрізді. Дегенмен, қисса термині бастапқы мағынасына сай әңгіме, тарих деген ыңғайда көбірек қолданылған.
Қисса деген атпен қазақ тілінде шығыс әдебиетіндегі белгілі сюжетке құрылған лирикалық поэмалар, ислам дінінің бес парызын насихаттайтын насихатнамалар, қажыға барғандардың жолжазбалары, өлген адамдарды мадақтайтын арнау өлеңдер, әртүрлі медициналық, ветеринарлық тақырыпқа жазылған кеңестер де жарық көреді.
Негізінен, XIX ғасырдың 70-80 жылдарынан басталатын бұл еңбектер Қазан төңкерісіне дейін біршама етек алып, кең жайылды. Тек қана XIX ғасырдың аяғына дейінгі: 20-30 жылдарда, Қазақ КСР ҒА орталық кітапханасының библиографиялық көрсеткіші бойынша, қазақ тілінде 100-ден астам атпен қисса-хикаялар жарық көріпті. Бұлардың таралымы бізге мәлім емес, алайда кейбір қиссалардың, әсіресе қазақтың ауыз әдебиет үлгілерінің сол жылдар ішінде 5-тен 10 мәртеге дейін қайта басылып тарағанын ескерсек, бұл әдебиетке халықтың қаншалық құштар болғанын айқын көруге болады.
Тілі бөтен, ділі басқа, ғұрпы мен салты, дәстүрі мен талғамы бір-біріне ұқсамайтын шалғай жатқан әр түрлі елдерді өзара жақындастыратын құндылықтардың бірі – көркем шығармалар, яғни рухани дүниелер. Осындай, рухани дүниелер қатарына жататын және оны ерекшелеп сөз етуге тұрарлық құндылықтарымыз, сөз жоқ, шығыстық қиссалар мен дастандар екендігі анық.
Қисса-дастандардың сюжеті түркі халықтарына ортақ болғанымен, оларды қайта жырлаушылар – қазақ ақындары немесе қазақша жақсы білген басқа ұлт өкілдері. Сондықтан бұлар қиссада сөз болатын оқиғаларды шама келгенше қазақ шындығына жақындатуға тырысқан, сол себепті олардың тілінде де ортаазиялық түркі әдеби тілінің жалғау-жұрнақтарына қарағанда халықтың сөйлеу тіліне тән үлгілер көбірек орын алған. Бұлардың ара салмағы қиссаның тақырыбына, авторына қарай әр қиссада әртүрлі болып келеді. Бұл қиссалардың тақырыбы тек діни ғана емес, көбіне адамгершілік, махаббат және тәрбие мәселесіне арналады, өлеңдік көркемдігі, идеясы аса жоғары болмағанымен, бұлардың көпшілігінде образды теңеулер, әдемі көріністер, суреттеулер кездесіп қалып отырады.
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының мәдениетіне, әдебиетіне әр дәуірлерде Шығыстың да, Батыстың да игі әсер-ықпалы болғаны бұрыннан-ақ белгілі. Қазақ халқының тарихы алыс-жақын елдермен арадағы мәдени-экономикалық байланыстардың негізінде жатыр. Ата-бабаларымыз Египет, Грекия, Византия, Иран, Ауған, Үнді, Қытай, Монғолия, т.б. елдермен әртүрлі тарихи жағдайларға байланысты аралас-құраластықта өмір сүрді [1, 41].
Орта ғасырларда түркі халықтарына араб, парсы және үнді мәдениетінің зор ықпалы болғанын да осы тарихтан білеміз. Шығыстың классикалық әдебиетінің шығармалары қазақ даласына сол елдердің өзінен тікелей және көршілес Орта Азия халықтары арқылы да келіп жеткен. Осы орайда, М. Әуезовтің: Дін өлеңдерін, қиссаларды алсақ, көбінің сарыны шеттікі болудан басқа, мазмұндары да түгелімен мұсылман ғаламынан келген әңгімелер. Сондықтан оларды тексеріп, ұғынып түсіну үшін, жалғыз ғана қазақ топырағындағы көлеңкесіне қарап тон пішу керек емес, әрқайсысын тудырған жағдай мен себепті әуелі шыққан ұясынан бастап ұғыну керек [2, 10], - деген сөздері біздерге біршама ой салуға тиіс.
Қисса-дастандардың тууына тікелей негіз болған Құран сюжеттері, Мың бір түн, Тотынама, Шаһнама желілері болғанымен, оның түпкі бастауларында Ассирия-Вавилон, Грек-Рим, Араб-Парсы фольклорында жатыр деп толық айта аламыз. Қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандық желілер Гилгамеш пен Авеста, одан бұрынғы көне мифтермен ұштасып жатады. Сондықтан да, ежелгі әдебиетімізде кездесетін ең көне мифтер Гильгамеш пен Авестада жазылып қалған [3, 18] деген тұжырымның негізі бар.
Шығыстық қисса-дастандардың мәтінінде Бабыл (Вавилон), Кәбіл (Кабул), Мысыр (Каир), Шын-Машын (Қытай-Византия), т.б. көптеген елдер аталып, қызықты оқиғалар жер-су атауларымен астасып, жағрапиялық сипат алады [4, 321].
Қиссалар мен дастандар мәселесінің жалпы жағдайлары М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин, Б. Шалабаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Бөжеевтің, З. Ахметовтың, М. Ғұмарованың еңбектерінде сөз болады. Ілгерідегі В.В. Радлов, А. Байтұрсынов, Ш. Сәтбаева, Қ. Өмірәлиев, т.б. белгілі ғалымдардың еңбектерінде қаралады. Қисса мен дастанды арнайы зерттеген ғалымдар С. Қасқабасов, Б. Әзібаева, Ө. Күмісбаев, А. Қыраубаева, З. Сейітжанұлы десек орынды болар. Сондай-ақ, Ә. Қоңыратбаев, Ы. Дүйсенбаевтың еңбектерінде де жүйелене бастады. Қисса мен дастанды фольклорлық тұрғыда танып-білудің маңыздылығын талдап жазған Р. Бердібаев пен Н. Келімбетовтің еңбектерінің де мәні зор.
Сонымен қатар, қисса-дастандар жайлы жариялап, дамыту мақсатында Ү. Сұбханбердина, Ә. Дербісалин, К. Матыжанов, Н. Сағындықов, Н. Мыңжани, Б. Бейжин сияқты ғалымдар еңбектерін атауға болады. Бұлардан бұрын Е.Э. Бертельс, В.М. Жирмунский мен Х.Т. Зарифов, Е.М. Мелетинский, т.б. ғалымдардың еңбектері жарық көрген. Мәселен, алғаш Ү. Сұбханбердинаның құрастыруымен жарық көрген Ғашық наме (1976), Қисса-дастандар (1986), кейін Ғашықтық дастандар (1994) және Батырлық дастандар (1995) болып басылып шықты. Сондай-ақ, Б. Әзібаеваның құрастыруымен Дастандар (1990) екі томдығы жарық көрді. С. Қасқабасов, К. Матыжановтар құрастырған В.В. Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілерінен бірнеше қиссалар қосылды.
Сексенінші жылдардан бері қарай қазақ-шығыс әдеби байланыстары жөнінде елеулі еңбектер жазылды. Бұл салада Ш.Қ. Сәтбаеваның, Ө. Күмісбаевтың кітаптары жарық көрді. Ежелгі қиссаларды зерттеудің, талдаудың талаптары мен үлгілерін А. Қыраубаеваның монографиясынан көруге болады. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті (1994) атты ұжымдық кітапта Жүсіпбек Шайхұсламұлы, Шәді Жәңгірұлы, Ақылбек Сабалұлы сияқты қиссашыл ақындардың шығармашылығы берілген.
Шығыс сюжетіне құрылған дастандардың зерттелуіне Р. Сыздықова, Б. Әбілқасымов сынды белгілі зерттеушілер де айтарлықтай үлес қосып, сүбелі еңбектерін арнады.
ХІХ ғасырда қазақ даласында пайда болып, кең тараған қисса-дастандардың зерттелуі, олардың ғылыми түрде негізделуі, бір жүйеге түсуі сол ХІХ ғасырдың ортасынан бастау алады. Сол кезеңде жарық көрген қазақ баспасөзінің алғашқы басылымдары Түркістан уәлаяты газеті (1870-1883) мен Дала уәлаяты газетінің (1888-1902) беттерінде қиссалар және олардың тілі туралы пікірлерді кездестіруге болады [5, 274].
Қазақ әдеби тілін дамытуда қиссалардың да қосқан белгілі үлесі болғаны даусыз. Қиссалардың тілі туралы алғашқы пікір Түркістан уәлаяты газетінің 1876 жылғы 29-нөмірінде Қазанда басылған Қожа Ғафан уа һәм Сәдуақас деген қиссаның тілі сөз болады. Бұл кітаптың қазақша делінгенімен, сөзінің көбі ноғайша екені айтылып, мысалдар келтірілген.
Дала уәләяты газетінің 1887 жылғы 41-санында Б. Адықов деген кісінің мақаласы жарияланған [6, 30]. Ол өз тұсында жарық көрген кітаптардың қазақ тілінде емес, біршамасы ноғайша, сартша һәм ғайры тілі де аралас дей келіп, алдағы уақытта оларды қазақ тілінде шығып тұрса деген тілек білдіреді. Осы сияқты пікірлер Айқап журналының беттерінде де жарияланып тұрған. Мысалы, 1913 жылғы 19, 20, 22 сандарында С. Торайғыров: Қазақ тілінде шығып жатқан кітаптардың көбінде қазақтың иісі жоқ, тілі бытбырақ дей келіп, Мен тілімізге шала тілдердің шатасуынан тілдің ағыны теріске бейімделіп, өріс алып бара жатқанынан қорқамын [7, 28.], - дейді. Біз бұдан қиссалардың, қазақтың төңкеріс алдындағы рухани өмірінде белгілі орында болғандығын көреміз.
Бір топ әдебиетші ғалымдар, атап айтқанда, Ханғали Сүйіншәлиев пен Шамшат Әлібеков: Қиссалар – ислам дінін уағыздайды, реакциялық бағыттағы әдебиет қатарында болды, мұсылмандық моральді үгіттеді [8, 62], - деп, мәселенің ақ, қарасын айырмай, ысыра салушылыққа ұрынды. Олар көбіне Шоқан Уәлихановтың пікіріне сүйенеді. Себебі, Шоқан өз тұсындағы ақындар туралы: Шығармаларының мазмұны етіп небір діни уағыздарды алады. Олар қазір Сейітбаттал қожаның ерлігін, Жүсіп пен Зылиханың махаббатын, т.б. өмірін жырлап жүр. Олардың бәрі өзінің фанатизм идеясы және өтірік әсірелеулерімен мүлдем жалықтырарлық шығармалар [9, 48], - деп жазған еді.
Әлбетте, Еуропалық мәдениетке, ірі ілімге қол жеткізген жас Шоқан үшін шығыс мақамын берік ұстанған, жыр, қисса жазған ақындар бір шеңберде ғана фанатистік, қияли жағынан ғана көрінуші еді. Көп уақыттан кейін қиссалардың халық арасына тез тарап, қазақ эпосына, батырлық жырларға, әдебиетке тигізбек әсерін – Шоқан әрине болжай алмай, көзімен көре алмай кетті. Сондықтан, Шоқан пікірінің тасасына тығыла беруге болмайды [10, 109]. Өйткені, пікір, қағида – уақыт өткен сайын, заман өткен сайын жаңарып, жаңғырып, жалғасып отырады. Кейіннен Шоқан Уәлиханов Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінен атты зерттеуінде қисса өлеңдерді өлеңнің бесінші түріне жатқызады [11, 39].
1959 жылғы әдеби мұраға байланысты көзқарастар жан-жақты талқыланған ауқымды ғылыми жиында Б. Шалабаев қиссалар туралы: ХІХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап ХХ ғасырдың алғашқы 15 жылына дейін Москва мен Петербург, Қазан мен Уфа, Ташкент пен Омбы, Орынбор мен Троицк, тағы басқа қалаларда қандай кітап басылсын, соның бәрі қисса аталды. Осы тізбектің ішінде Қобыланды мен Ер Тарғын, Қыз Жібек пен Қамбар, Айман-Шолпан мен Алпамыс және кейбір қазақ ақындарының жыр, толғау, поэмалары да болды. Бұған қарағанда, қисса деген терминнің әуелде қайдан шыққанын, қиссалардың қандай идеялық, көркемдік мәні болғанын, әдебиеттің қай тегіне баланғанын дәл айту өте қиын. Тегі қиссалар фольклорлық шығармалар мен жеке автордың дастан, романдарына әрі ұқсас, әрі ұқсас емес, сондықтан да әлі күнге зерттелмей келген, қиындығы да, қайшылығы да көп тың дерлік жанр [12, 198], - дейді. Cол себептен болса керек қисса деген атаумен қазақ халық ауыз әдебиетінің көптеген үлгілері (Ер Тарғын, Қисса Алпамыс, Қисса-и-Қыз Жібек), қазақтың төл поэзиясының кейбір нұсқалары (Қисса-и-Шортанбай), шығыс әдебиетінің сюжетіне құрылған оқиғалы, кең көлемді, өлең түрінде жазылған дастандары (Жүсіп-Зылиха, Мұңлық-Зарлық, т.б.) беріліп отырған.
Қисса-дастандардың әдебиет тарихында танылып, зерттелуі ұзақ, күрделі, саяси үдерісті бастан кешті. Сондықтан да ХІХ ғасырдан бастап қазіргі уақытқа дейін қисса-дастандар мен нәзира дәстүріне әртүрлі баға беріліп келді. Шығыс сюжеттері туралы алпысыншы жылдары көбірек жазыла бастайды. Н.С. Смирнова Қазақ әдебиеті тарихының 1-томына: Мұңлық-Зарлық пен Сейфүлмәлік Шығыс елдері халықтарының көбіне белгілі. Шығыс мұсылмандарының діни және мифологиялық ұғымдарын сақтай отырып қазақ халқына да жетті [13, 103], - деп жазады.
Шығыстың қиссалары мен дастандары Абайдың ақындық айналасының қалыптасуында да айтарлықтай өз орны болды. Мұхтар Әуезов Абайдың Шығыс әдебиетінің үлгілерінен сусындағанын және сондай шығармалардың ақын творчествосына тигізген әсерін ерекше атап көрсеткені белгілі. Осыдан кейін қазақтың фольклортанушы-ғалымдары қазаққа кірген кірме сюжеттер туралы өз еңбектерінде жаза бастады.
Белгілі ғалым Ө. Күмісбаев Қазақ арасына шығыстан келген қисса-дастандар туралы зерттеуінде қисса-дастандардың қазақ әдебиетіне тигізген әсерін ерекше атап көрсетіп, олардың жазба мәдениет туындыларына жататынын айтып өтеді [14, 41-111].
Ғалым Б. Әзібаева: Дастандардың пайда болуына халықтың эпикалық дәстүрі зор әсерін тигізді, дастандар халық әдебиетінің бай саласына айналды [15, 41], - дейді. Ғалым дастандарды эпикалық поэзияға жатқыза отырып, олардың тақырыбы, сюжеті, идеясы, образдар жүйесі және көркемдік бейнелеу құралдары жағынан дәстүрлі батырлық, ғашықтық жырларға ұқсамайтын ерекшеліктерін ашады. Дастан жанрына байланысты жаңа байламдар жасап, дастандық эпос атауын ұсынады.
Шығыстық қисса-дастандарың түп-төркінін көрсетіп, жанрлық сипатын аша білген көрнекті ғалым А. Қыраубаева дастандардың басылымы жайынан мол дерек келтіре отырып, оларды жинақтау, жүйеге түсіру мәселесін алға қояды. Ғалым қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандарды ең көне мифтік негіздерден бастап, жан-жақты қарастыра отырып, арнайы зерттеу еңбегін арнап ерекше жанр екендігін дәлелдейді [4].
Сол сияқты, белгілі ғалым С. Қасқабасов та Қазақтың халық прозасы еңбегінде қисса-дастандардың мифтік негіздерін талдап көрсетеді [16, 64-93]. Қазақ әдебиетіндегі қиссалардың рөлін сөз ете келіп, профессор Қ. Жұмалиев: Шығыс классиктерінің махаббатты жыр еткен поэмалары ХІХ ғасырда өмір сүрген қазақ ақындарына белгілі дәрежеде әсерін тигізді. Кейбірін ерікті түрде аударса, кейбіреулерінің тақырыбын, сюжетін алып, өздерінше поэма етіп шығарды. Қазақ әдебиетінің бұл саласы кең шолып, терең зерттеуді қажет етеді [17] деп көрсетті.
Бұдан өзгеше пікірді ХІХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ әдеби тілі деген мақаласында академик Р. Сыздықова айтады: Өткен ғасырдың екінші жартысында қазақ мәдениетінде орын тепкен жазба нұсқалардың бір тобы шығыстың классикалық әдебиетінен алынған тақырыптарға арналған Шахнама, Тотынама, Мың бір түн, Жүсіп пен Зылиха, Таһир-Зуһра сияқты лиро-эпос поэмалары мен Мұңлық-Зарлық, Көрұғлы, Шахмаран сияқты азаматтық тақырыптарды жырлаған дастан-жырлар болды. Бұлардың тілі әлі күнге дейін лингвистикалық зерттеу нысаны болған емес, дегенмен біз олармен бір қыдыру танысқаннан кейін, мынадай жайды байқадық, - дей келе, ғалым діни Сал-салдың тілі мен азаматтық Мұңлық-Зарлықтың тілі бірдей емес екенін, соңғыда қазақ тілі басым екенін көрсетеді [18, 12]. Бұдан қиссалар тілінің қазақ лингвистикасында арнайы зерттеу нысаны болмағанын көреміз.
Қиссалар туралы зерттеулердің көпшілігінде, негізінен, олардың идеялық мазмұнына, сюжеттік желісіне назар аударылып, қиссалардың баршасы да кітаби тілде жазылды [19, 5] деген қорытынды жасалады.
Ү. Сұбханбердина әлеуметтік бағыты, мазмұны, идеялық көркемдік құндылығы жағынан қиссаларды үшке жіктейді. Бірінші – негізінен дінді уағыздайтын, исламның қағидаларын, діни ұғым-нанымдарды насихаттауға бағытталған Сал-сал, Зарқұм, Сейітбаттал сияқты шығармалар. Екінші – көршілес елдер мен басқа шығыс халықтарының ежелгі аңыз-әңгімелері, халық романдары мен поэмалары және классикалық әдебиет өкілдерінің дастандары Шаһмаран, Сейфүлмәлік, Бозжігіт, Абулхарис, Шәкір-шәкірат, араб елінің ертегісі Мың бір түн, үнді ертегісі Тоты-наме, шығыс жұлдыздары Фирдоуси, Физули, Науаи, Низами дастан етіп жазған Шаһнаме, Ләйлі-Мәжнүн, Таһир-Зуһра, Фархат-Шырын, Ескендір секілді шығармалар. Үшінші – шығыс сюжетіне құрылған, бірақ қазақ әдебиетіне сіңісті болып, қазақ фольклорының дәстүрлерімен ұштасып, төл шығарма сипаттас болып кеткен Мұңлық-Зарлық сияқты шығармалар [20, 6].
Ал зерттеуші ғалым Ә. Қоңыратбаев қазақ эпосын жанрлық, хронологиялық жағынан төмендегіше топтайды:
1. Ертегілік эпос (Ер Төстік, Құламерген, Мұңлық-Зарлық);
2. Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос (Орхон жазулары, Күлтегін жайындағы жырлар);
3. Оғыз эпосы (Қорқыт ата туралы жырлар);
4. Тайпалық эпос (Алпамыс, Қобыланды, Қамбар);
5. Ноғайлы эпос (Ер Тарғын);
6. Тарихи эпос (Бекет, Досан батыр, 1916 жыл поэзиясы);
7. Лиро-эпос (Қозы Көрпеш – Баян Сұлу, Қыз Жібек);
8. Шығыстық дастандар (Рүстем-Дастан, түрлі қиссалар);
9. Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген батыр, Сұраншы батыр);
10. Совет эпосы (Аманкелді, Мәлік, Төлеген жайындағы жырлар)[21, 18].
Зерттеуші Р. Бердібай халқымызға тән күллі эпикалық мұраны мынадай түрлерге бөліп, талдап көрсетеді: 1) Көне (архаикалық); 2) Қаһармандық (классикалық); 3) Ғашықтық (романдық); 4) Тарихи эпос [22, 4]
Профессор Бабаш Әбілқасымов қазақ тіліндегі қиссаларды зерделеу нәтижесінде тілдік ерекшеліктері жағынан оларды негізгі 3 топқа жіктейді:
1) Мазмұны, негізгі идеясы жағынан дінді уағыздайтын, тілі жағынан түркі әдеби тілінің әсері күшті қиссалар. Олардың лексикасында араб, парсы сөздері молынан кездеседі де, грамматикалық құрылысында түркі әдеби тіліндегі пішіндер толығынан сақталып отырады. Бұған Зарқұм, Жұм-жұма, Сал-сал, Кербаланың шөлінде, Анхазірет Расулдың Меғражға қонақ болғаны, Бозжігіт, т.б. жатады.
2) Мазмұны жағынан шығыстық сюжетке құрылған, идеясы адамгершілік, махаббат, ерлікті жырлайтын, лексикасы, негізінен, қазақ сөздерінен тұратын, бірақ грамматикалық құрылысында кейде түркі әдеби тіліне тән дәстүр кездесетін шығармалар. Бұған Таһир, Жүсіп-Зылиха, Қисса-и-Рүстем, Қисса-и-Серғазы, т.б. жатқызуға болады.
3) Халық ауыз әдебиет үлгілері: Қисса-и Алпамыс, Қисса-и Қыз Жібек, Қисса-и Айман-Шолпан, т.б. Бұлардың орфографиясында ғана жазба дәстүр сақталған, грамматикалық құрылысында бірен-саран көне пішіндер кездесіп қалып отырады. Ал лексикасы толықтай қазақ сөздерінен тұрады, таза қазақтың образды теңеулер мен қалыпты тіркестер жиі кездеседі [23, 5].
Ал белгілі шығыстанушы ғалым Ө. Күмісбаев тақырып, мазмұнына, идеялық-көркемдік ерекшеліктеріне қарай, қазақ арасына Шығыстан келген қисса-дастандарды төрт топқа бөліп көрсетеді:
1. Ғашықтық дастандар (Таһир-Зуһра, Сейфүлмәлік, т.б.)
2. Діни тақырыптағы дастандар (Сал-сал, Зарқұм, т.б.)
3. Фантастикалық-ертегілік сипаттағы дастандар (Шаһмаран, Абулхарис, т.б.)
4. Батырлықты, ерлікті жырлайтын дастандар (Ескендір, Рүстем-Дастан, т.б.) [14, 95]
Б. Әзібаева дастан атауын дастандық эпос деп көрсете отырып, қазақ эпостық дастанының мынадай түрлерін атайды: 1) Діни дастандар; 2) Хикаялық (новеллалық) дастандар; 3) Романдық (ғашықтық) дастандар; 4) Әскери дастандар.
Сонымен қатар, Б. Әзібаева қазақтың төл дастандары туралы жазған зерттеу жұмысында қиссаларды төмендегіше бөліп көрсетеді:
1. Діни қиссалар;
2. Аңыздық және ғашықтық қиссалар;
3. Шығыс сюжетіне жырланған қазақтың төл қиссалары [24, 9].
Қисса-дастандарды зерттеуде елеулі еңбек қалдырған А. Қыраубаева Шығыстық қисса-дастандар атты еңбегінде шығыс қисса-дастандарының түп-төркіндерінің Мың бір түн, Тотынама, Шахнама және діни сюжеттер желісінен шыққанын дәлелдеп береді [4, 322]:
Мың бір түннің желісіне жазылған қисса-дастандар: Сейфүлмәлік, Зияда-Шаһмұрат, Атымтай Жомарт, Қасым-Жомарт, Сұрмерген, Қисса Дандан, т.б.
Діни сюжеттеріне желісіне жазылған қиссалардың негізі Құран, Қисас-ул әнбия және Мың бір түннен алынған: Дариға қыз, Зарқұм, Сал-сал, Наушаруан, Әбу Шахма, Кербаланың шөлінде, Жүсіп-Зылиха, Бозторғай, Жұмжұма сұлтан, Сақыпжамал, т.б. үлгілер жатады.
Шаһнама желілеріне жақын келетін қиссалар мен дастандарға: Қисса-Баһрам, Мұңлық-Зарлық, Шәкір-Шәкірат т.б. жатқызуға болады.
Орта Азиялық сюжеттер деп біз бөліп алған қисса-дастандардың әрідегі төркіні Мың бір түнге, Шаһнамаға, Тотынамаға ұласқанымен, оқиғаның болған жері, кейіпкерлері Орта Азия, қазақ өміріне жақындата алынған. Олардың қатарына: Таһир-Зухра, Әбуғали Сина - Әбілхарыс, Бозжігіт, т.б. кіргізуге болады
Ғалым А. Қыраубаева мұнымен шектелмей, қиссаларды әдебиетіміздің тарихында, ежелгі дәуірдегі қисса жанры, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қисса жанры деп екі топқа бөліп қарастырады [25, 15].
Қисса жанрындағы шығармалар ертедегі әдебиетімізде ХІІІ-ХІV ғасырлардағы көне ескерткіштер қатарынан кездеседі. Солардың бірі – ХІІІ ғасырда өмір сүрген Әли ақынның Жүсіп пен Зылиха жайлы қиссасы. Ол шамамен 609-630 (хижра жылында), яғни 1212-1238 жылдар арасында жазылған. Авторы туралы мағлұмат жоқ. Көшірмелері Берлин, Дрезден, Ленинград, Қазан қалаларынан табылған. 1917 жылы Берлинде, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Қазан, Ташкент баспаханаларынан кітап болып шыққан. Бұл басылымдары қазақ, татар, өзбек арасына кең тараған. Түркітілдес халықтарға ортақ әдеби мұра болып есептеледі. 1897 жылы ауыз әдебиетін жинап бастырушы белгілі ақын Шайхұсламұлы Жүсіпбек Жүсіп-Зылиханы сол кездегі қазақ оқырманына түсінікті болатындай етіп жазып, Қазаннан бастырып шығарады. Ежелгі дәуірде туған қиссалардың тағы біреуі – Қиссас-и-Рабғузи (Рабғузи қиссалары). Ол 710 (хижра), яғни 1310 жылы Насреддин Тоқбұға бекке арналып жазылған. Ең ескі көшірмелері Лондондағы Британия музейінің кітапханасында, Ленинградтағы М.Е. Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік кітпаханасында сақтаулы. Бұл қиссаны кезінде Б.И. Ильминский, П.М. Мелиоранский, С.Е. Малов секілді түркітанушылар зерттеп, түркі халықтарының ертедегі құнды әдеби мұрасы ретінде танытқан [26, 98].
Рабғузи қиссаларының негізі араб-парсыдан тараған сюжеттерге құрылған. Идеялық мазмұны, жалпы характері алуан түрлі: табиғат, дүние құбылыстары, адамның пайда болуы жайындағы діни-мифологиялық әңгімелер. Рабғузи қиссаларында Лұқман атына байланысты бірнеше әңгіме-хикаялар Қисса Лұқман хакім деген атпен берілген. Ол әңгімелердің барлығы қазақ ертегісі ретінде көпшілікке мәлім. Рабғузи қиссаларында бұдан басқа Іскендір Зұлқарнайын туралы аңыздармен қатар Жүсіп-Зылиха қиссасы да бар. Бұл нұсқаның да сюжетінде Әлидегіден көп айырмашылық жоқ. Рабғузи кітабындағы кейбір жеке қисса, әңгімелерді алып, оны өлеңге айналдырған қазақ ақындары да болды. Мысалы, белгілі ақын Тұрмағамбет Ізтілеуов тәлім-тәрбиелік мәні бар жеке сюжеттерді таңдап алып, Рабғузидан деп көрсетеді (Лұқман хакімнің үш өсиеті, Ата мен бала) [27, 48].
Қазақ арасына мол тараған шығыс әдебиетінен келген ғашықтық, эпикалық, батырлық сипаттағы әңгіме-өлең, поэма-дастандар қисса деген атпен басылып тарады. Қисса қазақ әдебиетінде, әсіресе, кітап бастыру жұмысының жандана бастаған кезеңі ХІХ ғасырдың басынан бастап кең өріс алды. Мұндай жағдайдың халықтың ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан ауыз әдебиетіне екі түрлі әсері бар еді [14, 97]. Біріншіден – қазақ халқының ауыз әдебиеті басқа көршілес Орта Азия халықтарының фольклеріндей Шығыс тарапынан келген аңыз, дастан, хикаялармен толысып, тарамдала түсті. Шығыстық әсерлер, суреттер ауыз әдебиетінің арнасын кеңейтіп, кемелдендірді. Фирдоуси, Низами, Науаи хамсаларынан, араб, парсы, үнді ертегі-аңыздарынан Орта Азия халықтарының әдебиеті арқылы Ләйлі-Мәжнүн, Шахнама, Тотынама, Фархад-Шырын, Таһир-Зухра, Ескендір, Мұңлық-Зарлық сынды лирикалық, батырлық, ғашықтық дастандар – қазақ топырағында жаңадан түлеп жаңғырып, төл туындыларға айналды. Бұл шығармаларда халықтың арман-тілегі, мақсат-мүддесі, адамгершілік қасиеті паш етіледі [28, 57], - деп жазды Мұхтар Әуезов.
Екіншіден, сол Шығыстан кітаби ақындар алып таратқан діни наным-уағыздарға толы, фантастикалық элементтері молыққан қазақтың көзі ашық, қиссашыл, дастаншыл ақын-жазушылары таланттан мақұрым емес. Шын мәнінде кітаби ақындар Шығыстың классикалық әдебиеті, аңызы мен қазақтың ауыз, жазба әдебиеті аралығындағы дәнекерлік, жалғастырушы, әрі көпір секілді қызметті атқарады.
ХІХ ғасырға дейін көшпелі өмір кешкен қазақ халқының фольклоры ерекше дамыса, ХІХ ғасырдан бастап ауыз әдебиетімен қоса жазба әдебиеті де тез қарқынмен дами бастағандығын көреміз. Әсіресе, Шығыс әдебиетінің ықпалы айрықша болды. Татар, өзбек қожа молдаларымен қатар қазақтың ішінен шыққан оқымысты молдалар ислам әдебиетін қазақшаға аудара бастаса, шығыстың классик ақындары жырлаған қисса-дастандарымен қатар, шығыстың новеллалық, романдық тақырыпта жырланған дастандары да қазақ арасына кеңінен жайыла бастады [29, 101].
Кез келген халық өзінің даму процесі барысында өзге елдің мәдениетінен үйреніп, сол арқылы мәдени байлығын молайтып отыратындығы тарихи жағдай. Мәдениеті мен тілінде өзге халықтың элементтері кездеспейтін бірде-бір халық дүниеде жоқ. Шығыстағы Үндістан, Иран, Арабстан секілді елдерден тараған қымбат та ойлы кітаптардың басы – Мың бір түн, Рамаяна, Тотынама, Шахнама сюжеттері болған. Кейін осы сюжеттер тәжік-парсы мәдениетіне өтіп, хикаят деген атпен басылып шыққан.
Қазақ әдебиетіндегі қисса жанрына Шығыс аңыз-ертегілерінің сюжеті бойынша жазылған көлемді көркем шығармалар, жыр-дастандарды жатқызамыз. Қисса қазақ әдебиетінде ХІХ-ХХ ғасырларда кең өріс алған [25, 15]. Ел арасында ертеден-ақ ауызша да, қолжазба күйінде де тараған.
Қазақтың ауыз әдебиетінде жыр, өлең, толғау сияқты жанр түрлері әріден келе жатса да, қисса аталған әдебиет ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болған. О баста шығыс әдебиеті сюжетіне құрылған көлемді, уақиғалы шығармаларды қисса деп атаса, кейін бұл термин талғаусыз, әйтеуір, баспа бетін көрген, өлеңмен жазылған дүниелердің бәріне де қосыла берген тәрізді. Дегенмен, қисса термині о бастағы мағынасына сай, әңгіме, тарих деген ыңғайда көбірек қолданылған [23, 5]. Қисса деген атпен қазақ тілінде шығыс әдебиетіндегі белгілі сюжетке құрылған фантастикалық, лирикалық поэмалар, ислам дінінің бес парызын насихаттайтын насихатнамалар, қажыға барғандардың жолжазбалары, өлген адамдарды мадақтайтын арнау өлеңдер де жарық көреді. Негізінен ХІХ ғасырдың 70-80 жылдарынан басталатын бұл еңбектер Қазан төңкерісіне дейін біршама етек алып, кең жайылды. ХІІІ-ХІV ғасырлардағы түрік қисса-дастандары ХІХ-ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінде өз алдына бір сала болып жалғасты.
Қазақтың қисса-дастандары біршама ғылыми айналымға түскенімен, оның синтездік құрылымының күрделілігіне байланысты халық арасында жырланып жүрген үлгілерін фольклорға әлде авторы белгілі жазба туынды ретінде қарастыру керек пе деген мәселе түпкілікті өз шешімін әлі тапқан жоқ. Тіпті қисса-дастан жанрының жан-жақты зерттеулерді қажетсінетін әдеби үрдіс екенін атауларының әркелкілігінен-ақ байқауға болады [30, 121]
Профессор Әуелбек Қоңыратбаевтың қисса-дастан жайындағы пікіріне зер салсақ, Қисса – шайырлық әдебиет, қисса – эпос нәзирасы, қисса – жазба әдебиет [31, 237], - дейді. Ал Ә. Қоңыратбаевтың шайырлық әдебиет деп атаған шығармаларына ғалым А. Қыраубаева шығыстық қисса-дастандар деген атау беріп, олардың шығу тегін орта ғасырларға саяды: Орта ғасырда түрік Оянушылығы дәуірінде (Х-ХІV ғасырларда), әсіресе ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Алтын Орда әдеиетінде үрдіс болған нәзира дәстүрі қисса-хикаят, қисса-дастан жанрын тудырып дамытты [4, 3].
Әдебиеттану. Терминдер сөздігі деген кітапта профессор Ө. Күмісбаев қиссаға мынадай анықтама береді: Қисса (араб сөзі, әңгіме, ертегі, мысал) – қазақ әдебиетінде кітаби ақындардың Шығыс әдебиетінің сюжетіне шығарған дастандарын, өлеңмен жазылған ертегі-хикаяны осылай атаған [32, 219]. Ғалым осы басылымда: Дастан (парсы сөзі, тарихи әңгіме, ертегі, батырлар жыры) – Таяу және Орта Шығыстың, Азияның, оңтүстік-шығыстың әдебиеті мен фольклорындағы эпикалық жанр, өлең түріндегі уақиғалы шығарма [32, 129]. Бұл екі анықтамадан қисса мен дастан айырмашылығы дастанның фольклорлық тегі мен қиссаның кітаби ақындар қаламынан туындағанында болып тұр.
Ғалым Р. Сыздықова: Қиссалардың өзге жанрлардан ерекшеленетін негізгі белгілері, біріншіден, сюжетті, оқиғалы, көлемді шығарма болулары, екіншіден, тақырыбы мен сюжеті араб, парсы, түркі тілдерінде жарияланған үлгілерден алынғандықтары, үшіншіден, тілдерінде, әсіресе грамматикалық тұлға-тәсілдерінде шағатайлық, ескі қазақтың жазба дәстүр элементтерінің қатысуы болып табылады. Төртінші белгісі ретінде қисса жанрының жазба дүниелер екендігін атауға болады [33, 221].
Қисса-дастандар зерттеушілер тарапынан терминдік мәселеде әртүрлі айтылып жүр: қисса, қисса-хикая, дастан, рыцарлық дастан, қисса-дастан. Е.Э. Бертельс рыцарлық дастан деп атаса, В.М. Жирмунский, Е.М. Мелетинский, сондай-ақ қазақ зерттеушілерінен Б. Әзібаева романдық дастан, С. Мұқанов, М. Бөжеевтер қисса дейді. Соңғы зерттеулерде дастан атауы жиі қолданылып жүр. Дастан – шығыс сюжеттеріне жазылған поэма мағынасын береді. Қисса-дастанның түп-төркіні көп жағдайда жазба әдебиеттен келген және оның қазақша нұсқаларын шығарушылар жазба ақындар, олар жинаушы ғана емес, сол сюжетті жазып шығарушылар екенін де ескермеуге болмайды [34, 58], - дейді Қ.Т. Жанұзақова мен Б. Үсеева деген зерттеушілер өз мақаласында.
Бір жағынан алып қарағанда, қисса-дастандардың өн бойынан фольклорлық сарынды да аңғаруға болады. Зерттеушілер пікірлері де осы ерекшелікті көрсетеді. Мысалы, А. Квятковский Поэтический словарь еңбегінде былай дейді: Қисса – шытырман оқиғаға құрылған ғашықтық немесе тарихи-қаһармандық сипаттағы әдеби және фольклорлық жанр. Бұл жанр Орта Шығыс, Орта Азияда кеңінен таралған. Көп жағдайда дастанмен ұқсас болып келеді [35, 78]. Ал Н. Келімбетов: ...қисса, хикая, дастан деген ұғым-терминдердің туралы бірер сөз айта кетейік. Бұл ұғым-терминдердің түп-төркіні бір-біріне жақын дей келе, оларға жеке-жеке тоқталып өтеді: Қисса – араб тілінде ертегі, әңгіме, мысал деген мағына береді. Қисса сөзін – хикая немесе хикаят деп те атай береді. Қазақ әдебиеттану ғылымында Шығыс поэзиясы сюжеті негізінде жазылған дастандарды, жырмен баяндалған ертегі хикаяларды қисса деп атайды [36, 211].
Қисса араб сөзі: әңгіме, ертегі, мысал деген мағынаны, ал дастан – парсы тілінде тарихи әңгіме, ертегі, батырлар жыры дегенді білдіреді. Жалпы қисса сөзінің мағынасы: өзбек, тәжік, қарақалпақ, түркімен, т.б. да халықтардың әдебиетінде ертегіні қисса, әлқиссаны айтушыны – қиссагөй деп атаған. Өз арасында, өзбек дастандарын ел ішіне таратқан адамдарды қиссахан деп атаған. Қарақалпақ елінде шығыс кітаптарын халыққа оқып таратушыларды қиссашылар, қиссахандар дейді екен. Қазақ арасында қисса сөзі кеңірек мағынада қолданылады.
Әр халықтың өз тарихы мен мәдениеті, өз тарихының шежіресі, көркем әдебиеті бар. Қазақ халық поэзиясында дастан қоры мол. Дастан термині қазақ ауыз әдебиетінде ертеден айтылып келеді. Ол Орта Азия, Қазақстан халықтары арасына парсы, тәжік тілі арқылы сіңіскен. Бұл сөз ежелгі грек жұртынан шыққан поэм, эпос, терминдерінің мағынасын білдіреді, яғни айтар ойы, толғайтын дүниесі бір жанрдың атауы. Дастанда әлеуметтік мәнді оқиға, құбылыс пен кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынас кейде поэзия, кейде проза тілінде баяндалады. Дастан жанрының пайда болып, қалыптасып, дамып, қанат жаюына шығыс фольклоры мен әдебиетінің әсері мол болды. Дастандардың ең бір көп туындаған және жарияланған кезеңі өткен ғасырдың еншісіне тиеді. Ол кезде Қазан, Омбы, Ташкент, Мәскеу және басқа қалалардың баспаханалары білімнің әр түрлі салаларына, көркем шығармашылыққа қатысты көптеген материалдарды араб әрпімен қазақ тілінде жариялап отырған [37, 263].
Дастандар жанры ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz