Күздік арпа жапырақтарының түрлері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

Кіріспе . . . 1

Негізгі бөлім . . . 3

2. 1. Дақылдың халық - шаруашылығындағы маңызы . . . 3

2. 2. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері . . . 5

2. 3. Дақылды өсіру технологиясы . . . 7

2. 4. Ғылыми еңбектер . . . 9

Қорытынды . . . 10

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 11

Кіріспе

Арпа-Ячмень-Hordeum

Арпа-астық тұқымдасына жататын бір және көп жылдық өсімдіктердің тегі. Текті 30-дай түрлер құрайды. Арпа, бидай секілді ертеден өсіріліп келе жатқан дәнді дақыл. Бидайға қарағанда, арпа ыстыққа да, суыққа да, құрғақшылыққа да төзімді. Ол тропикалық аймақтарда да, ыстық араб елдерінде де, суық солтүстік Норвегияда да, Тибетте 4700 м. биіктікте де өсе береді. Еуразия, Америка, Африкада арпаның 30-ға жуық түрі тараған Күздік арпаны негізінен жармалық және мал азықтық дақыл ретінде өсіреді. Дәнінде ақуыздың аз болуы оны сыра қайнату өнеркәсібінің құнды шикізаты қатарына жатқызады. Шыққан жері - Иран, Түркия, Армения. Адамдар неолит дәуірінде-ақ (б. з. б. 12 - 10 мың жыл) қолдан өсіре бастаған. Арпаның тамыр жүйесі шашақты. Сабағы - қуыс, биіктігі 30 - 135 см, жапырағы таспа пішіндес. Жемісі - дәнек. Арпа дәнінде 45 - 67% крахмал, 7 - 26% белок, 7 - 11% пентозан, 1, 7 - 2% сахароза, 3, 5 - 7, 0% клетчатка, 2 - 3% май, 2 - 3% күл болады. Арпа туралы басқада мәліметтерді негізгі бөлімде толықтырып өтетін боламын. [1]

Негізгі бөлім

2. 1. Дақылдың халық - шаруашылығындағы маңызы

Күздік арпаны негізінен жармалық және мал азықтық дақыл ретінде өсіреді. Дәнінде ақуыздың аз болуы оны сыра қайнату өнеркәсібінің құнды шикізаты қатарына жатқызады. Дәнінің құрамында 13, 4% ақуыз, 2, 0%-май, 54, 0%- крахмал, 9, 0%- пентазондар, 5, 7%- клетчатка және З, 0 % шамасында күл бар. Арпа дәнінен ұн, жарма, кофе және сыра дайындайды. Нанының сапасы бидайдікіне қарағанда нашар болғанымен, асқазаны ауыратын адамдар үшін ол диеталық тағам.

Арпа, үй жануарлары мен құстары үшін бағалы концентратталған жем. Дақыл сабаны мен топанының, әсіресе бұқтырып пайдаланатындарының азықтық құндылығы жоғары.

Арпа егісін күзде сеуіп және оны ерте орудан жұмысшы қолдары мен техникалары тиімді пайдаланылады. Одан басқа ерте орылып-жиналатын күздік арпа бірқатар дақылдарға кұнды алғы дақыл.

Ылғал жеткілікті аудандарда күздік арпадан кейінгі танаптарды аңыздық дақылдар - тары, қарақұмық, судан шөбі және басқа да дақылдар егіп пайдаланған дұрыс.

Жемдік астықтар өндірісін арттыру міндеттеріне байланысты және күздік арпа жаздықтармен салыстырғанда өте өнімді болғандықтан, оның егісін қазіргі өсірілетін аймақтардан да әрі қарай кеңейте түсу көзделуде. Күздік арпа күздік жауыннан басқа, ерте көктемдік жаңбыр ылғалын әлдеқайда толық пайдалануынан, құрғақ оңтүстік шығыс желдері болмай тұрып ерте пісуінен, сондай - ақ кештеу пісетін жаздық арпанікінен гөрі өте толық салмақты дән беруінен жаздықтарға қарағанда көп өнім береді.

Күздік арпаның негізгі егістері ТМД бойынша - Солтүстік Кавказ, Украина және Орта Азия елдерінде. Біздің елімізде күздік арпа егістігі 2009 жылы 15, 6 мың га, ал астық өнімі - 21, 3 ц/га болды. Азық - түліктік және жемдік астық мақсатында күздік арпа Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл және Алматы облыстарында өсіріледі.

Агрономия ғылымында өсімдіктердің топырақ құнарлылығына сәйкес жиілігі туралы екі қарама-қарсы пікір қалыптасқан. Біреулері құнарлы топырақта сирегірек себудің қажеттігін айтады, өйткені неғұрлым топырақ қоректік заттарға бай болса, ең жоғарғы өнім алу үшін соғұрлым себу материалы аз кетеді. Академик Д. Н. Прянишников өз уақытында: «Астық егісіне мынадай ережені қолдануға болады: тіршілік жағдайлары жақсарған сайын, егін сирек болуы тиіс. Жалпы ережеден бір фактор - ылғал алынып тасталынады, яғни оның аз мөлшерінде жиі егіс себу өзінен-өзі түсінікті себептермен тиімсіз», - деп жазған болатын. Басқа зертеушілердің пікірінше, географиялық өсіру орнына байланыссыз қоректік заттар және ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген топырақтарда тұқым себу мөлшерін көбейту қажет.

Арпа - тамақ өндірісінің көп салаларында пайдаланылады. Оны малға жем ретінде, жарма, сыра, спирт және аздап нан, уытты экстракт сияқты өнімдер алуға пайдаланады. Арпа сабаны - малға азық, астына төсеніш.

Арпаның бұлардан басқа жаздық және күздік түрі бар. Соның ішінде күздік арпаға тоқталсақ. Қазақстанда күздік арпаның мынадай сорттары өсіруге рұқсат етілген: Береке 54 (Параллелум), Роман (Паллидум), Росава (Паллидум), Циклон (Параллелюм) және Южноказахстанский 43 (Нутанс) . Күздік арпа басқа күздіктер секілді, мысалы: бидай, қара бидайға қарағанда қысқы суыққа төзбейді. Ұзаққа созылған 12 - 15 ºC көктемдегі құбылмалы ауа райы кезінде құрып кетеді. Күздік бидайға қарағанда вегетациялық кезеңі 7 - 18 күнге қысқа болады, ал алғы дақылға қойылатын талаптарға өте ұқсас келеді. Күздік арпаны да аралықтары өңделетін бұршақ, жүгері, күнбағыс, мақта дақылдарынан және таза пардан кейін еккен дұрыс.

Күздік арпаның жаздық арпадан артықшылығы оның ерте пісетіндігі ғана емес, сонымен бірге күзгі, көктемгі топырақ ылғалдылығын толық пайдалануы және құрғақшылыққа ерекше төзімділігінде. Басқа дақылдарға қарағанда күздік арпаны оруды ерте бастайды, Орта Азияда мамыр айының аяғында, Қырым мен Азербайжанда 10 - 15 маумысда жинайды. Ерте орылуына байланысты күздік арпа, күздік бидайға сондай - ақ егінді жинап болғаннан кейін себіліп, қосымша өнім беретін көптеген дақылдарға өте бағалы алғы дақыл болып саналады. [2]

2. 2. Дақылдың биологиялық ерекшеліктері

Ол бастапқы "ұрықтық" тамырлардан (ұрықтың ұрығынан дамиды) және қайталама "түйіндік"-терден (сабақ түйіндерінен қалыптасады) тұрады.

Күздік арпа сабағы-сабан, дөңгелек пішінді, қуыс және бүкіл ұзындығы бойынша түйіндермен (сақиналы қалыңдаулар) 5-6 бөліктерге бөлінген.

Күздік арпа жапырақтарының түрлері:

Түбірлік-жер асты түйіндерінен қалыптасады

Сабақ-Сабақтың жер үсті бөлігінен құрылады.

Жапырақтары - ланцет тәрізді, параллель тарамдалған. Негізінде олар сабақ түйіндеріне бекітілген және сабақтың бір бөлігін қамтитын түтікшелерге бүктелген.

Жапырақтары негізгі фотосинтездеуші органдар болып табылады; сондықтан олардың саны, мөлшері және жағдайы өнімділікке елеулі әсер етеді. Сабақтың әр түйінінен бір парақ кетеді. Жапырақтарда фотосинтез процесі жүреді-(күн сәулесінің көмегімен судан және көмірқышқыл газынан органикалық заттың пайда болуы) :

6 CO2 + 6 H2O = C6H12O6 + 6O2

Жапырақтардың мөлшері мен саны биологиялық ерекшеліктерге, сортқа және топырақ жағдайларына байланысты.

Вегетация фазалары:

-көшеттеу;

-түйреу;

-түтікке шығу;

-гүлдену;

-астықтың сүтті пісу кезі;

-астықтың балауызының пісуі;

-астықтың толық пісу кезі.

Күздік арпа күздік бидаймен, әсіресе күздік кара бидаймен салыстырған-да қысқа төзімсіз. Ол үшін -12°С-тан төмен аяздар қауіпті. Күздік бидайға қарағанда ол ерте көктемгі қолайсыз жағдайлардан көбірек зардап шегеді. Әсіресе ерте себу кезінде күздік арпа үшін минус температуралары қауіпті болады. Бұл қабыну кезеңі, күздік бидайға немесе қара бидайға (40-65 күн) қарағанда қысқа (35-45 күн) болып табылады. Бұл мәдениет қыста да, ерте көктемде де температураның күрт ауытқуынан да зардап шегеді. Бірақ ұзақ жазғы ыстықты (35° С астам) жақсы көтереді және вегетацияның бүкіл кезеңінде құрғақшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Тамыр жүйесінің жеткілікті дамымағандығынан топыраққа өте талап етілген, сондықтан ең жоғары өнім құнарлы қара топырақтарда, қоңыр және қара-сұр саздақ топырақтарда қалыптасады. Қышқыл және тұздалған топырақтарда нашар өседі. Тұздалған топырақтарда күздік арпаның өнімділігі оларды алдын ала гипстеу жағдайында, ал қышқылдарда әктасқаннан кейін айтарлықтай артады.

Көктемгі жылы кездер басталысымен күздік арпа жедел өсе бастайды. Өсу-даму кезеңі жаздық арпадан 12-16 күнге, күздік бидайдан 6-9 күндей қыскарақ. Топыраққа қажетсінуі күздік бидайға ұқсас. Күздік арпаның қазіргі өсірілетін сорттарының қыс пен суыққа төзімділігі күздік бидай мен қарабидайдан төмен болғандықтан, олар қысы жұмсақ аймақтарда ғана себіледі.

Топырақ құнарлығы мен алғы дақылдарға қоятын талаптары бойынша, күздік арпа күздік бидайға жақын. Ол топырақтағы күздік-қыстық ылғал қорын жақсы пайдалануының арқасында жаздық арпадан құрғақшылыққа төзімдірек.

Сорттары. Қазақстанда күздік арпаның мынадай сорттары өсіруге рұқсат етілген: Береке 54 (Параллелум), Роман (Паллидум), Росава (Паллидум), Циклон (Параллелюм) және Южноказахстанский 43 (Нутанс) .

Арпа қысқа өсіп, жетілу кезеңді дақылдар қатарына жатады (55-тен 111 тәулікке дейін) . Солтүстік Қазақстанда өсірілетін сорттарының өсіп, жетілу кезеңінің ұзақтығы - 68-80 тәулік. Арпа жылуға аз талап қояды, оның тұқымы 1-2 0С жылылықта өне бастайды, алайда мұндай жағдайда көктеуі 20 тәулікке дейін созылады. 5-6 0C температурада көктеуі 8 тәулікке дейін қысқарады. Себу-көктеу кезең - аралығы 7-ден 12 тәулік аралығында өзгереді. Егін көгі 7-8 0С аязды жеңіл көтереді, алайда жекелеген сорттары одан да төмен температураны көтере алады. Бірақ гүлдену және толысу кезеңдерінде арпа бозқырауға сезімтал. Температура -10С-қа дейін төмендегенде оның жатыны мен тозаңдықтары жарақаттанады. Толысу және пісу кезеңдеріндегі шамалы бозқыраудың өзі (-1, 5 0С) өсімдікке әсер етпегенмен дәннің тұқымдық сапасын күрт төмендетеді. Арпа жоғары температураларға өте төзімді. 38-40 0С температураның үздіксіз әсерінен саңылаулар сал ауруына тек қана 30-35 сағаттан соң ұшырайды. Оны әділ түрде ыстыққа төзімді өсімдіктер қатарына қосады. Сондықтан Қазақстанның барлық аймақтарында арпа жоғары астық өнімін береді. Арпаның өсіп-даму цикліне қажет тиімді температура жиынтығы: ерте пісетін сорттарына - 1000-1500 0C және кеш пісетін сорттарына 1900-2000 0С. Осы себептен арпаны еліміздің барлық егіншілік аймақтарында өсіруге болады. Сұлы - қоңыржай климаттың өсімдігі. Тұқымдары 1-2 0С-та өне бастайды. Көктеу мен түптену кезеңдерінде салқындау (15-18 0С) ауа-райы дұрысырақ. Егін көгі қысқа мерзімді аязды 7-8 0C жақсы көтереді. Өсімдіктерінің дамуына қарай оның төменгі температураға төзімділігі төмендей береді және гүлдену кезеңіндегі бозқырау (-2 0С) ол үшін қауіпті. Толысу кезеңінде салқынға сезімталдығы шамалы, оның дәндері -4-5 0С бозқырауды қалыпты көтереді. Өсіп-жетілу кезеңінде сұлы үшін белсенді температура жиынтығы ерте пісетін сорттарында - 1000-1500 0С, орташа мерзімдегілерінде - 1350-1650 0С ал кеш пісетін сорттарында - 1500-1800 0С. Сұлы тез дамитын тамыр жүйесіне байланысты жаздық бидай мен арпаға қарағанда көктемгі құрғақшылықтан аз зардап шегеді. Жоғары температура және жазғы ауа құрғақшылығын жаздық бидай мен арпаға қарағанда сұлы нашар көтереді. Дәннің толысуы сұлыда бидайға қарағанда төменірек температурада қалыпты жүреді. Сұлы жоғары температураның осы кезеңінде ғана емес, сонымен қатар гүлдену және дәннің толысу кезеңдерінде де қиыншылық көреді. [3]

2. 3. Дақылды өсіру технологиясы

Арпаны өсіру технологиясы . Арпаның өсіру технологиясына бидайға қарағанда аз көңіл аударылып келді. Соған қарамай, арпа көп жағдайда бидайдан жоғары астық өнімін беріп келеді. Айта кету керек, агротехника деңгейі төмен болғанда бұл « жаны берік» дақылдың өзі ылғал, қоректік заттар жетімсіздігінен, арамшөптерден қатты зардап шегеді. Көпқатарлы арпада дұрыс алты қатарлы немесе алты қырлы және бұрыс алты қатарлы, немесе төрт қырлы топтар ажыратылады. Масақтың көлденең қимасында дұрыс алты қатарлы арпалар дұрыс алты сәулелі жұлдыз, ал бұрыс алты қатарлы-төрт бұрышты кескін береді.

Топырақ өңдеу жүйесі әр түрлі болады. Суармалы, қайтадан тыңайтылған жерлердең, эрозияға қарсы жерлер, т. б. топырақ өңдеу жүйелері де бар. Топырақтың жыртылған қабатының борпылдақ жағдайда болуы барлық отамалы дақылдар үшін қажет болса, басқа көпшілік дақылдарға топырақтың беткі қабатының құрылымы уақ түйіртпекті болғаны қолайлы. Міне, сондықтан да отамалы дақылдар аралығын жиі өңдегенде, топырақ беті борпылдақ күйінде сақталады. Кейде топырақ қабатындағы ылғал тез буланып, ауаға ұшқанда оның бетін тырмалап, борпылдақ етеді, сонда оның бетінен ылғалдың булану мөлшері төмендейді. Ал керісінше топырақ бетінен ылғал тез буланып кету үшін оның бетін ауырырақ техникамен өңдеп (малалау) тығыздайды. Сонда топырақ қабатындағы капиллярлар (қылтүтіктер) бір-біріне тез жалғасып, оның құрамындағы ылғал ауаға тез ұшады. Әдетте топырақты мұндай өңдеулер топырақ беті бос, егіс егілмей тұрған кезде немесе арнайы егіс егілмейтін сүрі жер танабында жүргізіледі. Себу алдында культивация жүргізіледі. Алғы дақыл жиналғаннан кейін топырақ жазық тілгіш қопсытқыштармен (ОПТ-3, 5, КПШ-9) 12-14 см тереңдікте өңделеді.

Ауыспалы егісте әртүрлі алғы дакылдан кейін себіледі, бірақ ең жақсы алғы дақылдары - таза сүрі танабы, сондай-ақ жүгеріден, күнбағыстан, дәнді бұршақ дақылдарынан, күздік бидайдан кейін де себіледі.

Күздік арпа тыңайтқышқа өте жоғары талап қояды. Себу кезінде суперфосфатты (Р 10) енгізу өсімдіктің шынығуына және жақсы кыстап шығуына ықпал жасайды. Аязға ең жоғары төзімділік тыңайтқыш (Р 40-50, К 40-50) енгізгенде байқалады. Аммиак селитрасымен (N 50) ертерек үстеп қоректендіргенде өнімділік 10-15% артады.

Күздік арпа үшін астық дақылдарынан кейін топырақты өңдеу сыдыра жыртқышты колданудан басталады, соңынан жырту қабатының мүмкін тереңдігіне жыртып, іле-шала тырма жіберіледі. Себу алдында культи-вация жүргізіледі. Күздік арпаны жақсы күтіп-бапталынған ота-малы дақылдардан кейін сепкенде, танап кеш босайтындықтан, жырту куль-тивациямен немесе сыдыра жыртқышпен алмастырылады және тырма жіберіледі. Егер егістік арамшөптермен қатты ластанған және тығыздалған болса, отамалы дақылдардан кейін жыртады жәнетырма қолда-нады.

Себілетін тұқымды мұқият тазартып, егістік сапасының І-ІІ -класына сәйкестендіреді. Оларды себу алдында қатты күйеге қарсы дымқыл немесе құрғақ тәсілмен дәрілейді.

Қазақстанның, оңтүстігі үшін ең қолайлы себу мерзімі - қыркүйектін 20-жұлдызымен қазан айының10-шы жұлдызының арасы. Бұдан кеш себу, әлсіз түптену мен өсімдіктің нашар қыстауының нәтижесінде өнімді кемітеді. Күздік арпаны тар қатарлап және тоғыспалы тәсілмен себеді. Тар қатарлап себу ең жоғары нәтиже береді. Тұқымның сіңіру тереңдігі - 4-6 см.

Суармалы аудандарда әр гектарға 140-160 кг немесе 3, 5-4, 0 млн өнгіш тұқым, ал тәлімі жерлерде тиісінше - 100-120 кг немесе 2, 5-3, 0 млн өнгіш тұқым себеді. Себу мерзімі кешеуілдегенде тұқымның себу мөлшерін 10-15%-ға көтереді. Арпаның тығыз себілген егістігі жақсы қыстап шығады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.